Regeln fuer die Texterfassung 03/2001
not necessary
NOn dubito, fore plerosque, qui, ubi forte fortuna fando audient, me hominem juris humani, vel ex imposita publici muneris necessitate, maxime studiosum Libro, ad penitiorem rerum divinarum cognitionem pertinenti, praefari ausum: immo ejusdem editionem, quam ipse CELEBERRIMVS AVCTOR serio abnuerat, eo vivente videnteque procurasse; illud illaudabilem
Annus agitur septimus decimus, ex quo instituta e Lipsiensi Academia in Altorfinam studiorum gratia migratione, praeter ICtos eximios, quos artis legitimae ista tempestate studiosus potissimum sectabar, reliquarumque facultatum doctores clarissimos, quorum multa et magna in me collata beneficia nondum animo meo excidisse, ita ferente occasione, publice profiteor, offendi Theologos tres venerandos, CHRISTOPHORVM SONNTAGIVM, GVSTAVVM GEORGIVM ZELTNERVM et IOANNEM GVILIELMVM BAIERVM, quorum omnium in Ecclesiam puriorem merita sunt notiora, quam ut mea praedicatione quicquam indigeant. Hoc inter eos nunc discriminis est, quod primo et ultimo loco memorati, Domino vocante, in coelestem patriam abierint; illorum medius Theologorum Altorfinorum venerabili Ordini hodienum praesit, et cum de sua, tum de universa Ecclesia optime mereatur. Neque autem possum non fateri, me inde temporis hunc VIRVM VENERANDVM, auditis ejus sermonibus sacris, sanam doctrinam pietatemque non fucatam spirantibus, inspecta vita Theologo sane dignissima, cognitis commilitonum, qui eidem in rebus divinis Doctori operam dabant, elogiis, coepisse diligere atque magnifacere, et cum, horum coetibus me jungere, prorsus diversa studiorum meorum ratio non sineret, apud animum meum constituisse, ea, quae THEOLOGVS ille EXIMIVS ad communem utilitatem evulgarit, sitque evulgaturus in posterum, assidua lectione vertere in
Crypto-Socinianorum Altorfinae Academiae ante seculum fere infestorum Historiam vel condidisse, vel in eo esse, ut conderet, de qua re sane gaudere coepi mirifice, partim, quod ex iis, quae VIR EXCELLENTISSIMVS de Leonhardo Culmanno, Mauritio Helingo, Paulo Lautensack, jam erat commentatus, satis intellexeram, neminem isti operi conficiendo esse magis idoneum, partim, quod, mereri istos homines, ut res eorum describerentur, plane ex iis dediceram, quae Vir Illustris NICOLAVS HIERONYMVS GVNDLINGIVS suis Gundlingianis Volumine statim primo inseruerat. Sed dum ignoro, quo in loco sit illa scriptio, valde etiam interea dubito, num ab Auctore vivo illius libri editio exspectanda sit, en! praeter omnem meam spem atque opinionem a Nobilissimo Bibliopola nostrate JO. GOTTLIEB GLEDITSCHIO mihi indicatur, Historiae illius Arcanae Exemplum, manibus Auctoris elapsum, et per varias ambages, quas hic exposuisse, nihil omnino attinet, sibi esse oblatum; quo indicio uti me incredibili perfusum voluptate sensi, ita et statim Bibliopolam plurimum rogare coepi, ut illius inspiciendi copiam mihi faceret, et, postquam voti compos essem factus, ut librum justo titulo acquisitum publicae luci quamprimum traderet, rogare, flagitare, urgere, donec
Non opinor, inter Viros doctos esse quenquam, qui nesciat, quid illa Arianorum, Photinianorum, Socinianorum, in castris Antitrinitariis armis licet diversis doloque non uno adversus summum Deum militans cohors turbarum identidem dederit, quam illa secta sub infelicibus infausti illius FAVSTI auspiciis, seculo a Christo nato sexto decimo, caput extulerit, quot coetus condiderit, quot illa celebres Magistros Ariano-Socinismo olim in Polonia Francof. et Lips. 1725. 8. ed.Hoc Arianorum, inquit, dogma fuit, probatum olim et Gothis et Vandalis, de quibus mox. Hodie plurimis in Polonia ac Transsylvania; neque nobis nulli ex illis in Germania visi et cum horrore auditi, qui tam sibi certi viderentur suae persuasionis, ut parati essent pro sententia sua, quamvis pestifera, comburi vel omnibus cruciatibus lancinari: cetera probi et modesti homines. Haec ICtus ille eximius, dubio procul ignarus, inter Medicos, Collegas suos, esse pestifero illo dogmate infectum, cetera doctissimum Virum, ERNESTVM SONERVM, qui et ipse suas ad irretiendum RVARVM strophas a severae et masculae pietatis commendatione exorsus est. v. Epist. Ruari ad Huswedelium Centur. II. Ep. XXVI.M. Ruarus tristi docuit exemplo, cujus ad ista dogmata conversionem, immo perversionem, uti eam ipse in Epistola illa ad Huswedelium narrat, neminem facile lecturum existimo, quin ad tanti ingenii casum ingemiscat. Haec adeo dogmata tam blanda, tam exculta, simul tam perniciosa, et, praeter atrocissimas in Dei Filium et Sanctum Spiritum injurias, omnem humanae salutis oeconomiam pessumdantia nosse, quibus defendantur armis, discere, quae divinae veritatis adversus istos hostes sint
Crypto-Socinismi Historiam commendatam volo, quod et VOGELIVS PEVSCHELIVSQVE non Velitum, sed Triariorum aliquando armis depugnent, iisdemque cum B. SCHROEDERVS, tum Venerandus ZELTNERVS, validissime occurrant, ut nullus dubitem, si qua est, si qua forte futura est, de causa illa dubitatio, eam funditus profligatum iri. Nihil dicam de incremento, quod Historia Ecclesiastica et Literaria ex hoc praeclaro opere capiet, quae adeo utilitas ad longe plurimos perveniet.
Opere illo MSto avide perlecto, nihil antiquius videbatur, quam VIRVM SVMME REVERENDVM adire litteris, rogare, obsecrare, velit sobolem fugitivam agnoscere, atque, ut parentem decet, sua commendatione exornatam publicae luci exponere. Re ad illum, qui librum obtulerat, perlata, hic equidem admodum adversabatur, monebatque, nos non modo apud EXCELLENTISSIMVM AVCTOREM nihil effecturos, sed hanc ipsam qualemcunque librum evulgandi
Nondum mihi ipsi satisfeceram, insidebatque animum scrupulus, istius Historiae editionem, si maxime CELEBERRIMO AVCTORI, aliis tamen minus placituram. Quid si Perillustris Noribergensium Respublica, si Altorfina Academia, ista vulnera veluti refricari nollent? Quid si supersint singuli, qui vel suorum errores, vel de suis saltem suspiciones, celari, ignorari, oblivionique dari mallent? Talia dum animo meo volvo, iterum publica commoda istas cogitationes interpellant, et, quod non facile Historiae rerum gestarum, quae seculi aetatem ferunt, quisquam ob privatas caussas serio possit irasci. Quem enim tam ineptum credam, qui Vogelios Peuscheliosque vel etiam Dümleros Noribergensi vel Reipublicae vel Academiae crimini
Joanne Volkelio Grimmensi, et Valentino Sinalcio Gothano, aliis nobilissimis locis de aliis, diem dicat, et hominem suaviter ridebimus. Non est campus tam laetus, qui non aliquid noxiae inertisve herbae tulerit: non est regio aeris tam puri, quam nullum unquam contagium laeserit. Tantum vero abest, ut ullam Reipublicae illius injuriam aut contumeliam omnis ista narratio contineat, ut potius laudum cumulum augeant virtutes in hoc ancipiti negocio demonstratae, et hac luculenta scriptione posteritati commendatae; illa in istis coetibus detegendis vigilantia, illa in conquirendis reis solertia, illa in convincendis Neo-Photinianis patientia, illa in coercendis errantibus summa moderatio, illa in Vogelio Peuschelioque resipiscentibus publicorum munerum collatione ostensa animi aequitas prorsus singularis. Sed et alii, si qui sunt, non aegre ferent, narrari res, quae non facile quenquam propius attingunt, quam eos, qui narrant, celeberrimos, inquam, Viros GVNDLINGIVM et ZELTNERVM, qui genus suum ad IOANNEM VOGELIVM, quem in illa fabula primas egisse constat, ut ad Avum suum maternum ipsi referunt.
Habes praecipua excusationis nostrae momenta, BENEVOLE LECTOR, de quibus pro tuo lubitu sententiam feres. In id interea omni studio incubui, ut Exemplum nostrae Historiae a manu non una, atque caracteribus aliquando non optimis exaratum, quam fieri posset, accuratissime typis describeretur; eaque de caussa post ordinarias Typographiae, quae nunquam
Massiliensis, viri et pii et docti et eloquentis, verbis, quibus ille suam ad Libros de Gubernatione Dei praefationem claudit, et hunc meum sermonem finiam: Si hic liber sanaverit quorundam non bonam de Deo nostro opinionem, fructus non parvus erit, quod profuimus. Sin autem id non provenerit, et hoc ipsum infructuosum saltim non erit, quod prodesse tentavimus. Mens enim boni studii ac pii voti, eticmsi effectum non invenerit coepti operis, habet tamen praemium voluntatis. Scribebam Lipsiae M DCCC XXIX. XXVII. Septembris.
D. GEORGIVS CHRISTIANVS GEBAVERVS.
OBscuri nominis viros, neque satis dignos, qui propositi argumenti ambitum exhaurire possint, Tibi, L. B. praedicare videbimur; Capitis primi levi obtutu inspicias, eorumque merita, a quibus initium dicendi facimus, animo expendas.Vogelii nimirum, quo amico etiam dum viveret, usus fuerat, Part. IV, ubi inter Philosophos et Philologos ejus mentio f. 1551. occurrit.Rectorum, quos vocant, Scholarum Civitatis inclytae Norimbergensis, eadem opera, aliquo modo amplificetur historia. In quo argumento, cum vir quidam D. Gottsr. Ludovicus Jo. Gravii vitam exhibuit.Noribergensium numero descripsit, multo, quam VOGEL I fuit, aut aliorum plurium, steriliorem, satisque evidenter ostendit, vel solius Gymnasii rationem habere instaurati, Scholae Aegidianae Noribergensi cum laude praefuit.Leonh. CVLMANNI ad Sp. S. Ludi Moderatoris olim felicioris, quam Verbi divini deinde praeconis; Osiandri amore praepostero, infelicem, ac de reliquo eruditissimum, ab honestis, sed egenis parentibus, Halae Svevorum prognaturm, tum Dunkelsbülae, atque hinc in scbola Sebald. Norib. per annos omnino tres bonis artibus imbutum; inde Salfeldiae scholasticis rebus operam dedisse, atque Erffurdiam denique adiisse; ubi post annos tres elapsos Bacularius Philosophiae creatus sit. Inde Lipsiae studiis incubuisse Frid. Myconii famulum, et auditorem Croci, Mosellani, Hegendorffii et similium cognovimus. Lipsia venit Bambergam, ubi in templo cathedrali tanquam Baccalaureus ad tempus, et integrum tamen fere annum exegit. Onoldsbacum Bamberga delatus ibidem custos rerum sacrarum et supellectilis (Kirchner seu Messner) factus est. Exinde cum Principe Barathum venit peste tunc ingruente illuc commigrante, ac deinceps Noribergam, ubi primum Choraulen, hinc Coadjutorem Scholae ad Sp. S. post Cantorem, ac denique Rectorem se creatum esse, ipse in Epistola quadam, cujus heic compendium dedimus, ad Hieron. Baumgartnerum scripta, quae manu exarata superest, retulit. Reliqua enim ex Paralipom. Osiandrino, h. e. Vita Culmanni, repetere nihil attinet.Sebaldi HEYDENI
Catechisticam summulam, ut vocat, Fidei Christianae Norimb ap. Joh. Petrejum An. 1538. 8. impressam et b. Vito Dieterico dedicatam, itemque Christl. Beweisung, das durch das leiden, sterben und blutvergiessen Christi Jesu, des menschen sons, alle glaubige sollen und müssen gerechtfertigt werden, wider die neue und Antichristische secten der Osiandristen etc. 8. Norib. ap. Jo. von Berc et Ulr. Neuber, nunc laudamus. Extat et alia ejusdem Diatribe prioribus hisce allegatis vetustior, quae Apologia inversae Cantilenae, quae, Salve Regina, incipit, inscribitur, atque form. 8. impressa Norib. A 1524. 3. plagulis constat. Ex cujus Dedicatione simul, Heydenum e Schola Xenodochiana, in qua sub initium hujus anni adhuc pueros docuerat, eodem anno praecipitante in Sebaldinam fuisse provectum patet. Eademque Dedicatio sub initium hujus quoque anni jam verae de Christo doctrinae illum fuisse addictum, commonstrat; quippe in qua, ut canticum illud Christo vindicet, explosa invocatione Mariae, operose contendit. De reliquo A. 1498. illum vivere coepisse Noribergae, ac desiisse A. 1561. d. 8. Julii, et perquam honorifice a discipulis suis elatum, in Calvini autem, dum viveret, placita valde fuisse propensum, paucis monemus, ceteraque haud dissimilia alibi diligentius enarrabimus.Joh. item DENK I famosi illius, sed doctissimi, at resipiscentis tandem Anabaptistae, Heydeni ad tempus Antecessoris, aliorumque nomina obvia fuissent scriptis fatisque variis longe notiora. Ut omittamus Joh. KEZMANNI, Osiandrum, Stökelium, ceterosque sanioris sententiae Patronos A. 1525. perfuncti, et A. 1542. d. 23. Julii pie defuncti.Georg. SELLAE, Sessel alias dictus, A. 1502. natus, et in scholis Liitheri atque Philippi enutritus, Kezmanno successit, multaque in controversia summe periculosa et ancipiti, de Libr. Interim recipiendo, cui constanter contradixit, A. 1548. passus, immo et exauctoratus, tandem vero Hieron. Baumgartnero deprecatore, in officium restitutus est, et A. 1571. d. 13. Junii spiritum Deo reddidit.Andr. BOHEMI Rect. Schol. Laurentianae, denique Sebaldinae, ibidemque A. 1611. ex hac vita mortali evocati.Simonis denique BORNMEISTERI nostra aetate demortui recentissimam et ex Historicis scriptionibus haud incelebrem famam: Unde haud paullo largior disserendi seges subministrata demeti posset. Quae dum, aliud quasi acturi et Norimbergensium potius rerum Ecclesiasticarum et Scholasticarum, reapse ab omnibus quidem praedicatam amplitudinem, sed in scriptis incredibilem raritatem parcissimamque in Rerum literariarum scriptoribus commemorationem
Gottfr. ARNOLDVS, in Norimbergensibus Hutterum et Hospinianum in Conc. Conc. et Discord. itemque in Hist. Sacrament. minus tamen accurate haud raro annotata sunt, in vulgus emanarunt.
Quomodocunque vero haec comparata sint, nobis VOGEL I et PEVSCHEL I, ut promissis stemus, nunc ratio habenda Noribergenses patria, qui ab ea participarunt, primas non solum tenuerunt, sed et pertinacissimi omnium errori, donec divina gratia ab eo liberarentur, inhaeserunt.oblatamque, sed non receptam in patria, ob causas alibi Helingi § XXXVI. sqq.Formulam Concordiae jam fere in eorum patria quoque deferbuerant; Libris Normalibus, post primam A. 1573., in secunda et solenniori subscriptione universali, d. 19. Maji A. 1585. fidem suam et V. D. Ministri et Ludorum Moderatores primarii, quibus id fuerat injunctum, addixissent et confirmassent.Philippo et Corpore Doctrinae, partim Saxonica illa confessione, a plerisque subscripta et approbata, penitus extinctae fuerant. Tempore, inquam, variis motibus Vitis Theologorum Altorphinorum nuper expositum est uberrime, multo vero plura monumenta MSta adhuc supersunt, quae luculentiora haec reddere possent; quaedam vero etiam paullo post attingenda occurrent.Socinianae haereseos petulantia, quae per id intervallum in Polonia, et Transylvania potissimum, Fausti SOCINI, Nobilis gente Senensis, et asseclarum quorundam obscuriorum opera, cum maximo animarum, et, quod nunquam putasses, Germaniae quoque nostrae summo periculo, vires suas atque virus
Historia Reformationis, ut vocatur, Polonicae fuse enarravit infelix multis modis, et vel ex tristi vitae exitu notissimus Stanislaus Lubieniecius: quae Bibliothecae Sandianae Unitar cum aliis hujusmodi subjuncta ut plurimum comparet, vitamque Socini utriusque plurimum illustrat. Ut Praefationes variorum F. Socini Libellorum, praecipue vero Dispp. cum adversario non uno, omittamus; itemque Epistolas ejusdem Socini et sodalium, nec non Theod. Bezae, Calvini, Chytraei et aliorum subinde aliquid huic historiae lucis affundentes. Quae brevi tamen compendio complexus est S. Rev. H. A. Engelke, Rostoch. Theol. et Collegio Anti-Socin. b Schomeri praemisit.Joh. VOGELIVS, a reparata salute, post Millesimum et Quingentesimum, Octogesimus Nonus legitur annotatus: PEVSCHELIVM vero, Annus Nonagesimus et secundus excepit in hanc vitam editum. Illi Nonae VIIbr. ortum dedere; Huic autem natalis dies XX. Januarii Mensis contigit: uti quidem ex Genethliaco quodam schemate, Philippi schola, magni habitae divinationis inanis specimen, incertum quo vate adornatum; nisi typis signa asterismorum, more solito dispositorum, notissima haud facile exprimi possent, et salsa etiam quaedam inter describendum irrepsisse, a nobis animadversum esset. Hoc tamen tacere non possumus, sinistra admodum eventa Peuschelio ab Astrologo isto, quisquis fuit, jam tunc praedicta fuisse.Celeb. Wagenseilio nostro, sed ita, ut Commentationi limatissimae, quod ad dictionem limam quoque, quantum ad
Antequam ad alia progrediamur, primo omnium, distingvendum esse utrumque, putamus necessarium, a cognominibus quibusdam
Matthaeo VOGELIO, alteroque Andrea, eandem patriam veneratis: cognomines dedita opera racemus; quia ad praesens argumentum eorum meminisse parum refert.Noribergae A. 1519. natus et in schola patria Sebald. praecept. Seb. Heyden primis, tum severioribus litteris Tubingae atque Wittebergae sumtu Imhofiano innutritus officioque sacro A. 1544. primum admotus.Norimbergensi imprimis Reipublicae infesta, perinde ut Saxoniae, lite de libro formulaque cultus divini, INTERIM, dum Concilio habito res omnis in Ecclesia plane convalesceret, observanda, et Caroli V. auctoritate corroborata, tandem Norimberga, cui obtrudi illa coeperat, excessit, et Andr. OSIANDRVM clam inde paullo ante Funccio suo, excedentem, Anno M DC XLIX. subsequutus est. Quae cum fierent, Diaconi ad D. Jacobi is fungebatur munere, in quem locum nuper admodum Barthol. Camerarius successit.Lauff, cui coetui ultra triennium, inde ab anno 1544. praefuerat, evectus erat. Quam postea fortunam subierit, vestigia OSIANDRI, cujus favore potissimum fruebatur, premens, et in Borussiam dilapsus, ipse satis dilucide in Praefatione Thesauri Theologici Germanici videlicet; latinum enim compendium priori vasto operi successit, et quod in altero copiosius dictum, illic breviori conspectu comprehensum est.Borussiam cum veniret, mox Parochiam in oppido Velau suscepit, cui postquam toto quadriennio operam locaverat, in Joach. MÖRLINI, Cl. fortissimique Theologi, occasione litigii Osiandrini, Borussiam commigraverat, erumpentis, totumque coetum Evangelicum conturbantis et a Job. Wigando copiose descripti.Adami A. 1550. nominantis) Regiomontem vocatus, ibidem in Schola et Ecclesia pro amicissimo Osiandro strenue propugnando, sub Principis indulgentissimi ALBERTI patrocinio ad Annum usque 1566. publice et cum applausu sacras litteras ex Ecclesiastica cathedra, nunquam tamen Professoris titulum, ut quidam male perhibent, adeptus, docuit. Quo pacto autem rebus illic commutatis, pedem inde moverit, et
Franconiam reversus sit, atque post breve cum Guolffg. Waldner, Stierensi primum in Austria V. D. M., hinc Noribergam exule delato, et in Mart. Schallingii locum suffecto, at A. 1556. propter vehementiores in caussa Osiandrina, tandem Noribergae etiam agitata, itemque adiaphoristicas concertationes, atque publicas, quoties in aede Praedicatorum Conciones habuit, et justo acerbiores declamationes loco suo moto, hinc vero Ratisbonam evocato, atque istic demum An. 1583. d. 1. Januar. defuncto, b. Serpilii series Ratisbon. Eccl. Ministrorum, quae Cl. Kindervatteri Nordbusae illustri praefixa est, consuli, et ex his observationibus illustrari potest.Mich. Beslero ad D. Mariae Past. colloquium in vicino Norihergae agro habitum, hinc in Würtenbergensem Ducatum abierit, et J. Brentii opera ad Hornbergensem primum, dein Göppingensem Ecclesiam admotus, denique Abbas Alberspacensis et Sereniss. Princip. Consiliarius constitutus, anno aetatis LXXII. diem suum obierit, carptim et accurate a praestantissimo Historiae Borussicae scriptore C. Hartknochio Hist. ejus Boruss. Eccles. L. II. Cap. III. §. IV. sqq. itemque §. XV. sqq. Add. S. rev. Fischlini, Amici nostri singulariter colendi, Memor. Theol. Würtenb. P. I. f. 64. seqq.Andrea VOGELIO, in eadem aede, D. Jacobo sacra, Presbytero, tum vero in Nosodochio ad Sp. S. Ecclesiaste, et Pastore denique ejusdem Ecclesiae seu Antistite, qui A. 1603. pie Deo Spiritum reddidit, M. Georgio Wernero locum vacuefacturus, tanto minor nos solicitudo tenet: quo rarior in patria fama viri hujus, optime ceteroquin de ea meriti, fertur, honesta quidem, sed paucissimis, ut, quod res est, fatear, atque non nisi ex Indicibus Pastorum Ecclesiae nobis ab amicis depromta et communicata. Ab his igitur JOHANNEM nostrum et munere et aetate recentiorem disjungendum esse in praesens sufficiat commonefecisse. Externos enim hoc loco commemorare, ad instituti nostri rationes nihil attinet. Habuit equidem et PEVSCHELIVS cognomines in eadem patria nonnullos Ecclesiae praecones; sed quoniam ad ejus cognatos et consangvineos, quod compertum nobis est, universi prope connumerabantur, neque etiam cuiquam alias forte cogniti sunt, aliorsum rejicienda erit horum recensio, et ad ipsam, quam statim subtexere animus est, prosapiae utriusque descriptionem procedendum.
Haec igitur honesta ambobus etiam contigit, utut aliquo modo, si sortem externam spectes, discrepans. Johannis VOGEL I ortus is fuit, qui utplurimum ingeniorum excellentissimorum esse
Vmbra Jo. Sauberti f. 6. form. minori 24., procusa et Memoriis quoque Theol. Wittianis inserta.Joh. Valent. ANDREAE scripsit; Nescio, quo fato Theologorum aliorumque Eruditorum maxime eminentium haec propria sors est, ut ex pulvere ac cum Christo Bethlehemi nascantur: ut ambitionis insidias ortus sui recordatione facilius excludant, natalesque suos ad coelum potius, cui destinati sunt, quam terras, exilii tantum mapalia referant. Ad hunc certe modum VOGELII nostri nativitas sese habebat. Quanquam et civitatis Noribergensis propriae quodammodo conditioni non inconveniens fuerit: utpote quam rerum arte manuque factarum solertia et celebritate, caput, praeter ceteras totius Germaniae urbes, incredibile quantum, extulisse, totoque orbe concelebrari, nemo est, qui nesciat. Opificem nempe et noster habuit parentem, virum integerrimum, Joh. Vogelium, eodemque proinde praenomine inter suos notum et laudatum. Opificii, quod exercuit, genus, ex eorum numero fuisse accepimus, quod praecipue in hac alma Artificum matre frequentatur, dum faber videlicet fingendorum fundendorumque ex aurichalco instrumentorum et utensilium peritus extitit. Speciatim vero ad eam classem (nam in plurimas haec opificum societas heic dispescitur) connumeratum esse memoriae proditum legimus, quae in Annulis aeneis formandis adornandisque die Ringmacher, vulgo dicuntur.Barbaram natam Welderiam; Eam vero, cum nondum ex ephebis excessisset, morte praematura infeliciter amisit. Humilem ergo nascendi locum cum plerisque Noribergensis Ecclesiae eruditis, qui meritis scriptisque ante ipsum inclaruerant, communem habuit. Neque id dedecori fuit VOGELIO, sed cum postea aliquatenus emergeret, inter virtutis documenta et non postremas laudis partes id ipsum ponendum duxit. Similiter uti Vito Theodoro, Patre Sutore, Hieronymo Besoldo, Pellione, Lutheri convictore, quorum vitam fataque D. V. alias ex instituto descripta dabimus.Cornelio Marci et Andr. Vnglenkio, Sartoribus, Joh. Sauberto, seu, uti primis annis nomen ipse suum expresserat, Sauperto, Fabro lignario, aliisque aliunde, sorte tamen aequali, natis, deinceps vero altius evectis, non dehonestamento, sed summo id honori fuit. Ne quid de recentibus,
Demosthene, cujus pater cultellos vendiderat, nonnemo censuit: Cum multi saepe ab avis et atavis laudentur, ut ramorum sterilitatem foecunda radix compenset, et, quod in fructu non teneas, mireris in trunco: ita ex adverso, inter literatos non minus, quam sangvine nobiles, solam esse, quae ornet, atque unicam virtutem. Vogelianae pertinent, nos generi posthaec grati, Guolffg. Gundlingii, orationi funebri debere, et ipsi grati profitemur: De qua Cap. IV. plura convenientiori loco commemorabimus, totamque, si res ita ferat, subjiciemus ad calcem forte typis recusam.
PEVSCHELIO paullo quidem magis spectabilis hac in parte contigit fortuna, sed quam felicitatem, si qua est parum abfuit, quin minus fausta animi cultura Vogelius longe profecto placidior, et docilior, (nihil damus Lazarum Peuschelium, Aegidianae in ipsa Urbe Ecclesiae primum, et posthaec denique Laurentianae parochiae, Presbyterum, antehac vero Eltersdorffensium Erlangium, occurrens.M. Lazarus Peuschelius; quem jam A. 1562. eadem, qua et Lutheri quondam Auditor et Osiandri gener, Hieronymus Pesoldus Lutheri Commentariorum in Genes. celeberrimorum, qua partem alteram, post obitum b. Viti Dieterici, Editor, et ipse quondam, ut Praefatio testatur, atque Celeb. Lubecensium Antistes, Georg. Heinric. Goezius, de Domesticis Lutheri L. pluribus addocuit, ejus ad tempus Convictor: De quo alibi ex instituto disserendi spes est.Elisabethae nomen, et ultra nomen unum illud omni sane laude esserendum, quod, quam primum de filii aberratione a divinae veritatis tramite, at sero tamen, et cum Jenae jam commoraretur, certior esset facta, et ipsa, literis ad eum iterum iterumque datis, in viam revocare inde seductum, omni contentione, divinissimis argumentis, et obtestationibus ardentissimis laboraverit. Cujus studii permulta, cum a Patre, tum vero etiam a Matre plurima, transmissa Peuschelianas non multo post reperta, testes maternae hujus curae pariter et paternae solicitudinis fuerunt. Quanquam etiam, in custodia filii postea haud omnino cessasse, sed ad laetam usque catastrophen continuatam hanc fuisse ad frugem eum reducendi industriam, suo deinceps loco memorandi occasionem nos adepturos, speremus. Sed nec Fratres indictos abire fas est, quorum alias vix tam commodus dabitur commemorandorum locus. Namque et hos in erroris Sociniani funestum consortium pertrahere, quae fuit depravati animi pervicacia, Joachimus conabatur. Et ea quidem aetate, qua alter eorum, minor nempe natu, vixintegrum trimestre spatium AltorphI literis operam dederat; alter vero longius aliquanto ibidem, incertum cui studiorum generi deditus, vixerat. Quod cum utriusque post mortem, (quae majorem, Andream PEVSCHELIVM, d. 29. IXbr. A. 1613. abripuit; Juniorem vero d. 17. ejusdem Anni e vita abstulit,) perscriberet noster ad Joh. Crellium, non sine summae aegritudinis testificatione id executus est; ita quidem, ut hac addita ratione primaria se magnopere commotum hoc infortunio perhiberet, quod de minori potissimum spem non vulgarem concepisset, fore, ut suo tempore ad Christum, scilicet! adduceretur Peuscheliana progenie, ubi simul cognominum discernendorum a Joachimo nostro opera defuncti sumus, fidem nostram ante datam liberavimus. Quae quoniam posteritate ejusdem, si quae fuit, nonnulla alibi addere constitutum est, sufficere hactenus possunt.
Educatio amborum origini non impar fuit, hoc est talis, quae Cives honestos decet, neque lauta, neque etiam abjecta; sed mediocris, et ad excolendos animos pueriles in necessariis ad hanc vitam elementis rudimentisque informandis attemperata. Quam felicitatem, ceu dictum est, cum augeret maxime Parentum PEVSCHELII lautior conditio, eorumque, donec adolesceret, in vivis conservatio, ex adverso domesticum malum Vogelium affligens, mors puta matris, paullo, ut postea animadversum est, maturior, quam e re filii esset, insigni aegritudine contaminavit. Quanquam enim, quod fuit jam tunc, et olim quoque Patriae Reipublicae Ornamentum, Scholarum copia maxime spectabilis erat, quarum illa partim originem, partim emendationem, Luthero atque Philippo, sacri laboris sociis, debet, nosterque adeo VOGELIVS in iisdem non spernendos profectus, aetati suae congruentes, fecerat, tamen parum abfuit, quin in ipsa herba succrescens ingenii vigor, rebus angustis domi existentibus, opprimeretur. Etenim jam consilium inierat animo fixum pater, de abstrahendo filio a studiis literarum etiam invito, et in tonstrinam, ut ut in alia is omnia iret, detrudendo. Cui rei percommoda videbatur Patruelis Martini Früh experientissimi Viri, et Chirurgi Noribergensis praestantissimi, cognatio. Huic igitur ut operam daret puer jussus, dici non potest, quantopere res suas conversas esse tristis existimaverit. Sed, quod solius genitoris reverentia susceperat vitae genus, ex improviso non multo post commutatum vidit, cum arti perdiscendae intentus, qua salus hominum externa promoveretur, ipse Liberatorem nactus est, divino plane beneficio Antonium Neudorfserum, Civem Norimberg. et in Arithmetica arte exercitatissimum, Ludique Germanici, ut vocant, Moderatorem Joh. Neudörfferum veneratus est, ex MScto De Artificibus claris Noribergensibus, quod in not. ad Epist. Grynaei a Cl. Apino ed. f. 204. laudatur, sed justo brevius, quam ut argumenti ambitum exhauriat, existimamus, celebrem.Walthero, popularisuo, a mercatura, Salomone Gesnero ab aurifabrica, Wolffg. Musculo a textura, Joh. Oecolampadio a negotiationibus vagi mercatus, Joh. Cluvero a sartoris opificio, Valer. Herbergero a sutorum praeexercitamentis, Petroque illo Mosellano similiter ex matris tonstrina Vogelii nostri prorsus geminum, nisi Viri Summi J. P. G. P. R. B. C. J. Splendor atque Dignitas, qua nunc refulget, id prohiberet.Sauberto communi propemodum sorte, sicuti et amicitia noster ejus singulari, usus est, quippe quem puerum e Molendino Hagenhusano prope Altorphium Musis redditum esse, vitae ejus annales itidem significarunt Eruditis opificia primum tractantibus integras Dissertationes Celeb. D. Gözii, atque C. W. Löscheri, quae prostant, adde.Mart Sigfr. Pfinzing I pientissima vidua, novas sua sponte attulit suppetias; utpote quae, sicut antehac post matris excessum, ita nunc quoque ad Juvenis hujus cultum ingenii, aeque ac corporis, promovendum omni studio elaboravit. Quo etiam factum est, ut ad plantae instar, leni pluvia rigatae, his beneficiis sustentatus indies laetius progerminaret. Qua amplificatione cum non tantopere in familia paterna indigeret PEVSCHELIVS, nihil hujusmodi praesto est, quod de ejus annotemus pueritia, nisi quod plurimum Susceptorie fonte Sacro, et Mercatoriapud Norimbergenses spectatissimo, Joachimo Kleewein, se debere aliquando Disp. quam Praeside Georgio Königio abituriens hinc publice proposuit: de qua Cap. III. copiosius disseremus.
Eaque propter in scholam et subsellia tironum contendere, et in his Doctorum discipulorumque horum diligentiam lustrare, majus operae pretium erit. Heic VOGELIVM reperiemus, itemque PEVSCHELIVM, tirocinia tam felicia ponentes, ut commilitones permultos non aequaverint modo, sed mirifice superaverint. Clarebant adhuc sub id tempus Noribergae rudera Gymnasii Aegidiani, quod a templo et monasterio celebri, e cineribus nunc Dei gratia instaurato, Divoque Aegidio, medio jam seculo XII. Conradi III., e Suevica gente Imperatoris primi ac fortissimi, A. 1140. conditum. De quo, Abbatumque ejus numero, Gasp. Bruschius in Monaster. Germ. praecip. Centuria f. 48. sqq. conferatur: cui de Incendio Aegidiano Oratio AltorphI A. 1696. recitata addatur.Benedictini ordinis, Scoticae gentis, insesso, id cognomen tulit, atque post translationem in oppidum Altorphinum factam, stabilitamque illic paullo post Academiam, Scholae quodammodo vulgaris (trivialem vocant) formam ea tempestate induerat. Hujus olim quidem maxima fuit celebritas, postea quam ipse Philippus Melanchthon, cum Doctoribus primis famigeratissimis, Ioach. Camerario Borussia reverso, et Graecarum litterarum atque latinae lingvae Doctore constituto, ductaque interim uxore A. 1534. hinc Tubingam avocato.Eobano Hesso Poeta, poetarum equo, pegaso, et vino aeque feliciter vehi solito, Erfordia huc accito, et in eandem Universitatem A. 1533 redeunte.Mich. Rotingo Sulzfelda Franco, Lutheri, Philippi et Hieron. Baumgartneri commendatione XII. Alumnis praefecto, atque Gymnasii Rectore primo in Epiraphio etiam dicto, nunquam tamen Theologicam Professionem, quae t. t. nulla fuerat, nisi, in quantum Alumnos suos sacra quoque docebat, adepto, et ingratiis Illustris Senatus controversiis Theologicis sese immiscente, ac tandem A. 1576. ob senium ingravescens rude donato, dieque XX. Maji. A. 1588. aet. 94 pie defuncto.Joh. Schonero Carolostad. Fr. Mathematum Prof. Astrologo insigni, et scriptis quoque claro, atque A. 1547. d. 16. Januar. Noriberg. ex hac vita evocato.Joh. Böschensteinio Bodenstein dici et scribi solet. Quis vero Böschensteinius iste fuerit, homo vagus et Eslingensis et Christianis, non Judaeis, parentibus natus, sed. Hebraeae linguae singulariter gnarus, atque brevissimo tempore etiam Witteberg. A. 1518. et 1519. Ebr. linguae antehac Prof. Publ., de reliquo Joh. Reuchlini discipulus, et quae sunt reliqua, videri possunt in S. Rev. Dn. Serpilii, Antistit. Eccles. Ratisb. Evang. celeberr. Untersuchung, quis autor sit cant. notissimi: Da Jesus an dem Creuze stund etc. ubi vita et fata ejusdem fuse enarrantur. Quibus S. Rev. D. V. E. Löscheri Docum. Reform. T. II. c. X. f. 388. itemque Venerandi J. M. Krafftii Antistit. Husumens. Hist. Eccles. Husumens. et primae Ed. Vers. Luth. Germ. N. T. f. 54. sqq. et Dn. J. C. Olearii de Cantic. laud. Relat. coll Recens. Nov-Antiqv. A. 1722. f. 1087. addantur. Norimberga, postquam hanc spartam, ab Andr. Osiandro amicissimo commilitone commendatus, ornare coepit, etsi de anno abitus non constet, mature tamen, uti solebat, denuo superciliosus homo excessit.Philippi T. I. Declamationum, ubi foratio isthaec memorabilis, inter alias, typis impressa hodieque legitur.Piet. et Justit. Restit. ex Scholis, Oratione Inaug. a b. Joh. Sauberto demonstrata; Quae cum Philippi illa Oratione prima, et Historica enarratione de Gymnasii hujus orig. Increm. etc. etc. a M. Joh. Held, Rect. et Prof. Ebr. Lingvae A. 1673. typis subjecta est. Cui nuperrimum Eruditionis Pretium inter utrumque extremorum medium, a Celebr. t. t. Pastore Aegid. Eccles., dein Nördling. Sacrorum Antistire, b J. C. Feuerlino, orat. auspiciali, postremae instaurationis occasione, recitatum, et 1708. publicae luci expositum, addatur.Triviales aliae, Sebaldina videlicet, Laurentiana, Xenodochiana ad Sp. S., et his paullo inferior artium bonarum palaestra, Jacobaea, a templis primariis ita dictae, formandae pubi in Humanitatis studiis, justo Classium ordine eleganter dispositae, atque jam ante Repurgationem Ecclesiae maxima ex parte florentes. In harum prima, quae a Sebaldina Aede, eaque parochiali praecipua, nomen gerit, tum feliciter efflorescente, noster rudimenta studiorum didicit VOGELIVS; PEVSCHELIVS vero, quod conjecturis duntaxat, sed non levibus, scimus, in altera Parochiali Laurentiana tyrocinia artium bonarum posuit. Ille quidem in Classibus superioribus disciplina usus M. Bernhardi Osterbauer, Lippiensis Westphali, Conrectoris, seu, quae forma eo tempore usitata erat loquendi, Supremi, atque M. Andreae Bohemi, discipuli quondam Melanchth. et Laurentiani Alumnorum ad Sp. S. Praeceptoris. Conf. §. sq.Bohemi, tum Viti Burgeri, cui Epistolas Philippi, quas Joh. Saubertus publicavit, studiose conservatas eruditus orbis Richteri Epist. ad Saubertum, quae Epist. Philippi Libro IVto Noriberg. A. 1640. excuso praefixa legitur. Adde et Saubertinam Epist. quae inter Richterianas f. 173. comparet; ubi et proxime hanc sequente pagina prior illa Richteriana recusa extat.
De VOGELIO haec sigillatim notari merentur, quae b. Wolfgangus Gundlingius, ejus postea gener, et ex Oratione hujus parentali Freherus retulere; fuisse illum in aetate teneriori et adolescente, ad publicas preces, in nuptiis recitandas honoratioribus, adhibitum. Quod singulare officium est, et vix cuiquam cognitum, nisi qui mores et consvetudines Norimbergenses apprime callet. Ad Musicae enim Ordinariae selectioribus quibusdam hujus artis peritis demandata exercitia, instar appendicis cujusdam, id pertinet: quibus, cum sint ex Illustris Senatus voluntate praestantissimi illi Viri aut Adolescentes in nuptiis honoratioribus, vel aliis conventuum publicorum solennitatibus, destinati, accessit, ut quando alia aliis injuncta sunt, is, qui graciliori voce, (Discantum vulgo vocant,) modulatur Smalcius, Photini
Apertum fuisse jam praecedenti, quo nati erant ambo hi commilitones, seculo, insigni admodum, quae Inclytae Norimb. Reipubl. propria laus est, munificentia, Ornatissimum Athenaeum in vicino Palatinatui superiori oppido, et Civitatis ipsius municipio, Altdorff Bajero nostro, Medici ordinis non solum, sed omnis litteraturae melioris decore, descripta extare, eademque quarta, quam vocant, forma typis subjecta prodiisse A. 1714, constat.Philosophici honorum, et Pöeticae Laureae dispensandorum jure et Academiae titulis Argentoratenses, quos Noriberga aemulabatur similibus bene ficiis affecti erant, universitatis privilegiis paullo ante Altorphinam demum condecorandi.Theologica, sero quidem, sed gravioribus de caussis, Vitam Ferd. II. Caes. gloriosissimi descripsit, facile colligondis. De qua caussa genuina, et commentitia aliorum calumnia malevolorum rejecta, pluriumque Acad. exemplis, legatur Excell. Rinkii, nostri Diss. de Imperatt. primis solis et perpetuis Acad. in Germ. Auctoribus P. II. §. II. f. 36. sqq. Quibus Obs. Hallens. Lat. et Tom. quidem VI. Obs. XIV. f. 126. sqq. addi possunt. De Academiarum certe Viennensis et Rostochiensis fatis haud dissimilibus res notissima est.Georgio Queccio, d. VI. Martii, adventans, inter Cives litteratos nomen est professus; PEVSCHELIVM autem Anno integro, et quod excedit ante, videlicet, d. X. VIIII br. A. M DC CVI. Rect. Acad. Per-Illustri, Domino Christoph. Gans, Bar. de Putliz, et Pro-Rect. CL. per universum Orbem Jurisconsulto ac Polyhistore, Conr. Ritter shusio, in eundem civium numerum adscriptum legimus. Neuter vero Icaro, (quae I. M. Dilherro placuit imago,) similis Academico fuit, sed fundamentis recte positis, humaniorisque litteraturae cultu praevio, et, quod specimina jam ante edita ostendunt, virtutum honestis stimulis ambo ad altiora contendentes, atque, ut Pötae verbis utamur: ante annos animum gerentes curasque viriles, spem non vulgarem de se concitabant. Nova hoc loco providentiae divinae beneficia experti tandem alacrius in bonis artibus litterisque progressiones fecere, quanto latius apertae tum erant AltorphI Musarum januae. Caput effert, inter alia laudatae studiorum Universitatis ornamenta
Contubernium Studiosorum XII., qui singulari Munificentia Illustris Senatus hodieque sustentantur, Alumni vulgo vocantur Duodecim Puerorum appellatione in omnium fere ore versantur. Hi cum primum A. MCCCXXIII. eodem numero, eademque nomenclatura, cum cognomento Choralium, ad devotionemin templo Musica arte alendam, lecti essent destinatique, ac ad Sp. S. Noribergensi, Conr. Grossii sumtu praecipue jam tum Sec. XIV. constructis, vixissent; Aegidiani postea Ludus ille Aegidianus et Xenodochianus. In quibus illud sigillatim numeramus, quod instituta per plateas hymnos canendi sacros consvetudine, omnibusque soholis Noribergensibus indulta hac A. 1588. d. 4. Augusti libertate, ex qua sustentandis scholasticis largam provenire et colligi stipem constat, utraque haec schola conjunctim idem agere, et praemiola accepta partiri juberetur.Altorphium, veluti primum Academicae erigendae Examen et quasi ver sacrum, perducti translatique sunt. Praefuit iisdem omni tempore Vir aliquis doctus Inspectoris titulo, olim duodecim Puerorum Praeceptoris nomine cognominatus, idemque Artium et Philos. Magistri nunquam non honoribus condecoratus. Huic docendi et disciplina liberali singulos continendi officium, una cum honesto stipendio et convictu communi, injunctum est Acad. Altorph. Gloriam b. Omeisii aliqua ex parte consulere jubemus.M. Leonh. Lemmermanni, Classici p. p. Profess. et Noribergens. dehinc ad D. Sebaldi Rectoris, institutionem,
M. Jeremiae Hölzlini, seu Liguelli, Diptychis Academicis, nomen ipsemet exscripsit suum. Cujus de reliquo vitam et fata Ambergensia, Brielana et Lugdunensia in Batavis, ubi A. 1641. d. 25. Januarii Apollonio Rhodio suo immortuus est, P. Baelius per compendium enarravit, ex oratione Thysiana decerpta.Collegio Disputt. Ethicarum, quod typis prostat, nomen suum posteritatis memoriae inscriptum consecravere. Et quanquam ejus quoque jacturam facerent, Ambergam inter haec avocati, (unde Tremoniam Westphalorum, atque Lugdunum tandem Batavorum, sed non sine suspicione Calvino-Reformatae confessionis, jam ante AltorphI clam approbatae, migravit, publica illic Professione aliquandiu defunctus,) tamen M. Jos. Weissii, seu Albini Veteris amici in Philotheca superstite, tandem excessere. Quo de abitu commodiori loco plura, et notabiliora quaedam, exponenda erunt. Quemadmodum vero studia litterarum utriusque horum juvenum inciderant in ea tempora, quibus laudabiles ipsorum proficiendi conatus adjuvandi uberrima occasio in Athenaeo Altorphino extitit: ita contra nonnulla intervenere quae felicitatem hanc contaminarunt maxima quadam et lugubri aegritudine, eaque prorsus inopinata. De qua re inposterum ordine enarranda occurrent, quae cum perquam inauspicata utriquehorum, aliisque pluribus sodalibus, acciderint, triste hujus Historici laboris nostri argumentum datura, nunc, quae reliqua fuerint optimarum mentium, de quibus sermonem instituimus, instudiis praestantioribus incrementa, edisserere oportet. Ad compendia discendi jure optimo referuntur eximia illa Humanitatis et Eloquentiae excolendae exercitia, quae prorsa ligataque oratione, hucusque, et longius adhuc, continuata sunt, Emblematumque Altorphinorum titulo ad annum usque M DCCXVI. producta procusaque habentur. Et quamvis Gymnasio ea progymnasmata cum congiariis fuerint propria, adhuc quippe cum Academia Professores, ut vocabantur, classicos, etiam omnium ordinum, seu Facultatum, ut vulgo loquimur, Professoribus tribus, aut quatuor (nisi quod Medica binos utplurimum ea tempestate habuit) exornata, et Rectoris quoque annui, titulo Magnifici, dignitatibusque hodie consvetis, atque ceteris ornamentis conspicui, regimine gubernata fuit.Theologos, Freigios, Busereitios, Giphanios, Wesenbecios, Donellos, Scipiones Gentiles, Hübneros ac Rittershusios, JCtos, Taurellos, Scherbiosque, Medicos, aliosque Viros per orbem celebratissimos ostentabat. Nobis in Philosophico ordine, post multos alios jam pie defunctos, tunc temporis Doctoribus claritate fulgidissimis spectatissimo heic consistere aliquantisper lubet.Michäelem Virdungum, Oratorem, Pöetam et Litteratorem incomparabilem, atque in re quoque domestica pertenui Richteri f. 310: Ubi Virum praeclarissimum sed meliori fortuna dignissimum vocat, bonaeque mentis sororem ei tribuit, questumque de ea sorte consolatur. Add. f. 330. etc.Gruteri, Joh. Frid. Gronovii Noribergae tum degentis, Matth. Berneggeri, H. Bussii aliorumque ad eum, quae praesto sunt, Epistolae MSctae, non paucae, dignae sane, ut in lucem publicam ederentur.Mauritii Jun., Casp. Crucigeri Sen., et Luthero amicissimi ex filia nepotis, atque G. Mauritii, Adj. quondam Philos. Ord. Witteb. Stirensis hinc in Austria Gymnasii, ac Scholae denique ad Sp. S. Noriberg. Rectoris, filii, primaeque Classis t. t. Prof., ut appellabantur, Classici, dulce melos? Cujus inprimis opera et manuductione VOGELIVS usus est in Poetica arte, ad quam natura propensus, et Noribergae jam satis feliciter adsvefactus erat. Quis Georg. Queccium, Graecam litteraturam cum Morali Philosophia ea tempestate professum Qveccio, filio, Med. et Phys. Norib. et Libri praeclari bonaeque frugis pleni, de Praestantia et Nobilitate hominis, auctore: qui prodiit Norib. 1632. quo et ipse auctor diem supremum obiit.Johannem Praetorium, Joachimicum, Mathematicarum disciplinarum Doctorem Dudithii, Quinque Ecclesiensis olim Episcopi, nobilisque Concil. Trident. quondam membri, tum vero Reformatorum atque hinc Socinianorum quoque partibus, uxore interea ducta, accedentis, commendat Joach. Pastorius in Vita Crelliana.Philosophiae Baccalaurei honores consecutus est, quemadmodum Programma A. M DC CX. d. XIV. Kalend. Januar. publice propositum Peuschelii memoria est consecratum in praesenti similiter typis subjectum legere haud poenitebit:
M. JOHANNES PRAETORIVS, Decanus Collegii Philosophici, in Academia Altorfina, omnibus omnium ordinum Academicis, S.
"Quemadmodum Hippocraticum illud Nomina Candidatorum:
Bernhardus Planerus Noribergensis.
Joachimus Peuschelius Noribergensis.
Johannes Fischerus Ratisbonensis.
Georgius Göringerus Grefenbergensis.
De solo Michäele PICCARTO Piccarti, primi Theologiae Prof. nec infeliciter, postquam Joh. Juglerus, praestantissimus sacrorum Solsbacensium Antistes, invitatus huc venire detrectaverat, electi, sed maturius vita et munere hoc suo p. p. defuncti, filio, Polyhistore sub id tempus spectatissimo, cunctorumque paene eruditorum applausum promerito, etsi, cum alias in re lauta beneque aucta non poneretur, tam exiguo librorum apparatu instructo, ut, quod Catalogus librorum me docuit inspectus, qui adhuc superstes est MSCtus, vix viginti florenorum Rhenanorum pretio dignus fuerit.Organi Aristotelis explicandi cura fuit, et dexteritas, ut cum ratiocinandi artificiis, dicendi perspicuitatem et disputandi Introductione in Lectionem Aristotelis, Dürrio locupletata: utpote qui fundamenta (textum vocant) a Piccarto posita elegantissimis annotationibus illustravit.Observationes Historico-politicae Decadibus omnino duo de vinginti constantes: quarum XII. priores ipso praelo subjecit; sex autem postremas, A. 1621. Filii superstites in lucem dedere, posthumas hinc dictas; omnes autem, communi eruditi orbis applausu probatas, adhuc in pretio esse, nemo nescit.Pericula Critica L. singulari comprehensa, et in 8. atque 4. forma edita, aliaque plura hujusmodi specimina: quae quanti sint facta ab eruditissimis viris, vel Danielis Heinsii judicio, ex Epist. ad nostrum A. 1610. data, et in Amoen. liter. Scholhornianis T. IV. f. 522. impressa, elucet.Promulsis, Missus secundi Oppiani LL. IV. Paraphrasis metrica, et similia. Utrum vero, quod nonnullis, sed per meram suspicionem, et haud dubie injuriam, visum erat, et ipse Socinum ejusque placita coluerit, alibi demonstrabimus, et calumniam valde iniquam retundemus. Occasionem huic infamiae sine dubio ex amicitia cum Sonero, et Carmine orationi ejus parentali subtexto, eoque tenerrimi affectus luculento indice, natam esse, colligimus. Sed falsam fuisse hanc de Viro insonte opinionem, animo quorundam praeceptam, uti dictum est, commodiori loco ostendemus.Queccius Baccalaurei primos honores, tanquam Decanus, praescripto d. XX. Xbr. A. R. S. M DCC XI. Programmate DECANVS COLLEGII PHILOSOPHICI in Academia Altdorphina M. GEORGIVS QVECCIVS, Lectori benevolo S.
"Naturae congruere, cumque illa convenienter vivere, proprium virtutis munus et officium esse, constans et perpetua sanioris Philosophiae sententia est. Quam si, ut par est, admittimus, illud quoque cur negemus nulla caussa est, ei qui virtutis parare ac tueri laudem velit, facta consiliaque omnia ad Naturae rationem atque imitationem diligenter conformanda et componenda esse. Haec vero cum in rebus a se procreandis eum servet ordinem, ne in primo statim earum ortu, perfectionem illis tribuat: Sed per gratus certos, ab infimis ad ea, quae intermedia, et ab his denique, ad ea, in quibus summa cujusque rei perfectio consistit, progrediatur: nobis quoque, si legibus illius parere volumus, ut aliis in rebus omnibus, ita etiam in honoribus persequendis et capessendis (quorum vocabulo etiam Academicor. Honorum Gradus, ut vocantur, intelligimus) hic idem optimae parentis ductus et via sequenda erit, operaque danda, ut initio ab infimo potius illorum facto, ad superiores aspiremus, quam illo per contemptum praeterito, ac fastidito, protinus ad hoc evolare contendamus. Quod cum honesti et eruditi adolescentes, Candidati nostri, diligenter apud animum reputaverint, et non modo animos suos, inferioribus Optimarum Artium disciplinis, sine quibus superiores minime constant, insigniter et cum honorificae laudis testimonio, excoluerint: Sed etiam in honoribus appetendis, eam, de qua diximus, et in quam exemplo suo Natura ipsa nos deducit, viam institerint: a Collegio Philosophico digni judicati sunt, quibus ex ipsorum voto ac petitione, prima philosophiae Laurea, seu Baccalaureatus honor in publ. Solennitate tribuatur. Id quod ex decreto ordinis philosophici, cras juvante Deo, in Auditorio Philosophico a me effectum dabitur. Quod cum ita sit, Magnificum D. Rectorem, Generosos D. D. Barones, Reverendos, Clarissimos, et Doctissimos D. D. Professores, Nobiles item et ornatissimos D. D. studiosos, officiose et amanter rogamus, ut favoris sui, quo Artium Lib. studia prosequuntur, nobis declarandi causa, die crastino paullo post horam VIII. matut. dicto loco, qui ad hunc usum calore modico temperatus erit, haud gravatim convenire, suaque honoratissima praesentia, Candidatorum nostrorum honores ornare et auctiores reddere dignentur. Quo beneficio nos vicissim, ad omnia grati animi, itemque honoris et observantiae debitae, sicut etiam humanitatis et benevolentiae officia pro virili nostra, omnibus et singulis praestanda, non solum obstrictos, sed etiam quovis tempore promptos paratosque reddituri sunt. Valete p. p. Altdorphii a. d. XX. Decemb. Anno Christi Redemptoris M DCC CXI."
Nomina Candidatorum:
Johannes Kob, Hilperhusanus Fr.
Johannes Vogel, Noribergensis.
Mathias Borneman, Zechlinens. March.Socinismi virus id est, B. L. quod indigitamus, sub id ipsum tempus, et inter laetissima artium optimarum magisteria, tanquam infelix lolium ab infernali Genio disseminatum, et Scholae Altorphinae propemodum lethale Socinianis p. p. famosum redditum, ipsiusque adeo Socini Adversarium, Christianum nempe Francken, Gardelebiensem Palaeomarcbicum, e societate sua, postquam jam aliquot in Auditorio praelectiones publicitus recitaverat, excitatis adversus eum contemnendum Auditoribus, exclusisset. Quamvis enim hunc audacissimum Thrasonem, et loquacissimum Impostorem, aut, si malis, Erronem sub id tempus nihil adhuc Arianismi professum esse constet: utpote qui tunc ex Societate Jesuitarum ad Evangelico-Lutheranos candide reversus videri volebat; Tamen ea haud dubie animo jam pressit placita, (si quidem serio quicquam approbavit omnium partium Planus) quae paullo post A. 1583. ubi se Socinianorum Scholae adjunxit, sed Franc. Davidis opiniones magis probans, quam Socini, et diu quoque illis inhaerens, enunciavit atque foras protulit. Quae licet tandem etiam, in Polonia atque Transylvania muneribus publicis perfunctus, deseruerit denuo, et Pragae inter Pontificios sub exitum sec. XVI. ad plures abierit; ejusmodi tamen sunt, ut pro anxio labore Joh. Thomae Freigii, in eo hinc et ex aedibus Georg. Glaciani expellendo, adhibito, (de quo ipse in Praefatione Mosaici sui egit) gratiae permultae debeantur, multoque plures illis persolvendae sint, qui et Noribergam redeuntem, atque cum applausu A. 1581. ineunte publice in Auditorio Aegidiano docentem, eaque de causa a Proceribus quoque Reipubl. identidem auditum, nihilominus honeste dimittendum potius, quam retinendum blateronem suaserunt.Ernestus Sonerus is fuit, cujus inauspicata, Philosophia Altorphina nonnulla praefari opus esse videtur. Ea nimirum, sicuti paullo ante subinnuimus, Aristoteli quasi affixa et devota Aristotelis nomen (cognomentum erat Schroppii) in S. Baptismi lavacro indiderit; quo, incertum, an temere ceteroquin inter Christianos audito, idem ille nomen suum Indici cuidam publico inscripsit A. 1612. de 26. Julii, et in ipsa Academia eodem exornatus, Aristoteli suo strenue litavit.Philippi nimirum Melanchthonis et aequalium discipuli. Accessit ad eam consvetudinem, diuturnitate firmatam, Ramaeorum litigiorum hinc inde ex Gallia in Germaniam transplantatio. Quas Logomachias, et inanes altercationes, oppugnandas sibi sumserant nonnulli hujus quoque Academiae Doctores, et nominatim quidem Phil. Scherbius. Sed factum est hoc modo, ut, quo acerbius in Ramum inveherentur passim, hoc confidentius Aristoteli plerique se dederent; immo, quod mirandum, sectarium illud philosophandi genus serviliter profiteri non vererentur. Hac tamen una, sed praecipua laude, reliquis Altorphinos praeferri hodieque legas non immerito, quod, quando ceteri nugas et quisquilias Scoto-Thomisticas cum Peripateticis placitis subinde insulseque permiscerent; hi defoecatiori methodo, seclusis istis naeniis, ex uno Aristotele, collatis potissimum Graecis ejus interpretibus, philosopharentur. Simul autem illud accidit, ut, dum occupati, velut ex professo, in Aristotele enucleando essent Philosophi Altorphini, inter ceteros, in hunc usque diem, optime omnium Magistri mentem credantur assecuti, dignique habeantur, qui Peripateticorum Genuinorum videlicet, non spuriorum seu scholasticoram, quadrata rotundis, et Theologiam Philosophiae barbarae, permiscentium, sed Aristotelis potissimum interpretes antiquos, cum perutili Graecae linguae cultura, sectantium.Job. Herm. ab Elswich, cum procurato denuo ad praelum Joh. Launoji de Varia Aristot. in Parisiensi Acad. fortuna libello peregregio, praesationem eruditam anteponeret, inque ea de Aristotelis in scholis Protestantium fortuna luculenter disputando f. 22. sq. nostrae hujus Acad. Philosophos, Scherbium praesertim, Sonnerum, (ut nomen ejus exscripsit) atque Piccartum, majorem in modum, nec immerito, laudaret.Philosophiae Altorphinae titulum in fronte gerit, et a Joh. Paul. Felwingero, ex variis, iisdemque sparsim antehac et raro occurrentibus singulis lucubrationibus, A. 1644. collectus colligatusque lucem publicam vidit. Nam licet non universae Professorum Altorphinorum, neque etiam eae omnes, quae circa confinia Sec. XVI. et XVII. habitae sunt, dissertationes, hoc volumnine comprehendantur, tum vero etiam paucissima SCHERBII atque SONERI opuscula, uti promittit inscriptio, istic reperiantur; nihilominus ex hisce selectioribus, (illius enim duae omnino sunt, hujus quinque, quae illic habentur,) atque ceteris Quinquaginta et una Mich. Piccarti, supra laudati, et priorum discipuli, commode satis Philosophiae Ideam formare licet, quae communiter sub id tempus in Altorphensi Lycaeo proposita fuit. Quod ad scopum editoris sufficere putabatur, et nobis quoque de rationibus philosophandi, saepe etiam plus, quam par erat, Rationi minus sobriae, atque Aristotelis principiis a Sonero accommodatis, dixisse satis est. Philosophiae hujus Altorph. ut appellatur, conspectum et recensum dedit S. Rever. Abbas Joh. Fabricius in Bibl. Fabrit. P. V. f. 509. sqq. quem consulat benevolus, et harum rerum pernoscendarum cupidus Lector. Neque enim nos id nunc agimus.Soneri, doctissimi acutissimique philosophi, percensere opus est. Hujus enim, uti in sequenti palaestra, si non solius, saltim primae et praecipue fuerant partes: ita memoriam satorum inde ab adolescentia repetitam candide exponere plurimum juvabit. Et quanquam parentali oratione, de qua paullo inferius disseremus, vita Viri hujus celeberrimi descripta habeatur, ea tamen, quae sunt potioris momenti, omissa esse, et qua de caussa, commodiori loco commemorabimus: ut, ipsam quoque orationem dignam esse, quae excutiatur diligentius, nunc taceamus.
Natus ergo fuit, quod pervulgatum est inter omnes, Norimbergae, ERNESTVS SONERVS, Sonneri duriorem, per geminum N, formam id conversum est. Quod, incertum, qua de caussa, etiam in b. Elswichii praeliminari Dissert. ad Lib. paullo ante laudatum Joh. Launoji, et Excerptis ex ea in A. E. L. A. Suppl. T. VII. f. 409. legitur, nec non in Epistola Andr. Dinneri, quae in Richterianarum Mantissa III. extat f. 718. et alibi saepius comparet. Pro forma certe Soneri cum simplici N. nomen scribendi, ut alia multa, ita etiam cum primis innumera carmina, ab ipso Poeta etiam non infelici, et scripta et subscripta, inscriptaque vicissim ipsi ab aliis, ea praesertim, quibus Magisterii honores gratulabantur Amici, militant.Marco Sonero, Mercatore, non postremi Ordinis Cive, Viroque meritis haud vulgaribus insigni, et a Maximil. II. Rom. Germ. Imperatore nobilium privilegiis hinc condecorato. Itemque illic, ubi lucem viderat, studiorum tyrocinia in scholis florentissimis posuit, donec anno aetatis XV. Altorphium Phil. Scherbii potissimum, et Nicolai Taurelli disciplina in eo studiorum genere usus. Adeptus posthaec, agens tunc annum XXIII., Georgio Glaciano dispensatore, Magisterii titulos, Nicolao Tautello Philos. et Med. Profess. brabevta, paullo ante et superiori quidem A. 1592. d. 22. Decembr. cum commilitonibus aliis quinque Baccalaurei primo decore ornatus.Christophorus hic hujus nominis usu IIIus fuit, et Christophori II. Sen Provincialis, A. 1561. pie defuncti, nec non Magdal Tezeliae, filius erat, atque Christophori I., instauratoris praedii Hammendorff, et A. 1537. mortui, ac in vicino Monasterio Virginum Gnadenberg (de quo, et templo potissimum ejusdem ex imis fundamentis de novo constructo, ipsum cum fratre Sigismundo III. optime meritum esse, Gasp. Bruschius in Monasteriis German. f. 67. docet) sepulti Nepos Ceterum de eo, totaque illustri vetustissimaque familia Füreria, generis et meritorum gloria jam multis antehac seculis splendente, elegantissimus Poeta Bernb. Praetorius, Reipubl. Norib. Syndicus et Bibliothec., copiose, disseruit, in Epithalamio genealogico nuptiis auspicatissimis Christophori Füreri IV. ab Hammendorff, et Magdal. Geuderiae ab Heroldsberg, A. 1602. consecrato, et 10. omnino plagulis comprehenso.Christophorus
Fürerus ab Hammendorff, Reipubl. Noriberg. Duum-Vir gravissimus Andr. Dinneri Epist quae in Richterianarum Mantiss. III. f. 644. typis impressa habetur. De itineribus vero, cum per Europae haud exiguam partem, tum etiam Asiam, et Palaestinam praecipue, peractis, ipsum, quod extat, Itinerarium Fürerianum testificatur A. 1646. cum Praef. Ge. Richteri typis mandarum.Christophoro Fürero: hi vero tanquam Tutores, pupillo curae suae tradito, nobilissimo itidem Iuveni, Christophoro Schlaudersbachio Sebastiani Schlaudersbach, Monafterii quondam ad S. Augustin. Praefecti, filio.Norimberga Sonerus, medio Vere et Aprili mense extremo A. c. M DC LXXXXVII. neque tunc temporis quidquam animi, a veritate coelesti Evangelica alienati, a quoquam in eo observatum est. Cujus etiam suspicio in doctissimum probatissimumque moribus Virum Juvenem, quo eum abiturientem Georgio Volkarto, Professore Theologo, mactatum lego, cadere vix poterat. Ipse quoque Illustris Fürerus, Senior, Philothecae Ephori hujus filio praepositi, Officium regentis non tantum in danda, sed et in observanda disciplina consistere, inscribens Sonero cogitandi ansam dedisset, filium perdilectum, et in patriae commoda solicite formandum, tanto discrimini neutiquam, opinor, exposuisset. Proinde optime, et ad vota Patronorum, eruditio abeuntis cum Sociis atque pietas habebant M. Michaele Piccarte, Franco, Casp. Hofmanno Gotha Thyrigetarum, Joanne Schlavegio, Norib. et aliis abeunti conditis. In quibus Norib. Anno 1597. ap. Paulum Kaufmannum form. 4ta excusis illud maxime dignum est lectu, quo Hofmannus, Soneri tunc commilito, nivei pectoris mores, vegeti acumen ingenii, et nitidi scrinia judicii, quo multum se jactet alumno Scherbius, aliasque Ejus virtutes concelebrat, et, cum paullo ante discessum Praeside Scherbio ad Galenum disputasset, istum publice: Praeside non opus est posthac, at ipse sungeris porro praesidis officie, dixisse, ait.Hamburgum transeuntes, nave istic
Lugdunum Batavorum pervenere. Verum nova in postremo loco, eaque per omnem vitam ipsimet Sonero, tum et aliis, ab eo deinceps similia edoctis, perniciosa mala et sinistra fata obtigerunt. Illic enim, Lugduni inquam, postquam vires animi explicandi occasionem nactus erat, Philosophicis artibus et disciplinis solide, more tamen ea tempestate solito, imbutus, et publice subinde disputando demonstrans simul, ut fieri solet, fama vel inter disputandum crescente, in Amicos et Magistros pestilentissimi erroris Sociniani incidit; a quibus, lacte Petrus commendat, spreto, exitiabile illud virus, incertum, qua
Vulgo quidem perhibent, et diu a multis creditum est, Virum bonum, atque sincerae pietatis in Deum huc usque studiosum, familiarem consvetudinem istic cum Conrado VORSTIO, homine ambiguae aut certe suspectae jam tum, ut rationes plerique ineunt, religionis, contraxisse, ab eoque Praeceptore inauspicato haereseos principia accepisse. At enim vero, si temporum rationes initas cum itineris ipsius progressu contendamus, longe verisimilius est, Vorstium a SONERO fortassis nunquam ne oculis quidem conspectum esse. Tantum abest, ut ab eo Doctore pravi dogmatis Sociniani veneno coram imbutus sit. Namque cum Gubernator itineris, sociis ante dictis datus, initia non ita auspicata profectionis habuisset, atque Lugdunum tandem, qui annus erat Seculi sexti et decimi nonagesimus et septimus, neque is adhuc finitus, ingressus esset, vix inclarescere coeperat Vorstius, nuper admodum Steinfurti Arnoldo laudabili munificentia An. 1589. SchultorffI aperto, sed propter majorem loci commoditatem, (verba haec sunt Buchbolzeri) Steinsurtum translato.Tecklenburgico-Benthemensi, Anno M DC XCV. Gymnasii Professor constitutus. De familiaritate autem Lugduni Batav. cum eo contracta tanto minus cogitare fas est, quanto certius constat, post Jac. Arminii demum excessum ex hac vita, praecipitante Anno M DC CIX. eo, non sine mora longiori, evocatum Vorstium fuisse, et multo post, Anno videlicet M DC CXI., adventantem, ne tum quidem Jacobo I. Angliae Rege doctissimo: qua de re alibi.Sonerus noster, mortalitatem ipse exuit. Steinfurtum e Belgio clam excurrisse, (quae sola conjectura superesse poterat) neque indicium ullum praesto est, unde colligi possit, neque satis praegnantem id vel suspicandi causam habemus. Amstelodami autem, quo primum appellere voluerant, superiori discrimine naufragii superato, de curandis potius corporibus, Lugdunoque quantocyus invisendo omnes fuisse solicitos, quam novis digressionibus instituendis, res ipsa demonstrat, et infra citandus Encomiastes Soneri Richterus, vid §. XVII.Vorstianis sua nostrum hausisse dubia existimes, neque ea adhuc evulgata, et tantopere celebria tunc fuisse, perfacile demonstrari potest, neque etiam de scriptis magis, quam conversatione noxia quaestio volvitur. Immo vero tantum abest, ut ex Vorstio aliquid erroris istic acceperit, ut, ipsum quoque Vorstium privatis tantum litteris, sub id tempus, de quibusdam novis opinionibus suis, cum Piscatore, aliisque Theologis claris, rationes conferre coepisse, vel literarum exempla typis quoque nunc exscripta addoceant. Gothana Bibliotheca haud ita pridem Celeb. D. Ern. Sal. Cypriani studio editas. Quarum una de hujusmodi scrupulis ad Piscatorem, Vorstii Praeceptorem, A. 1598. exarata primum locum tenet. In qua tamen ita mentem suam exposuit, ut non tantum, de necessitate et sufficientia satisfactionis Christi scrupulos quosdam se nuper admodum movere coepisse, fateatur, sed simul videri velit, se satisfactionem necessariam, et poenis nobis debitis aequipollentem, imo praepollentem, agnoscere. In alia vero ad Tossanum, eodem anno scripta, n. XLIX. nec S. Trinitatis, nec Incarnationis mysterium, nec alia talia in dubium a se vocari, iterum iterumque asseverat, in ceteris vero dissensum conscientiarum libertate excusat.Jac. Arminio Piccarti sic deinceps adhuc opinati. Unde mirum non est, in eandem quoque sententiam Celeberrim, Gundlingium, in Gundlingian. Tom. I. n. 2. f. 31. not. ingressum, eumque, uti in ceteris, ita hac quoque ex parte, sed paullo confidentius id affeverando, secutum esse Cl. Walchium, in der Einleitung zu den vornehmsten Religions-Streitigkeiten, ex J. Franc. Buddei, Soceri, MSCto edit. et annott. illustr. f. 565.Sonero commercium, vel ex levi quodam indicio explorare potuimus, quem alioquin A. R. S. M DC CIII. ad Professionem Theologicam Lugduni Batav. evectum esse, notissimum est; ut proinde, nisi quibusdam Calvino-Reformatorum placitis clam tinctum pectus habuerit, quod in medio nunc relinquemus, nihil ex Lugdunensi Academia pravi Sonerus
Petrus Bertius Juvenem Lugduni Batavorum novisse, ad Richterum Richteri Epistolarum.Arminio Vorstioque, coeperit, parum ei nocere adhuc poterat. Quanquam nec intimae cum Sonero cultae amicitiae, sed notitiae alicuius Quem juvenem hic olim novi: verba sunt l. c. Bertii. Qui tamen, mirari se praeposterum quorundam judicium, adserentium, Photiniani erroris fundamenta Metaphysicis istius in Arist. Comment. contineri, quando addit, forte affectui perbenigno plus justo indulsit. De quo alias, et Cap. quidem II., ex instituto disputabimus.Sociniani fratres prodiderint, peregrinamque, et e Sarmatarum asperrimo coelo huc delatam, pestilentem auram, qua Sonerus infectus est, eum illic afflasse, uno omnes ore affirmarint? Namque Magistros ejusdem exploratum nunc habemus fuisse Andream VOIDOVIVM Polonum gente, qui juvenis ad huc cum F. Socino amicitiam iniit A. 1583. quo Epistolam ille commemorabilem ad cum primam, quae Tom. I. Opp. Bibl. Unitar. Frr. f. 470. legitur, perscripsit. Pastorem deinceps coetus Lublinensis, Lenciziensis, et Racoviensis denique fuisse, ex Sandii Biblioth. satis superque constat. Ex qua etiam, uti in Belgium, Ostorodum comitatus, cum juvenibus quibusdam Polonis venerit, cognitum est atque exploratum. Sed non in Belgio solum, verum etiam alibi, et Argentorati nominatim, aliquando vixisse, ibidemque pari artificio, quo Sonerum sibi devinctum reddidit, etiam Smalcium in casses Socini pertraxisse, in Vita Smalciana cap. III. commemorabitur; quae, integra tandem operi huic subtexta, copiosius haec et alia L. B. edocebit. Ut parum absit, quin ex his aliisque documentis, quae a praesenti instituto aliena sunt, Emissarii eum officium inter suos ordinarii credamus obiisse. Nam et Wittebergae, A. 1590. vixisse, e cit. §. XIV. Epistola et vita Smalciana patet, nostrorumque consilia Sodalium, de quibus Cap. III. §. 1. dicere instituemus, idem confirmant. Quod reliquum est, A. 1619. ad huc superstitem fuisse, ex Cent. II. Ruari Ep. f. 163. cognovimus, ubi amicitiam cum Dumlero nostro coluisse legitur: quando autem defunctus sit, latet.Christophorum OSTORODVM Socini t. t Sectatores, et ea quidem tempestate Lugduni, una cum Nobilibus quibusdam Polonis, quorum studia vitamque moderabantur, commoratos homines, quos non lucrum, non ullum privatae rei commodum, in tam longinquas terras egit (ut Jo. Schlichtingius in Apolog. pro veritate accusata f. 34. scripsit) a domo, a conjugibus et liberis; sed recte agendi, et de humano genere bene merendi, conscientia. Quae verba, quo animo istuc profecti sint, edocent.Belgio coloniae stabiliendae gratia, cum publici odii in Acad. Cracoviensi victima factus esset Socinus, et, factione studio sorum A. poene eodem 1598. male habitus, vix elabi potuisset vivus, nec ne? uti quidem Cloppenburgius suspicatus est, dicere non habeo Hoc tamen pro certo ac vero constat, in has terras cum adventassent, L. de Servatore A. 1594. typis procusum, et ab Elia Arcissevio, Editore, ipsoque Socino, historiam ejus Basileae A. 1574. contra Jacob. Covetum conscripti recensente, praesatione gemina instructum, variosque alios ejusdem farinae tam MSCtos, quam impressos libellos, Socinianismum ut propagarent, eos de industria disseminasse, privataque etiam colloquia, et amicitiam cum praestantissimis ingeniis, omni studio affectasse.Lugdunensi, non modo
Ordines generales delatos, quos illi Collegio Theologorum Lugdun. Batav. exhiberi jusserunt, eorumque judicium expetierunt. Ubi pretium operae nos facturos existimamus, si, ad Crypto-Socinismi Belgici initia penitus pernoscenda, heic utrumque, Epicrisin nimirum Lugdunensium, et Praepotentium ordinum decretum recudicuremus. Et quidem quod attinet ad Judicium Theologorum, sequentem in modum illud adornatum fuit:Amplissimi Domini,Exemplaria, quae nostrae Facultati jussistis exhiberi, modo destrinximus; ut, quorum partem aliquam jam ante vidimus, et alia ejusdem esse argumenti, comperimus. Ne longiores simus, censemus, scripta illa ad Turcismum proxime accedere; et veram aeternamque Deitatem Christi Filii Dei, et Spiritus S., officium Christi, Beneficia ejus salutaria, et Baptismi sancti institutionem, et nostrum religiosum erga eum officium, evertere: quum eum coli atque invocari, ut Deum aeternum et verum creatorem, oportere negant. Exempli caussa, in Libro de Servatore, haec ipsa habentur verba: Nullam Dei justitiam omnino postulasse, ut peccata nostra punirentur: Item, falsam esse sententiam istam, quod Christus morte sua Deo, sive ejus justitiae, pro peccatis nostris satisfecerit: Item, Christum poenarum, quas nos ex lege Dei subire tenebamur, solutione, divinae justitiae pronobis satisfacere non potuisse: Item, Christum corum, quae nos ex lege Dei facere debebamus praestatione, divinae justitiae pro nobis satisfacere non potuisse: et similia multa adeo blasphema, ut, sine gravissima impietate, nec credi, nec in vulgus spargi, nec inter Christianos ferri possint. Quae cum ita sint, Amplissimi Viri, speramus A. V. pie sapienterque despecturos; cum, ut homines illi, qui scripta ista circumferunt, non diu apud vos haereant; tum, ut scripta ipsa non veniant in cujusquam manus, cui deinceps fraudi, per imperitiam aut curlositatem, esse possint. Amplissimi Viri, Deum oramus, ut nos spiritu veritatis ac prudentiae donet magis magisque, et vobis, tum in rebus omnibus, tum in hac ipsa causa, quae ad Dei veritatem et communem salutem pertinet, adsit e coelo: ut quae pia, sancta, et justa sunt, per nos commode procurentur perficianturque in Domino. Actum Lugd. Batav., die Mercurii, XII. Augusti, Anno MDXCVIII. V. A. studiosissimi, De. canus et Facultas Theologica Lugdunensis Academiae.
Decretum autem Praepotentium Ordinum Foederatarum Provinciarum Belgii ita habebat:Status Generales unitarum provinciarum Belgii, informati, quod penes certas duas personas hic in Haga Comitis praesentes, quae non ita pridem ex Regno Poloniae discesserunt, et in has foederatas Provincias venerunt, quarum prior. nominetur Christophorus Ostorrodus, alter autem Andreas Voidovius, reperti sunt quidam Libri, qui, in universitate Leydensi a Facultate Theologica visitati, inventi sunt concordare cum doctrina Turcica: negantes divinitatem Christi Filii Dei, et Spir. Sancti: Et quod dictae personae eandem doctrinam haud obscure profitentes in has provincias venerint, ut eam in illas introducant, atque ita Statum Ecclesiae hic eo magis perturbent: Volentes ergo hisce in tempore, pro conservatione honoris Dei et commodi atque emolumenti Statuum unitarum harum Provinciarum occurrere; Decrevimus, ut praedicti Libri, in praesentia duarum illarum personarum, cras, ante meridiem, in Camera Generalitatis, comburi debeant. Deinde, ut duae istae praedictae personae onerari debeant, iisque praecise mandari, quemadmodum praesentibus onerantur, ipsisque mandatur, ut intra spatium decem dierum proxime sequentium ex Foederatis Provinciis discedant, sub poena, si postea in iis Provinciis deprehensi fuerint, arbitraria; quae aliis in exemplum, propter quietem Ecclesiae Christi, et supradictum commodum et emolumentum Statuum Foederatarum Provinciarum, existimata fuerit irrogari debere: arbitrantes, bene esse, ut Provinciae de hoc moneantur, ipsisque exemplum transmittatur attestationis, quae hic praelecta fuit, facultatis Theologicae Leydensis supra scriptae, de praedictis Libris: in eum finem, ne praedictae Personae in his Provinciis diutius tolerentur, et doctrina ista inde arceri possit.
Concordat cum Regesto
A. Aersens.Descriptum exemplum ex autographo concordat cum vero suo originali, die hodierna, octava Martii, A. MDXCIX.
Quod attestor ego
Schulenburgius.Historia Eccles. Uytenbogaardus testatur, ibidemque varia, et nominatim quidem Apologiam suam contra Decretum hocce, Belgice et Lat. typis excusum, et A. 1599. conscriptum, sed A. 1600. publicatum, Franequerae adornarint, nostrum non est disquirere Quibus, haecce distinctius cognovisse, ad scopum praesentem satis est.Belgio, protinus jussos esse, ob sparsum haereseos suae venenum, omnibus constat, ipsaque id Apologia, quam communiter elaboratam ambo publicarunt, decretoque illi Ordinum Provinc. foederatarum proterve Anno 1599. opposuerunt Sandius in Biblioth. Unitar. s. 91. qui, jactis doctrinae Unitariorum seminariis, eos e Belgio discessisse, affirmat: quem, uti in ceteris, ita etiam in hac observ. Aut. Hist. Socinismi Gallicus sequitur.Pietatis specie adamata deceptus, et in societatem impii erroris Sonerus abreptus, mentem sanam mutavit. Et sane, quanquam alia etiam praesto sint testimonia; tamen de intimiori potissimum Voidovii, Pastoris Lublinensis atque Racoviensis denique, interque Propagatores haereseos facile principis, amicitia cum Sonero in Academia laudata sub id ipsum tempus contracta cultaque, ipsius etiam manus nobis conspecta lectaque testatur, qua in Philotheca Soneriana,
D. Jo. Jac. Bajero, Medico excellentissimo ejusdem antehac possessore, publicae jam tradita Academiae hujus Bibliothecae.Studiosum Pietatis, Amicumque honorandum, A. unigenae Dei 1598, L. B. d. 10. Septembr. conceceptis verbis eum appellavit Voidovii verba ita habent: Oseae C. 14. ult. Quis sapiens - corruent in eis: Ornatissimo Dno. Ernesto Sonero, Norimbergensi, artium et philosophiae Magistro, studioso pietatis: amico honorando, Andreas Voidovius scripsi. Lugd. Batav. Septembris 10. Ao. unigenae Dei 1598.Ostorodo autem exinde familiare literarum commercium instituisse Sonerum, varia sunt, quae produnt, argumenta, MSCtaeque reliquiae, paullo post etiam ex parte commemorandae Philotheca enim ejus nomen, si recte meminimus, non comparet. Caeterum compara cum his §. XXXVI.Socinianae scita et placita, in animum demissa, jam teneret, in Gallico itinere continuato, et Italia quoque perlustrata, (ubi tamen non admodum diu morabatur) inter Philosophiae salebras ea expolita et firmata inde retulerit, uti nonnemo Walchius haud ita pridem, in laudata paullo ante Introductione, tanquam certa repetiit, Arminianismum Lugduni Batav. hausisse, et in Italia Sienae, aut Patavii, Socinismum imbibisse, verisimilia non sunt.
Quemadmodum reversus in patriam, post susceptos Basileae Rauracorum Altorphini Juris utriusque et Medicinae honores, ante, quam Academia haec Universitatis jura adipisceretur, capessere solebant, et plurimi etiam Notibergenses, uti ex Epistolis J. J. Grynaei ad Nobilissimum Julium scriptis, et a Cl. Apino editis, patet, literis melioribus operam dabant, eosdemque etiam titulos suscipiebant.Qui fiat, quod Melancholici futura aliquando praesagiant? comprobaverat.Noribergae primum Medicinam fecerit, dein vero in Scherbii Praeceptoris locum Altorphium revocatus sit, Med. juxta et Physices docendae istic spartam adeptus, nihil attinet copiosius exponere. Neque multum refert, si, Leonhardo praecipue Doldio, Richtero jam observatum est, patrocinium multum Sonero profuisse.Altorphina potissimum fata nobis jam curae sint, ad quae animum statim advertemus. Ut fratres Poloni non desierint occupatam a suis mentem,
Sonerum scriptae, aut ab eo acceptae, ut non injuria, ab Amicis et Cognatis, Leimero et Richtero, omne litterarum, quod habuit, commercium deletum, suspicemur: nisi, ipsum fortassis abolevisse, credibilius sit.Moscorovii ad Ruarum perscripta editaque confessio. Ruari Cent. II. n. 34.Sonerum innuens) satis frequentes dederit, idem periculum interceptionis (de quo l. c. querulatur) saepius evenisse, ait, maximeque id metuendum jam esse pergit, erepto morte, nec dum satis matura, illo viro pio et nobilissimo, Domino Cetis, Jub. Baptistae Cettisii nomine pleniori Virum Generosum appellatum esse, et cum J. G. Leucbsnero, Consil. et JCto Noribergensi, commercium ei litterarum intercessisse, Vitae Crellianae (operibus ejus praemissae, cui Wissowatius notulas subdidit) Scriptor J. Pastorius * 2. clarius edocet. Ceterum Italum suisse gente, et A. 1613. d. 16. Martii diem supremum obiisse, ex Smalcii Diario didicimus. Add. Cent. II. Epist. Ruari f. 263.vestras scilicet, de quibus locutus erat) regiones transferri curavit, non obscure profecto innuit, diu frequensque commercium inter Sonerum et Polonos fratres, idemque clandestinum, continuatum esse. Ibidem vero etiam, nisi molestum sit, L. B., de Smalcii potissimum Epistolis per tabellarium, singulariter ad id delectum, missis, plura legere, cui volupe est, poterit. Neque ea addere poenitebit, quibus Moscorovius in illius summi Viri, quem nobis (ita enim subtristis) nimis cito clementissimus Pater ademit, ad nostra delicta castiganda, locum judicavit Ruarum substituendum, et, propter admirabilem divinae veritatis proferendae ardorem, eum praeter ceteros elegit. Tantoque minus, de Sonero sermocinari Moscorovium, Socini studiosissimum asseclam, et Catech. Racov. in latinam, e German. lingua, qua primum conscripta erat, linguam translatae auctorem. Quo de ad Cap. II. plura disseremus.Argentoratum scriptam esse Epistolam; quorsum, non multo post mortem Soneri, concesserat Ruarus; neque etiam in alium quemcunque tanta elogia hominis in istis terris Sociniani, et quidem praematura morte defuncti, in cujus locum alius quasi haereseos Ecclesiola, ut Smalcius in vit. sua loquitur, AltorphI plantata, eo munere perfuncturus.mali hujus prima origo, quae item nutrimenta et fomenta, quibusve interpretibus, clam omnibus, perque occultos cuniculos, res diu ante, quam erumperet, etiam Noribergae Leuchsneri quaedam, plura vero ex Epistola unica fere, quae superest, Soneri, Noribergae adhuc scripta, et in supplementis primo loco exhibenda, nec non Ostorodiana expostulatione, in fine hujus capitis repetenda, edocebimur.Altorphinae Academiae, praeclaris continuo incrementis exsplendescenti, tantam noxam intulerint, et majorem, nisi Deus clementer avertisset, cladem inferre facile potuissent. De ceteris circumstantiis, quae h. l. adduci possent, paullo post plura edisserere animo sedet; quae proinde in illum locum consulto rejicimus. In praesens autem, ut redeamus in viam, unde sumus digressi, explicatius dicendum est, quemadmodum per insidias, variis dolis artibusque structas, propagari coeperit lues Sociniana, qua infectus, ut vidimus, sine dubitatione, Sonerus erat. Nimirum agitatae fuerant jam diu in Polonia aeque ac Transylvania Socinianae seu Unitariae de uno aeterno suminoque Deo, solo Patre, ejus adstipulatores.Helvetis, et Basilea cumprimis, aufugerant Blandrata, Jo. Paulus Alciatus, Petrus Statorius, ipseque etiam Faustus Socinus, qui Basileae adhuc commoratus, contra Covetum, Mercatoris habitu secum ante coram disputantem Theologum Gallum, qui et scripto deinceps Theses suas complexus erat Librumque, summum fidei Caput, de Christo Servatore, involventem, conscripserat: et alii, quorum ipse in Praef. huius Libri, tanquam Amicorum suorum, Socinus meminit.Itali quidam haereseos antesignani, parum et rariuscule amplius turbarant. Unde nihil mali metuentibus facili negotio surrepere poterat dira pestis, praesertim, postquam semina infelicis lolii animo unius alteriusve, nemine avertente, injecta fuerant apud exteros.
Neque vero magis idonea videbatur, isto tempore, huic scenae aperiendae ulla Musarum in ea sedes celebris, quam Altorphium. Etsi enim Basileam, Genevamque olim sibi delegerant novi illi pristinarum haeresium Interpolatores, quorum nonnulli Vitebergam etiam quondam inviserant; Voidovium, Wittebergae A. 1590. commoratum, typis impressa legitur, et paullo ante aliorum, Professori Logices, Elvonymo, commendatorum, fit mentio; quos haud procul ab eadem in religione Socini mente abfuisse, res ipsa docet, Tom. I. f. 47. b. et f. 436. b.Rostochiensibus et Jenensibus Theologis, et Reformatis quibusdam sensim lacertos moventibus. Ut Polonos taceamus, sed non perinde bene pugnantes, Lojolitas, et similes alios.Sonero exoptatos sibi promittebat infausta cohors, post Fausti Socini A. 1604. obitum et sepulturam Luclavitianam Stoinii medii societate adjutus, ad A. usque 1604. vitam productam, mense Martio, Anno aetatis quinto ultra sexagesimum, finivit, funeris laudatorem eundem Petrum Stoinium amicissimum adeptus: qui tamen et ipse, ut Przypcovius in Vita Socini observavit, paulle post ex vivis quoque excessit.Ungaris, Transylvani, et maxime omnium Poloni, ut ex eo tempore Altorphl audirentur Sieninskyorum, Schlichtingiorum, Raciborskyorum seu Morstiniorum, Przypkoviorum, Thaszyzkyorum, Zelenskyorum, Narusewitziorum, Lipskyorum, Kielkowskyorum, Korymekyorum, Sczukyorum, Czekanowskyorum, Grzegorzewskyorum, Woynarowskyorum, Przytubskyorum, Cettisiorum de Igolesmia, et similia, vel describenti molesta, audituque horrida, nomina. Sonero, Praeceptoris observandi, summi Praeceptoris, Amici honorandi, Amicorum optatissimi dulcissimique, insigni pietate et virtute praediti Viri, et hujusmodi alia elogia, in Philotheca Soneriana, sua manu exscripta, abeuntes reliquisse. Haud spernendas videlicet edituri erant in futurum tempus significationes, quam ob rem Altorphium e longinquo, tam sedulo et frequentes eximii illi Viri-Juvenes, iidemque nobilissimi maxima ex parte generis, in Medici atque Physices Professoris hujus Scholis, a studiis suis ceteroquin alienioribus, addidicerint. Quorum commoda
Leuchsnerus Cettisii Opera insuper interveniente, ad votum jam cuncta istis fluere credebantur. Sed neque hic substitit inauspicata corruptelarum propagandarum occasio; Verum et his adventantibus magna copia Sarmatis, eorumque ministerio, amplius factum est, ut non docti solum quorundam Ephori Theodorus Simon, Berchsteda Holsatus, qui et ipse A. 1615. d. XI. Augusti inter cives Academicos Altorphinos receptus legitur, haereseos hujus propagationem clandestinam adscribit; quando Avunculum suum, ex aula Schvvarzenbergici Com. Altorphium accitum, ut Philosoph. extra ordinem doceret, (qui sine dubio Petrus Saxonius suit, Jo. Praetorio seni grandaevo suffectus,) Pontificiorum insidias fugisse, sed in carbonariam ex calcaria incidisse conquestus, sibique inde occasionem, ad Pontificios deficiendi, uberiorem datam, professurus, scribit in Dedic. Lib. De principiis falsis et idololatr. religionis Pontificiae A. 1631. Lugd. Batav. 8vo excusi: Sed dum sumum vitat, (Avunculus) in ignem incidit. Eo enim tempore Academia (Noribergensis Senatus) illa angues in sinu fovens, haeresi execratissima, quae Photino debetur, vebementer conslictari, cum Barones et Nobiles quidam Poloni clandestinis consultationibus nihil praeter dictam haeresin, dissitissimas jam aliquot provincias insidentem, coquerent. Hisce tumultibus ego, cui excussus pectore nondum Papa erat, excitatus, scripturam esse instar Regulae Lesbiae, quae aeque ad Lutheri, Photini, Epicuri, Diaboli placita inslecti posset, non satis explicatam recordationem repetere etc. Quamvis enim homini, Pontificiorum praejudicatis opinionibus jam diu imbuto, non omnino fides habenda foret, non tamen contemnendum illud testimonium videtur: partim, quod ad faniorem mentem reductus haec scripsit Simonius, partim etiam, quia ipse coram Altorphl sub id tempus adfuit, ubi cognita isthaec vel ex fama, cui sine dubio haec etiam accepta retulit, esse potuerunt. Idem vero, qui ceteros Coryphaeos tacet, quanta calliditate et per cuniculos acta sint omnia, ex parte verbis clarissimis, clandestinarum videlicet consultationum mentione facta, ex parte etiam silentio, quando Germanorum, qui primipili suerant, explanate haud meminit, satis superque prodit. Quae quidem ad praesens negotium sufficere possunt. Eundem enim hunc Theodorum Simonis, Holsatum, hominem procul dubio sibi in religione minime constantem, sed modo huc, modo illuc, fluctuantem, deinceps, postquam inter Reformatos etiam aliquantisper numerari voluit, e Belgio excedentem, et in Poloniam commigrantem, ipsum quoque tandem Socinismum approbasse, Rectoremque Scholae Kisseliniensis in Volhynia, ex Racoviensis Gymnasii ruinis ad tempus collectae, post Petrum Stegmannum constitutum, et propter Librum istum, quem supra citavimus, Pontificiis oppositum, ne quod eapropter periculum subiret, Philippum Cosinum vocari maluisse, ibidemque etiam Januae Comenianae versionem Graecam adornasse, (quorum nonnulla ex Stanisl. Lubienicii Hist. Reform. L. III. Cap. XVI. didicimus,) parum ad hunc scopum nostrum momenti habent. Etsi vel propter fata Viri hujus Graece praesertim non indocti, et forte etiam AltorphI veneno isthoc jam afflati, alias perobscura, atque Sandii sterilem valde de eo conservatam nobis memoriam, haud viderentur praetermittenda.sed Libri quoque cum Epistolis eo adveherentur perquam noxii. Quod Gittichii potissimum exemplo deinceps dabimus demonstratum. Interim non alia Academiae hac celebritate condecoratae caussa putabatur esse, quam Philosophiae integritas et Doctorum gloria, nemine pravi quid vel per somnium cogitante. Eamque opinionem diligentia Professorum omnino maxima, et Soneri quoque insignis Pietas, cum doctrina in Philosophicis incomparabili, oppido confirmabant: ita, ut, ne post fata quidem illius, multi sibi secius quiddam persvaderi paterentur. Sonerum innocentem fuisse, existiment. In quam sententiam propendent Viri quidam praestantissimi: Nominatim S Rev. Abbas, Fabricius, in Biblioth. Fabricianae P. V. f. 512. et celeberr. quoque Crenius (Thomas) Animadv. Philolog. Tom. V. f 246. Qua de opinione tamen, judicio forte charitatis potius, quam documentis historicis, innixa, atque testimonio inprimis Schopperiano confirmata utcunque, deinceps dispiciemus.Logicis potissimum et Metaphysicis privatissimis, sua ille proponebat, discipulisque instillabat, Sonerus, exempla Theologica philosophicis argumentis immiscens, positaque fundamenta familiari consvetudine firmans. De quibus, etiamsi alia praesto sunt testimonia, tamen luculentissime Comment. in Aristot. Metaphysicam nos certiores reddere possunt, quos ad calamum dictatos, adeoque majori prudentia conscriptos, quam quae sunt extemporali dissertationibus tunc pronunciata, ita reperit commaculatos Joh. Paul. Felwingerus, ut, sibi haud pauca resecanda fuisse, sine circuitione fassus Nullus dubito, scribit, Soneri Comment. in Aristot. Metaphys. ed. 4to Jenae 1657. cum jam diu ante manibus amicorum tererentur, et Georg. Richterus potissimum de opere hoc evulgando solicitus fuisset. Cujus Epistolae hac de re saepius praesertim f. 146. 156. et 392. agunt.quin multi improbaturi sint, quod Doctoris hujus HAVDPARVMSVSPECTI labores in publicum mittam, soliciti, ne sub hac Philosophia lateat anguis. Maxime cum multa in illis erronea contineantur, v. g. in L. II. III. docuit: in resurrectione nos habituros esse alia a nostris corpora: Intellectum agentem esse ipsum Deum, in L. XII. Angelos habere Corpora: Deum non esse infinitum, et alibi creberrime Theologica immiscuit. Fateor, L. B. haec obstacula haud levia videri, et si a me hi Commentarii ederentur, ut deciperentur Studiosi Philosophiae, merito reprehendendus, et inter viros bonos numerandus non essem. Verum hic finis meus, in edendo hoc
autore, nequaquam est; sed ille potius, ut totus mundus videat, ubi dictus autor verum sit secutus: ubi et quomodo ab eo recesserit, ut non modo deprehenso errore sibi a simili caveat; sed et de remedio solicitus sit, quo retundi talis error queat. Et non multo post: Volui, inquit, cum Orbe literato hunc Commentarium communicare, ut quilibet judicare posset, in quantum vel sequendus vel negligendus esset: hoc ipso Virgilii monitum: Ex stercore Ennii aurum legendum esse. secutus.Siquidem textum Aristotelis hic ipse author perspicue et genuine explicavit, ita ut fere omnibus reliquis interpretibus palmam praeripuerit. Alia, quae videntur aliquando extrinsecus assumta, et ex Theologia immixta, a me alibi notata sunt, aut etiam in hac editione penitus omissa Soneri mente tuto judicium ferre non licebit.puta de Visione Dei beatifica: de Corporum nostrorum in resurrectione alietate: (quamvis alietas accidentalis cum Apostolo Paulo recte statuatur etc.) De corporibus sive materia Angelorum, aut si quae alia a communi opinione et veritate videntur abludere, ipse B. L. si probe doctrina Metaphysica et Theologica fueris imbutus, facile notabis. Quodsi vero ex his adductis me excusatum nolis habere, sed potius arguere scandali, respondebis tum illis, qui Alcoranum publici juris faciunt, qui Judaeorum scripta, qui ipsorum Socinianorum Libros Theologicos etc. communicant cum orbe erudito etc. Quemadmodum vero ex his Felwingeri verbis dilucide constat, neque ea, quae praelo exierunt hujus Viri industria ex scriptis Anti-Socinianis quoque clarissimi, integra esse Soneri meditata, sed studio quaedam omissa: ita ex Epistola Ruari multo plura in istius Metaphysicis Felwingerus suis oculis non viderat, aut se vidisse dissimulaverat. Quorum illud verisimilius est, et a Scholis Aristotelicorum Ruarus, Vir perspicacissimus aeque ac callidissimus, ne ignem gladio foderet, ejusdem Operis, ceu deliberatum fuerat, editione magnopere formidavit, eamque adeo pro virili repressit. Unde et I. VOGELIVS noster in Epistola ad PEVSCHELIVM manuscripta Indice inventorum Jenae descripta sunt, de quo Cap. III, reperta.Typisne sit inscripta Soneri Metaphysica? inquisivit,
Ruaro ad Richterum hoc de consilio leguntur exposita. Richt. Epist. f. 391.de Commentario, inquit Soneri in Aristotelis Metaphysica propediem edendo per mihi gratum, quod scribis, suit: Veruntamen, cum Optimi Virifama, propter OPINIONES QVASDAM PHILOSOPHICAS Sonerus, procul dubio nonnihil cognitae Felvvingero, sed ne qua labe etiam Academiam ad spergeret patriam, et ipsum quoque libellum, hoc tempore praeter aequum laborare coeperit, cavendum erit, ne levi occasione crabones irritentur. Nollem equidem alienae, ait porro, manus injuriam ad castrandum tanti viri laborem, imo nec ad castigandum, accedere; sed tamen, cum nonnulla, quantum memini, satis ibi periculose, et si mihi judicium hic sumere debeam, paullo magis peripatetice, quam Christiane, disputentur, invidiae declinandae optimum mihi videretur, si praefatione modesta scopus Authoris detegeretur, qui, ut nos scimus, minime fuit religionis Christianae dogmata convellere, quod perversi quidam illius voluntatis interpretes autumant: Sed ostendere, quid et quantum de summis rerum caussis, ipsoque primo Ente, Philosophorum Coryphaeo Aristoteli constiterit etc. Ceterum, typis jam coepisse exprimi id opus, ex P. Bertii ad eundem Richterum Epistola elucet, quae inter Richterianas Soneri ita judicat, quemadmodum ab homine Remonstrantium hypothesibus, Episcopianis videlicet, dedito expectari poterat, longe vero sagacius Ruarus l. c. existimabat. In MSCto, eruditionis Sonerianae lucupletissimo teste, ad Organon Aristotelis Commentario amplo, quem possidemus, ex ore dictantis a Seb. Hainlino illustris Medici ac Polyhistoris, Joh. Maurit. Hofmanni, nominatim Pathologia, Modus discendi Medicinam, Comment. in Libros Physic. Aristot. etc. jam ante nos indicavit S. Rev. Fabricius l. c. et ante eum quoque b. Omeisius, in Glor. Acad. Altorph., idem f. 68. notaverat.ipsi sibi vindicant Socini Asseclae, quod factum est sine tergiversatione in Bibliotheca Anti Trinit. Sandiana, eum operose defendamus, atque immunem ab illa societate praestare laboremus;
Catechismus, de quo suo loco Val. Smalcium; qui, in Diario vitae ad calcem hujus operis attexto, verbis significantissimis: XII. Decembris venit Altorfio ad nos juvenis egregius, D. Johannes Crellius, allato nuntio tristissimo, de obitu incomparabilis Philosophi et Medici, Ern. Soneri, FRATRIS NOSTRI IN DOMINO CHARISSIMI, qui ultimo 7bris obierat: rem omnem ita decidit, ut nihil dubii amplius superesse possit.
Ad VOGELIVM nostrum, PEVSCHELIVMque, tandem reverti, postquam longius, sed ex necessitate imposita, evagati sumus, jam praecipit instituti ratio. Eos quamvis Sonerum audivisse, privatim quaedam praelegentem, suosque adeo errores Socinianos ab eo cupere eadem, eadem odisse, eadem metuere, homines in usum cogunt, inquit; Sed, quando addit, sagacissima animadversione, haec inter bonos amicitiam, inter malos autem factionem esse, quam sit perniciosa malorum sodalitas, non minori prudentia ostendit. Etenim, vere in hos, excellenti indole, adolescentes Mich. quoque Piccartus hanc iisdem laudem tribuit, quando ad Kirchmannum suum (Gudian. Epist. n. 183 f. 255.) Fuit hic Professor, scribit, Philosophus, Ernestus Sonerus, qui venenum in Belgio ab Arminio (errorem hunc supra notavimus) propinatum diffudit in discipulos, et non nisi optimo ingenio praeditos, qui porro plantare possent. Hi jam numerum et sectam trabunt etc.gratiamque praeservantem, seu praemunientem alioquin, sub justo judicio, trahente, in praeceps magis magisque agi Sonero perceperant, in succum et sanguinem converterant, miro inprimis et specioso artificio in eandem sententiam pertractus Martinus quoque RVARVS, Holsatus. A quo, praeter disputationes aliorum improvide institutas, de quibus in Syllabo Fratrum nequitiae ex professo disseremus, si non omnino traductum Virus haereticorum dogmatum plurimi acceperunt, confirmatum certe pertinacius ut tuerentur, omnes ingenii nervos intendere didicerunt. Id vero antequam copiosius explicemus, quibus fraudibus et technis ipsemet Ruarus in retia infelicissimae Sectae pellectus sit, recitare proderit. Atque adeo, ne quid injuriae cuiquam vel videamur intulisse, totam pene Epistolam, qua Ruarus amicissimo suo Huswedelio rem omnem candide exposuit, descriptam ex Epistolarum eiusdem Parte IIda Cl. Th. Creenius in P. XVI. Animadv. Philolog. transscripsit, et quamvis olim a se dicta Praecl. Vir hic non retexuerit, aliter tamen jam de Sonero se sentire coepisse, vel tacite subinnuitVideor mihi de eadem fidelia duos dealbasse parietes: utrimque enim gratiae mihi aguntur, et a Te, clarissime Huswedeli, et a Naerano Samuelem Naeranum innuit, Remonstruntium placitis addictum, interque ceteros ad Synodum Dordracenam comparentem, caussaque dicta paullo post cum reliquis, Decreto Ordd A. 1619. d. V. Julii Hagae Comit. scripto, nominatim e patria ejectum, atque hinc, postquam aliquandiu in Frisia vicina latuerat, incertis sedibus, maxime tamen omnium ad Balthici maris littora, vagantem, donec revertendi in Belgium, rebus conversis, potestas daretur; ex quo tempore constans ipsi cum Ruaro intercessit litterarum commercium.Sed mitto Naeranum: ad studia mea venio --- Quia tamen ad alia me nunc citas, et quidem divina, de quibus haud paullo libentius sermonem instituo, sequar non invitus, quo vis, et de quibus pectus meum interrogas, amicitiae nostrae fide nixus, audacter in sinum tuum deponam. Non nego, mi HUSWEDEL I, cum studiis et hominibus illis, quos rumor narrat, samiliaritatem
mihi intercedere, nec dubium, quin major ista sit, quam illi us auctoribus probatur, idque demum, sed jam a decem amplius annis, cum Altorphii in Ernestum Sonerum nescio, quo meo fato non minus, quam Varenholtii mei Ruarus.cui tum in lenta febri medicinam ille faciebat, incidissem. Habebat vir iste (ut hoc obiter dem sanctis illius manibus) praeter peritiam illius artis, quae praecipue censebatur, tantam Philosophiae veteris, ex Graecorum fontibus haustae, notitiam, ut (quod sine cujusquam injuria dictum velim) haud facile in eo genere parem illi viderim: quamvis falleret propemodum inter suos, inter exteros penitus ignotus, atque ita nunc quoque fallat, non audentibus discipulis, quae ex illius ore exceperunt, summae artis commentaria in lucem protrudere Soneriani ingenii suspecta monimenta, (ne quid de Epistolis dicamus,) paullatim disparuere.ne pietate in praeceptorem invidiam, et pericula sua resuscitent. Is igitur Sonerus, cum primum in Philosophia, cui tunc totus vacabam, ingenium meum tentasset, paullo post ad altiora progressus, de severa et mascula pietate agere mecum coepit, eamque, et necessariam salutis aeteruae appetenti, et, quod ex illo sequitur, inter non esse, ut cum vulgo hactenus credideram, invictis argumentis mihi probavit. Postea alia ex aliis serens, ut quaeque in solum venerant, cum, pleraque ex illis eo blandiri mihi, videret, quod aliquanto melius inter humanae rationis lumen et demissos e coelis divinae veritatis radios convenire revelatae non accommodaretur ratio, sed ejus modum aliquem explicandi Scripturam S. deinceps comminisci, (quae ingenua Smalcii est confessio,) suaderet; eum videlicet, qui ad Rationis, extra limites sibi positos evagantis, placita congrueret. Quod utrum sit spiritualia testarentur, quam persvasum est vulgo Theologis, quibus nemo satis est religiosus, qui non rationem prius omnem proculcaverit; tandem ad illa de natura item IEsu Christi, ejusdemque satisfactione pro peccatis nostris praestita, delapsus est; ubi fateor, et cohorruisse me vehementer, quod in dubium illa vocari animadverter em, in quibus religiose adorandis proram et puppim salutis humanae consistere semper intellexeram, et seria poenitentia ductum, quod notitiam cum homine nimis, ut tandem videbatur, Philosopho unquam contraxissem, ab illius me consortio,
quantum honeste poteram, aliquantisper abrupisse. Sonerus contra, quanto me magis refugere videbat, tanto me ambitiosius prensare, vultumque meum non dubiis indiciis offensae convictum olloquio benigno placare: credo, praeter caetera, quod vereretur ne se, et si quos alios cum ipso facere deprehendissem, reipublicae et sacrorum antistitibus proderem. Hac igitur illius humanitate nonnihil delinitus, cum eodem tempore Gregorii Nysseni quendam sub manibus haberem, quem, svasu clarissimorum mihique amicissimorum virorum, Ritter shusii et Höschelii Augustani illius apud Vindelicos bonarum Graecarumque litterarum, quas majorem in modum adamabat Ruarus, ornamenti et vindicis: quem etiam Noribergenses, inclinato jam seculo superiore, in Academiam suam, sed sine successu, honorifice invitaverant. Cujus honorificae vocationis ipsemet, gratam mentem testatus, in Dedicat meminit.cujus utriusque sancta apud me erit memoria, Romana veste tum primum induendum mihi sumseram: existimavi non abs re fore si, cum Nyssenus meus tam graviter in Arrianam impietatem saepius declamaret, ex Sonero, quibus ea Epp. Ruari impressis legitur.argumentis caussam suam tueretur, perdiscerem, atque etiam, si par illis essem, ea postea diluta Nysseno meo attexerem, qua ex re non parum ornamenti editioni, quam tum meditabar Ruari elaboratum prodiit. Inter opuscula ergo affecta aut promissa numerare licebit.accedere posset. Sic ergo partim ex ore Soneri, partim ex LIBRIS ABIPSO MIHI SVPPEDITATIS Polonia submissos esse identidem, et ab ipso quoque Ruaro inde allatos, distributosque, ipsae complicum consessiones deinceps ultro editae non patiuntur, ut dubitemus.paulatim omnia istuc pertinentia accurate sublegi, alio tamen longe eventu, quam quem votis ab initio destinaveram: Intellexi enim ea, quaetanquam impia totis viribus oppugnare cogitaveram, valido sacrarum litterarum praesidio ita munita atque firmata Ruarum polluisse, manifestum est, impulsu, perquam cupido, ita visa erant. Tantum enim argumentorum Socinianorum pondus non esse, nisi quis prae ratione tumida Scripturae S. asserta contemnat, luculenter ea, legitimo ordine, et attenta in verba perspicua mente, expendenti patet.ut a me nulla ratione labefactari nec possent nec deberent. Quid te differam, mi Huswedeli? ego ille, qui aliena castra lacessere
statueram, in ea tandem ipse transivi, non tamen sine tumultu aestuantis animi, quem praeter speciosas aliquot rationes, et quidem e sacris depromptas, quibus hactenus acquieveram, tot illinc populorum seculorumque consensus, tot hinc incommoda atque pericula, subinde revocabant; Ne quid de eo nunc dicam, quam aegre dimittatur, quicquid id sit, quod diu placuit; quid si ab ipsis incunabulis? Longum esset narrare atque exequi plene, quibus tum tormentis constantia mea utrinque oppugnata fuerit: hoc tibi affirmo, non unam me noctem, tunc temporis, insomnem exegisse, partim ista omnia mecum reputando, partim etiam Deum O. M. precando, Precando nimirum tum demum, postquam altius jam in animum demissi errores, quibus Deum tentare non oportuerat, rationi abblandiri magis magisque coeperant. Quae praepostera erat invocatio, justa tandem desertione animi ne capitalem errorem insidere mihi pateretur. Habes, quibus initiis ad haec studia pervenerim, de quibus me rogaveras: nam quae postea in hoc genere tentaverim atque egerim, utque scientiam animi mei nonnihil, ut in re nova, adhuc titubantem plane firmarim, ea nec mihi nunc percensendi otium, nec tibi legendi fortassis adest desiderium. Credo autem, velex his, quae scripsi hactenus, te facile intelligere, quam non temere ad has partes applicuerim animum etc. etc.
Hactenus Ruarus de suo ad Socinismum transitu, et infelici inprimis ad eum Ductore ac Doctore primo, eoque vaferrimo, ut, quod res est, dicam, Impostore, Sonero, candide edisserens. Quibus pensitatis, eant nunc, qui de Medici tam celebris sententia, et ad haeresin atrocem approbandam proclivi mente, adhuc dubitant, atque vel sic tandem propagandae illius fraudulentum, et tamen, quoad fieri potuit, enixissimum Viri astuti studium hinc addiscant, ut quid distent verisimilia a veris dijudicare queant.
Sed, ne quid obscuritatis in re maximi momenti, (quandoquidem de mortuis non nisi bene sentire ceteroquin charitas M. Joh. Gotth. Rosa, Dissert. hoc de proverbio A. 1715. conscripta, et Jenae procusa, collegit, et inter ceteros cumprimis acutissimus Clericus Art. Crit. Vol. III. Ep. II. f. 69. sqq., cum omnibus paene Legum Historiae scribendae Doctoribus, conferri potest.rerum testimonia. Manuscripta sunt, ad quae digitum intendimus, Soneriana, eademque Theologica valde notabilia, unde sensa animi intima a Voidovio pridem depravati, ac penitus in haeresin demersi, intelligi possint. Atque in his potissimum eminet Catechismus, maxima industria atque incomparabili perspicuitate, et lingva quidem nobis vernacula, adornatus. Gundlingius P. I. Gundlingianorum Obs. II. f. 31. Dieser Sonerus hat nebst Christophoro Ostorodo das erste Project von einem Socinianischen Catechismo verfertiget: welchen einige mit dem Catechismo Racoviensi confundirt: Martinus Ruarus hätte sie in seinen Brieffen lehren können. Quibus verbis procul dubio indigitat Libellum memorialem, Smalcio oblatum, Epist. Cent. II. n. XVI. f. 90. commemoratum. Ea vero, quae Ruarus generatim et obscuruiuscule l. c. commemoravit, dilucidiora ex hoc totius Catechismi conspectu fore, non dubitamus, totumque Libelli istius, quem MSCtum possidemus, contextum amplius et luculentius haec omnia demonstrare, nemo, opinor, ambiget. Utrum vero Sonerus, cui l. c. f. 91. l. 10. squesoli is labor tribuitur a Ruaro, operam cum Ostorodo sociarit, uti quidem Celeb. Gundlingius existimavit, nos in medio relinquimus, et quando Ostorodus a Ruaro cum Sonero nominatur, quasi in eodem labore Institutiones Ostorodi Germanicas, easque notissimas, tanquam geminas illi, respici, credimus.Partibus duabus omnino constat opusculum, et prior quidem segmentis XII; altera vero Capitibus XVIII. absolvitur, totaque harum Institutionum Idea et Sciagraphia, brevioribus aliis, aliis vero longioribus digressionibus, interpositis, prout argumenti dignitas postulabat, Erotematica methodo est consignata. Particulatim vero, ut typum habeas, L. B. infausti conatus, P. I. C. I. de Beatitate hominis post hanc vitam, tractari paucis observamus. Cui accedunt C. II. de Via ad salutem, Agnitione et Amore Dei; C. III. De Scriptura S., ejusque divinis Criteriis; C. IV. de Divina Natura, et praecipuis attributis; C. V. de Operibus Dei, Creatione potissimum, d structione rerum et providentia, C. VI. de Statu iniegritatis, et natur alibus hominis proprietatibus, atque imagine divina, liberoque arbitrio, et mortalitate, ac denique supernaturalibus dotibus, C. VII. de speciali Dei providentia, quo referuntur Vocatio hominum, et patefactio eum in finem Voluntatis divinae cum confirmatione, itemque Sanctificatio et Justificatio, ac denique Resuscitatio mortuorum, et Judicium universale. C. VIII. succedit Expositio voluntatis divinae generalis et specialis. C. IX. de voluntate
Dei ante lapsum: ubi fusius de mortalitate huic statui naturali, et merte, atque ipso lapsu cum consequentibus, disputatur. C. X. de Voluntate Dei ante Legem, et Regimine per legem solam naturae, paucis singularibus exceptis. C. XI. De voluntate Dei sub Lege ad Judaeos pertinente, relicta ceteris naturali: C. XII. de Voluntate Dei post Legem, eaque ultima per Christum demonstrata, exponitur. Hinc Parte II. continente Capp. XVIII. ut dictum est. I. Cap. de Persona Christi tractat. II. De officio ejusque effectu inprimis Regio. III. De Officio Christi in respectu hominum, ubi id distinguit in Propheticum et Sacerdotale, IV. vero de Prophetico, itemque raptu Christi in Coelum, ante ejus publicam administrationem, fusius disserit Raptu illo praecedaneo, specimine, ne quidem ultimum illud, detorquendi in alienum sensum Verba Servatoris, de Missione et Adventu suo e coelis toties testantia, ex integra subsidiariorum dogmatum et subterfugiorum Socinianorum serie, etiam Sonerum omisisse, apparet. Ceterum, desperatum illud refugium figmentumque nostrates dudum discussisse, neminem latet.C. V. De fide subjungitur doctrina, et de Operibus non meritoriis. C. VI. De Praeceptis Christi IEsu perfectis. C. VII. De Decaloge, ejusque a Christo additamentis, itemque Precatione Dominica, C. VIII. amplius de Christi praeceptis Novis Abnegatione, Amore seu Charitate inimicorum, Crucis gestatione etc. Quae excipit C. IX. de Ceremonia unica ab eodem adjecta, videlicet S. Coena. C. X. de baptismo aquae agitur, tanquam ritu libero. C. XI. De Obedientia et auxilio qualicunque morali divino. C. XII. de Promissionibus per Christum nobis patefactis, nominatim Vitae aeterna, atque dono Sp. S. visibili et invisibili: ubi et de Praedestinatione disseritur atque similibus. C. XIII. De Confirmatione divinae voluntatis per Christum revelatae, per Miracula, mortem, resurrectionem et Exaltationem, C. XIV. Sacerdotium Christi collatum cum Mosaico, per omnia ex sententia et ad mentem scholae Socini delineat et C. XV. de Intercessione Lectorem pari modo informat. C. XVI. separatim de Purificatione Christi instituit sermocinari, ubi etiam satisfactio Ejus vicaria ex instituto refellitur. Accedit C. XVII. de Justificatione dogma traditum, et Regio tandem Munere plenius exposito. C. XVIII. finis toti opusculo imponitur. Quae copiosius, et articulatim quidem ac distincte, enarrare visum est, ut, non esse fictas de Catechetico labore Soneri Soneri certius conster, partem aliquam, eamque potiorem, de Officio Christi Sacerdotali, ad calcem subjiciemus, eamque brevissimis quibusdam etiam annotationibus diluemus. In praesenti, ejus quoque Exemplum MSCtum in Biblioth. Illustris Uffenbachii Francof. ad Moenum extare, monemus, et alibi forte etiam reperiri nonnulla, a pauca tamen, alia, non dubitamus. Specimen in Additam. L. B reperiet.Catechismo Racoviensi, cujus illa nobis basis quasi et fundamentum videtur fuisse, conferri posset, atque verae ejus Catecheseos famosae origines Valentino Smalcio tribuitur auctori, ita tamen, ut Socinus quoque cum Statorio, medio, in ea adornanda operam dicatur posuisse. Nobis Soneri haec elucubrata opella proxima (remotam enim seu longinquiorem praebuisse Socini scripta constat,) videtur fuisse basis, ex qua prolixiori brevius illud compendium contexuit Smalcius.Soneriani potissimum opusculi in literas relati, certius nobis constaret. Ceterum has partim ab Ostorodo, partim a Sonero, ductas Lineas Georg. Schemanni, in usum domesticum liberorum suorum, et Georg. Blandratae, famosi illius Medici, denique Greg. Paulli, Catecbismi celebrantur: quorum tamen nihil, quod sciamus, nisi in Racoviensi inde tandem deducto, quod legitur, superest.Socinianorum, nomine Libelli de Obedientia hominis Christiani, postea frequentius appellatas fuisse, non obscure ex eodem libello memoriali, Smalcio a Ruaro reddito, Libello de Obedientia affulgebit; de quo alias a nemine quicquam commemoratum, et, ne a Sandio quidem ejus mentionem esse factam, admirabundi animadvertimus. Tantoque lubentius eundem esse credimus, quanto certius ex Indice Librorum, ad comburendum postea traditorum, id colligitur. Quippe in quo diserta Libelli de Obedientia, nulla vero omnino Catechismi, non minus profecto, quam ceteri erant, perniciosi, occurrit memoria de Obedientia, tantopere inter Fratres jactitati commendatique Opusculi nos reperire potuisse, atque vel hinc in eadem sententia oppido confirmari. Nisi ea Ostorodi commonefactio intelligatur, cujus haud exiguam partem sub finem hujus Capit. I. dabimus excusam, plura enim ad Vitam Fratrum informandam praecessisse, contextus orationis haud obscure docet. Memini equidem, in Epistola quadam Junii ad Piscatorem data legi, Conr-Vorstium, seu discipulos potius ejusdem, Anno circiter 1611. De Officio Hominis Christiani Libellum, cujus ipse Socinus autor fuerit, A. 1599. scripti, typis subjecisse, unde forte versionem hanc fuisse suspiceris. Sed suspicio est et conjectura, de qua alii, quibus vacat, dispiciant. Nobis utrumque minus videtur probabile, quia de conscribendo tali libello diu post, ut ex Epist. Ruari patet, deliberatum est.Ruarus de Libello de Obedientia praedicat. Utut sit, mentem sane Soneri, in Socinismum penitus demersam, quaecunque illic continentur, uti subinde a nobis in recensu subindicatum est, manifesto declarant, ut de Socinianis alibi sparsis placitis nihil dicamus. Principi huic Manuscripto adjungere par est notissimum, sed paucis admodum Sandius et linguam, et formam, in Biblioth. Unitariorum explanate determinarit.Sandio aliisque, lingva et typis etiam Belgicis Anglicae quoque, h. c. Anglicis typis excusae, mentio fit in Otio Hannoverann, seu Miscellaneis ex ore et scriptis Illustris Gottfr. Guilielm. Leibnizii a Celebr. Joh. Fr. Fellero collectis, et quidem Supplementorum Vitae Leibnizianae.) (6. (b) Quando vero idem l. c. editor Leibnizianorum eruditissimus addit, solam eorum (argumentorum in forma propositorum) lectionem subactis ingeniis ad refutandum sufficere, falli nobis non videtur; qui pariter, perlecto hoc opusculo, nihil observavimus, quod Theologi exacti et styli Script. Sacr. gnari vires superet, et, vel mediocri industria adhibita, dilui nequeat. Quod nuper etiam de isthoc schediasmate, ex Leibniziano exemplo MSCto, cum ejusdem possessoris pristini Praefatione, spem faciens Celeb Mosbemius judicium, in Append. Concion. P. I. A. 1725. editarum, tulit.aeterna impiorum supplicia justitiae divinae adversari, jam tunc conatus est demonstrare Evangelii, Origeni olim probati, quod aeternum nostris temporibus dictum est a quibusdam, praeconem agens. Unde, si argumento ad invidiam movendam ducto uti quis vellet, haberet profecto, quod ejus doctrinae homines, justo nimis misericordes, urere posset.Sonerum esse, hoc lubentius id nunc quidem credimus; quandoquidem ex Discipuli Conr. Marci. Quo de in Vitis Theologorum dictum est copiosius, et Cap. II. ac III ejus quoque inter ceteros erroris sodales porro uberior fiet mentio.Manuscriptum, quo utimur, exemplar, una cum sequente tertia Diatribe, nomen Mectoris Dodici Sornesti Ehneri praefert, unde Ernestum Sohnerum, Medicinae Doctorem, infinitam divinam misericordiam, (quam in L. de Christi officio sacerdotali cum Justitia vindice etiam conciliare nesciunt Sociniani,) redeunt; reliqua vero cum Helmontii potius argutiis in Lib. von der Hölle, Germ quidem, sed typis latinis 12mo procuso, conspirant, inque phrasi aeternos ignes pati, adhibito insuper in auxilium Epift. Judae comm VII., neglecta autem Leibnizius, nostro quoque calculo confirmamus. Quippe qui, vix tres aut quatuor plagulas implere MSCtum, quo usi sumus, meminimus.Sonerus dudum animadvertisset. Alterius MSCti, cujus paullo ante mentio facta est eandem inscriptionem nominis transpositi praemissam exhibentis, et sine dubitatione a Sonero quoque confecti, forma Dialogum refert inter Doxasten et Philalethen, ut, quae sit sententia Autoris, prima statim fronte Philalethis, in adstruenda sua opinione, industria, cum ceteris dogmatibus Socinianorum comparata, satis clare patefaciunt, ipsum Sonerum, sub hujus Veritatis studiosi persona latentem, praeposteris quibusdam discipulos suos etiam in praxi Christiana placitis conatum esse imbuere, et, Regenitos eo perfectionis eniti posse, ut omnino non amplius peccent Ruarus, §. hoc eodem XVI.Soneri mentem ex eo fragmento pluribus confirmare, si opus esset, sed, ut compendium dicendorum faciamus, ultimum pondus praecedentibus addet, quod passim suam doctrinam a vestra, h. e. ut docet orationis series, ab Evangelico - Lutherana, tanquam sibi opposita, discernit, et ab ea se, non sine vehementia dissensus testati, haud obscure sejungit. Quae proinde omnia, cum, quo sensu dicta sint, etiam aliunde constet, satis nobis erunt, verum etiam hujus fragmenti, cujus se ignorare auctorem ipse Sandius Biblioth. Unitar.signa Doctorum falsorum (Zwölff Kenn- oder Mahl-Zeichen der falschen Lehrer) traduntur, quod parum abest, quin eidem Sonero acceptum feramus; sed quia jam ex praecedentibus, quod instituimus probare, dilucide rem omnem arbitramur elucescere, non opus erit hisce excutiendis longiorem operam impendere. Id planum est, et in luce aperta positum, scriptum isthoc postremum IX. plagularum studiosissime elucubratum, et cum priori exacte concordans, perfectamque regenitis sanctitatem pollicitum, ac strenue urgens, Soneri genium referre. Et quoniam ad marginem Annum MDCX. adscriptum Marciano.hoc anno haec missa fuisse ponderanda, vetusta manu allitis; plane persvasum habemus, idem opusculum eodem prosus modo, quo supra per cuniculos animum Ruari occupatum esse observavimus, aliis quoque discipulis clam submissum, atque cum ceteris commilitonibus deinceps communicatum fuisse. Unde porro, qua methodo disseminatum et propagatum fuerit AltorphI venenum Socinismi, haud difficulter intelligi potest. De reliquis a Sandio in Bibliotheca Unitar. tributis Sonero Rationes, quas Anonymus quidam Ruaro Fridericopoli A. 1628. misit, contra S. Trinitatem, excerptas ex Resp. Fausti Socini ad Wujekum, et collectas a Cl. Viro D. E. S quas ille dubitat, an observaverint ceteri socii et habeant, ejusdem fuerint Doctoris Ernesti Soneri, nec ne, alii judicent. Mibi vix alius videtur sub his vocabulis autor latere. Vid. Epist. Raari Cent. II. n. XLIII. p. 308. sq. Unde, si non alia, hoc certe colligere licet, multum operae acutissimum suo damno Sonerum in sententia semel approbata posuisse, et vel hisce subsidiariis laboribus, ad alios quoque illaqueandos, abunde instructum fuisse.Commentariolo in Cap. VII. Epist. ad Rom., in quo, de se nondum converso ad Deum sermocinari Paullum, et de Promissionibus V. T., pluribus disserit, nihil est, quod addamus, nec in re manifesta id necessarium esse videtur. Quare omissis hisce ad alia progredimur.
Ad hunc itaque modum res acta est, dum in mortali hac vita versaretur Sonerus, suaque hinc inde quibusdam clam instillaret placita. Quid vero, postquam vitam cum morte Andr. Dinnerus, conservavit, scripta editaque, cum remisisser, gratiarum actione ad Deum O M. eleganti carmine expressa: quod AltorphI apud Cunradum Agricolam A 1613. 4ta forma procusum est. Deque eadem peste multa querulatur ad Kirchmannum Epist. Ruarus Fasc Gudianarum f. 263. compre henfa.pietatem Viri illustrem praetexentibus, quam ab amicis et peregrinis in Philotheca quoque de Juvene praedicatam esse, raro exemplo, supra animadvertimus; aliis contra, qui sensa ejus penitius callebant, secus et acerbius de eodem judicantibus, eamque famam in alias quoque terras passim lateque disseminantibus Georgio Richtero, studiis litterarum ea tempestate operam in Academia patria navante, dispellendi istas nebulas, Praeceptorisque laudibus, qua fieri posset diligentia, velificandi. Inde sane nata tandem, et recitata A. 1613. d. XVIII. Maji, publica illa Declamatio, quae typis prostat, et quae Frehero, Wittio, Creenio aliisque, quicquid de Sonero consignatum monumentis litterarum dedere, subministravit. Ex qua tamen, quisquis existimaverit, praeter indifferentes quasdam vitae vicissitudines, studiose, fateor, congestas, de praesenti negotio ac potiori caussa certi quid accipi posse, nae is oppido falletur. Ne quid enim nunc dicamus de ipsomet Richtero, ab ore Soneri hucusque pendente, et perquam familiari, nec non hospiti, dum viveret, suo, et, uti in vita ejus habetur, praeceptori fidelissimo plane devoto Joh: Crellio, quo de alibi pluribus dicturi sumus, amicissimo, et de communis Magistri veneratione cum eo quodammodo certante:Vitae Richterianae auctor Epistolis Richterianis, A. 1662. publicatis praefixa, non a Joh. Georg. Richtero, filio, Epistolarum editore, sed a Celeb. Noriberg. Prof et Ecclesiaste, Christoph. Arnoldo, uti nuper demum T. VI. Bibl suae nos ed cuit venerab. Abbas Fabricius, literis c nsignata est, et nuper admodum Procancell quoque hujus Univers. Magnificorum Fatis, ordine sic exigente, a Cel. Dn G. S. Apino enarratis, inserta legitur.non sine speciali consensu
Amplissimorum Academiae Curatorum eam publice recitatam esse, asserit, atque tanto magis, ait, tum temporis hunc consensum requisitum fuisse, quo acerbius lingvae tribunitiae, quibus non raro indigne innocentissimi Arnoldus diu post adhuc Soneri caussam, quoad potuit egit, Patroni et amici simul famae consulturus.flagellantur, in existimationem praedesuncti saevire coepissent. Sed vel ignorans Vir praeclarissimus, vel dissimulans, quae olim gesta erant, et quae vix eum latere poterant, ipsaque hinc juvenilia Richteri studia levi quasi brachio percensens, ea omisit, quae in praecipuis fuerant commemoranda. Videlicet non defuere grandia obstacula, ante, quam Declamatio illa e cathedra pronunciaretur, removenda: quae proinde satis luculenter produnt, quo loco res omnis fuerit posita. Instar omnium esto Epistola, quam singulari quodam fato adepti sumus, hac de caussa, a Viro ingenuo aeque ac provido, Michaele PICCARTO, perscripta, et ad primarium Academiae Curatorem, Generosissimum DN. Georgium VOLKAMERVM, Eccles. Ephorum Mart. Hallerum, Duumvirum factum, hoc ipso A. 1613. evectum.Septemvirum gravissimum, data, quam cum B. L. integram communicamus. Ita vero Piccartus, Academiae per id tempus Rector, uti solebat, terse et nitide:
M. N. et P. Vir.
Domine colendissime.
Retulit mihi ante paucos dies Ornatissimus juvenis, GEORGIVS RICHTERVS, Norimbergensis, habere se paratam orationem, quam de vita et obitu incomparabilis quondam Philosophi et Medici excellentissimi, D. ERNESTI SONERI, praeceptoris et hospitis sui, publice in Academia hac recitaturus, et, nisi quid obstet, editurus sit. Veruntamen, cum secum ipse perpendat, laudes ejusmodi quam iniquis auribus accipi interdum a quibusdam soleant, non immerito se vereri, ne, dum gratus discipulus haberi studeat, parum gratus Orator apud quosdam futurus sit Quod enim quidam Nasonis, Pöetae, auctoritatem secuti, existiment, livorem in vivis tantum pasci, post sata quiescere; id falsum probari posse, et multis egregiis viris secus accidisse, quorum post mortem existimatio tribunitiis linguis flagellata fuerit Sonero quando pronunciat noster, haud obscure, in vivis adhuc multo vero magis post fata, de Socinianae aut Arminianae doctrinae contagio, quod imbiberit, rumorem sparsum esse, significat.ab iis, qui viventium ne conspectum quidem
tulissent. Se quidem nullius vel odium, velinvidiam, temere provocaturum, qui ea aetate sit, quae omnium amore et honesta de se opinione, nullius vero inimicitiis, opus habeat: existimare tamen, quod consilii huius idoneas habeat rationes Finis sermonis is erat, ut diceret, se consilium sibi super hac re meum expetere, quo facto, quod cogitaret, citra cujusquam vel invidiam vel offensionem perficeret. Quid dissimulem, varie ea me oratio affecit: illinc memoria amissi Collegae conjunctissimi, hinc discipuli pietate et gratitudine animum subeunte: quae, quo rarior herba est, eo commendatione omnium et favore mihi dignior visa est. Quare tum quidem et studium ipsius collaudavi, et de successu bono animo esse jussi. Ceterum, quia, non omnino nihil esse, quod ille metuebat, intelligebam, et hac quoque in parte consultum juveni optimo volebam. Non quidem, ut bacca frontem cingeret cum Pastore Virgiliano, sedut auctoritate Magistratus adversus inferiorum praejudicia se muniret, auctor eidem et consiliarius extiti. Judicium namque Magistratus, sicut laborum et industriae uniuscujusque praemium amplissimum, ita etiam contra obtrectationem amuletum praestantissimum esse, quo qui dignus habitus esset, rumusculos et genus omne fabularum contemnere possit. Neque tam utile hoc ipsi, quam necessarium omnibus esse, ut omnia et scripta et dicta et facta magistratui suo approbent. Quibus ille rationibus cum pro modestia sua facile assensus fuisset, eadem opera non perfunctorie rogare me coepit, ut tribus verbis consilium hoc ipsius Amplissimae Dominationi Tuae aperirem, et oblaturo censurae orationem viam quasi sternerem. Id quod facturum me recepi, qui ad multo majora meritis defuncti me obligatum sentio, et quicquid hoc est officii, auditori meo, ut maxime vellem, honeste denegare non possum. Inprimis tamen Academiae me honor monuit, cujus plurimum, mea quidem sententia, interest, famam sinistram, a defuncti inimicis, dicam an invidis? post mortem excitatam Piccartum de injuria Sonero suo illata plane adhuc persuasum fuisse, et nihil forte sinistri de minus sano, in doctrina sacra, animi sensu, quem clam iste habuit mirum in modum, observasse.quam citissime extingui; ne, quod fieri solet, per infinitas aurium traduces, ad indelebilem tam ipsius defuncti, quam Academiae totius, et aliorum quoque, ignominiam ulterius propagetur et serpat. Quae ratio si honesta Amplissimae Dignitati Tuae videtur, non dubito, quin illud circa negotium istud sit decretum, quod multi cupide admodum exspectant. Sin autem, vel omnino consilium istud abjiciendum, vel discipuli officium in tempus aliud commodius
differendum, A. D. T. censebit, tamen ne sic quidem committemus, ut affectum et desiderium nostrum A. D. T. judicio gravissimo ulla in parte praeposuisse videamur. Interim A. D. T. juvenem hunc, et me ipsum quoque, commendo. Dabam Altdorf I prid. Kal. April. A. C. 1613.
Michael Piccartus.
Hactenus bonus Piccartus, optima quaeque de Collega conjunctissimo ad charitatis amussim sentiens, et hunc quoque in finem
Quid responsum sit ad interrogata, comperire nondum potuimus; At ipsius orationis forma satis superque ostendit, et argumentum dictorum amplius confirmat, altum de Religione Viri, ob doctrinam seu eruditionem Philosophico-Medicam ceteroquin excellentissimi, atque sua laude eapropter dignissimi, silentium in utramque partem imperatum, eoque limam potissimum inductam fuisse. Hujus enim, quando in ceteris verbosa fuit Richteri facundia, ut nihil quidquam, quod notabile esset, praetermissum sit, ingenti adhibita industria et multiplici encomio, generalia illa, sed callide et ambigue dicta; quando, apicem religionis nostrae non rerum profundarum scientiam, non sublimem arcanorum cognitianem, sed piam et inculpatam vitam, sed impigram mand torum Dei observantiam esse, cum statuisse etc ait, et alia quaedam hujusmodi de vera in Salvatorem Christum fide, quae ambidextre accipi possunt, addit.Carmine a se condito attextoque ipse Piccartus mentionem, vel verbo, famae istius aut infamiae, in Epistola ad Illustrem Volkamerum tam graviter propositae, injecit. Denique neque aliquis Poetarum ceterorum, Rinderus Cellarius Joh. Cellarius, Norib Illustr. Baronum Ecciorum t. t. Praefectus seu Ephorus Studiorum.Höfflichius Cultor, (de quo Cap. II. et III. forte nonnulla,) sub id tempus Jenae studiis incumbens.Richterus, cum posset in Praefatione seu Dedicatione ad Inclytos Genere meritisque Fratres, Christophorum et Ioannem Sigismundum Füreros, amicitiam eorum cum Sonero vivo admodum depraedicans, pari modo pertinaciter siluit. Solus Mart. Ruarus sibi temperare non potuit, quin, tanquam magis positus extra teli jactum, carmini suo, et Phaleuco eleganti, non esse decorum, barbam vellere mortuo leoni, adjiceret Soneri Epigramma aliud, ex MSCto productum, vide in Animadv. Philol. Creenii P. V. f. 247.Richtero, inde, opinor, plane liquet, et alias quoque, quae sit virtus argumentorum a silentio petitorum in rebus historicis, est in confesso. Quae omnia multo luculentius patebunt, quum ipsius quoque Richteri Oratoris sensa animi, quae tum quidem gessit, et pectore adhuc continuit suo Richterum, tanquam in decipiendis, aut tentandis certe, aliis perquam, dum desiperet, sedulum, deposita testimonia, et Cap. II. simul lit. R. adde; Ex quo, hunc quoque in transversum abreptum Juvenem ad frugem Dei beneficio rediisse, addisces.Piccartus in Programmate, d. XVII. Maji A. MDCXIII. Orationi praefixo, loquitur; defuncti Soneri sanguine propinquum, institutione discipulum, consvetudinef miliarem et domesticum, affectu filium, justa exequialia persolvisse, atque Panegyricum adeo ex professo scripsisse, iterum animo reputabimus. Ceterum idem praecellens Philosophus, qua fuit animi integritate, arcanis ad extremum patefactis, veritati cedens, longe aliter, postquam magis compertum erat, quibus cuniculis Soneri discipuli cum Praeceptore cuncta actitassent, ad Kirchmannum, et sine tergiversatione, scripsit A. 1616. VI. Kalend. Maj. Ruarus a nobis discessit, aucta eruditione, sed non fama; nam et in castra Photinianorum cum aliis quibusdam adolescentibus concessit, quorum societas non leve vulnus Academiae nostrae inflixit. Fuit hic Professor Philosophus, Ernestus Sonerus, qui venenum, in Belgio ab Arminio propinatum, transfudit in discipulos suos, et non nisi optimo ingenio praeditos, qui porro plantare possent. Hijam numerum et sectam trahunt, e quibus aliqui captivi a Senatu nostro asservantur, stipendiarii ipsorum. Quid de illis statuatur, forte post scribam. Ruarus Argentinam concessit, alii Wittebergam, alii Jenam, alii Helmaestadium, (quorsum et ipse Richterus abierat) insederunt, ut plures in partes suas pertraherent. Deus illis ignoscat, et, nisi in reprobum sensum dati sunt justo judicio, in viam regiam reducat. Haec idem Piccartus candide, de excusando Collega non ita pridem tantopere solicitus, jam vero meliora et certiora edoctus, qui obscuriuscule tantum fluctuantem, in Epistola superiori, et meliora sperantem animum prodiderat. Ut adeo valde mirer, de impostura tanta, tamque aperta, de qua plura adhuc justo tempore et loco edisseremus, nunc etiam addubitare
Th. Creenius, Polyhistor insignis, neque in negotio religionis facile credulus, qui identidem T. V. f. 242. sqq. atque T. XVI. f. 311. sq. Animadvers. Philol. id subindicat. Cui, quia ex testimonio B. Avi sui jam satisfecit Celeberrim. D. Gundlingius, Gundlingianorum Obs. II. §. IV. sqq, nostrum ecit, alia via, ex ipsius epistolae Schopperianae rationibus, rem omnem in aprico ponere.Sonero judicio objecturi sint, imo jam tum obverterint, qui eum a Socinismi macula immunem cupiant videri: quippe quem, Theologi Schopperi, testimonio, scriptaque ad eundem Richterum Epistola, non aliam, quam Evangelio Christi conformem confessionem, in ipso fatali lectulo, edidisse identidem perhibebunt. Et sane negari haud potest, bonum Schopperum ea de Sonero, secum, dum viveret, ut fieri solet inter collegas, quondam saepius conversato, atque tandem etiam sarcinas colligente, perscripsisse, quae oculatissimum quemque nullo negotio in eam sententiam pertrahere possent, quasi innocens omnino sit Vir doctissimus, et cum Socinianis non sine manisesta injuria connumeretur. Sed praestat ipsam Epistolam, quam in Memoriis Medicorum Wittius Orationis hujus, de qua disquisitio instituenda, editio minus praestans est priori. Utpote in qua non solum carmina illa supra citata, sed etiam Dedicatio atque Programma Piccarti, ipsa denique haec notabilis praeter cetera Epistola non comparent. Quae tamen cuncta, suo quaeque loco, in Edit. prima, forma quadruplicatae chartae A. 1614. Norimbergae apud Abr. Wagenmann excusa, leguntur.
Jacobus SCHOPPERVS, SS. Theol. D. et Prof. in Acad. Altorfiana, Ornatissimo et Doctissimo Juveni, Georgio RICTERO, Norimb. Philos. et Legum Studioso, Salutem in Cbristo, Dei et Mariae filio, Salvatore nostro unico, precatur.
Lubens audivi orationem Tuam, in qua de Natalibus, educatione, studiis, virtutibus, eruditione et beato exitu ex hac vita Clarissimi Viri, Ern. Soneri, Med. D. et in hac celebri Academia Altorf. Professoris et Practici praestantissimi, Affinis nostri piae memoriae, in frequentissimo Auditorio praeclare disseruisti. Eaque mihi non tantum propter elegantiam stili, sed multo magis propter defuncti memoriam, et quia quaedam minime vulgaria continebat, perplacuit: Et occasionem praestitit, ut, loco carminis alicujus in honorem ipsius et gratiam tuam, pauca quaedam, quae fortassis non omnibus sunt nota, consignanda putarem: Ea nimirum, quae ex Conver satione ipsius, et colloquiis frequentibus cognovi. Ac initio, quia timor Domini
est initium sapientiae: Defunctus noster verbum Dei ita amabat et aestimabat, ut saepius mihi dixerit: Haec est authoritas et veritas verbi Divini, cui si omnes Patres et concilia reclamarent, standum tamen ea, et acquiscendum est. Saepe quoque conquerebatur, per certamina in Ecclesia Dei eo deventum esse, ut multi sua dogmata Ruaro colloquio, explicare opus est.non ex S. Scriptura, sed ex Patribus et Conciliis probare conarentur, cum e contrario ipse existimet, verbum Dei non per opiniones hominum, sed contra hominum opiniones per verbum Dei, probari debere. Conciones ministrorum Ecclesiae, qui sine ambagibus verbum Dei bona methoda explicant, attentus audiebat, aliena tractantes negligebat Schopperus, cum quibus, ut Vitae eorum docent, alibi enarratae, nunquam, ne quidem e suggestu, docendo concordare potuit; idem vicissim ab iisdem expertus fatum. Qualia plerumque inter rixosos aut suspicaces etiam Theologos observari solent, utut animarum inter incerta h. m. fluctuantium saluti ut plurimum plus noceant quam prosint, et haud raro sive publicos, sive clandestinos veritatis hostes, quando vel maxime orthodoxiam, in rebus quoque minime praecipuis, crepant, in errore ipso, aut odio certe doctrinae Evangelicae, confirmant.Creberrime dicere solebat, ex animo se credere, Christum esse verum Deum et hominem: Ac se totum Christum tanquam Deum et hominem, secundum utramque naturam, in una persona adorare: Los vero ex animo detestari, qui Majestatem Flii Dei quoquo modo imminuerent, cui colendo et adorando nulla satis devotio mortalium esse possit. Ad extremum vitae, quam in terris egit, actum cum declinasset, visitavi illum, et quidem ea vespera, quae ipsius mortem praecessit: nocte quoque subsecuta circa horam secundam, ipso petente, vocatus adfui, et Dei gratia ipsum consolatus spe salutis aeternae, in solum Christum, Dei et Mariae filium, collocanda: inter alia haec loca consolationis plenissima proposui, Joh. III. sic Deus dilexit mundum etc. Item Joh. V. Amen dico vobis: qui sermonem meum audiverit, et crediderit patri, qui misit me, habebit vitam aeternam. etc. Addebam etiam exemplum Lazari, cujus anima ab Angelis in sinum Abrahae deportata fuit. Et Latronis in cruce, cui Salvator dixit: Hodie mecum eris in Paradiso. Ubi me talia dicentem defixis oculis aspiciebat, dictis annuebat, ac precibus consvetis: Herr JEsu Christ, wahr Mensch und GOtt, der du liedst Marter, Angst und Spott etc praeeuntem sequebatur, donec Spiritum suum patri coelesti in manus traderet. De aliis vitae actis, quia luculenter commentatus es, nihil in praesentia addo, cum ea omnia non nobis modo Professoribus Academiae hujus, sed etiam Auditoribus ipsius, et multis etiam extraneis, notissima
sint. Deus Opt. Maximus propter Filium suum incarnatum defuncto felicem resurrectionem, et nobis omnibus pium ex hac lacrymarum valle excessum largiatur: Nostram vero Academiam, tam excellenti privatam Doclore, in integrum restituat, clementer gubernet, custodiat et conservet, Amen.
Haec illa est Epistola, quae tot praeclaros eruditione et pietate Viros suspensos tenuit, et, ne quid temere, aut inique, sentiretur atque pronunciaretur de tanto Viro, non sine caussa effecit. Cui si quis addat eximium Collegae conjunctissimi, Michaelis Virdungi, carmen, primae Orationis Richterianae Editioni est adjectum.Sonero suo:
cecinit, eademque Famae peplo ipsam Palladem praeclaro mox acu intexere non dubitaturam, asseveravit, quis non crediderit, grandi injuria Sonerum afficere, quotquot ei dicam hareseos clam habitae, et fraudulenter tamen cum optimis quibusdam discipulis communicatae, scripserint? Quid enim, ut omittamus candorem celebratum, dilucidius, hac de Christo Servatore professione, qua creberrime dicere solitum esse testatur Schopperus, ex animo se credere, Christum esse verum Deum et hominem: ac se totum Christum tanquam Deum et hominem secundum utramque naturam Certa scil. ratione, ut Ruarus loquitur, scribitque ad Barth. Nigrinum Epist. P. I. n. 60. p. 275. ubi et de satisfactione Christi similes ambiguitates artificiose textas legere est. Quas pari industria cum ipso Socino contra Wujekum f. 539. in Apologia pro veritate accusata, ad Praepot. Ordd. Belg., Schlichtingiana cumulatas invenies, interque eas illam h. l. notabis, ubi f. 10. Divinitatem Christo, Dei filio, tanquam Regi et Judici omnium a Deo constituto, propriam tribuit. Sic nuper admodum Unitarius ille Anonymus in Apolog. contra Hebopffer T. X. et eorum Cens. Confess. Unitariorum A. 1720. 8vo p. 55. Wir negiren nicht die wesentliche, sondern die allerhöchste Gottheit Christi etc. qui et alibi saepius haud dissimilia eodem sensu factitio fictitioque scripsit. Cujusmodi etiam Przypcoviana illa fuit hypothesis aut formula, qua Christum filium Dei proprie et sine sigura visus est in Apologia ad Sereniss. Elect. Brandenb. statuisse, et in subsecuto Hyperaspiste defendisse. Recte enim de hac liberalitate A. E. Lips. Collectores celeberrimi, quando in recensione Opp. Sam. Przipcovii A. 1692. f. 422. occupati fuere, monuerunt: Quamvis ex essentia Patris etiam filium natum docuerit, atque suis etiam hinc invisus suerit, tantum tamen abesse, ut genuinam veritatis lucem illis propius multo conspexerit, ut subtilius potius errasse dicendus sit. Divinam enim quidem naturam, aeque ac bumanam is Christo agnoscit, sed illam succedere humanae, quam expellat, sibi persuadet, adeoque nec aeternam generationem, qua in divinam naturam Christus genitus est, sed in tempore sactam, (i. e. non naturam sed potestatem,) intelligit.Schoppero, ut ipse priora intellexerat, aut certe interpretatus erat, quae de Deo et homine dicebantur, ex sua ipsius mente apposita esse: nisi in ipso mortis agone, Sonerum, quod soli Deo cognitum est, dixeris. De quo mox disseremus incerto eventu.qui Majestatem filii Dei quoquo modo imminuerent, cui colendo et adorando nulla satis devotio mortalium esse possit? Quid spectabilius, Virum moribundum Cantici verba praeclarissimi: Herr JEsu Christ, wahr Mensch und GOtt etc. praeeunte eodem Theologo, donec Spiritum exhalaret, devote recitasse? Nihil profecto videtur solidi tam luculentis veritatis indiciis, nisi a suspicacissimo homine, opponi posse. Sed omittam, haud dissimilia Hugonis Grotii, in extrema linea vitae constituti, fuisse fata, eademque eleganti plenaque solatii Cantilena recitata illum Rostochii subiisse A. 1645. extremum hujus vitae catastrophen Joh. Quistorpii Epistola de Hug. Grotii obitu A. eodem scripta, quae habetur in Praest. et Erud. Vir. Epist. Eccles. f. 794. Edit. in 8vo, et in fol. A. 1704. num. 583. p. 825. sq. Ubi, qua occasione Rostochium compulsus sit, maris tempestate jactatus, simul narratum legitur.Abr. Calovius arbitratus est, ex generali ejusmodi professione, sub qua Arminianum, Papistam, Socinianum, Arianum quemque latere posse, certum sit recte sentire aliquem, non liquere Obs. ad Grot. Praef. Bibl. in Bibl. Illustr. §. IX. f. 19. fac a.Sonero idem dixeris, minime repugnanria hactenus affirmari, plane persvasum habemus. At enim vero sunt etiam alia quaedam majoris momenti indicia, ex quibus, parum esse hisce colloquiis, et a Viro licet sospite etiam quondam atque incolumi pronunciatis, nominatim vero consessioni ad Schopperum editae fidendum, intelligas, si rerum Statum, h. e. concertationes et dissidia in Altorphina Academia sub id tempus, magno animorum motu agitata, aequa lance expendas: ea potissimum, quae ipsi Schoppero cum Collega erudito, sed dicaci magis, quam facundo, Ioh. Kiliano Sprembergero, praeter alia, de Adoratione inprimis Carnis Christi, diu intercesserant. Ubi pollicem priori pressisse hominem Socinianum, posterioris neglecta hypothesi, quippe Socinianis etiam adversa placitis, et ab ipso Socino tam fortiter contra Frid. Davidis et asseclas defensis
de Jesu Christi invocatione Disputatio, quam Faustus Socinus per scripta habuit cum Franc. Davidis A. 1578. et 1579. paullo ante ipsius Francisci obitum: quae Opp. (Tom. I. Bibl. Frr. Polon.) P. II. f. 708. sqq. excusa habetur. Cui Colloquium cum Christiano Francken habitum addatur.imprudenter quoque interrogatum fuisse, animadverti volumus. Neque etiam verum Deum hominemque JEsum Christum agnovisse Sonerum, quod in Socinianorum scriptis passim reperias, insolitum est; Summum enim et aeternum Deum dixisse, nunquam istic legas. A qua confessione quando et Sonerus abstinuit, non obscure subdolam eum mentem et heterodoxam prodidisse, aut potius etiamnum involvisse, verisimilius existimaverim Casp. Hosmanno, Collega sagaci atque attento, ad exemplar hujus orationis et Epistolae annotata, in Bibliotheca instructissima Celeberrimi nostri D. Joh. Jac. Bajeri, Medici Ordinis nostraeque Univers. ornamenti illustris, supersunt.Schopperum ad Epistolam conscribendam fuisse, plane credimus, ut pia ille credulitate sua, de qua infra pluribus disseremus Apologiam incusationibus Vogelii oppositam: in qua ipse diffessus non est, se, cum et Gittichius Arianam haeresin nollet sibi imputari, existimasse, eum divinitatem Christi omnino credere, nihilque hactenus de Photinisino cogitasse: quem tamen non ignotum esse poterat, aut debebat certe, in Transylvania et Polonia sub id tempus vires recipere, latissimeque diffundi.Richtero, non minori vafritie eum ad id faciendum existimulanti, dum meliora adhuc omnes crederent, suppetias ferret. Atque haec universa ex subsequentibus adhuc clarius patefactum iri confidimus. Hactenus enim ex ista suspensa, nescio qua arte, hedera parum certi confici posse, satis erit, Soneri sua plerosque Crypto-Socinianorum accepisse et placita infelicissima, et tela quoque, quibus pro iisdem propugnarunt, ipsorum Juvenum ab hoc Magistro deceptorum confessione ad extremum denique luculentissime compertum est. Neque etiam ipse Ruarus, ac ceteri errorum pestilentium sodales, novos hosce Socinianos sine circuitione dubitarunt appellare eos, quie Soneri disciplina profecti sint, Fratres Ruari n. XVI., totumque illum Libr. Memorialem ut vocatur, Val Smalcio a Ruaro oblatum, animo expende: quippe qui plurimum lucis huic sodalitio vinculis jam firmis obstricto affundit.Soneri dicamus. De his enim
Crellium subinde hujus in errore praeceptoris sui perhonorificam iniecisse mentionem, observabimus. Vid. interim ejus ad Gittichium Epistola Opp. Exeget. Job. Crellii fol. 541.Soneri nostri, piae memoriae, venerabilem mentionem facit. Et adde, quae Th. Creenius Crellii autem manu eam non esse scriptam, alibi commonstrabimus: quippe quam rectius callemus, et, cum hoc MSCto comparatam toto ab eo coelo distare, deprehendimus.Crellii, ut putat, manu consignata refert, ubi, invenisse se inter ipsos Academicos, qui veritatis ipsi faculam adlucerent, eum scripsisse, et ad marginem Exemplaris sui Ernestum Sonerum nominari eamque marginalem notam quoque vitae Editioni Belgicae 1663. 4ta forma emissae Pistoriana vero non differre, quae Operibus Crellii in Biblioth. Frr. Polonorum anteposita est, vel ipsa collatio MSCti Creeniani animadvertentes edocebit. Quod reliquum est, interpretem hujus vitae Belgicum Franciscnm Cuperum fuisse, idem Celeb. Creenius Animadv. P. V. f. 244. observavit.
At enim vero non Sonerus tantum in Academia Altorphina, laeta frequentia de reliquo tunc exsplendescente huic malo genuinam caussam aliquo modo ab eventu tam sinistro licet aliud agendo, et quasi ex accidenti occasionem litigiis suis praebentes; tametsi alia illi omnia spectarent.Philippi Melanchthonis adhuc enutriti, vel partibus Philippi et asseclarum supra modum addicti a recto tramite haud raro (diversa sive loquendo sive sentiendo,) ceteris deflectere credebantur. Certe, cum nonnulli a Formula Concordiae propter dogma Ubiquitatis per compendium, non scomma, ex consuetudine istius aevi, loquimur. Alii sane commodius Majestatem omnipraesentiae communicatam H. N. Christi appellare solent. Utut sit, haec certe inter Collegas litigandi materia fere unica fuit, paucis Schoppero, plerisque contra, Philippi scil. Scholam amantibus, quantum ad hoc, parti dissentienti applaudentibus. Quam etiam ob rem Matth. Bergius Brunsvico dimissus, et nuper admodum defunctus, Altorphium concesserat, ibidemque cum publico munere Prof. videlicet Phil. Moral. etiam libertatem ita sentiendi, uti ex Rethmeiero constat, impetraverat.de Christo, ejusdemque Persona et Communicatione, ut Theologi vocant, idiomatum, magna animorum exulceratorum contentione tum temporis passim ventilabantur. Tametsi enim ea facta sint, quod gravissimae objurgationes, a Curatoribus Acad. illustribus saepe numero perscriptae, et coram expositae, testantur, Inclyto Senatu Norimbergensi prorsus invito et refragante; quem miris pollicitationibus, et flexiloquis ambiguisque confessionibus semel iterumque editis, immo et colloquiis, concordiae instaurandae causa aliquoties institutis, diu circumvenerunt Schopperi, Volkart, Sprembergeri, Jordani etc. consuli possunt. Neque enim, haec in praesentia describere aut repetere, instituti ratio permittit et convenitJoh. Piccartum, Michaelis, Philosophi, genitorem Sigelium, Biblioth. Acad. prima fundamenta ponentem, virum perquam eruditum, et Edonem Hildericum, Frisonem nobilem,) praecipui M. Georgius Volkartus, M. Jac. Jordanus, et M. Joh. Kilian Sprembergerus, (ut taceamus quosdam obscuriores,) Jacobi Schopperi Collegae. Omnium vero maxime frigidam affudit postremus ille, sed in disputando primus, Sprembergerus, quippe qui propius etiam eam aetatem attigit, in quam semina illa Socinismi infeliciter ab aliis, nec opinantibus Theologis, sparsa incidere. Is enim non solum laudato Schoppero. sub finem Sec. XVI. huc evocato, quemadmodum paullo ante et Volkartus consueverat, negotium facessere, quoad vixit in Academico munere, a quo deinceps amotus est Adulterii crimine commaculatus: qua de re quia post vitas Theol. editas dubitatum esse alicubi observavimus, en novum b. Schröderi, Laurentiani t. t. Antistitis Noriberg., Testimonium, qui ad Joh. Gerhardum, Theolog. famigeratissimum, d. XXVII. Augusti A. 1613. sequentia perscripsit: Quid apud nos acciderit, vobis innotuisse opinor. Sprembergerus noster, qui antehac iniqua sophistica oppugnabat eum, de quo dictum est: Gloria et honore coronasti eum; nunc bonoris sui magnum facit naufragium. Quarta hodie coepit septimana, qua detinetur in custodia, dejectus ab officio, et damnatus ad carcerem menstruum, in quo vivendum est pane et aqua, ob crimen adulterii cum ancilla commissi, et reliqua. Nam quae sequuntur, de Mart. Schallingio, Eilhardo Lubino, et Gerhardo ipso tandem, in ejus locum arcessendo, agunt, et in Vita b. Gerhardi non ita pridem a Ven. E. R. Fischero elegantissime diligentissimeque conscripta f. 207. legi queunt, nec ad praesens institutum nostrum pertinent.Christi Hominis Adoratione, prae ceteris movit, desenditque publice et privatim, inter varias dissimulationes, Negantium placita, declamendo non minus, quam disputando et colloquendo ut vix interquiescere Collegae optimo et vigilantissimo liceret. Quibus motibus tota, de Communicatione Majestatis Christo secundum humanam naturam facta, eadem que maxime ardua, doctrina accessit, quae, quoniam in his terris inde a Formulae Concord. promulgatione in utramque partem liberius ventilata erat, priores illas turbas, plane connexas, praeter omnem intentionem opinionemque, mirifice auxit.
Quanquam vero aperte et candido pectore haec fateamur, at tamen iniquius de nova hac sede Musarum, et fortassis Annalibus Hist. Ecclesiast. Fischlinus conferatur Biograph. Würtenb. Theol. P. I. f. 148.Lucas Osiander Senior videlicet, Andreae, nostri quondam, de quo supra, filius, Norib. natus A. 1533. praeterque alia munia sacra, et fortuna quidem varia administrata, Abbas Adelbergensis, atque Superint. General. Eslingensiumque ad extremum Pastor, a quibus missione impetrata Stutgardiae tandem diem A. 1604., privatam aliquantisper vitam agens, obdormivit, cum filio cognomine, Cancellario Tubing, non commiscendus, et ex Paraphrasi Libr. Scr. S. univers., scriptisque adversus Puccium, Sturmium, vassium, Pistorium, Heydelbergenses etc. satis notus.Calvinianam Scholam, et erroribus istis tantum non destinatam consecratamque fuisse, perperam asserens, iterumque, quod semel videbatur excidisse, perperam repetens. Ita sane Cent. XVI. Epit. Hist. Eccl. ad A. 1575. scripsit satis aperta fronte: Eodem hoc anno Schola Altorsina a Senatu Noriberg. aperta est, d. 29. Iunii, primo ejusdem Rectore Val. Erythraeo, qui paulo post obiit. Habet autem haec schola plerumque et plerosque Professores et Auditores Calvinistas, praeter unum Prof. Theologum sincerum, D. Iac. Schopperum. Cui ipsius Collegae in ministerio et schola, et studiosi, omnes fere Calvinistae, sunt molesti. Neque id Senatus Noriberg. ignorat. Et ad A. 1581. Hoc anno, inquit, Noribergenses ab Imperatore Gymnasii Altorphini Privilegia Academiae impetrarunt, eamque in die Petri et Pauli solemni pompa introduxerunt. Haec schola bona quidem intentione a Senatu Noribergico aperta, sed in perniciem Ecclesiae
nata videtur. Multo enim plures Calvinistas, quam sincerae Theologiae studiosos producit; et reliqua. Iniquum profecto judicium, de re, vel non satis comperta, vel certe obscurioribus documentis comprobata, pronunciatum: nisi ex eo prorsus fonte promanavit, unde fit, ut, si quis sinistra jam imbutus est opinione, non liceat cernere verum. Quis enim ignorat, Illustrem Rempublicam Noriberg., Ecclesiamque in ea divinitus collectam, Formulae Concordiae nomen haud subscripsisse, neque adhuc eam publico et solenni applausu recipere Helingi (Mauritii) Antistitis Noriberg. Eccl. A. 1714. in hac Univers. publ. 4to §. inprimis XXXVI. sqq. expositae leguntur. Orthodoxiae tamen hujus Ecclesiae, divino beneficio, nihil decessisse, in hunc usque diem conservatae, et ad seram posteritatem, eadem adspirante gratia coelesti, eam propagatum iri, omnium consensione affirmari et sperari, credimus.Calvinismi idcirco vel deterioribus etiam elogiis mactandus erit? Ut ergo constet, quid tandem illud fuerit obstaculum, quod tam infestos reddidit nonnullos Academiae Noribergensis, ceterosque prope omnes ejus Reipublicae, Theologos; Ecce! non absolutum aliquod decretum; non verae et in dubium vocatam a quibusdam, ad exemplum Ecclesiarum Lüneburgicarum Holsaticarum et Danicarum, ut alias taceamus, quod in praesenti non agimus, sed invidiam tantum Noribergensibus a Cive quondam suo, (Noribergae enim natus est A. 1534. Luc. Osiander,) et paternae indolis haerede, motam declinamus.Communicationem secundi, aut (sec. Form. Conc. ordinem) tertii, generis, divinorum idiomatum, certa quadam ratione pomum illud Eridos fuisse, Lector Bene vole, scito; ex quo, non tam projecto, quam arrepto, h. e. a Saxonicis Ecclesiis pressius definita parte illus doctrinae, quam Libri Normales indefinitam Resp. de Contr. Stancari f. 1035. (ad quem locum vero b. Schröderi Sceptrum Regium Christi f. 486. et 503. immo tot. Cap. VI. conferri potest,) praedicationes in abstracto rejici videntur. Quae tamen ita etiam in Liturg. publ. f. 1057. lin. 1. sqq. explanata sunt, ut, quid desiderare queant etiam rigidiores, vix perspiciam. Sed haec Helmstadiensibus heic loci eadem senserint, tamen duriuscule, ut mollissime dicamus, exinde Calvinianam Scholam, in qua illa libertas viget, appellari, credo, omnes intelligent, imo vero aliqui etiam convitio, aut injuriae saltim, id simile existimabunt. Praesertim cum non abessent in eadem societate sacra, qui modeste reliquis in his quoque partibus adversarentur, et contraria omnia, cum sentirent, tum etiam docerent. De Piccarto, primo omnium hujus Academiae Theologo, compertum est, discipulum fuisse Philippi, sed moderatum, et a controversiis vehementioribus abhorrentem. Sigelium accusatum saepenumero a Joh. potissimum Schelhammero, Laurentiano Antistite Noribergensi, equidem meminimus; at vindiciae quoque viri solertis et eruditi praesto sunt complures, in quibus mascule infamiam peregrini dogmatis a se, una cum Collegis, amolitus est consessio Perillustri Senatui de S. Coena potissimum A. 1584. mense Decembri oblata, et aliquoties ad A. usque 1598 aliis verbis, occasione alia saepius postulante, repetita. In qua etiam, cum judicio Theolog rum et Antistitum Noribergensium subjiceretur, nihil illi desiderarunt, quam quod ambiguitatibus, si secus forte existimaret Sigelius, adhuc locus esse queat. Quod notabili specimine ex Kauffmanniana Epicrisi excerpta in Appendice Vitarum Theologg. Altorpb. ad G. Sigelii fata demonstratum est.Edonem Hildericum, nobilem Frisonem, loco suo Heidelbergae equidem motum esse, non nescimus, sed solius quoque Formulae Concordiae, ob supra dictam unam particulam, repudiatae caussa discedere maluisse, quam temere illud, de quo certus nondum erat, dogma statuere aut affirmare, exploratum habemus. In Loco enim principe, de S. Coena, tantum abest, ut cum Calvinianis idem cornu inflarit, ut testem omni exceptione majorem producere queamus, ipsum Joh. Jac. Grynaeum, dissensus hac in parte a se sociisque suis, in Epistola ad Chr. Andr. Julium Amico nostro, humanitatis et doctrinae laude Clarissimo M. Sig. Jac. Apino, Grynaeanas, ad eundem Virum Nobilissimum, ordine duodecima est, ubi verba huc pertinentia f. 40 habent: Gratulor Altorfianae, immo Noribergensi, Academiae Edonis Hilderici operam. Et si in Eucharistico negotio idem cum Lutheranis sentit, tamen ab ubiquitate serio abhorret, et Vir bonus est etc.Volcarto res obscurior est, fateor, cujus et cum Schoppero altercationes, uti et Jordani, alterius Collegae, ad L. de Persona Christi potissimum attinebant, et primarii quoque motus, super disputatione de Persona Christi A. 1598. exorti, satis superque id edocent. De ceteris enim Fidei capitibus non ausim quidquam
Laosthenis Diorii larva, Examen der Schopperischen Thesium oder Schluss-Reden von dem H. Nachtmahl A. 1605. 8vo publicavit. Diorium enim, ubi tum vivebat, Amberga, et Laosthenis nomen ipsa Volckhardi Germanica analysis produnt. Quanquam neque hisce satis confidamus amplius, uti in Vitis Theol. Altorph. factum est, postquam tam fortunatis esse nobis licuit, ut Comment. ejus ad Examen Philippi Melancht., qui tandem etiam post integri seculi decursum nuper comparuit amplissimus doctissimusque, praeter alia monumenta l. c. commemorata, perlustrandi copia data fuerit. Utpote in quo etiam de S. Coena ita dilucide docuit, ut praesentiam C. et S. Christi veram et realem operose adstruat, et a Zwinglii placitis suam quoque sententiam solicite distinguat, et, nisi forte Calvini illam mediam, ut visum est nonnullis, approbet, de reliquo, prorsus orthodoxus videatur. De Jordano vero, tantum abest, ut sinistrae famae locus sit concedendus, ut potius a tota Academia, ipsisque adeo Theologis non suspectis, tanto mactatus elogio sit, cum discederet Pommelsbrunnam dimissus, quantum vix praestantissimus alter desideraverit. Quae quidem ut vel in supplementum Vitae haud ita pridem descripta breviter addi, eaque hinc, cum innocentia Viri meritissimi, illustrari possit, en! ipsam illam RECTOR ET SENATVS ACADEMIAE Norib. Altorfinae Lectori benevolo Salutem.Si quis forte adeo rerum humanarum ignarus est, ut dubitet de fide veteris verbi, quo dici solet: Mundum cancrino gressu uti; ille vel hinc argumentum sibi petat, quod, quo majori dignitate et honore tractari debebat illud hominum genus, quod sacra tractat, et nobis ad salutem aeternam viam praeit, eo contemtius esse vulgo videmus, omniumque paene libidini et calumniis subjacere, id quod non dolendum modo, sed et detestandum est. Movit improbus hic seculi mos Reverendum et Clarissimum Virum, Dominum
..........M Jacobum Jordanum, Eccl. Diaconum et Academiae Professorem Catecheticum, Collegam et Amicum nostrum honorandum ut, cum ex decreto Amplissimi Senatus praepotentis Reip. Noribergensis hinc in viciniam commigraturus esset, ubi et rectius rebus suis consultum esset, et senectutem suam honestiori curare posset otio, testimonium vitae in oculis nostris actae a nobis amanter et officiose peteret, munimentum adversus improbitatem hominum, pabulum suae conscientiae, et speculum, in quo se filii quandoque sui contemplarentur, et ut paternis vestigiis insisterent, incitarentur. Cujus honestissimae petitioni, cur assentiremur, praeter ipsam nudam et simplicem veritatem, cui testimonium negare honestus nemo debet, graves alias quoque habuimus causas et praegnantes. Et quanquam prorsus non ambigimus, quin ille se satis omnibus bonis commendaturus deinceps sit, tamen, ut Collegae optime de nobis metito, ut Amico honorando, et a quo invitissimi divellimur, praestemus, quod petebat, haec ipsa, Veritate exaudiente et approbante, de hoc M. Jordano profitemur: Norimbergae urbe Germaniae celeberrima honestis parentibus natum, pie et liberaliter eductum, ubi ingenium literarum capax in eo deprehensum, beneficio Amplissimi Senatus sublevatum, et in numerum Alumnorum cooptatum, inde Altorfium Jenamque missum, ibidem in studiis Philosophicis eo progressum, ut prima laurea, quae est Magisterii, publico consilio et consentientibus omnium suffragiis ornatus fuerit. Studia deinde Theologica ea dexteritate et industria tractasse, ut e pluribus unus dignus et idoneus Amplissimo Senatui videretur, qui hoc in loco Diaconi honoratissimo munere fungeretur, et, vacuefacta in Academia Catechetica Professione, eidem praeficeretur. Utramque provinciam et spartam suam sic exornasse, ut et fideliter custodiret Optimus Vir, et favorem omnium bonorum promeritus est, et ipse contra bonis omnibus ex animo favit. Unde nemini obscurum esse potest, et ipsum a nobis omnibus et singulis non sine gravi sensu avelli, et nos vicissim talem Collegam, tamque pium doctumque et bonum virum, invitos amittere. Verum quia non sunt hominum gressus, sed Deus est, qui dirigit omnia, adquiescendum est in sancta ejus voluntate, cui contravenire velle ulla ratione non tantum stultum est, quia irritum, sed et impium et abominabile. Dimittimus igitur Reverendum hunc Collegam nostrum cum hoc Elogio: Meliorem alterum vix a nobis recedere potuisse; et cum hoc voto, uti felix illi ac prospera sit haec migratio totique ipsius familiae: Quod autem omnibus bonis commendatissimus sit futurus, ipsius Pietas, Doctrina et Virtus nos jubent esse certos, quam tamen sententiam nostram ut re ipsa boni omnes approbent, rogamus, et nostra vicissim, in re simili, studia pollicemur. In cujus rei, et eorum, quae diximus, fidem literas has publicas sigillo Academico communire voluimus, quae data A. D. .Sprembergerus Osiandro jam A 1604. d. 7. Septembr. defuncto, huc arcessitus.Vorrensi, cujus ante Pastorem egerat, jam sua in lucem emiserat Collectanea bonus Osiander, et postea mox, quum plane compertum est, suspicionem de Inclytus Senatus, ex Academia, quam et Vitae male actae infamia commaculasse diximus, excedere jussit. Atque ita iidem Proceres Illustres, quam severe censuram in Calvinianos vere tales instituerent, sed convictos revera, (si enim accusasse, ea praesertim aetatate suspiciosissima, suffecisset quis fuisset innocens?) abunde demonstrarunt. Neque vero Academiae etiam Altorphinae proprius fuit is morbus, sicuti obtrectatoribus forte visum est. Ejusmodi enim labe alias subinde Musarum sedes, ad tempus certe, exeunte sec. XVI. laborasse, donec divino beneficio sanarentur, quis nescit? At proinde cur tam indignam Altorphio maculam, et quidem ita operose eam Lectoribus inculcatam, semel iterumque adspergeret Theologus alias Historicusque haud imprudens, non satis caussae habuit. Sed felix, qui potuit rerum cognoscere caussas, quas pluribus jam repetere, vel locupletare et illustrare, nihil attinet. Vtinam vero Vir optimus, Historiae scribendae legum bene memor, non solos, si qui fuere, morbos exaggerasset, sed habita eum in finem, ut medicina salubris pararetur, Colloquia, Dehortationes, seriaque Monita, cum auctoritate, et spe emendationis Judicia denique super ea re a diversis requisita, traditaque Illustri Magistratui, et ab eo vicissim litigantibus proposita, piamque Prudentissimi Senatus solicitudinem non ignorasset, seu dedita opera haud siluisset! Utinam, liberam B. Schoppero facultatem docendi nunquam fuisse ademtam, simul docuisset Lectorem, eumque victoriam reportasse tandem ab Adversariis, quorum alter, Volcartus, ex indignatione valedixit Academiae, Ambergam commigrans; alter insanabilis, uti supradictum est, loco suo omnino motus est, aut scivisset, aut, re comperta, temere
Schopperi, seu theses de Persona Christi, (litis diuturnae materiam,) A. 1599. Resp. Paulo Stülznero, Theodosiano-Bohemo, propositas, publice ventilare non licuerit, id partim ob formulas quasdam, illic observatas, minus commodas, partim majoris contentionis evitandae caussa, tranquillitatisque retinendae studio, provide et circumspecte sactum est. Neque vero illud tantopere miramur, quod de Doctoribus plerisque Calvinismo addictis perperam Hugone Donello satis constat. Cui tamen, si quid antehac indultum fuisset, exemplo Heidelbergensis Academiae, in qua iisdem conditionibus vixerat, neque Serenissimo Electore Ludovico refragante, (vid. Epist ipsius Donelli in Opusc. Cisnerianis L. II. f. 915. sqq.) non erat, quod Osiandrum id male haberet. Extra ordinem enim quae fiunt, prudentis est, non omnibus aut plurimis promiscue tribuere, praesertim si et aliae quaedam peculiares caussae singularis venerationis intercedant. De quibus Scip. Gentilis parentalis oratio, quae prostat, aut si desit illa, excerpta inde pericope in Biblioth. nova Hallensi de vita et scriptis H. Donelli P. XXIV. t. XII. not. (k) conferantur: Ubi etiam generalem pro Academia Altorphina Apologiam, eamque praesertim, qua in religionis negotio illam nonnulli criminabantur, infamiam, aut invidiam potius motam, repressam, legere est.Osiander, quam quae de Studiosis, ex eadem Studiorum palaestra prodeuntibus, multo pluribus eidem sententiae adsvefactis potius, quam sincerae Theologiae cultoribus, addit; nisi forte Formulae Concordiae Schopperus, ut erat Vir candidus et apertae frontis, ea de cavillatione, aut, si malis, calumnia, ad conscientiam compellatus a Collegis, totoque Senatu Academico, non modo falsa esse, quae scripta sint ab Osiandro, professus est publice, sed etiam, aegerrime se ferre, lectamque injuriam statim graviter tulisse, testatum fecit. Quod, ut intelligat Lector, nos bene cognitum habere, et recte exploratum, id factum esse et pronunciatum, ipsis Kalendis Augusti, A. R. S. 1603. alteroque proinde ab edita Epitome Osiandrina anno, inque publicas tabulas relatum, conscientiae religione interposita, h. l. significamus. Quae omnia, si animo probe expendantur, haud injuria ad Scipionem Gentilem, ICt. celeberrimum, hac de injuria haud dubie
Spiritu vesano incitatum haec scripsisse Osiandrum, quibus Academiam Altorphinam lacessiverit, illustrem Jac. Aug. Thuanum affirmasse Gentilem A. 1606. data, quae inter Gudianas a Petr. Burmanno in publicam lucem emissas n. LXXIV. comparet f. 162.Gentilem, nescio cujus, in religione erroris, et forte ipsius Photinianae impietatis, suspectum reddere allaboravit Vir. Cl. Th. Creenius Animadv. Philolog. P. XVI. f. 310.AltorphI proposita, cui Professores omnes addicti suerint, fidem habens, eo tempore Scipionem Gentilem vixisse, cum antea de Religione Gentilium Alberici puta et Scipionis, illius Oxo niensis JCti, hujus vero Altorphini, a Matthaeo Gentili, communi parente, Italo, ex Marchia Anconitana oriundo, genitorum, quorum iste A. 1608, hic A. 1616. diem supremum obiere, et Calvini placita tueri putabantur: Quod tamen de Scipione nostro certum omnino non est. Etsi, in quibusdam, et forte in L. de Christo, atque de idiomatum divinorum communicatione, uti quidem magna erat sub id tempus et multiplex dissensio, a Schoppero abiisse, verisimile sit.Epist. Ruariana narrantur, ibidemque etiam rejiciuntur, ex sequentibus fatis evidens futurum sit, et, de Scipione quoque Gentili aliter existimandi, multae, si id nunc ageremus, caussae reddi possent, solumque volentis desiderium illud, ad Donelli praeceptoris latus ossa sua sepeliri, neminem contagio erroris inficiat Sonntagii nostri cujus A. 1717. in ipso Scip. Gentilis sepulchro exuviae depositae sunt, manes famamque, quod nemo temere credet, aliquid contagii contraxisse opineris.Academiae innocentis, et ipsius maxime Senatus Inclyti, quasi ad talia conniventis, vindiciis sufficiant. Cum de reliquo non abnuamus, uti jam ante sumus fassi, litigia illa, quae aliquantisper, in utramque partem ventilata, durabant, a quibusdam novis rebus studentibus petulantibusque ingeniis, in occasionem contegendi erroris abrepta esse Philippeis partibus inter ceteros Professores favebant, quorum haud pauci numerabanrur, moliri viderentur, et sacra sua in vicinis Palatinatus superioris Ecclesiis, Hagenhusana nominatim, atque in monte Charitum facere inciperent, in ordinem tamen confestim revocandi. Quae, ut intelligi queat Nicolai Rittershusii ex patris Conradi relatione narrratiuncula perobscura, in Epist. Richterianis f. 206. occurrens, videbantur non omittenda.
Nempe cum, ex praescripto Legum Academiae primarum, Philippi Examen, Locique Communes Librorum Normalium Eccl. Noriberg. partem, secundariam quidem, at partem tamen aliquam, constituunt, atque hinc, ea tempestate valde adhuc Philippea, compendiorum Theologiae passim, atque in his praecipue terris, usum praebebant, sed ex communibus Libris Symbolicis, ut primariis, lucem foenerantur.Noribergensi Ecclesia inprimis bene meriti, praelegenda essent; hinc fieri non potuit, quin ex Philippeae Scholae, inde a Form. Concordiae temporibus, male quibusdam audientis; ab aliis vero in abusum revera sententiarum Calvini scholam redolentium, ho c pigmento colorandarum, pertractae; rursum vero ab aliis moderatioribus excusatae Philippum, amoris atque pacis studiosissimum, conciliationibus magis, quam partibus Calvini aut Zwinglii tuendis, operam dedisse, ipsumque, momentum controversiae de S. Coena tanti non esse, putasse, oredimus. Qua in re eum sibi, at minus periculose, errasse censemus. De prudentia vero minime nunc disputamus, sed tristia Saxonicae Eccles. fata expendenda commendamus, eumque bactenus cum Augustino, in doctrina de Gratia Dei exponenda sibi quoque non semper constante, comparamus, ac de reliquo Tom. III. Ep. Philipp. ed. Pezel. f. 261. et 271. sqq. ubi mentem suam dilucide exposuit, inspici et considerari volumus.Commentarios in Philippi Syntagmata et Compendia, a pluribus, neque unius sententiae, Viris scriptos publicatosque (ut erant forte commendati a Magistris, aut sponte sua a Studiosis electi,) diligentius consulendi. Cujusmodi tum quidem Mart. Chemnitii Loci nimirum Theologici, qui sunt in Communes Philippi Praecept. LL. Comment. instar adornati, celeberrimi.Pezelii Annotationes in Exam. Theol. Philippi, extabant etiam Argumenta et Object. de Artic. Doctrinae Christianae IX. Tomis collecta; quorum primus hortatu Helingi nostri, Philippo suo devotissimi, in lucem datus erat. Ambo autem ut scholis accommodatissimi labores fuere, ita Pezelianus cumprimis, (quis enim abnuat?) vel perspicuitate sua atque nitore latinitatis, ac tersissimi planissimique styli, praeter Philippi, ex quo pleraque excerpta sunt venerationem, Lectori salivam movebat. Conf. §. sq. Confessionem Peuschelii candide editam.Schola Calvini et aequalium evulgatorum Operum, et ipsius Calvini Institutionum potissimum, (quis enim id quoque neget?)
Lectoribus mirifice blandiens, atque ipsa denique novarum Controversiarum acris ea tempestate ventilatio. Unde curiosi adolescentes facile invitari poterant ad fundamenta utriusque disceptantium coetus e fontibus suis accuratius percipienda, et una simul opera altius animo imprimenda. Quae tamen non ita accipi velim, quasi illam quorundam suspicionem de prona e Calvinismo ad Arianismum via Neusero tribuunt, dicterium: Qui timeat, ne in Arianismum incidat, ei vitandum esse cavendumque Calvinismum. Quod a Wolfio et aliis quidem constanter affirmatur, ab aliis contra, ut Adamo in vita Zanchii, inter calumnias numeratur. Tametsi non desint, qui, quod invidiae movendae gratia non repetimus, plerosque Socini asseclas in Polonia Calvino-Reformatorum sententiae, priusquam ad istum coetum accederent, addictos fuisse observarunt.sine discrimine stabilium eam. Adoratione Christi heic Altorphi disputata, occasionem dedere Socinisino occultando, ea prorsus huic axiomati pervulgato contraria fuere: uti ex sequentibus elucebit magis.Henr. Altingii Hist. Palatina Ecclesiastica, quae reperitur in Monument Pietat. et Literar. An. 1701. publ., ubi ad praesentis argumenti notitiam faciunt, quae f. 206. seqq. habentur. Adde Acta Neuserum atque Sylvanum attinentia, seorsim typis subjecta, et ibidem Germanice f. 318. seq. inter documenta reliqua, impressa, et quae nuper collegit de eo varia Lauterbachius. Falsas de tristibus hisce Palatinae Ecclesiae fatis narratiunculas Lubieniecii, quae L. II. cap. V. Hist. Reform. Polon. leguntur, discussit Cl. Boysen in Dissert. de Apostas. falso et merito suspectis §. 26. seq.: quam cum his comparare non poenitebit. Utrum de reliquo verus sit, an falsus, Neuseri istius ad Turcas transitus, quem Ruarus L. I. Ep. f. 225. et ex eo Venerab. Abb. Fabricius Bibl. Fabric. Hist. L. IV. f. 354. in dubium vocare videntur, non aliunde rectius addiscere L. B. poteris, quam ex rarissimo Wencesl. Budowezii Circulo Horologii Sol. et Lun. Hanov. An. 1616. 4to excuso, in quo, quae ipse coram viderit, distincte f. 432. exposuit, nullamque haesitandi amplius vel levissimam caussam cuiquam reliquit.Neuseri illius Sylvani, et sociorum, Suteri atque Vehii, Palatinorum Apostatarum, etsi in proximae abhinc aetatis memoriam, et seculi superioris XVI. decursum Altorphinis machinationibus comparari, velimus. Sed eo duntaxat haec valere existimamus, ut intelligant Lectores, rebus in Ecclesia nonnihil conturbatis, et in Societate aliqua Academica, Doctoribus nonnullis in alia omnia, quam ceteri solent, euntibus, proclivem esse, a via recta ad obliquas et lubricas, transitum, animosque ingeniorum, praecipue novi quiddam prurientium, sensim ad alia, quam antea, veluti cum lacte materno, imbiberunt, et pejora ut plurimum, temporum sic ferente
Lutherum saepius repetiisse ferunt, non docendo, sed disputando amittatur veritas. Hoc enim, (uti enim addit T. VII. Altenb. f. 622. (a) Megalander,) malum disputationes secum afferunt, quod animi quasi profanantur, et rixis occupati, quae praecipua sunt, negligunt. Quibus Erasini ad Hilarium ed. Froben. Anno 1523. aurea Praefatio jungi meretur.Altorphinae sub initium Sec. XVII. plane convenire, sed vestigia solum quaedam nos animadvertisse eorum, quae dicta sunt, non abnuimus. Etenim res ipsa deinceps docuit in Mysterii S. Coenae impugnatione, cum ad Colloquium et Examen ventum esset, VOGELIUM aeque ac PEUSCHELIUM, ad Socinianorum quidem mentem, sed argumentis ex Calvino-Reformatorum pharetra depromtis, vehementer decertasse. Et ipse quoque Crellius Pasterius potius, ejus scriptor. vid. supra. §. XIX. extremo in not.AltorphI haustis egerat, addit: Quam (veritatem scilicet Socinianam,) tanto facilius amplexus est, quod pridem eam, quam a Patre Helmezbeimensis Eccles. Pastore (vid. Cap. II. Lit. C.) Evangelico Lutherano: quae doctrina etiamnum illic libere proponitur.acceperat, doctrinam adspernatus, aliam imbiberat, quae, Praedestinationis si excipias dogma, cujus crudelitatem noster nunquam concoquere potuit, propius a vero S. Coena.aberat. De Persona vero Christi M. Ruari ad Joach. nostrum Peuschelium notabilis illa Epistola, quae in Fascic. Ruarianarum Cent. II. num. XVII. procusa typis extat, ejusque pag. 134. praecipue inspiciatur, ubi, de commentitia proprietatum illa communicatione Lutheranos Calvinianosque, in modum Cadmaeorum fratrum, tam bostiliter inter se luctari, nec fortassis unquam eluctaturos esse, scribit, Lutheranorum caussae metuit, Calvinianosque, quoniam subtilius rem agant, non male bactenus processisse, affirmat, utrosqus tamen false tandem ridet.Scriptorum Calvinianorum, (recitamus verba Schröderi Sess. XII. Colloquii postremi haec ei objectantis,) lectorem, antequam se in hanc
Photinianorum praecipitaverat. Neque inficiari ausus est objecta PEVSCHELIVS, ut potius sequentia ad interrogata Schröderi promte regesserit: Quod legerim libros Calvinianorum, plus habet, inquiens, suspicionis et conjecturae, quam veritatis. Hoc diffiteri non possum, interdum per varias occasiones mihi libros esse oblatos, (tales videlicet, de quibus sermo erat,) quos inspexi et legi. Inter alios habui libros Bened. Thalmanni, Thalmannus iste Assert. verae et orthodoxae Doctrinae de Unitate Personae et Distinct. duarum Nat. in Christo: itemque Tr. de vera participat. C. et S. Christi in S. Coena: utrumque Lib. Tiguri. An. 1578 et 1579. excusum. Quis h. l. intelligendus sit, incertum, posteriorem tamen innui, veri similius est.Hemmingii, Nicolai videlicet, Prof. Theol. Hafniensis et Philippi in scholis formati; cujus quum Encbiridion aut Syntagma Instit. Theol. praeter alia suspecta haberentur, 8va forma excusa, h. l. tamen non videntur spectari, sed Isagoge sola hactenus innocua. Opuscula enim Theologica An. 1586. fol. Genevae excusa h. l. intelligi non possunt.Catechismum Wittebergensem a Calvinianis Pezelio scriptore, curatore autem ac disseminatore ad carceres usque, hinc vero tandem ex Archiatri dignitate dejecto, Casp. Peucero: qui semel iterumque, praefixis etiam Electoris Saxoniae serenissimi insignibus et armis ornatus, forma 8vo An. 1570. et 1571. lucem adspexerat, turbasque in Saxonia plurimas, propter incrustatam vitiatamque de Persona Christi et S. Coena doctrinam, dederat.editum etc. uno volumine compactos. Ibi occasione Isagoges Hemmingii in Scripta Prophetarum et Apostolorum, quam perlegebam, fieri non potuit, quin etiam interdum librum Thalmanni percurrerem, quod non fecissem, si aliter libellus seorsim fuisset compactus. Habui etiam Commentarium Pezelii in Examen Domini Philippi, quod, quia publice praelegebatur, lectioni illi adhibui. Eadem ratio est de aliis. Quod autem diligenter et de industria illorum potius, quam nostrorum scriptis evolvendis incubuerim, puto, neminem hoc vere probare posse. Quae, utut nonnihil excusationis, a comparatis desumtae, contineant, tamen ejusmodi sunt, ut in summa rei confitentem reum habeamus. Eaque amplius confirmat responsio a Joh. Schrödero subjecta: Quicquid tandem sit, inquiente, tui certe commilitones et tribules dixerunt, te hujusmodi libros circumtulisse. Circumtulisti etiam librum Calvini adversus Westphalum, quem tractatum parens tuus in arcam recondidit, ne amplius legere posses. Et quae sunt alia, his similia, ex Vorstianorum Opusculorum apparatu, quo mirum in modum instructus erat noster, et aliorum in Peuscheliana Bibliothecula Jenae Sprembergeri praelectiones et declamationes, quibus Adorationem Humanae Naturae in Christo, quoquo modo potuit, oppugnare vehementer annisus est, haud parum Schopperus ex eo laboraret,) cum Sprembergerus inprimis vehementer afficeretur, jam An. 1611. de eo vel removendo, vel ad stationem aliam transferendo, deliberatum fuisse, et Joh. Gerbardum jam tunc, ut illi succederet, invitatum, atque a b. Menzero, ut annueret commonitum incitatumque esse, tanquam ad rem, quae toti Germaniae prodesse posset, ex vitae Gerhardi a Cl. Fischero terse et eleganter descriptae Cap. VI. §. 1. f. 96. didicimus. Qui etiam postquam eidem Sprembergero honores Acad. et Eccl. abrogati sunt An. 1613. quam solicite per Schröderum, hanc ut spartam susciperet, expetitus sit, Cap. XIII. §. XIII. f. 206. seq. copiose et accurate nos edocuit.Oratio ejusdem Sprembergeri, magna cum laude eloquentiae ab eo An. 1612. circiter recitata, ad quam, quin publice obloqueretur Schopperus praesens, et ex sedilibus ordinariis Professorum inter ceteros auditor, vix sibi temperare potuit: praesertim cum adorationem illam Dei invocationi in templo Hierosolymorum, et Christi cum veste, quam Noribergam horum actorum illico perscripta a Schoppero, famaque omnia, ut solet, latius disseminante, duo paullo post ex Ordine Juridico et Medico Professores, qui praesentes cuncta audiverant, nullique parti singulariter addicti credebantur, nominatim D. Andr. Dinnerus et D. Caspar Hoffmannus, ad veritatem dictorum testimoniis suis confirmandam illuc evocarentur, eaque comperta Sprembergero gravis dica scriberetur: cujus quis fuerit, post multas variasque tergiversationes, exitus, alibi jam expositum est.
Quamvis enim, ut ad institutum jam propius accedamus, clandestinis haec cuncta Socinianis per se parum emolumenti afferrent, qui, ut supra observatum est, ad oppugnandum Sprembergerum et ipsi omnes lacertos movebant, videbanturque adeo a Schopperi ex accidenti id profuit pestilenti haeresi, ovina quadam pelle assumta, hoc pacto, involvendae, insidiisque tanto melius occultandis. Quandoquidem credebantur, quippe qui pro adoratione Christi ita enixe propugnantes, simul Divinitatem ejusdem aeternam inficiari neutiquam posse, omnibus fidem faciebant. Qua interim data sumtaque ansa, latentem illi angvem in herba non modo ad alios transferre poterant, sed etiam, si quid contra summam Christi Divinam naturam hac occasione protulissent in medium Boethius, inquit, affectu regnante, nubila mens sit, vinctaque fraenis, veritatique cognoscendae adeo parum emolumenti hinc proveniat. Atque haec tam versute, ita, uti narravimus, gesta sunt, ut parum absit, quin ex ingenio nostro per meram suspicionem conficta aliquis putet; ni fassi id postea fuissent Scriptor vitae Crellianae adhuc dilucidius, et sine omni tergiversatione, publice professus id esset. De istis infra disserendi locus erit, ut speramus; De Crellio vero etiam digna sunt, quae excerpantur, verba Joach. Pastorii ab Hirtensberg, rem omnem in aprico ponentia, et fraudes hasce, larvis procul remotis, in lucem apertam proferentia. Ita enim, postquam, Senatus Academici commendatione, Crellio Inspectionem Alumnorum Norib. et Oeconomiae, in Hölzlini decedentis locum, destinatam fuisse commemoraverat, detrectandi hujus muneris, quod alii ambitiose affectarint, caussas enarraturus, scribit: Medic. enim Doctor fuit Pastorius, Protonotarius Apostolicus, Canonicus Chelmensis et Varmiensis, Decanus et Officialis Gedanensis ac Poineraniae, qui teste Hartknochio Hist. Eccl. Boruss. L. III. c. XI. f. 860. Frauenburgi An. 1681. ex hac vita excessit) et Sandius quoque in Biblioth. semel iterumque affirmat.Inventi sunt ex muneris istius Candidatis quidam, qui detrectationis illius, quanquam malo animo, invidia eum sublevarent, et Crellii, novo more, hoc est accusando, dicerent caussam.
Aspersere quippe illum apud Senatores quosdam et Curatores Academiae, Calvinianae, quam vocant, Religionis suspicione, ignari odiosioris tituli, cujus tamen, si Diis placet, crimen et verius quibusdam abfuerit, ex supra citata ipsiusmet confessione §. XXII. repete.nostro objectum fuisset, et plus nocuisset. Sed commodum accidit, ut inter Academiae Theologos controversia de adoratione Humanitatis in Christo agitaretur: hanc Crellius publice asseruit aliquot argumentis, sed quae aliunde sumserat, quam a Lutheranis, et meliori servire volebat caussae, quam esset Lutheranorum. Cum tamen mens agnosceretur, quibus eadem mens erat, Lector Benevole, quam egregie supra etiam Soneri mentem calluerit, et temere sine dubio Crellio, tum disputanti, quoque credulus applauserit bonus Schopperus, immo etiam vix in alios, quam Calvinianos, confutandos hactenus intentus, atque de Socini asseclis, a quibus plus periculi erat, parum cogitans, vel oscitantia, utcunque se ab accusationibus gravioribus purgavit, aliquam his malis, non dico fenestram, sed rimam aperuerit. conf. c. III.absolutus apud reliquos Crellius est ab objecti Calvinismi invidia. Addit porro Pastorius jam dictis, favorem Curatorum in Crellium, nihilominus hac quoque via, cum consilio, regimini Alumnorum eum praeficiendi, rediisse; sed supplici libello eum, quicquid erat sive honoris, sive oneris, deprecatum esse, et mox aliam causam subjungit; ne scilicet Magistri titulos assumturo, (id enim ad officium Inspectoris capessendum requiritur,) in formulam confessionis Augustanae jurandum esset: unde fugam denique post multas tergiversationes arripere maluerit, et reliqua. Quae quia ad praesens institutum parum faeiunt, in alium locum rejicere satius erit. Nobis certe jam fidem fecisse assertis de subdola illa Socinismi occultatione, et cuniculis adhibitis, vere impiis, sufficiat. Est enim animo constitutum, ab his qualibuscunque occasionibus, itemque praeparamentis atque latibulis, ad causas genuinas, et novorum faces motuum, novique adeo dogmatis serendi praecipuos Choragos progredi.
Atque hos quidem, post Sonerum, clanculum sua discipulis intimis venena propinantem, non alios cognovimus, quam Michaelem GITTICHIVM et Martinum RVARVM, perdoctos sane et ingeniosos, sed ad bonas mentes corrumpendas, nescio qua sinistra fortuna, huc adductos edoctosque homines. Alter horum Michael Gittichius, vulgo Venetianus cognomento dictus Gittichii nomine, solo Venetiani gentilitio fuerit appellatus. vid. Ep. Ruari. P. I. Epistola XCII. seq. et compara litteras Dinneri, quas §. XXV. integras reperies.Parens, Venetiis natus, ex Italia in Poloniam, incertum, quo fato, Dinneri expressa leguntur: quam confer §. XXV. integram ex Historiae Socinianismi Gallice sub tit. Histoire du Socinianisme scr., et Venerandi Lauterbachii in Arianismo-Socinismo olim in Polonia etc. habendum. Quorum hic, patriam ejus Venetias fuisse, affirmat; ille vero, Venetien de naissance fuisse non tantum aeque fidenter ait, sed etiam, quitta sa patrie, apparemment sous la pretexte de la Religion, et vint en Pologne, addit. Quorum tamen etiam neutrum vera dixisse, ex accuratiori hac nostra narratione patebit.Polonia, seu Lithuania potius, natus eo modo Venetianus dici consvevit, quo Libertini Latinis olim appellati sunt, qui patre Liberto, h. e. servo antea, sed manumisso, geniti pristinae sortis monimentum in ipso hoc nomine retinebant. Venit quidem aliquando in mentem, utrum Italiae Respublica Civitasque Veneta intelligenda sit, quoties Venetianum vidimus nominatum Gittichium, dubium adhuc moveri posse: quandoquidem etiam Lithuaniae urbem haud ignobilem, certe Lithuaniae conterminam, Vendam, haud procul ab eadem nomenclatura abesse observatum sit. Postquam vero rem omnem animo expendimus, neque ab obscuriori oppido nostrum sibi cognomen dari voluisse, non sine affectatione ortus peregrini, credibile visum; priorem, dum meliora edocti sciamus, posteriori conjecturae anteferemus. Stanislao Lubieniecio Venetianum ab urbe Veneta, patris patria, dictum, observasse in Hist. Ref. Polon. L. III. et XIII. f. 258. satis fuit, atque adeo priorem tutioremque sententiam hoc quoque testimonio stabiliri censemus: quam etiam Dinnerus comprobat.Gittichius ad Ruarum perscripsit ab ipso jam parente aliquid alieni a veritate erroris se traxisse dissimulans. Clarissime vero omnium, ut in Schola Koklioviensi litteris amplius sit imbutus, illic commemoravit, et eo usque jam anno aetatis undevicesimo, rariori profecto exemplo, se profecisse testatus est, ut cum Sacerdote Pontificio haud inerudito ausus sit in certamen de Purgatorio descendere; quod humanum esse commentum locis ex Augustino productis demonstraverit, hominemque diu reluctantem domi suae de errore convicerit. Hactenus certe, victas eum manus dedisse, ait, ut inconstantiam Augustini vacillantis, et interdum de hujusmodi post mortem statu aliquid submurmurantis Gittichium, idque ex professo b. Joh. Guilh. Bajerum Sen. peculiari Diss. Acad. De Purgator. Pontific. utrum claris testimoniis S. Augustini probari possit? An. 1679. ostendisse. Ubi, quicquid de tali post mortem expurgatione peccatorum ille scripserit, partim a vacillante et suspicato potius nonnihil, quam asseveranter pronunciante, partim ex male, aut prorsus non intellectis verbis Christi, quibus Pecc. in S. S. neque in hoc neque altero mundo remissum iri, dixit, ortum esse, ostensum est.Hugone Grotio in ea pronunciatum Append. P. I. Epist. Ruari totam perlustret. Hoc enim loco plura ex eadem decerpta recitare, ne extra oleas vagemur, neutiquam lubet. Jam vero satius esse videtur, ut breviter annotemus, Gittichium hunc, (Gutichium l. c. dictum,) ipso Fausto Socino indice, in Epistola ad Valent. Radecium, Eccles. Claudiop. Past. et Eccl. Transylv. Antitrin. Superintendentem, scripta Radecio vixisse, ejusque consvetudine familiari atque convictu usum esse, atque hinc demum, positis Claudiopoli fundamentis literarum et haereseos uberioribus, in Poloniam rediisse. Quibus praemissis, nunc tandem ad consilium Altorphium contendendi progrediemur. Id procul dubio Gittichius amicorum, Ostorodi et Voidovii, commendatione animo concepit, famaque florentis Academiae novae, et Soneri porissimum disciplina, impulsus perfecit. Malo certe et infausto sidere e Polonia huc provolavit, sub initium Sec. XVII. Anno 1607. d. X. Decembr. adventans, eo ipso tempore, quo Ernestus Sonerus Rectoris Acad. officio fungebatur, ut, dedita quasi opera, et ex compacto, Ostorodiani illius consilii fragmentum, de quo Cap. hoc I. §. XXXVII. dicemus, propagandi h. m. errores, qui lente nimis videbantur procedere, argumentum praebet. Amicum enim fuisse Gittichio indubitatum est.Gittichius, sed comitem secum afferens, cujus studiorum morumque Ephorus fuit, Filium generosi Viri, Domini Joannis a Woinarowa, Woinarowsky, Equitis Poloni, Stephani Woinarovii venationis regiae in Palatinatu Kioviensi Praefecti, et A. Wissowatii summi patroni, procul dubio patris: nisi ipse fuerit Stephanus ille, qui cum Gittichio h. l. vixit, quemve ex vita Wissowatiana adhuc An. 1643. superstitem fuisse cognovimus.Philothecae Sonerianae, quam inspeximus, inscripto, Lucium missorum idem munus Ephoriae disertis verbis commemoratum legatur.Praeceptorem aeternum colendum se Sonerum venerari et colere. Discessit iterum ex isthoc Museo bonarum artium, sub exordium Anni MDCX., uti quidem ex Epistolis virorum doctorum, eo tempore scriptis, conjicimus. Etenim, d. 12. Decembris Anni praecedentis 1609., abitionem in patriam illum maturare, Joh. Putonem, Zaborowsky, ad Lucium perscripsisse, observavimus; Georgium vero Remum, in litteris ad eundem datis, sequenti Anno VI. Eid. Mart., jam abiisse, vidimus, eidem significasse. Quae, ut tanto luculentius de his omnibus constet, his ipsis Epistolis, B. L. exhibitis Satisfactione Christi, a Lucio deinceps typis subjecto, jam sint excusae, quia tamen idem illud Opusculum, de quo infra Cap. II. §. 28. pluribus, rariuscule comparet, haec quoque excerpta, ad historiae totius texturam pertinentia, nostrae quoque Enarrationi inserta legere, non omnino nullum operae pretium erit.Johannis Zaborowsky, generosi DN. Adami a Sienno Sienniensky, Palatinidae Podoliae etc., Magnifici tum temporis Academiae Altdorfinae Rectoris, Ephori, ad Lucium exarata:
Intellexi, Cl. LVCI, Te provinciam refutandarum rationum, quae cum satisfactione Servatoris nostrie diametro pugnare videntur, suscepisse Eandem quam strenue administres, ipse oculatus testis, non dubito. Caeterum, quum Antagonista tuus defensiones jam suas solutionibus illis, opinione mea citius, mature opposuerit: visum est, Te etiam officiose rogare, uti coeptum continues; tum propter gloriam Dei Opt. Max., tum desiderium nostrum veritatem penitius indagandi: quam cum nescio quae aporiae Puto ad motus periculosos, quibus Ecclesia Christi sub id tempus tam a Socinianis, quam Remonstrantibus et Vorstio eorum promacho, Weigelianis item, atque Jac. Böhmio et asseclis, nec non Esaia Stiefelio, plurimisque horum similibus, infestabatur: unde non poterant non varia in animis seculi nostri remorari longius studeant, et caligantes animi quorundam; nae jam illi sibi placent. Tu facies pro tua eruditione eximia, ut, si iterum respondeas, nullam moram interponas. Nolim enim te nescire, quod is, quocum tibi in ea re negotium, propediem abitionem maturet in patriam: utinam etiam victus! Vale, et me crimine curiositatis (si qua inde metuenda,) pro ea benevolentia tua, quam ego propius novi, et candore, liberabis. AltorfI Noricorum d. 12. Decembris Anno 1609. cursim.
Tui studiosissimus
Johannes Puto Zaborowski.
Alterius Dn. Adami Planci, generosi Dn. Martini Rey de Naglowicze, Domini in Oxa etc, in Academia eadem Altorfina Ephori, haec erat Epistola:
Salutem et amorem, Doctissime Domine LVCI, amice honorande. Michael Gittichius, cujus contra satisfactionem argumenta confutasti, nondum sihi satisfactum putans, eandem confutationem tuam sibi examinandam, et excutiendam sumsit. Quam bene, Tu, ut Vir doctus, et in his abstrusis acutus, videris. Ea enim, quae contra scripsit, ut tibi mitterem, rogavit. Et quanquam maluissem, alium istis transmittendis onerari: tamen propter necessitudinem, quae mihi alias (excepta ipsius impia religione) cum ipso intercedit, honeste recusari non potuit. Eaitaqus, qualia qualia silnt, tibi mitto: tuumque ad eadem responsum fusum exspecto; ne homo iste cristas nimis erigat, et se victorem apud suos jactitet. Mihi quidem videtur, nihil novi afferre; sed flare eadem, calidiori quodam spiritu, idque arroganter. Sed de his tuum, clarissime Luci, judicium exspecto. Facies Deo et Ecclesiae rem gratissimam, si hominem istum, docta et solida tua confutatione, confuderis et pudefeceris. Me autem, tui observantissimum, ama, et bene vale. Altorsio II. Decembr. A. 1609.
Tui observantissimus
Adamus Plancus.
Tertia a D. Georgio Remo, JCto et Consiliario Norico, Augustani patria, Polyhistoris maximi, et deinceps Universit. Altorphinae Procancellarii tandem ex merito creati, sed in religionis negotio Calvini partibus mirum in modum faventis, cum eruditione ampla, vitam inter Procancellarios Acad. Altorph. legere est. Qua mente vero et sententia in religionis negotio tum maxime agitato etiam Noribergae vixerit, et quos amaverit quam maxime, illud, cum ex officio Consiliarii Wiedensis, quo ante hac functus est, scriptisque ea tempestate elaboratis evulgatisque etiam Theologicis, quibus jam inclaruerat, tum ex Epistola S. Rev. D. Cypriani cura ex Biblioth. Gothana inter alias An. 1714. ed. n. 88. f. 150. colligi potest; ubi, quos inprimis Doctores sequutus sit, magnique prae ceteris fecerit, ipse, perinde uti Antecessores, quidam alii Norib. Reip. Consiliarii, Piscatorem nempe praeter alios Herbornensem, et Consensus orthodoxi Auctorem Herdessianum, palam edisseruit. Ut mirum proinde non sit, si a quibusdam v. g. Crowaeo in Elencho Script. et Comment. in Scr. Sacr., ubi Annot. ejusdem in Proverb. et Koheleth recenset, in Calvianianorum numerum relatum fuisse legamus. Talem enim ex opusculis Theologitis esse haud obscure apparuit.
S. in Christo , quem, Vir Reverende et Praestantissime, Domine LVCI,
Norimb. 6. Eid. Martias M DC CX.
Tuus fide fida, nexu mancupI.
G. Remus.
Ceterum adductae hae sunt Epistolae, non solum ut pateat ex illis, quo tempore Altorffio discesserit Gittichius, sed etiam, ut, quam turbulento fuerit ingenio, et opinionibus suis tam defendendis obstinato, quam disseminandis mirum in modum dedito, vel hinc aliquo modo magis eluceret.
Quoniam vero, quid rerum, interea dum Civis Academiae hujus existeret Gittichius ille, de quo loquimur, egerit, dignum est accuratiori investigatione, eo nunc animum curamque convertemus. Obscuriuscule id, fatemur, hinc inde notatum, et in ipsis hisce litteris tantum subindicatum; sed ita tamen studia ejus descripta sunt, ut de commendatione, si qua fieri posset, Socinianorum, quae tuebatur, dogmatum, omnino appareat, inprimis fuisse solicitum. Namque non publice solum cum bono Schoppero saepe iterumque congressum esse, longaque imprimis concertatione, super dictum Petrinum, 1. Epist. c. II. comm. XXI., colluctando, cum eo aliquando solenniter et pervicacissime disputasse, compertum, Satisfactionis Jesu Christi, pro nobis, Vicariae Expletricis nimirum, ut nonnulli vocant, et exemtoriae, quemadmodum ab aliis appellatur, qua, quod nobis ferendum erat, omne poenarum genus, ut justitiae Dei vindici fieret satis, in se recepit toleravitque Christus, et maledictio, pro nobis factus est. Aliam enim, utcunque sic dictam, uti inferius demonstrabimus, nec ipse repudiabat.mysterium omni argumentorum conquisitorum robore, aut specie saltim, everteret. Idemque tanto efficacius conabatur persequi institutum execrandum, quo majori artificio viri boni se obvelare nomine, judice Remo, in Epistola paullo ante exscripta, didicerat. Cujusmodi judicium forte etiam de Gittichio accipiendum, cum toto orbe erudito non sine querimonia a summo Polyhistore Conr. Rittershusio communicatum, commodiori occasione paullo inferius Gittichium cum amico quodam, clam, ut videtur, communicasse, ab ipso Lucio narratum est, quaeve ab eodem se nactum esse, in Praefatione ad Lib. de Satisfactione Christi testatum perscriptumque reliquit. Ex quibus amplius, quam cognita jam fuerint Altorphl ista, quae Gittichius contra orthodoxam de sanctissimis Mysteriis doctrinam afferre soleret ratiocinia, variosque male habuerint, intelligi potest. Ut parum absit, quin fundamenta ex eo tempore malorum deinceps sequutorum multo pejorum censeamus. Neque vero haec tantum innotuerunt nobis, sed alia quoque protervitatis Gittichianae supersunt indicia. Quandoquidem publice in mensa Mich. Piccarti, Cl. Philosophi, ad quam invitatus aliquando Lucius etiam accesserat, ea de re, palam, quotquot praesentes erant, tanquam pervulgata, disseruisse, ibidem refertur. Ordinarie vero eundem hunc emissarium cautius esse mercatum, et hinc inde dogmata sua, quae approbarat, disseminare conatum, ipsamque Academiam etiam Ingolstadiensem aliquando ingressum, Societati Jesu, ut vocant, adscriptos solicitasse, ex b. A. Dinneri nostri ad Illustres Acad. Altorph. Curatores Epistola, quae diu delituit MSta, didicimus. Quam, postquam S. R. D. Bajeri, Collegae Theologi honoratissimi, benevolentia adepti sumus, Ludwellianis reliquiis, qui a socero suo J. Praetorio eas acceperat, nuper admodum in vicinia repertis, superstitem.Proceres nostros, quam primum aliquid de homine, monstri aliquid alente, inaudiverant, de eodem quoque submovendo, et Acad. contra salute, ne quid huic ille noceret, promovenda, perquam anxios solicitosque fuisse, luculenter addocet. En vero literarum Dinnerianarum Dinneriano extrinsecus sequentia legebantur inscripta: Copia Relationis de Mich. Gittichio Pol. ad Ampliss. et Nobiliss. Dominos Scholarchas Acad. Altorf. restituta ex memoria, transmisso jam originali, nec retento exemplo, in gratiam Cl. et Consultiss. Domini Adfinis mei etc. Cunradi Rittershusii etc. quam peto per occasionem ad Cl. Dominum D. Remum etc. transmitti, ut is non gravate copiam hanc cum originali conferat, quod haud dubie et ipsi exhibebitur. Spero autem, paucîs exceptis verbis vel immutatis vel transpositis, omnia congruitura.
Raptim
A. Dinner. D.
Socinianorum fraudibus pericula subiisse, et per cuniculos cuncta fere hinc inde acta esse.
Hunc Matthiam pro summo viro laudat Gabriel Fallop. in observ. Anatomicis. Verba haec sunt Dinneri ad marginem adscripta Epistolae.Venetum, sed, ut supra vidimus, Venetianum. Quod cognomentum cum Patris hisce fatis rectius concordat.
Erstlich den Sohn Gottespriori dubito; factitium enim Deum esse Christum, ut solent Sociniani, non inficiabatur. Nec negare possunt, cum prora puppisque Socinismi ea in re posita sit.Andern so streitet es auchQuo tandem progreditur Spiritus erroris et vertiginis? Haec margini allevit Dinnerus: quae tamen non possunt non ex priori hypothesi consequi.Palatinatu superiori situs, et proximus Altorphinae, cum Praefecturae, tum Parochiae spatiosissimae; cujus etiam pars quaedam Altorphinae Parochiae in Sacris Ministerio etiamnum utitur: cum altera, trans fluvium Schwarzach, Pontificiae religioni jam addicta sit; quae tamen ea tempestate Reformatae Eccles. et nostrae placita sequebatur. Il Diabolo e sottile, ma fila grosso. Dinneriana manu et haec in margine notata sunt.
A. Dinner, D. mpp.
Hactenus Dinnerus, Vir praeclarus, et, si quis alius, doctrinae Lutheri addictissimus. De quo ad Cap. II. forte plura commentandi occasio dabitur. De scriptis vero hoc nomine a disputaci homine epistolis,
altero similiter Capite deinceps exponendi locus erit: ubi pleniorem agitatae cum Lucio controversiae enarrationem nos daturos J. Crellium certe cum Gittichio conjunctissimum vixisse, culta ejus infelici amicitia, res aperta est. Utpote qui non tantum AltorphI familiariter eodem erat usus; sed postea quoque cum eo, quum in Poloniam reversus jam domi suae haereret, et deinceps Lithuanorum coetui sui similium praeesset, consuetudinem litterarum perpetuam continuavit: ita, ut in quaestionibus arduis, tanquam Oraculum, et Vir eruditionis nominatissimae, ab illo consuleretur. Ruari Cent. I. n. 63. sqq. et 59. sqq. Item Cent. II. p. 131. sq. etc. Adde Histor. Reform. Polonicae Lubienicii f. 258.Jenae inter reculas Peuschelii carceri mandati repertae postea, de quibus vide C. III. §. 20.Dilectissimos Fratres, --- Doct. Leuschnerum, Dn. Leumerum, Dn. Bani cum Uxoribus, Dn. Richterum, Paulum Groe, Andr. Peuschelium, (Joachimi Fratrem vid. §. 5.) Dn. Georg. Pregelium, Dn. Joh. Cobium et Vogelium, impertivit. Utut enim de omnibus hisce, quos promiscue heic appellat, non temere affirmaverim, in sententiam hujus Impostoris, et Academiae Altorphinae Pestis, concessisse; tamen, quorum animos tentaverit, aut sibi certe conciliare optarit et laboraverit, hinc non obscure fortassis colligi potest. Quod superest, luculentissime omnium, quodnam extiterit Acad. Altorphinae, ex hujus Turbonis seu Nebulonis, (uti quidem paullo acerbius eum Georg. Remus in Epistola supra adducta ad Lucium vocat) praesentia et vafritie, infortunium, nemo rectius edisserere potuit, quam ipsimet infectorum hacce lue Antesignani, PEVSCHELIVS et VOGELIVS: qui, Gittichium, de origine tanti mali postea in inquisitione, ab Illustribus Proceribus Reipubl. patriae suscepta, interrogati, Altorphium id primum attulisse sine am bagibus pronunciare non dubitarunt; palam videlicet, certe minus meticulose, quod non erat ausus Sonerus, quid sentiret, et
Lucio litteris institutum, ut verisimile est.Anti-Socino a Joach. Ursino praefixam Dedic. taceamus, Ursini, (de quo alias plura) Ambergensis Past. primarii, sequentia: Huic Socino et asseclis grave scriptum opposuit Otto Casinannus p. m. fidelis Eccles. Stadensis Minister, (ex Asceticis Libellis perelegantibus clarissimus) quod tecum B. L. communicamus, neque hoc sine gravissimis caussis, scil. quod in media proh dolor! Germania, ac in ipso Ecclesiae gremio, Socinianismi semina repullulare, et radices agere altas, obscurum amplius non sit. Quorsum enim haec respiciant d. XVI. Augusti A. 1612. in vicinia nostra scripta, haud obscurum esse potest.Joh. etiam Schönfeldii, Typographi Ambergensis, haud illitterati, verba recitabimus, quibus in Nuncupat. Epist. Trigae Opusc. Grynaei, Lucii, et Amand. Polani 1613. 8v. recus. ipsum Lucium allocutus est: Hujus Fausti Socini, scribens, juratus discipulus blasphemus ille in Dn. Jesum Michael Gittichius fuit, qui cum in vicina Academia Ephorus Generosi Palatinidae Podoliae constitutus esset, studio hoc habuit, ut venenum istud pestilentissimum non modo inter alios passim spargeret, sed universa illa quadam velut Epitome complecteretur. Sed intricatissimas illas argutias Tu etc. Quae hactenus quidem, ad demonstrationem assertorum, sufficere possunt. De reliquo, uti Novogrodecii Lithuanicae, in agro Raphaelis Kossii, Nobilis Poloni, Ecclesiae Socinianorum exiguo, ut ipse ait, numero, praefectus, A. 1614. ducta in matrimonium Vidua, sex liberorum matre, Ruari Cent. II. f. 132.Ruaro aliisque litterarum perpetuo commercio, ex hujus Epistolis Epist. Ruari Cent. I. Epist. n. LXXXIX. sqq. et Bibl. Frr. Polonorum T. IV. extremo, ubi inter excerpta ex Epistolis Gittichianis quoque commemorabile fragmentum occurrit f. 538. b. ad quaest. autem, de Christo in coelos sublato, idemne sit numero, qui in terris degens fuerat, ita a Crellio eidem l. c. respondetur, ut Soneri nostri, tanquam fratris, et communis praeceptoris, etiam mentio f. 541. aperta fiat.de Jejuniis, disceptationes occurrunt. Quod vero quantumque vitae periculum, Jesuitici ordinis calumniis, qui, pro felici successu Gustaphi Adolphi, Sueciae Regis, eum preces pro concione fudisse, perhibuerant, adierit, Lubienicius, loco supra cit Hist. nimirum Resorm. Polon. f. 258. sq. coll. f. 242.maximo Auditorio pridie ipsa Pentecostes feria sacram habens
concionem, cum nec conclave spatiosum nec pergulae sufficerent, paries intergerinus remotus maximae panegyris locum fecerit. Omitti haec quidem potuissent; sed quia non parum inserviunt infaustae in regno Poloniae sectae hujus amplificationi, et imprudenter indultae declamandi Socinianorum licentiae, demonstrandae, tum vero etiam facundiae documenta, alibi jam passim data, nobis exhibent, ac praeterea praeter confluxum hominum maleferiatorum, in perniciosissimorum haereticorum solennioribus festis, etiam Conciones eorum oppido illustrant; non inutile existimavimus, ea inpraesens repetere: ut vel hinc pateat, quo pacto teterrima haeresis, in Sarmaticis terris potissimum, largiter incrementa ceperit, viresque eundo acquisiverit. De conjugiorum affinitatibus enim, hinc inde contractis cum nobilissimis familiis, et elegantiae in litteris humanioribus studio, (quo plerique, praeter Socinum, assectatores etiam ejus excellebant,) omnisque doctrinae praestantia, aliisque adminiculis, nunc non est dicendi locus. De Conrado Ritter shusio, Socinianorum in Academia Altorphina dolos et conatus deplorante, animus fuerat, paullo inferius disserere, eumque testem innocentiae aliorum, post haec prava quorundam audaculorum molimina jam patefacta, in suspicionem consensus adductorum, advocare: Quoniam vero manifestissima in verbis tanti Viri, cum dogmatis falsi ab Impostoribus commendati, sed a se aliisque repudiati, tum fraudulentiae ab istis adhibitae, habentur vestigia, hoc loco ea recitare volupe est. Ita vero Doctissimus JCtus, et immortalis memoriae Philologus, immo revera Polyhistor in omni disciplinarum genere versatissimus, in Comment. ad Salvianum de Gubernatione Dei, Filium Patre minorem docentium, mentionem fecerat, commentaturus: Hoc Arianorum dogma fuit, inquit, probatum olim et Gothis et Vandalis (de quibus mox ad p. 144. et sqq.) Hodie plurimis in Polonia et Transylvania placet hoc. Neque nobis nulli ex illis in Germania visi, et cum horrore auditi, qui tam sibi certi viderentur suae persuasionis, ut parati essent pro sententia sua, quamvis pestifera, comburi, et omnibus cruciatibus lancinari: Cetera probi et modesti homines. Hactenus ille. Quae vel ideo adduci h. l. merebantur verbotim, ut videas L. B., qua praefidentia animi, quave temeritate et vehementia disputarint novi illi advenae e Sarmatis, et quam egregie sub larva probitatis ingenuae fumos sucosque
Rittershusius, et testem quoque profitetur Gittichium primarium esse intelligendum, et quasi ducem ceterorum, neque ipse Ruarus diffiteri potuit, quando ad Heinonem Voglerum Hamburgensem patria. De quo conf. p. p. §. XXXII.Gittichium illum sibi a Rittershusio notatum videri, cujus aliquot argumenta cum Livono Paulus Demetrovitiusne fuerit, (de quo infra,) an alius, non definimus.communicaverit, qui nunc in famae suae proscenio tam egregie paratragoediet, ait. Cujus non solum haec verba, verum Tragoediae authorem prodentia, dignissima censemus notatu, sed ea quoque Voglerum Cent. II Ep. II.Sonerum, Socinianarum sententiarum partiarios haud fuisse, uti nonnemo, Polaerus, Ruarus. sed cujas fuerit, nec ipse addidit, neque nos indagare adhuc potuimus. Addit autem l. c., eundem Polaerum n mensa Principis cujusdam illustrissimi id de Professoribus Altorphinis omnibus palam asseruisse: Unde denuo, quantam infamiam passum sit Altorphium quorundam horum petulantia, liquet.palam asseruit, idque mendacium tam falsum esse, se, inquit, scire, quam quod falsissimum. Testimonium autem hoc sincerum fuisse, eventus ipse comprobavit; ut proinde non sine indignatione nuper legerimus, eandem fabulam, ad Scipionem Gentilem non obscure applicandam, recoxisse, et Lectoribus apposuisse Celeberr. Th. Creenium. Animadv. Philolog. f. 310. conf. supra §. 21. fin. not. (a).Ritter shusius, non fuerit in tempore obviam itum, tantumque libertati Philippo Melancht. non fuit concessa Petro Conyzae, de Dogmatibus suis Antitrinitariis Witteb. disputaturo. Vid. Apolog. Form. Conc. C. IX. p. 174. (b). Ubi tamen simul, quid privatorum et quorundam cum illo homine con suetudo nocuerit, candide refertur. Add. Cap. II. §. 46.Schopperus in Apologia, contra Vogelium praecipue, et socios, adornata Dinneri illam denunciationem supra exhibitam ab Illustribus Proceribus (nam deficit exemplum Responsionis redditae,) repositum sit, colligere licet.jussu Curatorum Academiae Generosissimorum Altorphio abiisse cognovimus, idque, quia Apologia illa ad ipsum hunc Ordinem Illustrem scripta est, tanto lubentius credimus. Quae tamen ex G. etiam Remi supra recitata Epistola, ad Lucium data, similiter haud obscure videntur effici et confirmari posse. Ut taceamus publicas tabulas, quibus nomen Gittichianum inscriptum quidem, sed ea nota adhuc signatum, comparet, qua, qui e societate civium exterminantur, singulari quodam modo insigniri solent. Hinc ergo Inclytum Magistratum Noribergensem, quam primum imminentis qualiscunque periculi significatio facta est, officio suo haud defuisse, laudabilique vigilantia pro virili sua parte offendiculis quibuscunque obviam ivisse, elucet.
Sed satis de Gittichio dictum; unde jejuna et perbrevis illa Sandii, in Bibliotheca Antitrinitariorum, Gittichius cum Sonero suo, mirifice rigavit, et ad incrementa ulteriora proh dolor! perduxit; maturitatem etiam procuraturus, insigni, qua pollebat, ingenii, male huc applicati, dexteritate, nisi supremi Numinis clementia, et providentia singularis, obstitisset: quo de eventu C. III. copiosius exponendi patienter nobis erit expectanda occasio. Neque enim, nisi quae explorata habemus de hocce signifero Socinianorum, ad Altorphinas turbas concitandas, et, clam omnibus ceteris, spargendos errores, infelici auspicio huc delato, hoc loco, et quae ad praesens Caput spectant, proferemus, necessariis autem hisce adductis, reliqua, quae ad decursum vitae consequentem pertinent, in alium locum rejecturi sumus. Accesserat in hoc Lycaeum Ruarus, Martinus inquam, (nam de fratribus alibi quoque disseremus) Crempa-Holsatus, A. R. S. supra millesimum sexcentesimo et undecimo, die XVI. Maji, annum tunc agens Hamburgensibus, Huswedeliana, breve jam quoque tempus Ruarus ipse ad Calov. Cent. I. n. 43. tyrocinia studiorum in Academia Rostochiensi se posuisse scribit.Rostochiensi, neque sine eruditionis opinione absens etiam AltorphI inclaruerat. Conr. Rittershusio, qui in Epist. ad J. Kirchmannum, Prof. t. t. Rostoch. d. V. Septembr. A. MDCX. scripserat: Martinus Ruarus Holsatus magnopere me sibi devinxit pulcherrimis et elegantissimis duabus elegiis suis, quibus secundas nuptias meas (duxerat autem alteram juvenculam Vxorem A. 1609. d. 20. April) exornavit: quod fortasse nunquam facturus, absque tuo hortatu et incentivo, fuisset. Ita fit, ut non minus Tibi hortatori, quam ipsi debeam authori. Utrique certe vestrum, sateor, debere plurimum. Et ipse quidem Ruarus nuperrime e Saxonia ad me scripsit litteras, eruditione et amore mei singulari refertas: cui respondebo propediem, cum sciam, ubi locorum degat. Epist. Gudian. n. 176. f. 245.Ernesti Soneri familiaritatem receptus, ut ab eo victus tandem captusque sit per insidias, supra jam exposuimus; cujus maxima pars Epistolae, ad amicissimum Huswedelium Ruaro idem ille Sonerus obtigerat, AltorphI adhuc Scholis studiisque Philosophicis et Philologicis Ruarus omnium maxime operam) partim etiam habitationis, minus fausta, ad tempus, vicinitate. Quandoquidem, ubi Ruarus in ambulacro Collegii superiore, (auf dem Obernsaal,) cui superinstructum est Alumneum, commodo aliquandiu Rittershusianas aedes commigraret.Noribergensium aedificata, fuere: ita quoque iisdem, si qui adsint ex istis orti, qui ea inhabitare ultro velint, studiis AltorphI operam dantes, aut si desint illi, vel nolint, Convictoribus Oeconomiae vicinae et beneficiariis ceteris inserviunt.Ruaro identidem adjuvante, artificiose constructa, Praeceptoribus suis deinceps, tanquam tela affabre praeparata, objiciebant. Eademque occasione dubium non est, quin Socinianorum scripta cum elogio eruditionis eximiae et reconditae doctrinae, praeter alios, eodem Ruaro, vel parario, vel saltim interprete acceperint. Vogelius nominatim, in Colloquii fine, postremam ea de re confessionem candide edidit. Cujus verba tempestive infra adducentur in medium Cap III. sect. II.Socinianis, qui e Polonia, ut ante dictum est, aderant magno numero, consuetudinem studiorum hos habuisse, atque familiariter alias iisdem hactenus usos esse, idoneo testimonio nondum comprobatum invenimus. Neque tamen, clam cum aliquibus amicitiam illis intercessisse, temere negare audemus; quoniam haud obscura cum Matthia Rhawio, Daco homine, et quibusdam obscurioribus, familiaritatis cultae vestigia posthaec observata sunt. Id certe indubitatum est, et ex ipsius VOGELII relatione constat, Jacobum Schopperum, Theologum a Collegis, non admodum aequis, jam fatis exagitatum, (cujusmodi certaminum tyrocinia pridem in Academia Heidelbergensi et alibi is deposuerat), Struvio in Hist. Eccles. Palatin. Cap. VII. §. 2. seqq. descripta.imo, tanquam protritum, ludibrio haberent.
Nec imparatos ad velitationes, etiam privatas, accessisse nostros illos saepe nominatos, PEVSCHELIVM atque VOGELIVM, cum reliquis, praeter alia jam adducta, inde colligere est, quod ingenti studio inter haec libellum sibi conscripserant ex instituto, in quo Socinianorum more, vere Scythico et Sarmatico, laborabant omnium maxime, ut varios vocabulorum et particularum potissimum in Sacr. Scriptura significatus, praesertim improprios, colligerent, atque
Potest ita, seu aliter explicari etc. frequentius auditum esse constat.Vogeliano, quod nunc, nisi fallor, Vir Illustris Hier. Nicol. Gundling, Nepos, possidet.Spiritus sequentia habentur collecta:
Pro animi elatione Matth. V. 3. Ps. XXXIV. 19.
Pro Evangelio, cui opponitur inter dum Lex Rom. VII. 6. 2. Cor. III. 6. 1. Cor. II. 9. 10. Conf. 2. Tim. I. 10.
Pro dono spirituali 1. Cor. XIV. 12. Conf. v. 1. ejusdem Cap. Sic v. 14. 15. 16.
Isaac natus secundum Spiritum legitur Gal. IV. 29.
Pro vento Joh. III. 8.
Pro anima Num. XVI. 22. Ebr. XII. 9. Ps. XXXI. 6. Luc. XXIII. 46.
Spiritus Aegypti Es. XIX. 3. Spiritus procellae Ps. CVII. 25.
Sumitur pro divina Christi potentia et efficacia Deitatis in humanitate, minime autem de tertia persona Trinitatis Matth. XII 28. Rom. I. 4. 1. Tim. III. 16. Hebr. IX. 14. 1. Petr. III. 18. 19.
Spiritus Dei pro ipso Deo 1. Cor. II. 11.
Vocatur donum, Ergo non est persona: Etiam filius vocatur donum, et tamen est persona Rom. VIII. 32.
Spiritus Dei 1. Sam. XVI. 15. 1. Cor. III. 16. Ergo non est Deus, quia Spiritus hominis non est homo.
Vocatur digitus Dei Luc. XI. 20. Matth. XII. 28. vocatur efficacia et virtus Dei.
Vocatur pro orare et obsecrare Matth. VIII. 5. 31. et 34. XIV. 33. XVIII. 32. pro hortari Luc. III. 18. Act. XII. 40. etc.
Pari modo de particulis congestas videas observationes plurimas, ut ex. gr. in
In.
In S. Scriptura pro et vice versa usurpatur; apud Hebraeos enim praefixum notat interdum idem, quod per, inter dum, quod In: ut Marc. l. 15. Sic vice versa
In.
Pro de Rom. XI. 2.
Pro per Hebr. I. 1. 2. Rom. III. 24. V. 10. 1. Cor. I. 5. 1. Petr. V. 10. 2. Petr. I. 12. 1. Joh. V. 6. Apoc. I. 5. X. 6. Marc. IX. 29. Luc. XXI. 19. Actor. XVII. 31.
Pro Inter Ioh. I. 14. Rom. I. 12. 1. Cor. I. 10. Actor. XXIV. 21. Rom. I. 19. 1. Cor. III. 3. Eph. II. 3.
Pro propterea Hebr. VI. 17.
Pro seu propter 1. Petr. IV. 14. Act. VII. 29.
Pro Apud vel Juxta Joh. X. 23. Ebr. IX. 4.
Pro Ad Ebr. VIII. 1.
Pro Cum Hebr. IX. 22. Apoc. XIV. 15. Col. II. 8. Act. VII. 14. Matth. III. 11. etc.
Denique de verbis e. gr. Actione Redimendi haec consignata habentur:
Redimere absque vero pretio.
Esa. XLVIII. 20. LII. 3. Ex. XV. 11. 14. 17. Devt. VII. 8. IX. 26. XXI. 8. XIII. 5. 2. Sam. VII. 23. Neh. I. 10. Ps. LXXVII. 16. Act. VII. 35. Luc. II. 38. XXI. 28. XXIV. 21. Rom. VIII. 23. Eph. IV. 30. Hebr. XI. 35.
Pro redemtione, quae fit non per proprie sic dictum Luc. XXI. 28.
pro Munere ad corrumpendum judicem Am. V. 12. Pretium Metaphorice Es. XLIII. 3. 4. etc.
Ita per singulas paginas, ordine elementorum, quem alphabethicum vocant, sigillatim de Deo, Nominibus divinis: Filio Dei: Christo: Servatore: Phrasibus et verbis, Nosse aliquem, Cognoscere Deum, Credere in aliquem etc. Creare: Baptizare, Eligere, Dei esse, aliisque simplicibus et compositis, de nomine Vnigenitus, Primogenitus: Novus: Principium, et similibus, itemque de Constructionibus rarioribus, Citationibus ex V. T. Vnius commatis vocabulis non una notione usurpatis, Articulo item posito, semel aut saepius, eodemque alibi omisso, et hujusmodi permulta reperiuntur; pleraque tamen pro Socinismi hypothesibus
Schopperus, partim non ita adhuc fuissent cognitae, et excussae, quin aqua subinde viris etiam doctissimis haereret; partim etiam subitaneis aggressionibus argumentisque praemeditato allatis, Sarmaetia, ut verisimile est, submissis suggestisque: quod litterarum jam tunc, praesertim a Ruaro, coepta cum illis consuetudo, ut credamus, jubet.Paullo, ab ipso supremo Numine permitti hominum petulantiae, talia ex ingenio corrupto effingenti, sapientissime docent. Inter alias enim caussas praegnantissimas fructusque, quos hinc utplurimum oriri arbitrantur, non male veritatis eximiam illustrationem numerant; quandoquidem hoc modo fieri solet, ut Scripturae oracula, et diligentius evolvantur, et evidentius exponantur, expositaque fortius, et cum delectu argumentorum, quo maxime contra versutos adversarios opus est, confirmentur, atque diluantur, denique etiam accuratius, quae sunt ab adversariis, vicissim, et saepe non sine aliqua specie, opposita expendantur; quae neglecta alioquin, aut negligentius minimum tractata fuissent. Idque non modo experientia e Seculis IV. et V. potissimum depromtorum exemplorum, Arianae, Macedonianae, Nestorianae, Eutychianae aliarumque factionum, probant,
Theologiae et Oeconomiae salutaris Christo ejusque beneficiis more, prioribus quoque seculis recepto, appellamus.Augustinus: "Haeretici plurimum prosunt, non verum docendo, quod nesciunt, sed ad verum quaerendum carnales, et ad verum aperiendum spirituales Catholicos, excitando. Et alibi praeclare haec dilucidaturus: Civ. Dei L. XVI. c. 2. coll. L. VII. Conf. c. XIX. et Ep. 105. ad Sixtuns.Multa ad fidem Catholicam, inquit, pertinentia, dum haereticorum callida inquietudine agitantur, ut adversus eosdem defendi possint, et considerantur diligentius, et intelliguntur clarius, et instantius praedicantur, et ab adversario mota quaestio discendi existit occasio." Eventus profecto in praesenti caussa improvisus aperte demonstravit, Socinianas controversias, hic atque alibi acrius ventilatas, cum libris eorum, et argumentis cujuscunque generis, protractis, post luctam aliquandiu continuatam, tandem occasionem fuisse non postremam, qua, quae Bernhardi verba sunt, veritas magis eluceret impugnata. Fr. Guilh. Schüzio explanata, et ex notissimo 1. Cor. XI. com. XIX. deducta: quae forte nostro hoc exemplo amplius illustrari queunt.Sarmatis atque Dacia remotiori, omnes vires et robur adhibuere, ut communicatis cum Neophytis suis tam ratiociniis, quam scriptis dubiisque, quam diligentissime inculcatis, ad strenue pugnandum pro erroribus noxiis armarent atque cohortarentur. Vnde memini non solum exiguum illud Enchiridion, de quo paullo ante dictum est, sed multo majora, Locorum quasi communium, partim Exceptiones, nostra ipsaque etiam Sp. S. effata destructuras, partim ordine justo dispositos Volumina a vacillantibus et a veritate desciscentibus, constructa tunc congestaque esse. Quae partim adhuc superant ex haereditate istorum deceptorum hominum relicta, partim singulari divina providentia periere et abolita sunt. Immo non piguit male curiosos, integros quoque Libros rarius prostantes, sua manu, improba diligentia, describere: in quibus G. Enjedini Explicationes LL. difficil. V. et N. T. numeramus; cujus Libri
Transylvania prioris exemplaria plurima publice erant combusta, Christoph. Sandii fide, qui horum, ubi de Enjedino breviter in Bibl. Unitar. egit, meminit, isthaec referimus. De auctore autem eodem et scripto memorato pluribus Cap. II. lit. E. dicturi sumus: ubi Cornelium Marci fuisse, qui sua id opusculum manu descripserit, significabimus.Socinismi Patroni in portentis hisce suis constabiliendis quaquaversum, hac ipsa, ineuntis Seculi Decimi et Septimi, tempestate erant maxime seduli: ita nostri ex adverso scripta contra eos, ex hoc maxime tempore, magna copia magis magisque enucleata evulgarunt, disputationibusque examinata excussaque argumenta Ecclesiae proposuerunt longe praestantissima: Franzii Schola Sacrificiorum, et Dispp. in Aug. Conf. Jac. Martini de Tribus Elohim, A. Graueri contra Smalcium, praesertim pro Divinit. Christi et Sp. S. itemque satisfact. Christi, aliaque varia opuscula. Quibus p. p. Frid Balduini Refutat. Catechism. Racov. Collegii Theol. Witteb. nomine scripta et Germ. ac Lat. edita, Balth. Meisneri Theol. Photiniana, aliique Libelli G. Rostii, Nic. Hunnii, Joh. Gerhardi, Justi Feuerbornii etc. accessere: ut Reformatos taceamus.
Sed ad Ruarum denuo, et quasi e diverticulo, nostra redit oratio, ut, quibus praecelluerit dotibus, ad alios in consensum suum pelliciendos valde idoneis, dispiciamus. Fuerant in his primario conspicua, ingenium et eloquentia, seu, ut divus Paullus effascinati Galatae Cap. III. 1. sq. Apostolorum ex Judaeis falsorum dolis et objecto glaucomate.Ruari, ut alia multa, varietatem, et philosophiae, non leviter tantum degustatae, sed solidius excussae, notitiam haud vulgarem, aliaque eruditionis illustria ornamenta jam huc attulerat, eaque h. l. multum aucta esse, ex omnibus vitae porro actae et scriptorum rationibus colligere licet.AltorphI excusis, leguntur Carmina, affabre non minus, quam argute concinnata. En geminum facultatis hujus specimen! utrumque Mich. Piccarto dicatum; alterum Observ. Historicis ejusdem; alterum vero Organo Aristotelis, ab eo adornato, antepositum. Illud hunc in modum sonat:
Martinus Ruarus, Holsatus, Philosophiae et Philologiae Candidatus.
Alterius Soneri memoriae consecrati, meminimus, hunc in modum scite compositi:Sonere, sic me linquis? ah linquis parens?Soneri, jubar majus facit?In ejusdem Tumulum.Viator,Nec idem scopulus minor malorum.Sonerum tibi farier necesse?Scire quem poteras notis ab illis,Ut scis nomine notas ab isto.nec est decorum,Barbam vellere mortuo Leoni.Mart. Ruarus, Hols.Lector, quod hisce te moram visum est. Et eruditio ac poetica vena, qua pollebat Ruarus, haec vel postliminio jubebant addere, et quid de Sonero existimaverit praeceptore, quidve alii de eo vix defuncto judicaverint, ut noscitares plenius, typis cur haec repeteremus, svadebant. Tu boni consules, quicquid hoc est reliquiarum, et superius de Sonero jam observata ex hoc monimento devotissimi Praeceptori suo Ruari rectius illustrabis.
F.
Martinus Ruarus, Holsatus.
Ex ungve leonem, et ex his, quid humeri valuerint, intelliges L. B., et mecum, ad meliora, hominem excellentis indolis, istam solertiam non appulisse, quam teterrimos Socini errores pingendos, scio, dolebis. Sed erit fortassis ex priori etiam versu non arduum collectu, quis animi character ac praevalens affectus fuerit Ruaro, de Polyhistoris edito specimine tantopere Piccarto gratulato. Namque, cum ipsa Ejus studiorum methodo, et subscriptione, haec comparata pensitataque, si ad animum revoces, haud obscurum censemus esse, ambitionis motu et vitio praedominante, eum fuisse cumprimis actum. Horum namque ingeniorum character praecipue is esse solet, ut altius, qua data via, emergere cupiant, et quo supra vulgus sapere videantur, singulares de rebus divinis sententias aut inveniant ipsi, aut, quod Ruaro proh dolor! contigit, ab aliis inventas facile amplectantur et propugnent. Cujus affectatae in omni disciplinarum genere eruditionis idem clarius adhuc dedit indicium, quando suas in Academia Rostochiensi, et Altorphina maxime, occupationes aliquot annos eas fuisse fassus est, ut per florentissimos Graeciae Latiique campos instar apis vagaretur, non ut febriculosas aliquot observatiunculas, ad grammaticam pertinentes, quod multi faciant, colligeret, sed ut stylum ad scribendum prosa versaque, nec minus linguam ad disserendum, formaret, animum vero praeclaris vitae praeceptis imbueret, et ad civile commercium subigeret ac praepararet. Quid? quod eo progressum se scribit, ut tyrociniis sub Tarnovii in litter atura Hebraica repetitione, sed sibi molesta admodum, lege, quae ad Richterum suum perscripsit, Epist. Select. Richteri f. 387. coll. Ruarianarum Cent. II. n. XIIII f 80.vexillo positis, nec in Rabbinis plane fuerit hospes; quin et Syriacae, Arabicaeque linguae rudimenta deinceps sub Magistris optimis, Erpenio Lugdunensi et Maronitis Parisiensibus, delibarit. Ruari Epist. Cent. I. n. XVII. f. III. seqq.Gallica, Italica aliisque exoticis linguis dicamus. Attamen princeps ei fuisse Philosophiae secundum partes omnes, et Naturalis ac civilis Juris, studium, cujus non imperitus et ipse voluit haberi, aliunde liquet, scbolas setrahi consvetudine et amore otii litterarii, sed abstrabi rursus, quia cum Musis strenue illic algendum, et, dum famam foris quaerimus, fame tantum non sit pereundum, scribit.Neque Theologiae denique expertem fuisse, utinam vero sanae, purae ac sobriae! cum demonstrata, scriptis quibusdam evulgatis, anxia Socinismi propagandi cura, tum et disputandi cum doctissimis Theologis habilitas, ipsaque Altorphina fata, addocent. Quibus animi propensionibus, postquam accessit praejudicatarum opinionum vis longe maxima, quid mirum, si etiam aliis persuadere omni studio et contentione elaboraverit, quae tantam in Ruaro et veritatis, et pietatis, atque concordiae denique, ex tricis scholasticis, ut arbitrabatur, instaurandae, speciem prae se ferrent? Nec sine successu, utur prorsus infelici, corrumpendarum mentium bonarum, id ei evenisse studium, est, quod mireris, quum ore facundo eadem, quae ipse sentiret, aliis instillandi plurimum valeret, eaque via tot commilitones in partes suas potissimum pertraxerit, vel difficulter admodum, vel non amplius, omnino, ex istis laqueis, quibus capti erant, deinceps expediendos.
Testis ejus rei esse potest instar omnium, qui optime mentem et dotes Ruari callebat, Piccartus, cujus memoratu digna sunt verba, accuratum de Ruaro judicium, ad J. Kirchmannum Gudianas, curante cl. Viro P. Burmanno praelo subjectas Ep. CLXXXIV. f. 256.Ruari discessu, fideique ejus concreditis Juvenibus, addit: Hic (AltorphI) constat eum NB. Museum suum impietati isti (Socinianae) commodasse, in quo et sacramento se obstrinxerint, et coenam administrarint, sed minime Dominicam. Hic tamen in litteris ad me suis cum innocentia de puritate contendere videbatur. Retulit mihi Elsvigius, D. Bussium, cum haec de ipso inaudivisset, in haec verba erupisse: Vtinam Deus illum cito perdat! Nisi enim hoc futurum est, magnam stragem dabit, NB. ita in animos hominum influere novit, et, quae cupit, persvadere: Acujus viri judicio (addit Piccartus) meum non abjungo. Neque nos etiam dissentimus. Manifestissime enim haec, et reapse, non solum comprobant, quae scripta reliquit idem, noster Ruarus, praeclare adornata, eaque numero et structura orationis ad aures mentesque legentium tam concinne composita, ut dulcissime in animos influant, sed omnes quoque actiones, quantum ex monumentis, quae superant, constat, idem testificantur. Ne quid de verborum
Ruaro solum ea propria dos fuerit et facultas, sed cum omnibus prope Socinianis communis, ex ipsius Socini, haeresium eloquentia obstetrix, perinde uti matrem jam dudum Augustinus appellavit ambitionem.Crellii, Volkelii, Wolzogeni, (aut, si malis, interpretis ejus Stegmanni) Schlichtingii item Wissowatii denique Biblioth. Frr. Polonorum curatoris tersissimi, et aliorum antesignanorum, Operibus ad invidiam usque elucens. Vt non dubitem, haud ultimum fortassis, alios quoque alibi tam pestifera haeresi illaqueandi, instrumentum artem dicendi extitisse. Sed quid opus est (ut ad Ruarum revertamur,) verbis? cum locupletissima adsint rerum testimonia, ejusque in scribendo Notas in Catech. Racov. Ed. 1680. insertas, Epistolarum Centuriae duae; in quibus, qui dictionis praestantiam summamque perspicuitatem non probet, nae is vix a limine praecepta eloquentiae spectasse aut delibasse dicendus sit. Vim persvadendi autem, si quo notabili specimine demonstratam intelligere Lector Benevolus exoptet, eam non aliunde rectius posse perspici, credimus, quam si Cent. II. n. XVII. positam, eamque verbosam admodum, ad Joach. PEVSCHELIVM nostrum Epistolam perlustret, et vel postremas amicos salutantis Gedani se usum esse, palam professus est: de quibus, ubi vitae Ruari posteriorem partem enarrare animus est, Piccartus, verbis paullo ante exscriptis, attigit, a Ruaro Altorff I gesta; neque aliena etiam a praesenti argumento, quo characterem animi ejusdem et morum describere aggressi sumus; sed commodiori illa servamus loco, et qua sorte, quibusve sumtibus istic vixerit, tum etiam quo pacto tandem inde discesserit, jam enarrabimus.
Quantum igitur ex ipsius Epistolis, aliorumque relationibus, constat, quam primum in Academiam Altorphinam advenerat, Joachimi Varenholdii, Hamburgensis secum adducti, Ruari edocti scimus.Soneri, ut supra audivimus, Marchia Brandeburgica gentis moderationem suscepit, Abrahami nempe Burg storphii, a Tutoribus fidei suae commissi. Cum quo etiam Altorphio deinceps Argentoratum abiit, Varenholdio Tubingam concedente. Mirum equidem videri poterat, qui factum, quod homini, a vera Evangelii doctrina et sententia tantopere digresso, nobilissimorum ingeniorum semel iterumque concreditum fuerit regimen. At enim si cogites, non attulisse secum Altorphium virus teterrimae haereseos, sed istic demum, uti paullo ante narratum est, imbibisse, non est, cur Varenholdius ejus disciplinae, tanquam hominis litterarum, quae ab humanitate nomen habent, peritissimi, et probatissimis de reliquo moribus conspicui, traditus sit. Burgstorphium vero ab ignorantibus tanta corruptae mentis pericula Curatoribus commissum illi fuisse, vel hinc evidenter patet, quod, ea re per rumorem duntaxat percrebescente, et adhuc obscuriuscule inaudita, demutatione necessaria, magisque huic juveni sive tuta sive proficua, cum agnati et fratres nobilissimi, tum ipse quoque Abrahamus dispicerent. De Tutore Abrahami, Ernesto Ludovico Burgstorphio, ne quid damni pateretur pupillus, solicito, testis est prima inter omnes Cent. prioris Epistola, in qua, quanta vafritie famam de se sparsam, Abrahami curator.malevolorum susurris, quos vocat, purgarit Ruarus, et generali, de veritatis studio, pacisque amore, excusatione omnem invidiam pro virili amolitus sit, videre est. Ego non melius, ait, quam in veritatis speculatione conquiesco. quam cum tot opinionum venti huc illuc jactent, sic tamen in anchora divinarum litterarum stare conor, ut nullis praejudiciorum stuctibus, quibus bumanae vitae oceanus utplurimum intumescit, abripi velim. In hoc Dei beneficio glorior, quod nondum in cujusquam ego doctoris praeterquam Christi verba juraverim: atque ne ipsius quidem Lutheri, summi viri, cujus doctrinam cum lacte matris imbibi, auctoritatem mihi pro lege esse, scis, quam obscure prae me tulerim, cum semel atque iterum dicerem sententiam illam de bonis operibus et humani arbitrii servitute, videri mihi nimis rigidam etc.Abrahami, rumore istoc jam a se factum alieniorem, animum quemadmodum denuo conciliare voluerit, omnemque criminis suspicionem, qua gravetur, dimovere studuerit, alterius Centuriae prima ad Heinonem Voglerum Epistola ostendit. Quo magis doleo --- exempla non desint? quae f. 1. et 2. leguntur.Ruaro repente discederet, viamque tutiorem ambiguae anteponeret maturo abitu. Richterum Ruarus: Mihi hic non male multa succederent, nisi, nescio quid, obstaret, quod calculos scite positos non parum conturbat. Nuper discipulus meus a tutoribus domum quam primum redire jussus est, ob causam, quae litteris non exprimitur, sed mihi tamen, nisi fortassis gravedine laboro, nonnihil subolet. Quae non alia, quam detestabilis haec, qua infectus dicebatur haud injuria, haeresis fuit: quam in sinum Richteri
Neque vero id mirum est, adversus istos hujusmodi effugiis se contegere conatum esse simulatorem egregium, ubi nimirum commodi alicujus retinendi spes invitabat, et detrimenti metus urgebat. At bono Piccarto, praeceptori optime de se merito, jam ante circumvento impie, cum positus jam esset extra teli jactum, adhuc verba dedisse, hac de re compellatum, conscientia haud dubie reclamante; illud est, quod non sine indignatione jam enarrabimus. Cum enim ille, (una cum Virdungo) solito et laudabili candore Argentoratum, quid Altorphii de Sociniana haeresi non approbata tantum, sed ab ipso etiam propagata sentiretur, perscripsisset, ac serio objurgando eum, dolos Ruarus ad Richterum paucis querulatus est: Ultimas ad me dederunt (Altorphio) Piccartus et Virdungus, quibus multa immerito mihi tribuuntur. Epist. Richter. Select. f. 389. Item ad Peuschelium Cent. II. n. IX. f. 60. Ecce, quid ex eadem Academia duo magni Viri, Logicus et Historicus, litteris non minus graevibus, quam affectuum plenis scripserint!AltorphI structos graviter exprobrasset; dici non potest, quam aegre is, talia sibi tribui, quae tamen verissima erant, tulerit, verum etiam asperius ad ea quaedam reposuerit, quae nunquam a Ruaro tam modesto, tantaque olim aequanimitate spectato, itemque pietatis ac veritatis studium tantopere jactante, exspectasset. Extat Epistola, in
Cent. altera, numeroque XV. locata est; sed quoniam ipsum Ruari Piccartus cum Kirchmanno communicaverat; unde Satanae technas accipere, et ex uno omnes eum discere jussit. Vid. Gudian. Epp. ex ed. Burmanni n. 184. p. 257. Quemadmodum vero non Piccarto tantum, sed amicis quoque aliis, nominatim J. Kirchmanno, hac de haeresi ipsum accusanti, strenue negando obloquutus fuerit, ex Epistola Kirchmanni Cap. III. exhibenda patescet. Unde si non alia, quantus tamen fuerit dissimulationum simulationumque artifex Ruarus, palam fiet.
Nondum satis exputavi, majorine laetitia litteras tuas in manum acceperim, an legerim cum dolore: illud, quod erant a Te, istud, qua de me. Hoc igitur, omi Piccarte, restabat, ut, tanquam publicae famae tympanum, tot istic probris absens vapularem, ut sacrorum desertor, ut impietatis partiarius, ut Altorphinae juventutis corruptor audirem? Scilicet non poter am vulgaribus peccare criminibus, cui tu quoque, summo Vir judicio, tantum ingenii non minus amice tribuis, quam immerito. Non possum autem, Vir clarissime, satis admirari tuum istum amorem, qui inter ejusmodi voces adhuc sibi constat, in litteris tuis calide spirans; laudo quoque candorem tui pectoris, quod his de rebus certiorem me facere volueris, quas per istos, si Diis placet, AVDITORES MEOS hactenus ignorare coactus sum, magistri sui nimium oblitos. Appellas porro fidem meam, ut ingenue rescribam super hoc negotio, quo et tibi et aliis, qui me amatis, sit, quod loqui pro me, Altorphinos; atque hinc adeo, clam acta esse mirum in modum cuncta, elucet.queatis. Quid ergo possim aliud, quam quod ipse judicii benignitate jam ante praesumsisti? . Etenim non nego, multa a me varie in utramque partem tam de sacris, quam prophanis rebus Altorphii, praesertim inter deambulandum,
Argentinae Tribocorum Eid. Jul. M DC CXVI.
Mart. Ruaro.
Haec fuit Epistola illa, qua scripta primum solemniter, et non sine demonstratione veritatis, suique erga eam constantis et intemerati amoris, Optimus Piccartus Altorphi gestis; ad quam objurgationem, quae regessit Ruarus, vel eo nomine heic repetere visum est integra, ut non modo in persvadendis falsis et simulationibus pro veritate eloquentiae insignis promtaeque luculentum testimonium praeberent; verum etiam mutationis, tam portentosae, in doctrina fidei, fontem apertum sisterent. Heinonem Voglerum, in Acad. Rostochiensem perscripsit idem Ruarus, et in duabus Centur. II. num. I. ac II. praelo expressis leguntur Epistolis. Quibus, quoniam per Amicum ex Cl. Edzardi Prof. Philos Hamburg. Bibliotheca, eae, quae posteriori intet has occasionem dedere, litterae, quasve Vogleriana gente, quantum ad maternam originem, natus, possidet, mihi procuratae sunt, neque has addere et communicare cum B. L. dubitavimus. Ita vero Voglerus cordate et sine fuco:
M. Ruaro S. P. D. Heino Voglerus. Candorem amas, mi Martine, et ista simulationum involucra procul habes; proinde postbabito mendacis excusationis velo nudum me tibi et nativum prodam. Ter jam a Te litteras accepi, cum nullas dedi, neque enim dare ausus fui, ita enim mihi et famae meae metui. Socinianus enim et Tubingae et Gissae et Rostochii audis, et bodie ita usu venire solet, ut, si quis ad haereticum det litteras, ille et haereticus esse dicatur, adeo, ut rigidis istis, certe superciliosis Aristarchis dictaturam gerentibus, haeretico ne quidem dicere liceat, nisi ejusdem baereseos suspicionem incurrere quis velit. Sed quid dicam, mi Martine, aut quo Te loco babeam? Certe litterae tuae, Tubingam ad me missae, nimium videntur. Ita a Socinianisino alienum te ais, ut simul plena manu, licet aliud agas, illum laudes. Animus meus, ut nunquam a te alienus fuit, ita nunquam finistram suspicionem concipere potuit. Sed quid jam mihi de Te polliceri debeam, nescio. Vuo ore omnes Te Photinianum dicunt, neque illi de plebe aut cavea tantum, sed de orchestra nonnulli. D. Lubinus enim omnibus , te pestilenti Socinianae baereseos sydere afflatum, haeresin istam Altorphii . Lubini verbis, ut non plenam, ita nec plane nullam fidem habeo; non enim credo tantum Virum nullis evidentibus rationibus inductum de auditu hoc solum referre. Proinde per Deum Te rogo, et amicitiam nostram, ut animi tui mentem mib: significes, et quid credas, aperias. Ego ut in omnia Theologorum nostrorum verba nec juro nec jurare possum, ita Tibi nullus succenseo, quod in dubium quid vocas. Proinde communices mecum illa, in quibus tibi aqua haeret. Erunt illa scribendi posthac materies. Quicquid mihi dixeris, lapidi et Sigalioni dixeris etc. Exposuit quidem nonnulla
Cum tu mihi, clarissime Piccarte, pro singulari tua humanitate litterarum commercium, quod ipse petere non audebam, ultro detuleris, in genium utique meum peccarem, nisi manibus ambabus fortunam hanc amplecterer, fecissemque jam pridem, nisi morbo, et, quae morbi ferias excipere solent, variis negotiis impeditus fuissem. Nec tamen, etiamsi calamo rem non gessi, Piccartum ex animo, immo nec ex oculis, quantumvis tanto locorum intervallo, dimisi. Narro tibi, mi Piccarte, cum maxime febris mea aestuaret, praeter Sacrum Codicem, non aliud propemodum in manu mihi fuisse, quam aureas illas Observationes tuas politicas et historicas, Decades sex priores, cum Episodio, hucusque prodierant in lucem; sex enim posteriores A. 1616. demum, et posthumae A. 1621. a filiis, publicis typis subjectae sunt.quarum erudita varietate molestissimum tempus, inter omnes amicos solus mihi praesens, jucunde condiebas, ac tantum non id praestabas, quod Alphonso regi Livius, quod Curtius Ferdinando Catholico, cum itidem aliquando pejus haberent. Ignosce, quod tantis exemplis nomen meum inseram, et agnosce beneficium tuum. Fuisti quidem non semel etiam in ore mihi, praesertim apud summum Virum Havenreuterum, Job. Ludovicum, Sebaldi Havenreuteri, Noribergae nati, et A. 1589. Argentorati defuncti, filium, Philosophum atque Medicum, qui non multo post A. 1618. ex hac mortalitate decessit septuagenarius.qui, cum medicinam mihi faceret, et interdum in libris tuis haerentem deprehenderet, ex occasione multa mecum de te tuisque praestantissimis virtutibus locutus est. Vtinam hac sibi parte mea constaret felicitas, ut aliquo tibi loco vel inter minorum quasi gentium amicos, postquam isthinc abii, vicissim haererem: quod ut audeam sperare, non ullo meo merito fit, (nisi fortassis amorem amore mereri videar,) sed benignitate tua tot annis mihi perspecta, qua non minus constanter absentem tueberis, quam facile praesentem in fidem et amicitiam tuam recepisti. De Academia nostra vix habeo quicquam scribere, quod tu ignores. Videtur sane illa non parum Scholasticorum florere numero, adeo, ut
in una panegyri, quae ad baccalaureatus solennitatem convenerat, quasi ad quingentos aut sexcentos aestimatione tralaticia computaverim; nec est dubium, quin bona pars abfuerit, quorum hinc inde sparsorum exacte numerus iniri nequit. Sunt quidem inter hos non pauci, qui non aliam hic ob causam fere vivunt, quam ut equum in gyrum ducere, ut orbem versare saltatorium, ut umbratica palaestra manus ad pugnam erudire, ut annulum hasta transfigere, ut follem et pilam artificiose repercutere, ceterisque Gallicis institutis, paene dicam, ineptire discant: litteras vero tanquam morosas scholarum nugas non aliter aspiciunt, quam ut splenis liberalitatem in eas nonnunquam exerceant. Hoc tamen optimis legibus, et custode legum severissima disciplina, satis cautum est, ne licentia diversa studia sectantium in meliores musas impetum faciat: itaque secus, quam in aliis quibusdam Academiis, satis hic tuto vivitur. De Professoribus et eorum eruditione non audeo sententiam dicere, ne quid, si non extra meam crepidam, ut ille sutor Apellis, tamen ultra meam mihi modestiam arrogem: nec est fortassis apud te necesse, cui de primariis signiferis aliunde constat, reliquorum vero . Nomina tamen eorum, quotquot publicas cathedras tenent, non abs re fuerit recensere. Sacra docent Bechtoldus, Faber, Speccerus, Taufrerus: Jus Civile Beuchterus, Mejerus, Bitschius, Clutenius: Medicinam uterque Sebizius pater filiusque et Saltzmannus: historiam Berneggerus; eloquentiam Florus; mathematica Malleolus: physica Havenreutherus: Ethica Walliserus: Graecas Ferberus. Vrbs ipsa pace nunc et altissimo fruitur otio, postquam milites, quos ex Paderbornensi tractu Sabaudici belli turbo huc egerat, illo, ut ajebant, residente, dimissi sunt. Fluctum tamen alterius generis, sed in simpulo, non ita pridem excitaverat Joachimus Everbardus,
Tibi ad omnia officia paratissimus
Mart. Ruarus, Holf.
Sed, postquam satis dictum est de modo, adminiculisque, quibus usus erat cum caeteris Ruarus, studio in retia sua (tametsi is videri nollet,) alios pertrahendi intentus, jam quoque de Argentorati scriptae, de rebus AltorphI gestis animoque Ruari maximam partem egerant: Atque hinc adeo, quid, antequam discederet inde, Ruarus istic factitarit, porro enarrare ex melioribus documentis, quam dissimulationibus hominis male sibi conscii, necesse est. Quae, ut ova a Sonero et Gittichio posita excluserit, demonstrabunt.abitu ex Academia Altorphina alia quaedam subjungere volupe est, caeteris, quae maximi
Altorphio, summa, qualis inter Studiosos recepta est bene moratos, cum testificatione honoris, neque quidquam volae et vestigii occurrit, unde, cum ignominia ejectum esse e societate civium, colligi, vel per conjecturam, possit. Equidem hujusmodi aliquis rumor postea increbuit in oris Sarmaticis, ut perspicitur e Magistratus inclyti amplissimae Gedanensis civitatis Epistola ad Palatinum Posnaniensem perscripta, quae LXXma est Cent. II. ubi soceri Ruari zelo obviam ituri inter alia genero palam objiciunt: Non nostrum solum hoc de Ruaro est judicium, (propagandis erroribus puta eum mirum in modum incumbere,) quin alibi, nimirum e Norico agro in Germania, publica Ecclesiarum censura, loco pulsus, Act. Erud. Lips. (data videlicet Epistol. recensendarum occasione,) A. 1683. f. 21. et porro in Andr. Caroli Memorab. Eccles. sec. XVII. L. VIII. p. 159. nec non apud Arnoldum Hist. Haer. et Eccl. L. XVII. P. II. Cap. XIII. §. 16. f. 562. fin. Vt plures taceamus, eandem fabulam, tanquam certum et exploratum quid, ut fieri solet, propagantes.veluti inevitabili contagione verendus, fugiendusque judicatus est. Verum enim vero, nisi (quod tamen non videtur probabile,) censuram, scriptis forte deinceps litteris latam, aut fama sinistra invalescente, intelligant, falsi sunt aliorum narratiunculis, Senatores Optimi, et qui eos sequuti sunt, cuncti. Nihil enim horum in ditione Norica evenisse Ruaro, plane nobis cognitum est; et profecto, sicuti jam aliquandiu Argentinae commoranti, recens comperta, non sine admiratione, immo etiam indignatione Piccartus significaverat: ita quoque ad Kirchmannum subinde mentionem ejusdem injiciens, idem Piccartus, maxime notabilem hanc circumstantiam haudquaquam, opinor, siluisset. Sed quid opus est rationibus, quibus benevole dimissum abiisse ex hac Academia Ruarum operose demonstremus? En! praeclarum et modum paene, ut, quod res est, dicam, excedens, in juvene laudando, testimonium Amplissimi Ordinis Philosophici, quod, cum ex ea discederet, ei traditum omnem controversiam facile dirimet, dignumque eam ob rem visum est, quod integrum typis exscriptum cum B. L. communicaremus: Jo. Jac. Bajeri favori et benignitati acceptum nos ferre, grato animo, profitemur.
Eleganter Valerianus apud Vopiscum in Probo: frustra expectari in eo virtutem, qui jam et virtutibus fulgeat, et moribus polleat. Nos non minus vere hoc pronunciare possumus de MARTINO RVARO nostro, patria et genere Holsato, juvene qua virtute, qua omni genere doctrinae ornatissimo, qui, cum naturae bonitate puer etiamnum omnes virtutum et doctrinae fructus animo complexus esset, unum hoc constanter et irremisse egit, ut in ambiguo relinqueret, probiorne esset, an doctior? Per hoc certe triennium, et quod excurrit temporis, quo nobiscum vixit, testatissimum fecit illud Isocratis in Archidamo: . Ea enim passim et ubique virtutis ac doctrinae specimina dedit, ut et nos illum omni affectu et studio prosequeremur; juventus autem nostra Ducem suum agnosceret NB. (leider GOtt erbarm es!) et veneraretur. Fregerat jam adolescens cupiditates, domuer at affectus, quibus interdum nesenes pares sunt: inde hoc beneficii consecutus, ut rectis omnia oculis intueretur et exsequeretur, quae RATIO
Sed, quoniam plura restant, quae studium nostrum, et reliqua ordine enarrandi, efflagitant, id unum hoc loco praetermittere non possumus, quin tribus verbis moneamus, neque posthac etiam destitisse Ruarum ab officio Pararii Librorum studiosissime obeundo, quippe quos ex Polonia Altorphium, Norimbergam, et in alia loca transportari, cum omnia jam essent composita, et immutata, curavit. Eamque curam cumprimis praestitit celeberrimo Theologo D. Georgio Konigio, librorum hujusmodi haud exigua copia comparandorum, ob justas caussas, cupidissimo. Quamvis vero huic rectius eae Socinianorum lucubrationes, quam ceteris amicis, usu venirent, (quippe qui eas confutaturus erat,) uti et ipse Königius id verbis conceptis testatum reliquit; mallemus tamen, Virum hunc clarissimum a mollitie hac ut, quod res est, dicamus, inconsiderata abstinuisse, qua minus laudabiliter judicium de Sociniana doctrina ultro profundens in privatis Epistolis ad ipsosmet assertores ejusdem haereseos, et obstinatissima ejus Capita, usus est. Non memini quidem ab eo unquam impietatem illam approbari, immo contra dissensum alicubi et candide in his ipsis Ruarum: Quaeris, scribit, quomodo hi libri ad meum palatum? Dicam ingenue: Bene, indies enim ex illis proficio, et quae cum sacris litteris consona reperio, cum laude autorum accipio; quae dissona, cum pace eorum respuo. At enim vero neque heic deerunt, quibus ea nimis honorifica dissensionis in quibusdam professio, valde somnolenta, et quidem cum pace teterrimorum haereticorum, adhuc displiceat, utpote qui judicabunt jure merito, si non fortissima detestatione, at graviori improbatione Ignatius Epist. ad Smyrnaeos §. IV. fol. 5. Edit. Ittigianae.blandimentis, iisdemque multo magis Theologo cordato indignis, abstinuisset, inque honorum titulis Crellio, Smalcio, aliisque sodalibus admetiendis, parcior fuisset, ac denique totius Coetus Racoviensis tam officiosa salutatione, quae parum a fraterna differt, supersedisset: desiderio Socinianae cohortis libros hac via impetrandi, et ex manibus eorum eum in modum quasi extorquendi artificio potius, quam turpi simulationi humanitatis, istam exsuperantiam modestiae adscribendam esse: cujus cupidinis habendi et perlegendi eos, et ipse Königius diserte l. c. meminit. Nihilo tamen secius verendum est, ut non omnes perinde eo sint animo: Praesertim ii, qui in eadem ad Crellium Epistola nimis amica aegre ferant dissensiones inter nos et Socinianos de Doctrinae circumstantiis, inque fundamento arctum consensum esse, animadvertant perperam dici. Königium, ob verba haecce ad Crellium scripta, non ita pridem Tom. XVI. Animadvers. Philol. f. 315. Th. Creenius, Vir Clarissimus. Et quamvis, quorsum ea allegando spectaret, haud quaquam diserte explanaverit; tamen de Königio cum in modum sensisse, atque hinc id collegisse, arbitror, quae a Gentilium (Scipionis videlicet et Alberici) religione superius descripta parum discrepent. Quem vero, si nostra haec inspexerit, mitius judicaturum, certissime speramus; immo et de totius Academiae Altorphinae facie, uti habent verba Indicis suspecta, plane confidimus, ita existimaturum, ut non ex Epistolis Ruarianis male cohaerentibus, sed totius historiae, quam describimus, textura justa plenaque eam delineandam statuat, atque judicium aequius ferat. Eaque, cur et Königii Königius verba Conr. Vorstii recitans, quibus ex Socinianorum Libris se didicisse scripserit, ea, quicquid etiam Pareo visum sit, suo judicio haud male dicta esse, imprudenter ait; Addens: ita Socinianos confirmare clara, ut sint rata: obscura ita declarare, ut sint aperta: difficilia ita enodare, ut sint rotunda et jucunda. Et quae sunt alia haud dissimilia, quibus acumen Socini, Smalcii, diligentia Moscorovii magnifice satis praedicantur. Quae utinam omnia
Ruari opera in conquirendis Socinianorum libris usus Abrah. Calovius se gessit, quippe qui Ruaro, non nisi Clarissimi Viri elogio mactato, non solum sine tergiversatione et blanditiis, modestissime tamen, diversa a se sentienti saniorem mentem apprecatus est, sed etiam graviter errantem monitum, retrahere a periculo salutis amittendae allaboravit, suoque proinde melius satisfecit officio Theologico. Calovii Cent. I. Ruarianarum num. XLV.Königii res expedita sit, non alia mente scripta sunto, quam ut discant hoc exemplo cautius alii mercari, ne producta in lucem, quae familiariter scripta fuerant olim, calumniandi post fata etiam Virorum Optimorum famae materiam subministrent, et ipsis quoque in errore periculoso perseverantibus hujusmodi Königii integritate fidei, alienoque a Socinismi portentis animo, sentiendum sit, exponere proxime sequuturo Capite Vitis Theologorum Altorphinorum jam adducta in medium sunt luculenta testimonia, tot scriptis etiam orthodoxis firmata.Socinianis, etiam Vorstio, (Conrado illi tam famoso,) Viro sine controversia pererudito, invidiam movit de Deo et Satisfactione Christi societatem attinent; de quibus alibi disseremus.Königium Vorstio de reliquo minime comparandum, hac tamen in re et labe quodammodo similem.Königius non dubitavit, ad eum, ceu paullo ante vidimus, provocare. Ita vero Vorstius in pleno consessu Illustrium ac praepotentium Hollandiae et Westsrisiae Ordinum hanc in rem disseruit Orat. Apologetica habita Hag. Comit. d. 22. Martii et Amstelod. ap. Guilh. Ganssonium A. 1612. excusa 4. f. 28. seq. Adde de hac Apologia notabiliora nonnulla annotantem S. Rev. Abb. D. Job. Fabricium in Biblioth. Fabritiana T. V. f. 55. et porro Conf. Cap. nostri II. seq. §. 23.Objicitur mihi deinde, quod olim ad Socinianos quosdam semel atque iterum scripserim. Vnde non modo familiarem inter nos notitiam, sed et doctrinae consensum fuisse, speciose a quibusdam concluditur. Dav. Parei ad J. Piscatorem verba, ex Epist. a S. Rev. D. Cypriano e Bibl. Goth. ed. n. LXI. f. 101. decerpta, quibus: D. Vorstius de apostasia, inquit, se diligenter apud nos purgavit - - Et ego quidem accipio purgationem. Tamen, quia satis constat, eum et fundamentum Socinianisini de justitia Dei arbitraria adhuc tenere, et cum Socinianis litteras commutare, ne Rhenus quidem a suspicione satis perpurgabit.
Missis ergo libris, ortaque ex illis noxa multiplici, ulterius, quantum damni dederit commercium litterarum, quod supra attigimus, jam paullo enucleatius edisserere juvabit. Non desiit videlicet idem Ruarus, Fratres, quos vocat, absens, ex latebris illis Racoviensibus confirmare, tantisper, dum etiam coram ad pristina munia, partim ultro suscepta, partim jam solennius commissa, rediret: cujusmodi reperiuntur in Cent. II. Epist. X. et XI. Et si ad sequentia tempora progrediamur, uterque Fasciculus idem abunde testari poterit Epistolarum, quarum priorem Centuriam frequentius occurrere, alteram vero rariuscule comparere, jam ab aliis observatum est. Quarum tamen posterior praesenti instituto illustrando omnium maxime est idonea. Centuria rariores etiam, quae praesentem hanc, a nobis descriptam, rerum gestarum seriem illustrant, occurrere monendum est, quales majori copia altera seu secunda exhibet.filii editoris studium et solertia major, qui, cum ipse fortassis non esset rerum, AltorphI (et alibi in Germania) et potissimum quidem a parente suo gestarum, satis gnarus, non solum accurate haud disposuit istaec Conceptus vulgo appellant) ex reculis paternis haec colligenti praesto fuere. Ex totius autem historiae enarratione nunctandem firmior spes concipi poterit, si non apertius
Ruarum autem, compertum habemus, neque Crellium, neque etiam Gittichium, cives haud ita pridem Acad. Altorphinae, gravatos esse, litteris saepenumero, deinceps scriptis, addictos sibi suisque placitis, Fratres vulgo Noribergenses dictos, seu, ut Ruarus etiam loqui solet, qui ex Soneri disciplina prodierant.Peuschelianae, A. 1615. exeunte, miscellanea haud paucae, et Altorphium quidem perscriptae ad eundem notabiliores duae, a J. Crellio Franco exaratae. Quarum altera, d. 15. Junii MDCCXIII. data, consilium a PEVSCHELIO rogatum subministravit: quemadmodum intemerata conscientiae religione Inclyto Senatui Noribergensi certa quadam ratione (sed dolose) fidem dare queat, de Evangelico-Lutherana Confessione constanter retinenda et consectanda. Hac enim ille opus habebat pro obtinendis studiorum subsidiis seu stipendiis syngrapha ex more scribenda et fide jussoribus munienda. Crellii litterae, d. XXV. Decembr. A. C. MDCCXIV. Racovia Jenam missae, quibus operose cohortatus est eundem PEVSCHELIVM, ut in Sociniana doctrina bene percepta demissaque in animum immotus persisteret; sed quoniam ad sequentes eventus rectius eae referuntur, tribus duntaxat verbis has, ut priorum quoque argumenta hinc magis elucescerent, velut in transcursu attingere visum, et ad ea, quae AltorphI adhuc gesta sunt, oratio nostra revocanda est. Vbi alterae litterae ab eodem Crellio A. M DCCXIII. d. XXI. Decembr. conscriptae nobis occurrunt, continentes non modo rerum suarum, ipsius puta Crellii, status et conditionis Racoviensis enarrationem copiosam, una cum ceterorum fratrum laboribus, studiis scriptisque, cum a se tum ab istis evulgatis edendisque in lucem publicam, et aliis hujusmodi; Verum etiam, et maxime quidem omnium, instructionem eaedem exhibent in usum Fratrum in Domi no, Altorphensium, ad quam studiorum methodum, aeque ac vitae, rationes componere debeant. Et ne quid reliqui fecisse videretur, de proventu veritatis alibi, ac Jenae cumprimis, sperando solicite inquirit, atque PEVSCHELIVM ad eum, quam primum fieri possit, promovendum extimulat. De Gittichio, rerum harum etiam post abitum in Poloniam
Novogrodekio Lithuaniae Ann. MDCXIII. d. XVI. Augusti Altorphium eidem PEVSCHELIO inscripta: in qua magna contentione et diligentia eum informat de scriptis Socini Socinianorumque studiose evolvendis, et in succum ac sanguinem convertendis, et iis quidem maxime, quae de Justisicatione agunt, de quibus ex professo disserit; nec immemor tandem fratrum, quos vocat, reliquorum Epistolam claudit, quippe quos nominatim et blande, ceu supra jam perspeximus, salutari jubet, suaque illis officia humanissime offert. Omnium vero notatu dignissima est Christophori Ostorodi opella, in caussa prorsus singulari illustranda, animisque fratrum male confirmandis, jamdudum adhibita, cujus fragmentum praecipuum, exposita prius occasione ad eam data, typis excusum cum Lectore Benevolo communicabimus: cum priores Epistolae, praeter argumentorum quaedam fragmenta,
Nimirum, quum, non sine ingenti sincerae pietatis specie et obtentu, Socini hypotheses coepissent selectioribus quibusdam ingeniis instillari, fieri haud potuit aliter, quin a corruptis seculi et jam ejus aetatis exulceratae moribus, cujus posteritas adhuc vitiosiorem dedit progeniem, abhorrere iidem docerentur, sacra publica, atque inprimis cum aliis celebrandam sanctam Eucharistiam desererent, ne qua im piorum consortio et communione arctiori regni coelorum, in his terris mixti, descriptionem et tolerantiam malorum, cum exemplo meliori atque precibus commendatam exhibet, Paullique 1. Cor. V. 11. si recte intelligantur, verba, et cum 1. Cor. XI. 28. atque Phil. II. 15. comparata monita, a S. Cypriano, Epist. praesertim L. I. i. (Edit. Reinbarti.) insigniter illustrata, confirmat. Novos autem Socinianos nostros coetus Evangelicorum publicos fugere coepisse, non tam propter dogmata diversa, quam mores corruptos, ut alia multa, ita quoque, de credendorum plurimorum necessitate non admodum magna, hypothesis, de qua §. XXXI. quaedam annotavimus, demonstrat, ipsaque horum sodalium confessione aperta non multo post confirmatum est.Hainlini Frauenburgeri et quorundam forte aliorum.in lucem proferendae clandestinae machinationi videbatur ansam dare posse.Ruarus navarit, testatum denuo faciunt Epistolae, cumprimis ea, quae, nescio qua oscitantia editoris filii, Cent. II. n. V. et XXIV. bis procusa extat, et quae neutiquam optimo Huswedelio, certissime autem J. G. seu rectius G. L. Leuchsnero Huswedelio §. LI. ejusdem cap. I.Ruaro sententiam in religione secutum esse, evidenti ipsius Ruari testimonio, posthac edito, constat; Leuchsnerum vero tantum abest, ut excusemus, ut primum hunc omnium et Socinianorum in Altorph. Academia Sonerum videlicet, ante quem hac de haeresi nemo cognitus est, qui eidem h. l. addictus fuerit.officina Racoviensi deinceps plenius formatum, non dubitemus. De quo alibi plura commemoranda erunt. Idque vero etiam amplius confirmamus e subscriptione Noribergae, unde litterae ad Ruarum datae sunt, ubi Leuchsnerum vixisse, non Huswedelium, pluribus ibidem dabimus demonstratum. Quemadmodum vero, de quibusdam fluctuans adhuc ipse Ruarus Leuchsnerum consuluerit, atque is ad ea rescripserit, posse aliquem Socinianis addictum, si spes sit, alios lucri faciendi, itemque cum aperta veritatis, ut vocat, professione, et similiforte alia ratione, ad Lutheranorum synaxin data occasione accedere, ex ipsa Epistola citata addiscere rectius licebit: neque enim haec transcribere vacat. Ex qua simul mens
Ruari interrogantis aliquo modo cognosoi poterit, et quo interprete, Matthia nempe Rhawio, haec copiosius coram explicata sint, ulterius patebit.
Quibus praemissis, et in luce aperta jam positis ipsismet corruptarum mentium consiliis, Ostorodi Leuchsnerus, Leimerum scripta est. Vid. Cap. II. §. 27.
Ostorodo, atque hinc demum ad ejus confessionem intrepido animo properandum. Rom. X. 10. De malignantium coetus vocat.
Polonia Altorphium esse missum. Quanquam vero antiquior haec fuerit Epistola, (quae diu negotium illud clam agitatum esse, et per cuniculos malum serpendo quasi processisse, aperte prodit,) tamen novis fratribus, invalescente auctoque numero, cam fuisse, ut commonefactionem piam et seriam, iterum iterumque propositam et inculcatam, simul inde colligitur. Certe et nos ex posteriori et largiori messe a sodali quodam descriptum id adeptos esse testamur.Polonia mysteriorum divinorum oppugnatores diu in consortio publico coetuum reliquorum Calvino-Reformatorum praecipue, retinuit, donec praefervidus et animosior caeteris Gregorius Paulli primus Cracoviae, ad exemplum Paulli Apostoli Act. XIX. 9. coetus separatos habere doceret, et consentientes secum instigaret. Qua de re praeter alios, et Vitae potissimum Gregorii istius scriptores, luculentissime omnium Auctor Praefat. ad Crellii Opp. Exeget. Tom. tertium disseruit.So fern möglich. Dann dass uns nicht ist simpliciter Trennung anzurichten verbotten, siehet man aus dem, dass uns in etlichen Dingen gebotten ist, dass wir uns trennen sollen, i. e. von andern absondern. Nun ist es aber unmöglich, so wir anders Christi Geboten wollen gehorsam seyn, dass wir dieser Trennung können überhoben seyn, sintemahl uns gebotten ist, das Nachtmahl zu halten, und nur allein mit denen, so an Christum glauben. Woher dann 1. Cor. X. 17. ausdrücklich gesagt wird, dass die, so das Nachtmahl mit einander essen, ein Leib sind, zu welchem Leib ohne Zweiffel nur die glaubigen Christen gehören. Man soll aber hierinn mercken, dass, wann ich sage, es sey uns Christen mit Freuden, nur das Nachtmahl mit den Gläubigen zu begehen, solches nicht zu verstehen sey, insgemein von einem ieglichen, der sich Christl. Glaubens rühmet, sondern von solchen, denen man mit Billigkeit nachsagen kan, dass sie an Christum nit glauben. Als da sind Hurer, Trincker, Geitzige, und alle die, welche nit nach dem Geist Christi, sondern nach dem Fleisch wandeln. Dann diese glauben nit an Christum, sintemahl sie ihn nicht kennen, und wann man auch mit solchen nit essen muss, so sich vor Brüder halten lassen. Wie vielweniger kan man mit ihnen das Nachtmahl halten?totius Ecclesiae officium cum singulorum ausu temerario commiscens, nec statum Ecclesiae tristem, si quando Ecclesia fere ex Ecclesia ejicienda sit, (uti nonnemo haud ita pridem recte observavit,) vel si contra sanandis vitiis adhuc parem se videat, probe discernens, ac ea denique, quae in singulorum potestate sunt, vel istorum vires excedunt, non bene distinguens. De illorum enim, penes quos, culpa, est insanabilis Ecclesiae morbi, nunc non est dicendi locus. Alibi hac de re disserendi erit occasio. Heic, non semper Abaroni cum Mose convenire, vel tribus verbis monuisse sufficiat.potest scribendum, Nisi diu id fieri haud posse existimet, ut hypocrisis occultetur. Sed utrumque certo sensu dici posse quis dubitet? In exemplari, quo sumus usi, nequit, nobis occurrebat describentibus, quod consulto retinuimus.Objectorum a Socinianis solutu difficiliorem esse observabis, quam eam, quae de disciplinae neglectu agit. Quod vel unius Balthas. Meisneri, Consid. Theol. Photinianae ipsius Socini Libello cuidam oppositae exemplo comprobatur; in quo optimo quoque huic Theologo Cap. VI. f. 889. sqq. post excusationes varias, a particularibus quibusdam Ecclesiis desumtas, intra umbras tandem et pia vota subsistendum fuit.Dannhauero pronunciata in Lacte Catech. P. X. Conc. VII. n. VI. f. 363. coll. J. Sauberti Zuchthüchlein, libello aureo, sed ne nunc quidem nisi verbis et elogiis probato. At enim et haec nobis mala abusiones Pontificiae pepererunt! Quibus omnino factum, ut quae poenae rationem habere visa est animae medicina, a Politicis, Papocaesariae metu, plane tolleretur. Sed, ut Cypr. Ep. 26. inquit: Vbi divinus metus relinquitur, si tam facile venia praestatur?Ruarus, et ipse quoque, ut videtur, Smalcius. Quem cum in consiliis potissimum sequi coepissent, neglecto Ostorodo, per omnia rigidiori, atque hinc cum suis quoque de rebus hujusmodi diu multumque disputante, non moderatius tantum sensere, sed etiam fraudulenter magis tristem fabulam egere nostri illi Neo-Sociniani. Vide tamen, quae proxima pagina pronunciavit etiam Ostorodus aequiora.Noribergam, cum istic adhuc moraretur Sonerus, et nondum Altorphium invitatus esset, perscriptam fuisse. Vbi jam tunc erroris sui eos, quos alibi nominavimus, socios habuisse, et in eandem sententiam pertractos sibique obnoxios antehac reddidisse, eadem verba haud obscure significant, pluribus autem Epistola, quam in supplementis exhibebimus, comprobabit.Quando, ubi, quo pacto, per litteras, an coram? Forte utroque modo. Sed quis de occultis judicare ausit? Tuum est, L. B. cuniculos, Germaniam nostram hoc suo contaminandi veneno, a Socini asseclis fossos, hinc pernoscere, Deoque pro disjectis hisce, vel per Altorphinas machinationes mature detectas, consiliis pias agere gratias.Ostorodum, post longas ambages in ipsam tandem Religionum, aut Confessionum potius eorum, quae ad doctrinae Christianae compagem pertinent, indifferentiam delapsum! Qui adstipulatorem deinceps habuit, paullo apertius haec eadem edisserentem, Dan. Zwikerum. Quippe cujus Irenicum Irenicorum, ad eundem scopum collineans, et a J. Am Comenio ad incudem hoc nomine revocatum, non solum errorum nefandorum, si vita modo proba sit, contemtum commendat, sed etiam consilium Socinianorum, luculentius patefacit, idque eo spectare docet, ut, si vilipendium illud stabilitum sit, tanto facilius, et sine horrore, primarius error de Christi persona et officio, per Paullus, de Justificatione, per sanctitatemne, legi divinae utcunque conformem (perfectam enim nec ipse Ostorodus fassus est nos in hac vita mortali assequi posse) an per solam fidem Apostolus, qui et Christo et gratia excidisse,
quantum ad hoc; cum propter qualemcunque disciplinae, (tunc temporis certe,) cultum diligentiorem, quam de S. Coena et C. ac S. Christi praesentia opinionem, Socinianae magis conformem Alias namque Calvino-Reformatorum inprimis Socini asseclis displicuisse placita, Cap II. §. IX docebimus.Altorphl jam ante suggestorum indicium.obsequium vero amicos et parere et retinere videretur.
Socinisino propagando oppido proficuum, quo in Batavis quoque cum successu usus erat Ostorodus, perinde ut in Polonia aut Borussia potius, quam hoc tempore insidebat. A quo, quantopere cavendum sit, ne temere, et extra manifestae persecutionis fata, hujusmodi quid permittant, hinc discant, quibus Ecclesiae regimen externum internumque competit. Philippus Melanchthon jam olim a b. Matthesio interrogatus: Virum judicet satius esse clam uti coena, (in persecutionibus,) aut prorsus abstinere? ne implicentur, qui id factitant, majoribus periculis, tutius esse abstinere, respondit, (in Epist. ad eum data, quae Tom. II. ed a Peucero f. 52. legitur,) addiditque, quamvis clam non utatur, qui in domestica Ecclesia utitur, hunc tamen morem aegrotantium imitari non aegrotantes periculo non carere, quod non solum, cum fama haec spargitur, accendatur persequentium ira, sed etiam exemplum depravare posset, qui domestica conventicula instituerent, propter alias caussas et opiniones.Socini instituta scholamque, male illa et non sine abusione nominis divini commendari, certum est. Multum certe differt a constantia in fide vera ac sincera mera et inflexibilis obstinatio, qualem jam pridem in scholis Stoicorum enutritus M. Aurelius in L.
in templo propugnarunt. Male ergo haec ad meros dolos, falsaque Socini placita propaganda, applicantur, nocturnaque item conventicula et errorum clam disseminandorum latibula.Weigelii stilum olens. Sed quid mirum, cum supra etiam templa Götzenhaeuser appellare non sit verecundatus?
Non poenitebit, integrum, etsi verbosum, consilium perlegisse; siquidem praeter hanc, super communi, cum Evangelicis, participatione Coenae Christi sanctissima, definitionem certis limitationibus adstrictam, etiam alia nonnulla hinc colligere licet, quae alias in dubio versarentur. Vt enim sileamus, pluribus jam ante has scriptis Epistolis Ostorodum asseclis suis consilia istic suppeditasse, quandoquidem ad priores ipse provocat a se scriptas, et quaedam in istis fratribus a se indulta esse, non sine arrogantia et superciliosa magisterii affectatione asserit; sunt etiam alia quaedam, quae historiam nostram arcanam diluoidare aliquo modo possunt. Primo namque inde liquet, jam ante Gittichium fuisse in Academia Altorfina, sed clandestinos,, at Sonero tamen bene cognitos, Socinianos, quibus haecce potissimum Epistola destinata suit instruendis, atque inter illos duos in primis de rebus suis prudenter instituendis solicitos. Deinde vero illud etiam ex hac consultatione elucet, Sonerum, veterem Ostorodi amicum, minime omnium de ejus consensu dubitasse, sed duntaxat: Sitne consultius, si et ipse conventibus privatis intersit, nec ne? deliberasse, atque ipsum denique Sonerum, dum viveret, a sacris publicis se nunquam sejunxisse;
Leuchsnerus prodidit, constanter adhaesisse, atque hinc tanto securius latuisse. Quae porro tam clara sunt, et evidentissima testimonia, ut de mente Soneriana Socinismo addicta ne minima quidem ambigendi adhuc caussa relinquatur. Denique, si inter hos, consulentes Ostorodum, non fuit ipse princeps Leuchsnerus (id quod tamen valde est veri simile) illud saltem ex Epistola conficitur, hac responsione, velut ex tripode data, res Socinianorum pauciorum et clandestinorum exinde maximam partem stetisse administratasque fuisse; donec ad illud fastigium conscenderet, quod, duce aliquo reperto, futurum, Ostorodus ominatus erat; cujus tristissimi etiam eventus uberiorem mentionem deinceps faciemus, posteaquam Conventiculorum rationes, quae fuerint, investigaverimus inventasque luculentius descripserimus.
Equidem quid ante id tempus gestum sit, hac in parte non satis exploratum habemus, atque, Gittichio Altorphium delato, frequentari coepisse hujusmodi coitiones, obscuriuscule tantum constat, et levioribus indiciis probari potest. Nihil enim horum callidissimi mortalium passi sunt, quoad ejus fieri potuit, in vulgus emanare. Sonero, ad propagationem et cultum errorum, quas vellet, lioras adhibere, easque ad hunc quoque usum adhibitas esse, non dubitamus.amicorum, in eandem sententiam conspirantium, majori posthaec collecto, et Ruaro potissimum quam maxime in id incumbente, ut Fratrum Polonorum commonefactionibus obsecundaretur, saepius et summa industria conventus illi celebrati sunt. Et tum quidem is etiam ordo observatus est, ut, quamdiu Ruarus praesens adesset, ejus potiores, in hujusmodi Collegiis pietatis, uti vocabantur, congregandis dirigendisque partes essent: quicquid etiam homo vaferrimus et flexiloquus dissimulaverit in Epistola ad Piccartum paullo ante exhibita. Eo autem in Poloniam A. 1614. Peuschelium, cum maxima ejus, qua pollebat, inter caeteros auctoritas svadet, tum ipsius Ruari verba confirmant, quibus, Peuschelium post haec tempora et rerum harum statum cum patefactione mutatum, id haud inficiatum esse Cap. III. edocebimus.Racovia perscriptis litteris, eum cohortatur, ut
cogatque eorum coetus ad conciones, quas coram illis habere disputationes de rebus sacris instituendas, ad exactam morum disciplinam capiendam, et, si fieri, sine quorundam offensione, possit, Ostorodus.Coenam Domini Jesu Christi celebrandam solemniter. Quo loco etiam unius et alterius naevos se non ignorare et leviter eos castigandi audaciam fere sumsisse, ait; sed quia meminerit, quod nonnullorum vulnera, nimia forsan aut saltem ingrata quadam acrimonia, praesens tetigisset, eundem dolorem se absentem scindere noluisse, ne fortassis in reditu paullo alienioribus animis inveniat, addit. Atque sic denuo, quam callide amorem omnium omnibus modis, dissimulando etiam quaedam, retinere studuerit, ipsemet, novo documento blandimentorum edito, testatum fecit.
Ita res omnis maleferiata diligentia per cuniculos processit, tantisper, dum et PEVSCHELIVS Altorphio Jenam commigraffet: quo facto, aliis, incertum tamen cui praecipue, inter residuos fratres, ea cura et lampas quasi tradita fuit. Hoc exploratum est, in Epistolis ultro citroque missis, eorumque fragmentis, querimonias, ab eo tempore legi iterum iterumque effusas, quibus, negligentius in obeunda ornandaque istac sparta perrexisse Gubernatores, absentes illi profitentur, et ad industriam assiduitatemque majorem cunctos, cum acri objurgatione, exstimulant. Et quanquam Dümlerus Peuschelius praecellebat, deerat.Dümlerum potissimum PEVSCHELIO subrogatum fuisse coetus sui moderatorem, Ruarus et Peuscbelius pollebant, auctoritate inter caeteros, et facundia minus, quam ille, valentem.Dümlero, inter reliquos, pervicacior, neque quisquam spectatae magis fratribus fidei; satius est, ad modum hujusmodi conventuum, et tractandorum in illis argumentorum rationes, animum appellere. De qua re, probatissimis testificationibus, nobis innotuit, fratres primum interfuisse, si non universos, saltem plerosque, et in haeresi cumprimis jam longius progressos. Deinde finem seu scopum congressuum in Museis Dümleri, et reliquorum per orbem electorum manipularium, ut tanto minus patefieret consilium.precibus Deo commendarent, et mutuis cohortationibus ad pietatem (hac enim utebantur formula loquendi) se invicem communitos exstimularent. Accedebat in dogmate male sano, et prae ceteris propugnato, Vnitariorum confirmando, et S. Trinitatis impugnandae improbum studium; qua de caussa semper Locus aliquis Theologicus, omniumque diligentissime princeps doctrinae Caput de Deo, excussum est. Finis denique impositus extrema, post alias plures, supplicatione, pro fratribus Polonis, caeterisque fidei sociis absentibus, cum quibus in veritate (agnita scilicet!) magis magisque constabiliri exoptabant.
Sed nondum ad supremum fastigium, ad quod tandem hominum audacissimorum protervitas conscendit, hoc pacto perventum est. Hucusque enim, licet precibus et disputationibus vacarent in conventiculis, non reperiri potuimus ullum Coenae Sacrae separatim et intra privatas aedes Ostorodus antehac ejusque adstipulatores diu manibus pedibusque, ut id efficerent, elaborarint.Matthia Rhauio duce, Ruaro autem urgente, et consultore potissimum Leuchsnero, Leuchsneri Cent. II. Ruarianarum num. V. et XXIV. bis exscripta, et notentur verba: Paucis sic habe, nullum apud me dubium vel scrupulum esse, cur Coenam Dominicam inter fratres non possimus, vel potius non debeamus, celebrare etc. Et circa finem harum litterarum d. X. Martii A. 1614. scriptarum: Caetera, inquit, quae ad hanc rem pertinent, vel ipse hic noster Dominus Matthias, vel multo magis Spiritus Domini nostri Jesu Christio tibi, caeterisque, qui una sentiunt, pro rationc temporis ac loci aliarumque circumstantianum suggeret, et a tam sancto pioque proposito, ac cultu omnium maxime divino, omnem arcebit metum ac periculum.Piccartus l. c. subobscure, hac re diu post comperta, totaque scena Dei beneficio jam aperta, Kirchmanno Gudianas n. CLXXXIV. a. f. 256. ubi Coenam eos, sed minime Dominicam, administrasse, dicitur.decimus et quartus, post millesimum et sexcentesimum, quo id accidisse bene cognitum habemus. Occasio proxima temerariae per mysteria consociationis fuit, Confoeder atae antiquorum Christionorum disciplinae, cujus Tertullianus meminit, et quae a Celeb. Böhmero in Diss. Juris Eccles. ad Tertull. et Plin. explanata est fusius, cacozelia haud dubie eo abrepti.Altorphino Athenaeo demigratio fixa, et jamjam imminens, quibus valedicentibus id pignoris quasi loco esse debebat. Locum, qui perficiendo instituto maxime opportunus credebatur, sive commodior caeteris Martini Ruari accepimus fuisse Museum, qui tum temporis in Conradi Rittershusii domo
Rittershusianas. Cujus domus habitatores, viduam Rittershusianam, cum filiis et filiabus, caeterosque domesticos, nihil mali suspicatos, quippe qui sine dubio plures antea viderant exeuntes ac introeuntes, quid rerum ageretur, prorsus ignorasse, indubium est. Personae, quae intererant actui huic oppido solemni, numeratae sunt supra viginti; eousque enim infelix jam lolium excreverat. At non omnes, quotquot praesentes fuerant, tum quidem facti sunt atque voluerunt esse, sacrae Coenae istius pessime consecratae, participes. Nec dubium est, sinistri eventus, si forte emanaret factum, formidinem caeteros, nondum ita obfirmatos, absterruisse. Principes autem sodalitatis infelicis paucissimi erant, et non alii denique, quam qui venenum penitius imbiberant, convivae; nominatim Martinus Ruarus, Joachimus Ruarus, Martini frater, Matthias Rhaw, Joachimus PEVSCHELIVS, Nicolaus Dümlerus, Joannes VOGELIVS, et Samuel quidam; quem conjicimus Przypcovium fuisse, celebratissimum illum deinceps Operum Theologico-Politicorum, et ipsius vitae Fausti Socini, scriptorem, Nobilem Polonum, omnibus humanitatis studiis cultissimum, et nuper admodum eodem mense Daniele Thaszyckio a Luclavice et Job. Szepanovio a Przemislawice. Vtrum vero e Belgio, an Polonia? istuc advolarint, (nam in Belgio sub id tempus vixisse, scriptisque etiam quibusdam jam inclaruisse constat Przypcovium) id non satis liquet.Plautus in Paenulo hominem sacerrimum dixit, quem ab impietate graviter describere animus fuit. Formam et rationem agendi hanc fuisse, ex genuino certisque historiarum testimoniis didicimus: Martinus nempe Ruarus, desideratus jam diu ab Ostorodo dux et autor, quo opus erat, ac simul hospes Seniorque exercitatissimus, verborum Apostoli ad Ephes. I. comm. IV. sententiam auditoribus aeque ac convivis sacri epuli, qua erat facundia, primum et sub initium explanavit copiose, et universis, qui aderant, inculcavit. Hunc Joachimus PEVSCHELIVS, non minori devotione ardens, in historiam verbaque institutionis, quemadmodum a Paullo 1. Cor. XI, 23. recitantur, commentatus, excepit oratione luculenta. Denique, his verbis institutionis denuo praemissis, fractio
Mart. Ruarus fecerat, peragebatur, atque ex ordine proxime sequentibus, atque ab his porro caeteris assidentibus tradebatur. Hinc, ubi ad alteram partem mysteriorum procedendum esset, Calicem videlicet benedictum, cujus loco vitrum eos adhibuisse constat, simili modo alter alteri eum, sacratum antea, porrigebat, eoque epoto finis fuit hujus ritus pro vinculo consociationis, Synaxim, secundario fine in primarium converso, appellitent Sociniani; aut ritum fractionis panis, non sine extenuatione tanti mysterii, nuncupent.Socinianorum mente nec alius finis, si a gratiarum actione discedas, censetur. Hinc Ostorodus etiam in Institut. Germ. Cap. 38. f. 330. post alia plura ordine praemissa. Socinus in Select. notis ad Niemojevii Discept. Epist. cum G. Schomanno T. I. Opp. f. 768 seqq. disputavit, et, rejecta priori horum de confirmatione fidei per S. C. sententia solam praedicationem atque commemorationem mortis Christi asseruit.Racoviensis, celebrati, quantum ad primarios actus. Nondum autem precandi terminus ita constitutus, nec tota celebritas eo pacto finita est. Namque, his omnibus transactis, orationes et supplicationes subjectae, primum pro fide propaganda, tum pro fratribus quibuscunque, atque pro Magistratu denique Noribergensi; eo scilicet, adversus quem non alia re ulla magis, quam tanto, tamque scelerato, sanctissimi hujus epuli abusu impostores personati, nescientem, etiam praeter Deum, graviter delinquebant; cujusque Academiam hoc ipso ausu, supra quam dici potest, impie, et quantum in se erat, eventu sane id comprobante, atrocissime foedabant atque infamabant Paullum Felgenbauerum, notissimum illum circum foraneum et Fanaticum, Sec. superiori, XVIII. cum assectatoribus suis sacram Coenam celebrasse, ex ipsiusmet narratione et Libr. Erinnerung vom Abendmahl des Herren in Frag und Antwort gestellt, 1654. 12. ed. referunt
De scopo foederis societatisque fraternae, arctius hac ratione constringendae, eo minus dubitamus, quo sunt hypotheses signiferorum notiores, et circumstantiae ejus solemnitatis eum apertissime omnium condocent. Neque mirum est, huc usque tandem temerarios istos juvenes fuisse progressos: cum vix alius separationis a coetu diviniori, ejusque Synaxi exitus esse soleat, et exempla dehinc quoque simili fastu a communi Ecclesiae vinculo consortioque abductorum idem confirment; Die Christliche Prob der neuen Schwermerey, da etliche Manns und Weibs persohnen eigene kleine Zusammenkunfft halten, darin nicht allein unberuffene Männer, sondern auch Weiber das heilige Abendmahl austheilen, legi meretur. Quippe in qua diatriba, opusculo (quod integrum istic recusum est)
QVibus fraudibus et dolorum laqueis persvasionumque illecebris AltorphI paullatim irretita sint, ut animum ad Socinianismum appellerent,
Ruari Epistolis male cohaerentibus pejusque dispositis sacile concitandi, ad lancem revocabuntur, occasionem nobis subministrandam esse, et veritatem Historiae hujus arcanae accuratius enarrandi, et totius Socinisimi, cum Arminianismo Episcopio certe et discipulis eo ingeniose inflexo, ut, quae tetrica illa haeresis horridius proposuerat, lenirentur, molliorique quodam fraternitatis, longius quam par est, exporrectae, pallio contegerentur, involutaque propagarentur. Conf. quae ad lit. A. annotabuntur haud dissimilia.Jo. Möllero, Flensburg. Gymnasii Rectore, in Homonymoscopia Index citatus laudatae Homonymoscopiae, A. 1697. Hamburgi excusae, insertus, Sect. III. c. IV. f. 801. sqq.Commentariolum nostrum subtexemus, et, sicubi opus erit, necessaria supplementa adjicere non pigrabimur.
Sic autem CL. Molleri habet praefatio, eidemque adjectus Index valde commemorabilis:
Incidit forte fortuna, ante annos aliquot, in manus meas, nominum istiusmodi fictitiorum in litterarum permutatione ab iis usurpatorum Index explicationibus eorundem
Socinianis autem, clam in Germania et Belgio sub initium superioris seculi degentibus, paullo ante sermocinatus erat.Scholae deinceps Sebaldinae Noribergensis Rector) ab ERN. SONERO, aliisque Doctoribus Athenaei hujus Norici Crypto-Socinianis, ut doctrinae Lutheranae nuncium mitterent persvasi, sed a Senatu Noribergensi ad palinodiam adacti, Holsatus erat, sic Mollero dicti.nona est in Cent. II. discedas, alibi vix semel iterumque nomenclaturam hanc ei usu venisse deprehendes. Frequentiorem inter ipsos Noribergenses, male sibi conscios et pericula domi majora formidantes, illam fuisse, litterae in Peuscheliana supellectile repertae docuerunt.
Altorffium, Pancomium: Anabaptistae, Badenses: Jacobus Arminius, Talaeus: Arminiani, Protestantes.
Batavi, Hesperii: Bentheimensis Comes: Frutestini [
i. e. Steinfurti per Möllerus explicationis gratia interdum addidit: in quibusdam rem acu tangens, in aliis vero, quemadmodum suo quaeque loco notabimus, nec mirum in tanta obscuritate, hallucinatus.
Calvinistae, Phalantii: Cobus (
Joh. scilicet Kobius Hilpershusa Francus J. V. D. ac Logices initio ac Metaphysices, deinde autem Instit. Imperial. Profess. Altorph. A. 1661. defunctus) Onesimus, Hilpershusanus seu Bocius: Communistae, Pythagorici: Cornelius, Lonicerus: Cracovia, Fragosia: Crellius (Joh. scil. Crellius Helmezheimensis Francus, Pastor Socinianus Racov. d. XI. Januar. 1633. denatus) Solinus: Leniancer vel Helmezheimensis.
Dantiscum, Orchestra: Franc. Davidis (
Hungarus, Socinianorum in Transylvania Superint. A. 1579. mortuus,) Liberius Erasmus: Dumlerus, Tyrbaeus vel Mulderus.
Georg. Enjedinus, (
Hungarus, Socin. in Transylvania ad A. usque fatalem 1597. Superintendens:) Monavius: Engelbertus, Angelus Berticus: Simon Episcopius, Horatius.
Joh. Georg. Fabricius, Schmidlinus vel Philiatrus: Franequera, Eleutheria: Francius (
Wolffgangus haud dubie, Theol. Wittebergensis,) Gallus: Frauenburgus (Joh. Gerh scilicet V. J. D. et P. P. Altorff. A. 1630. exstinctus) Magdeburgus vel Foeminarius noster: Frater coetus Vnitarii recens natus, Rivalis noster: Führerus, Pompejus.
Gallia, Liberia: Germania, Andria: Mich. Gittichius Venetianus (
Pastor Neo-Grodecensis Socinianus in Lithuania a. 1645. denatus) Clementinus: Adamus Goslavius (a Bebelio Eques Polonus Vnitarius)
Theol. P. P. Jenensis) Canus: item, Theologus disputax".
Haga, Locus in quo Sylvanus (
i. e. Conr. Vorstius) auditur: Hainlinus (Joh. Jacobus forte Calvensis Würtembergicus, Möllerum suoque ipsius exemplo, in L., qui de Homonymis agit, quam utilis iste labor fuerit, addocuisse, infra ostendemus.Abbas in Ducatu patrio Bebenhusanus et Chronologus insignis A. 1660. aet. 72. Möllerus de industria notavit, ut tanto verissimilius ex aequalitate temporis et adolescentiae ad virilem aetatem, cum haec AltorphI acta essent, inclinantis Würtenbergensem illum h. l. intelligendum esse Abbatem seu Antistitem sacrorum evinceret. Caeterum annos 71. mens. 8. dies 12. natum obiisse distinctius pl. rev. Fischlinus demonstravit.exstinctus) Dominicus, vel Galliculus.
Jena, Oenome: Jesuitae, Nigri: Erasmus Johannis, (
Neo-Arrianus, ex Rectore Antwerpiensi Pastor in Transylvania Claudiopolitanus,) Desiderius Vlricus: Isanadius (Scholae Claudiopolitanae Rector,) Odontius: Königius (Georgius scil. Theol. D. et P. P. Altorff.) Regius.
Leuxnerus, Lucejus vel Xenulejus: Leimerus, Collectus vel Meilerus: Lithuania, Classivania: Sibrandus Labbertus (
Profess. Sacr. Lit. Franeq.) Theologus inquietus: Lucius (Ludovicus forte Philos. P. P. Basileens.) Lupus: Lugdunum Batavorum, Guldunum vel Pathmus: Lutherani, Puritani.
Corn. Marci (
Pastor Noriberg.) Carmus: Jac. Martini, (Profess. Witteb.) Philosophus disputax: Mauritius, (Nassoviae Princeps,) Dominus bellicus peritissimus: Mauritius (Hassiae Landgravius) Princeps cujus patrocinio Antiboccius commissus: Mennonitae, Docitae: Hieron. Moscorovius, (Eques Polonus Socinianus A. 1625. mortuus) Eusebius, item, Medicus Nobilis.
Noriberga, Salmantica.
Christophorus Ostorodus (
Goslariensis, Pastor Vnitariorum Smiglensis et Gedanensis
Papa Romanus, Saturnus: Papistae, Patricii: Joachim. Peuschelius, Strabo vel Schrilepius: Photiniana Religio, Felicitas: Photinianae religioni addicti, Felicitatis amatores, item Lucenses: Mich. Piccartus (
Philos. P. P. Altorff.) Niger Philosophus: Planerus, Delius vel Lapnerus: Pisecius (Thomas haud dubie, Eques Silesius, Socinianus, circa A. 1646. etiamnum superstes,) Martius Piso: Polonia, Campania vel Nolopia: Polonus, Nolopus.
Racovia, Verona vel Cavaria: Val. Radecius (
Gedanensis, Pastor et Superint. in Transylv. Claudiopol. circa A. 1630 mortuus) Pancratius Eubulus: Hermannus Ravenspergerus (Sigena Nassovius Theolog. P. P. Herborn. Steinfurt. et tandem Gröninganus A. 1625. defunctus) Sylvani: (i. e. Conr. Vorstii) successor: Matthias Rhaw, Carcharias: Ambros. Reudenius (Theol. D. et P. P. Jen. Prim.) Facultatis Theologicae Senior: Richterus (Georg. haud dubie Reipuhl. Noriberg. Consiliar.) Critius vel Praetorius: Rostochium, Rhodus vel Storochium: Martinus Ruarus, (Crempa Holsatus, Gymnasii Racov. Rector 1657. exstinctus) Aretius Crispicus, vel Martinus noster: Joachimus Ruarus (Martini frater, Med. D. et Archiater Brandenburgicus,) Dominicus Anastasius Crispicus.
Joh. Sartorius, Hormius Histaeus: Jacobus Schopperus (
Theol. D. et P. P. Altorff.) Senex Vester: Seidelius, Heiminaeus vel Pomeranus noster: Sibrandus Lubbertus (Theol. P. P. Franeq.) Titius: Sigismundus III. Polon. Rex, Victorius: Valent. Smalcius (Gothanus, Past. Racoviens. A. 1622. mortuus) Butyrius vel Andr. Reuchlinus: Smiglecius (Martinus haud dubie, Roxolanus, Jesuita Polonus, Calissiae 1618. mortuus, Photinianorum Antagonista,) Gelasius: Faustus Socinus, Turpilio, vel Beatus Turpilio: Johannes Sommerus, (Pirnensis Misnicus, Rector circa A. 1569. Claudiopolitanus) Thering:
Noriberg. Med. D. et P. P. in Acad. Altorff., Crypto Socinianus, A. 1612. exstinctus) Pailetus: Steinfurtum, Petra, vel Frustenium.
Clem. Timplerus (Phil. P. P. Steinf.) Hiero vel Sylvani, (i. e. Conr. Vorstii) Collega: Transylvani, Hylaei.
Joh. Vogelius (Rector postea Noriberg.) Joh. Avitus: Joh. Volckelius (Grimma Misnicus, Vnitariorum Smiglensium Pastor) Popilius vel Populaeus: Conr. Vorstius, Sylvanus vel Trasybulus Sylvius: Witteberga, Arges.
--- Hactenus Cl. Mollerus: qui praeter pauca quaedam, quae, nos etiam haud praetermisimus, nihil l. c. annotavit ulterius, sed, quae obscura erant, pleraque intacta reliquit, et ad alia illico progressus est.
Nostrum nunc erit, haec omnia denuo recognoscere, et simul de additamentis, si quae minus bene habeant, L. B. commonefacere, plenamque tandem obstrusissimorum vocabulorum clavem exhibendo, larvam omnibus, quotquot heic commemorati sunt, detrahere. A Praefatione autem initium facturi non possumus, quin de Auctore istius Indicis primo annotemus, fide dignis relationibus nos cognovisse, Michaelem Gittichium primas ejus lineas duxisse, AltorphIne an post reditum in Poloniam? pro certo non ausimus affirmare. Prius tamen verisimilius est.Gittichio vero acceptum auctumque Peuschelio Jenam per Vogelium transmissum esse, et hac quidem eadem forma, qua doctissimus Mollerus eum Homonymoscopiae suae inseruit, ipsimet posthaec interrogati edisseruerunt. A Peuschelio acceptum descriptumque Cornelius Marci, Epistolis suis, atque sic lapsu temporis etiam alii per traditionem similibus eum usibus accommodarunt. Ejus certe communicationis ipse Vogelius in litteris, Witteberga Jenam ad Peuschelium datis, A. 1615. d. 3. Januarii, meminit, simul vero, ne semper et ubique, sed summa urgente necessitate, et in rebus gravissimis tantum hac Peuschelio C. Marci in Epistola quadam, in qua Typum
aenigmaticum vocat, petiit, et p. p. quoque haud dubie cum Altorphinis caeteris idem Marcius communicavit. Haec explorata sunt Peuscheliana, ut saepius jam dictum est, repertis.Socinismi propagandi molimina in Belgio et vicinia ejusdem, diutius antea jam agitari coeperant, atque alias inter eruditos hac aetate plures, nominatim vero H. Grotium atque G. J. Vossium, ita convenisse, ipse Möllerus nos certiores reddit, qui istum Celsum; hunc vero Desiderium Alopecium dici interdum consvevisse observat. Jansenistis placuit, cum e Gallia A. 1678. ejecti in vicinum Belgium Hispanicum primum, et tandem etiam in foederatum secedere cogerentur. Hos enim istic latitantes fictitiorum quoque nominum usu diu collocutos esse per litteras, ipsa, quae supersunt, exempla, Bruxellis A. 1704. in 4to in Libello Caussae Quenellianae titulum praescriptum habente, typis expressa nos edocent: In quibus Papam Romanum Olibro, Regem Galliarum Monsieur de Marests, Ant. Arnaldum vero Mons. Davy, Pasch. Quesnellium Mons. de Fresne, Gabrielem Gerberonium autem et caeteros aliis nominibus appellatos fuisse, vel ex superficiaria perlustratione apparebit.Philippi Melanchthonis perpetuo fere et innocentissimo more: ex cujus Epistolis haud dissimilem Crypticorum verborum typum jam superiori seculo Jac. Thomasius congessit: quem pluribus hoc loco dilucidare nihil attinet, postquam formis et iste jam descriptus prostat. Chr. Thomasii Hist. Sapientiae et Stultitiae P. I. c. l. cui adde Clavem Epistolarum Scaligeri, Casauboni, Salmasii et aliorum ad eundem modum a P. Colomesio subministratam, quae in Opusc. extat a Cl. J. A. Fabricio edit. f. 333. sqq.Philippi Epistolam quandam subjicere, praelo fortassis (ita certe opinamur) nunquam excusam, et discipulo cuidam a parente suo, eapropter vehementer objurgato, dictatam ad calamum: Joh. Frid. Krebsius Heilsbrunn. nuper Athenaei Prof. et Eccles. Antistes, de nominum immutatione potissimum in Religiosorum Ordinum et Votorum professione etc. apud Pontificios usitata f. 17. sqq.
S. Redditae sunt mihi litterae tuae, pater amantissime, in quibus me pro tua autoritate graviter objurgas, propterea quod aliquandiu gentilitio nomine
mutato, Aemilium me privatim et publice nominaverim. Scribis enim, et a gravibus viris hanc mutationem nominis serio taxari, et dicaces quosdam nactos esse materiam ludendi, et deridendi mei. Etsi autem facile contemno eos, qui scurriliter et animi morbo in me debacchantur; tamen quia et te moveri video aliorum gravium virorum sermonibus, et ego me ad judicia talium componere magnopere studeo: duxi me tibi purgandum esse, ne levitate aliqua animi, aut tu aut alii existiment, me novum mihi nomen accersivisse. Ac primum, si qua est ea inre culpa, non est mea. Nam Aemilii appellationem Philippus mihi indidit, quod esset affinis vocabulo Ohmler. Et cum inter latine loquendum esset utendum latina forma voce Ohmler, maluit Philippus uti Aemilii nomine, quod erat mollius, quam Ohmleri, cum tanta sit afsinitas harum vocum. Ipse quidem non putavit, se mihi novum attribuere, sed mollire usitatum. Postea cum me sic vocarent etiam reliqui, consvetudo (quae est domina sermonis) comprobavit hoc nomen. Ita non meo consilio, sed casu potius haesit in me appellatio. Non enim poteram vel sodalibus vel consvetudini Myconius suo nos docuit exemplo, inflecterent, immo etiam illitterati, forte a praeceptoribus in scholis inditum, non aversarentur. Quod vel Andr. Osiandri nomenclatura jam patri Aurifabro imposita (Seipsum enim hoc nomen suum ultro mutasse, id peculiari scripto, fictum sibique affictum esse, demonstravit) et a filio continuata, luculenter ostendit. Vt pluribus id condocefacere exemplis non opus sit: quae nisi nos memoria fallit, magno numero etiam jam congesta in Historia Sec. XVI. Boecleriana ex Ed. Cl. Viri J. B. Maji leguntur, et alibi passim quoque apud Adamum, Pantaleonem similesque Vitae a celebrioribus Viris hac tempestate actae Scriptores annotata passim sunt. Quanquam integer etiam libellus extet, in quo Germanica lingua obscurus quidam homo C. WPG sub tit. Virorum eruditorum onomatomorphosis longam hujusmodi mutationum seriem publicis usibus exposuit, ita tamen adornatus, ut Vir bonus, quisquis est, praeter errores crassiores alios, in fingendis nominibus genuinis nimium quantum sibi indulserit.repugnare. Proinde peto ab iis, quorum judicia sunt graviora, ne de meis moribus censuram agant ex alieno facto, nec me levitatis insimulent, eo quod alii latinam inflexionem cognomini meo attribuerint. Spero autem de studiis et moribus meis multo rectius ex aliis rebus judicium fieri posse. Extant mea scripta, quae etsi rudia sunt, tamen liberant me suspicione ignaviae, et ostendunt, quo genere doctrinae delecter. Tractavi honestissima argumenta partim ex S. Litteris, partim ex Philosophia de moribus, partim ex doctrina de rebus coelestibus sumta. Nulla obscoenitas aut significatio petulantiae est in meis versibus. Quare prudens
aestimator inde facile conjectur am de moribus meis faciet. Vtor etiam hic amicitia et familiaritate optimorum, ad quos aditus mihi non pateret, nisi mediocriter ingenium, et mores meos probarent. Adhaec habeo studia adolescentium honestissimorum, quorum mihi benevolentiam conciliavit haec quantulacunque ingenii vena. Spero etiam tibi et Johanni Rheineck, viro optimo ac prudentissimo, avunculo meo, qui acutissime de ingeniis judicare potest, mores meos probari. Neque vero reliquae turbae judicia multum moror, sisciam, me bonis et prudentibus non displicere. Dum non sum Stoicus, sed in communibus moribus officia quadam mediocritate metior. Non puto, capitale delictum esse, accersere nomen vetus sine fraude, praesertim cum hoc sit usitatissimum in scholis. Apud nos Cancellarium principis vocant Pontanum, Christiani illius Pontani, infelicissimi in negotiis turbisque Grumbachianis Cancell. Saxo-Gothani, patrem, videtur innuere noster. Quem tamen cum Heinze alioqui cognomento vocari consvevisse diserte in Indice Hist. Lutheranismi Sekendorff. tradatur, quo pacto haec conciliari queant, fatemur nos ignorare. --- *Haec difficilia nobis videbantur, cum primum in utriusque nominis mentionem, a diversis factam, incideremus. Postquam vero Seb. Froschelii, de Sacerd. Off. Christi, Libell. 4to 1565. excusum, et adhuc, sed raro, prostantem, ejusque Praefat. ob varias caussas, status praesertim Witteb. Eccles. circa A. 1520. sq. descripti, lectu dignissimam, perlustravimus, atque hinc porro W. E. Tentzelii Hist. Reform. Fragmentum, a S. R. Dn. D. Cypriano praelo subjectum consuluimus, itidemque f. 232. invenimus Simonem Heynss Pastorem Witteb. sub id tempus, quod p. a. nominavimus, eundemque Gregorii Pontani Sen. fratrem fuisse, utrumque vero, et Heinzium gentilitio nomine, a patria vero, oppido haud procul Witteberga dissito, Bruk, etiam Bruker atque latine Pontanum vocatum esse deprehendimus. Eademque si observentur, ut possint haec nomina, tria licet, uni familiae tribui, liquidum esse, jam intelligimus, aliosque docere possumus.cum sit aliud gentilitium nomen. Ipse adeo non abhorret ab hac appellatione, ut etiam honorificam liberis esse ducat, vel propter unius Pontani, Neapolitani, cujus ingenium et doctrinam valde praedicari audit, et gloriam. Ne Caelio quidem et Johanni Agricolae Bauer id ortum esse liquet, et constat. A patria de reliquo Islebium vulgo etiam appellatum fuisse, nemo est, qui nesciat.puto haec nomina gentilitia esse. Sed exempla hujus aetatis infinita sunt. Micyllus Micyllus hic est, Graecae-linguae in Acad Heidelbergensi Prof. ad quem noster digitum intendit. Is enim h. t. claruit, diemque supremum A. 1558. obiit.vir optimus nomen ex Luciani Dialogo eo sumsit, quod fortunae suae parvuli nomen conveniri judicaret. Nec audivi quenquam, qui reprehenderet, multis etiam eleganter fecisse videtur, quod hac appellatione significare voluit,
se suae fortunae tenuitatem boni consulere. Rudolphus Agricola Cancellario Bavarico Pleningero Theodorum enim a Pleiningen, ex nobili Suevorum gente, eundem dictum et a litteratoribus Plinium cognominatum, virum de reliquo doctissimum et Capnioni inprimis amicum fuisse, rectius Sekendorffius in Hist. Lutheran. L. I. §. LXX. add. I. n. (g) edocuit. Cui addi potest CL. Burckardi Germaniae Eques, humanitatis propugnator, Vall. human. Buschii praemissus f. 33.in publicis scriptis tribuit nomen Plinii. Marsilius Ficinus vocavit Jureconsultum quendam Vranium, quod nomen ille etiam ad posteros propagavit. Cum exempla sint ubique obvia, non utar longa commemoratione. Veteres historias videte et quidem sacras. Divus Paullus Romanum nomen maluit, quam Sauli appellationem Judaicam. Paullo inter Romanos Tarsis nato cives inde a teneris propriam fuisse, more tum inter Judaeos solito, nihil proinde ab eo mutatum esse, cum latinam, profanis populis Evangelicam veritatem praedicaturus, anteferret, alibi jam demonstravimus.Nec quisquam propterea Paullum levitatis arguit: Christus ipse Simonis mutavit nomen, et vocat Cepham seu Petrum. Vetustiores etiam sunt mutationes nominum divinitus factae, Abrahae, Sarae et pleraeque aliae. Cum igitur res sit usitatissima, et ego quidem nullam fraudem cuiquam hac mutatione nominis struxerim, ne choragium quidem aliquod gloriae aucupatus sim: non intelligo, cur censoria acerbitate propter hocfactum notandus sim, Etiamsi quid habet res vitii, tamen erit humani animi, id vel aetati meae, vel consvetudini condonare. Postremo, cur ego plectendus videor, cum non sit a me orta mutatio? Sed objiciunt: Pudere eos generis et majorum suorum, Amsdorffii, Bern. Ziegleri, Vlr. ab Hutten, Franc. de Sikingen, Bilibaldi Birkeimeri, Hier. Baumgarineri, ipsiusque adeo Casp. Schwenkfeldii, aliorumque litteratorum facile comprobari posset, si id in praesens ageremus. Vnus nunc nobis succurrit Paullus Speratus, nobilis Suevus, a Sprettern ante dictus, qui tamen et ipse nomen in latinam potius terminationem convertit, quam prorsus immutavit. Hermanni quidem Com. in Neuwenar saepius sub id tempus appellationes, Nuenarii, sed leviter inflexae, et penitus commutatae Neaetii, Comit. Novaquilaris, et similes occurrunt, sed ab aliis potius, quam ipso Comite, ut arbitramur, fabricatae et usurpatae. Alias certe hujusmodi raro invenias: nisi quod Eitelwolsus a Stain quoque in memoriam venit, a Lapide, ab aliis tamen magis, quam cum ipse nomen suum exscriberet, sic dictus Eques Suevus. Sed haec obiter. Plura enim dabit, qui Equitem Germ. Humanitatis Propugnatorem ex Historia Litteraria adumbravit p. a. laudatus elegantissimusque Burckhardus, quibus comparatis, quae diximus, mirisice illustrari possunt.qui cognomen aspernantur. Hoc crimen nequaquam dissimulandum est. Nullum enim genus ambitionis perversius est, quam parentes fastidire.
Hanc a me impietatem longissime abesse volo. Ac alia sunt illustriora signa hujus vitii, quam nominis mutatio, videlicet arrogantia, vanitas ingenii, impudentia, contumacia; dii meliora, quam ut hae pestes teneant animum meum, quibus si obnoxius essem, boni viri in hac luce Academiae, non solum non complecterentur me, sed tanquam portentum aliquod vitarent Ego vero cum caeteras virtutes bono viro dignas quanta (possum) diligentia accersere mihi, et tueri studeo, tum vero praecipue semper colendam esse modestiam et pietatem erga parentes duxi. Quare et nomine paterno appellari me gaudeo, et eodem utor ipse interdum in germanicis litteris, et in Syngraphis. Si quem pudet generis, is moleste fert, se gentilitio nomine salutari. Cicero Titum Pomponium vocat Atticum, quo nomine in familiaribus sermonibus atque Epistolis utebatur. Nec tamen vir gravissimus aspernatur majores suos, aut Romanam civitatem, sed in foro usurpabat familiae nomen: in litteris, in Dialogis delectabatur Attici appellatione. Quid haec exempla habent turpitudinis, aut, quae morositas est, bonis viris objicere mutationem nominis, sine fraude factam, probri loco. Augustus deridet Antonium, objicientem sibi mutationem nominis, Octavii quippe a patre Senatore quod acceperat nomen priscum in Octaviani Augusti novum converterat.quod infans habuerat. Fuit aliud nomen Theophrasto, sed ea maluit uti appellatione, quam indiderat praeceptor. Aristotele enim sic dictus est, Tyrtami antea nomine usus.Delectabatur enim vel benevolentia magistri, vel amicissimo indicio, atque omine de ipsius ingenio. Philippum Regis Polonici Sigismundi praeceptorem Florentinum patria, qui, postquam a Paullo II. P. R. in carcerem conjectus et misere excruciatus fuerat, in Poloniam abiit, atque Ao 1496. al. 1492. istic d 26. Oct. ex hac vita excessit, integro alias nomine Philippus Callimachus Experiens de San-Geminiano dictus.vocavit Laetus Callimachum, propter felicitatem in Elegia scribenda. Quanquam videbatur arrogantius: Tamen ille amans praeceptoris nomen postea Callimachum se in publicis scriptis nominavit. Cum in Italia esset Reuchlinus et sonus nominis peregrinus offenderet eruditorum aures, Hermolaus Barbarus jussit eum ferre nomen Capnionis. Tanti viri auctoritatem libenter est secutus Capnio. Hermanni Buschii, litteratoris illius sub initium sec. XVI. clarissimi, cojus vitae luculentam descriptionem Celeb. Burckhardo debemus, cognomentum; quo Pasiphilum pro Westphalo eum fuisse inter Italos appellatum referunt haec certe sententia fuit et ingeniosa conjectura viri doctissim, qui recensionem Comment. istius Burckbardiani in A. E. L. A. 1720. adornavit f. 480. Quae cum hactenus bene se habeat, ita nobis, perinde ut Reuchlinus, in externorum gratiam ipsummet hoc nomen patriae accommodatum, sibi confictum, adoptasse Librisque (cum alioqui Monasteriensis dici consveverit) praescripsisse probabilius est. Eamque opinionem aliquo modo confirmat, quod in Carminibus quoque Westiphalum se vocare consvevit.Nec tamen majores suos aspernatus est, sed eos etiam
in scriptis cum illustri pietatis significatione celebrat. Non opinor, tales viros omnes sceleris damnari propter novatas appellationes. Quare exempla eorum mihi quoque patrocinari velim. Illud minus movet me, quod aliqui disputant, mutatione nominis contumelia affici majores. Assentior, si quis famosum nomen usurparet, ut si Valla se vocaret Zoilum. Sed usitatum est in nominibus amare boni ominis appellationes, has nemo judicat familiis contumeliosas esse. Nec Scipio Africanus, nec Augustus, senserunt majoribus suis probrosas esse has novas appellationes. Arrogantiae autem suspicionem facile purgaturum me vohis spero. Nam multi Aemilii dissimiles fuerunt, et sunt in Italia hodie quoque hoc nomine litterati: Ridiculum fuerit suspicari, Paullus II. P. R. a quo Callimachum istum, in hac Epistola aliquoties commemoratum, Pomponium item Laetum, Platinam denique ipsum, et Campanum, litteratorem clarissimum, in suspicionem clandestinae conjurationis per istam nominum immutationem vocatos esse, a P. Jovio et Octav. Ferrario, aliisque pluribus memoriae proditum est.me eo scripsisse Aemilii nomen, quia me Paulli Aemilii similem perhiberi velim. Qua in re? Ille enim bellator fuit; ego aliud artificium sequor. Nam ut ille ait: Musas nos colimus minus severiores, cum bello nihil est nobis negotii. Si me Callimachum vocarem, ut ille, cujus supra feci mentionem, homines morosi citius arrogantiam interpretari possent. Sed quorsum opus est in re levissima, tam longa apologia? Aequum est, de meo ingenio, de mea voluntate, de studiis, de moribus conjecturam facere ex aliis signis magis perspicuis, videlicet ex testimoniis doctorum et bonorum virorum, quibus ingenium meum longa jam consvetudine perspectum est. Tum, si oratio est animi character, etiam mea scripta significationem habent modestiae et candoris. Rescripsi tamen longius, partim ut Tibi morem gererem, partim ut istic mihi rursus aliquos placatiores redderem. Dicam enim vere, quod sentio: valde valde perculit animum meum illa de me fabula. Cum enim sperarem, me quadam et diligentia et dexteritate benevolentiam amicorum isthic confirmaturum esse: vehementer doleo, me hac spe frustratum esse. Et quanquam illorum morositas non prorsus me ab his studiis deterret: Tamen haec mihi svaviora essent, si mihi non parerent odium. Interdum etiam metuo, ne Te quoque aliorum judicia a me alienent. Quanto honestius
facerent illi Aristarchi, quicunque sunt, si suum judicium de studiis meis mihi ipsi amanter significarent, aut certe Tibi et monerent, quis cursus mihi tenendus esset. Tum, si quid de ingenio meo spei esset, Te hortarentur, ut ineptias meas aetati meae condonares, meque in viam revocares, et studia mea liberalitate tua juvares. Nam polliceor Tibi, me in omni vita in tua potestate futurum esse, nec mihi quicquam magis in votis est, quam ut hoc assequar, ut mea studia et mei mores Tibi, et caeteris propinquis, ac praecipue Viro prudentissimo D. Johanni Reineck, quam optime probentur. Haec respondi iis, qui quodam gravitatis praetextu reprehendunt meum nomen. Nam eorum nomina non novi. Aliis autem, qui scurriliter et animi morbo me derident, respondere nihil opus est. Significant enim vel petulantiam ingenii sui, vel malevolentiam, talibus scommatis veneno tinctis. Nunquam enim defuerunt bonis et studiosis obtrectatores, ac ne summis quidem ingeniis, ut Homero et Vergilio pepercerunt invidi: quanto minus nobis inferioribus. Quare hanc communem fortunam aequo animo mihi quoque ferendam esse putabo. Bene vale. A. 36.
Philippus Melanchthon praescribebat Georgio Aemilio. Aemilius sive Ohmlerus an alius fuerit, quem Antistitis Sacrorum Stolbergensis officio deinceps perfunctum esse testatur Dn. Kindervatter in Nordhusa illustri f 237. ejusque putrem Nicolaum ait fuisse, qui Lutherum puerum in scholam ulnis exceptum portarit, judicent alii.
Ignosces B. L. si verbosiori hac Epistola exscripta te morati sumus, atque fastidium, inter legendum forte conceptum, vel sola hac observatione deterges, quod ex ea addiscere jam poteris, quamobrem, et quibus circumstantiis locum habentibus nominum mutationes Francisc. Lambertus e Gallia profugus, Joh. Serrani tegumentum adsciscens ad tempus, itemque Joh. Brentius, sub Huldrici Engsteri larva in turbis interimisticis aliquandiu delitesens, et quae sunt alia alibi annotata.technis et dolis struendis
aliis invitis susceptae; non dixerim laudabiles, sed ne quidem excusabiles videri ipsimet Philippo, qui non obscure itidem eas condemnat, et inter impostorum instrumenta nefaria connumerat. Qualia cum etiam fuerint novorum Socinianorum consilia, et nominum istorum mirabilem ignotamque speciem, ad fucum faciendum atque lectoribus imperitisque rerum Molleri narratione, quantum ad hoc, desideremus, nisi illud fortassis annotandum videatur: utrumque horum, PEVSCHELIVM atque VOGELIVM, quorum meminit, Studiosorum, non tam in Academia Altorphina, quam Jenensi, atque Wittebergensi ea occulta scribendi ratione, si non primo omnium, certe frequentius, uti coepisse; priora certe his temporibus vestigia, etiam in Ruari ipsius litteris illuc missis haud animadverti posse, fatendum est. Vnde etiam ad paucissimas et fere nonnisi duas in istoc fasciculo litteras illustrandas, Mollerus, nonnihil facere poterunt. Ex eo vero tempore, quo pervicacius jam propagandis erroribus in animum suum altius demissis operam navare inceperant hi complices, non modo observatum est, vocabulis hisce confictis saepenumero datum fuisse locum, verum etiam numerorum signis seu ziffris, ut vocant, exaratam Epistolam quandam repertam esse legimus. Cujus modi steganographia inprimis Lonicerum Carmum Peuschelium A. 1615. d. 24. Sextilis Jenam dedit. Peuschelianas reculas reperta, ubi lateat, me fugit. Excerpta Cap. III. exhibebimus; quae, dum integrarum nobis copia fiat, sufficere poterunt.Peuschelium rescire. Vtcunque vero haec sint quae supplementi loco esse poterunt ad Praesationem Molleri adjicienda; Illud tamen concoquere non potuimus, quod
Sonero, sed aliis quoque ejusdem Academiae Doctoribus, male persvasos illos juvenes, Socini partes sectatos esse, nimis confidenter asserit. Magnopere enim in eo fallitur Vir doctissimus, et nunquam compertum est, Professorum Academiae Altorphinae, (ita certe Doctoris alias notio accipitur) praeter Sonerum, pestilente istac lue animarum fuisse assectum, et quibus suspicio jam olim eam infamiam affricare non verecundata est, hos ipsum quoque Ruarum supra Möllerum vulgari rumore fortassis deceptum, id affirmasse, plane nobis verisimile videri, aut, si qua caussa, ut revera ita sentiret, eum movere potuit, hinc certe errorem deduci posse, quod, cum Professorum quorundam Altorphinorum, v. gr. Cobii et Frauenburgeri nomina in istoc Elencho contineri animadverteret, hos inter Doctores nefarii dogmatis referendos existimarit; quos tamen ea tempestate, qua machinationes illae Crypto - Socinianorum per clandestinos cuniculos actae sunt, Studiosorum ordini adhuc adscriptos, atque inter male edoctos potius quam Doctores haereseos, connumeratos fuisse, vel ex Frehero, unde reliqua, quae addidit, maximam partem cognita habuit, intelligere poterat. Quamvis enim in horum aliorumque Vitae compendiis de Socinianis istis corruptelis nihil omnino, et ne verbo quidem meminerit idem Freherus; adacti (haec vox namque ambigua est) extremo Cap. III. ostendemus; jam vero incommodum valde id verbum esse, nec mutationi sequutae describendae conveniens, tribus verbis monemus.
In hoc autem instituto ita versabimur, ut nomina eorum, qui complices haereseos promovendae, aut ad tempus certe comprobandae,
Vnciales vocant, simus notaturi. Suspectos autem et injuste accusatos, itemque urbium quaedam nomina, et ipsos denique adversarios eo typorum genere, quod Cursivum vulgo appellant, subindicare animus est. Vt vel ex primo obtutu, quid de singulis habendum sit, Lector Benevolus perspicere queat.
Pancomium seu Altorphium primo statim loco occurrit, quod saepissime omnium in litteris ultro citroque missis nominatum fuisse, tectumque adeo, ac certo involucro pronunciandum illis visum esse, quis dubitet? Ejus enim mentionem frequentiorem, cum origo haereseos, illic, quantum licuit, quodammodo post Polonicos successus et sparsa in Batavis semina, plantatae et, si qua fieri posset, conservandae atque amplificandae postulabat, tum fratrum, quos hinc aliorsum digressa capita istic reliquerant, solers cura. Quos idcirco Amicos etiam Fratresque Pancomienses Ruarus interdum consveverat appellare. Palecome jam dici coepit haec Academia, praeferendam censuerint, non aliam ob caussam factum suspicamur, quam ut securius sub involucro minus usitato delitescere possent.Pancomii Graecam itidem formationem praeferre sodales maluisse, quam receptam dudum Palecomes notionem usurpare; quandoquidem sub illa minus trita tutius videbantur latitare mysteria posse, quam sub altera admodum jam pervulgata et omnibus familiari. Cui consilio ulterius accedebat antiqua quorundam, Rittersbusii, Scipionis Gentilis, et reliquorum, qui sub finem Sec. XVI. et XVII exordium floruerunt, paene omnium, hanc consvetudinem fuisse lucubrationes eorum cunctae et Epistolae condocent.Altorphium potius, quam Altdorffium videas a plerisque dictum; etsi posthac prior illa, rectiorque sine dubio forma, plane in desvetudinem abierit. Wurffbainii, plenius et accuratius cuncta exposuit Celeberrimus Vir, et multis modis nobis suspiciendus, Collega, Medicus, D. Joh. Jac Bajerus, uti supra Cap. I. jam observarum esse meminimus.Badensibus, seu Anabaptistis hac appellatione nova insignitis, quae annotemus similiter paucula succurrunt. Badenses enim hos ideo cognominatos esse, omnes, puto, intelligent, quia
Paedobaptismo rejiciendo, sacroque initiationis in adulta aetate obeundo, cum Paulli verbis, cui Baptismus das Tausfgesind audiunt.Socinianorum vero cum iisdem consensione hoc minus dubitandum est, quo clarius tum in ipsa Catechesi nullo pacto pertinere, respondent, et quidem iisdem rationibus, ut perhibent, quibus et Anabaptistae utuntur, adducti: tum vero etiam, quo studiosius capita doctrinae praeter alia quoque nonnulla ab istis oppugnata, pleraque, quae ad hunc locum pertinent et ipsi, utut diversimode, vocant in dubium, sanctissimique illius lavacri virtutem et necessitatem inprimis enervant; Denique ipsi etiam ordinarie adulti eundem demum suscipiunt, aut professionis doctrinae gratia, repetunt. Quam etiam ob rem plerique celebratissimorum Socini asseclarum in Polonia atque Transylvania sub exordium superioris seculi viventium, de novo hoc Baptismi lavacro (quod quidem de Ostorodo nominatim infra commemorabimus, sese tingi, immo intingi Tertulliano ea sententia cum primis frequentata, utimur, ut immersione totius corporis, si quis Baptismum aquae, solennioris professionis gratia, suscipere velit, Socinianos, perfungi quemque oportere, innueremus docere; quem in finem suas quoque eos in Polonia habuisse Lauterbachii narratione constat; qui haud procul Smigla foveam hujusmodi eum in finem excavatam repertam fuisse, sibique ipsi, nisi fallor, visam esse in Vitd Val. Herbergeri memoriae prodidit.Fr. Socini ipsius Epistola ad H. Moscorovium perscripta, quae sine die et consule in Biblioth. Frr Polonorum superest. Moscorovium tergiversantem aliquatenus ad aquae baptismum pro temporum rationibus suscipiendum studiose cohortatur, et inter alia: Certum est, inquit, te tuique similes, qui videlicet alioqui Ecclesiae nostrae doctrinam approbatis, eamque in hoc regno omnibus anteponitis, nihilominus tamen (utut indifferens alioquin sit ritus; quo de ex mente sua ante disseruerat,) aquae baptismum accipere debere; Immo, si id non fecerit, mensae Domini, ubi mortis Christi commemoratio et concelebratio cum solenni gratiarum
actione fit, participem non esse posse, addit. Quando tamen in his iisdem litteris, se baptismum illum repetitum inter suos nunquam admisisse, Socinus palam fatetur, multis cur mirarentur, occasionem dedit. Sed magis mirum est, quas rationes pro excusatione sua et propositi hujus constanter adhuc observati confirmatione subjiciat. Georgii Schomanni testamento, Bibl. Vnit. Sandii subtexto f. 196. init.ut suo exemplo indifferentiam istius cerimoniae tanto efficacius ostendat. Deinde futurum alias metuit, si secus ageret, facile alios, secum caeteroquin sentientes, in animum inducturos Anabaptismum necessarium esse, atque ita in summa pericula eosdem, hoc si exequantur alibi, sine caussa Germania metuebant, publica lege Anabaptistas exesse jubente etc.conjectum iri. Quibus addit, ideo quoque abstinere sibi ab hoc ritu adhuc placuisse, ne, qui discriminis evitandi gratia eum intermittunt, et tamen ex praecepta opinione de illius necessitate persvasi sint, contra conscientiam, erroneam licet, peccent, a quo errore suo istoc exemplo, atque sic etiam a periculo animae liberari queant. Tandem vero etiam, eo se spectare, inquit, quod notatu omnium dignissimum est, quia idem se etiam optare ait, ut Ecclesiae (nostrae) Antitrinitariorum hoc jugum fratribus, ad ipsos accedentibus, (quod multos forte absterrere noverat) imponere aliquando plane desvescant. Atque hinc fortassis ratio reddi potest, quare nemo nostrorum novorum Socinianorum, in Germania sub initium Sec. XVII. in qualemcunque sodalitatem collectorum, et ne ipse quidem Ruarus legatur iterum baptismo inauguratus. Quorum tamen nemo quidquam eorum, quod ad arctiorem cum societate ista conjunctionem pertineret, alioquin detrectavit. Et quamvis caeteros formidinem periculorum inde revocasse dixeris, de Ruaro tamen id haud temere suspicari necesse est. Vtpote qui, postquam diu tergiversatus erat, tandem pleno animi proposito Socinismum etiam palam professus, nunquam legitur hoc solemni ritu initiatus. Etenim, ut pericula sileamus, itemque tyrocinia plerorumque vix posita, quod curavit optavitque Socinus fieri, jam tum videtur coepisse effectum dari, h. e. repetitio baptismi et solennis, eo interveniente, professio haereseos participatae, plane ex hoc tempore coepit omitti. Ita ut, quemadmodum caussae videbantur esse praegnantes, olim, Moscorovio huic coetui sese jungente, intimioris conjunctionis gratia,
Socini morte magis magisque etiam de tota hac sacrosancta initiatione vilius ac tenuius et senserint et loquuti sint discipuli. Quorum nonnulli adeo impudenti ore de mysterio sacratissimo leguntur loquuti, ut pro re nullius pretii cerimonia puerili, et, qui modestissime omnium judicasse videri volunt, pro inutili ritu, venditarint. Petrus Gonesius, Georg. Schomannus, Joh. Caper, Wolffgang Slichting, Joh. Securinius, Mart. Czechovicius, et horum similes longe plurimi: In quibus tamen etiam nonnulli adultorum baptismum utcunque tolerarunt; alii vero, nominatim Schomannus, etiam adulti et aetate jam virili, eum denuo et ipsi recepere.F. Socinus in suo, quem conscripsit, de Baptismo aquae externo Libro, praefixaque eidem Praefatione demirari ausus est, quod propter hanc discrepantiam, leviculam seu indifferentem, ut alibi vocat, nonnullis Anabaptistarum nomen inditum fuerit: nec obscure contumeliose ita appellari eos censet, et totam denique controversiam altercationibus, quibus Ecclesia foedissime laceretur, connumerat. Bibl. Frr. Polon. T. I. f. 709. seq. Addatur Epist. ad Radec. II. f. 384. it. 429. sqq. et ad Moscorov. Epistola citata omnium compendiosissima. Conf. et modestissimus caeteroquin Jonas Schlichtingius contra Meisnerum Artic. de Baptismo. Vbi tamen parum abest, quin nostros in doctrina de Paedobaptismo insanire f. 832. affirmet. Non certe veritus est J. L. VVolzogenius in Comm. ad Matth. XXVIII, 19. eandem rem nullius momenti appellare. Vnde, quo in pretio apud illos sit, satis manifestum est, licet administrari infantibus, ut ritum, de reliquo inanem scil. patiantur, et, quantumvis gravem errorem putent esse, hactenus tamen, quae Schlichtingii l. c. verba sunt, communis concordiae caussa se ferre paratos esse, declarent. Adde pluribus hac de lite, eum fere in modum, uti Schlichtingius l. c. sentit, composita, disserentem Lubienicium Hist. Ref. Polon. L. III. c. III. f. 189. sq. et Schlichtingii amplius Apologiam pro veritate accusata, Ordd. Praepot. Holland. et Westfris. A. 1654. traditam, consule: Vbi f. 28. sq. eo rite suscepto initiari nos Christo, ablui peccata praeterita, professionem fieri moriendi cum Christo, et ad vitam novam resurgendi etc. nescio an candide satis, inquit.magistratu civili, hello aliisque in republica Christiana haud gerendis perperam docentur, ab utraque parte fere communia sunt plerisque, et Socini ejusdem Libris adversus Jac. Palaeologum scriptis copiose bello et magistratu gerendo, suppliciisque capitalibus a maleficis sumendis ac privata denique defensione notae sunt ipsorum Socinianorum dissensiones, repudiantium videlicet haecce omnia, inprimis J. L. Wolzogenii et D. Zwikeri, uti ante hos Gregorii Paulli, et ex adverso Jonae Slichtingii atque Sam. Przypcovii approbantium; quorum scripta amoebaea prostant publice, et partim in Bibl Fratr. Polonorum, partim seorsim excusa habentur. Alios enim, qui non ex professo his de rebus disputarunt, jam recensere nihil attinet. Quam subdole vero et ambigue eas quaestiones tractet Catechisinus Racov. ex Cap. de Praeceptis Christi Quaest. X. atque aliunde constat. Cujusmodi fere et illa sunt, quae in allegato contra Jac. Palaeologum Libro, more Scepticorum, in negantem tamen sententiam magis propendens, disputavit copiose ipse Socinus.Socinianum indoctum Anabaptistam; Anabaptistam vero eruditum (cujusmodi viri et a caeteris erroribus Socini raro abhorrent) Socinianum dici posse, jamdudum observatum sit. Hoornbekius Summ. Controv. L. V. de Anabaptist. f. m. 371. nec Vujeckus Socinianos Sarmaticos Anabaptistas appellare dubitavit. Quemadmodum neque deinceps in Belgio defuere, qui eos, praesertim quos Vlamicos (de Vlaamsche Doopsgesinde) appellant, eorumque primarium doctorem Galenum Abrahamidem publice collusionis cum Socinianis reos egere, et vel solius Theodori van der Meer Het Gekray van een Sociniaansche Haan, onder Doopgesinde Vederen, 1663. Amsterd. 12. editus libellus id demonstrat. Commixtos certe cum his Socini in Batavis asseclas vixisse, et adhuc istic delitescere, nemo ignorat.Ruarus quaesiverit, ex epistola ejus ad Peuschelium exarata videre est; Badensium nomine leguntur appellati, et Libris quoque Socinianorum delectatos ex eorum numero, qui Baptismum infantum negarent, aliquos, Argentorati repertos, vixisse, a Ruaro autem pluribus adhuc instructos esse, fuse enarratur. Quam tenero vero affectu Smalcius eorum causam egerit, ex verbis W. Franzio nostro oppositis perspici potest; Huic enim, cum is inter superstitiosos idololatricos et blasphemos eos numerasset, respondit: Franzii P. I. Disp. VIII. f. 273.Audiamus, quas superstitiones ad cultum Dei verum pertinentes aut blasphemias (nam de idololatria quid opus est dicere?) teneant Anabaptistae, qualescunque tandem sint, Franzius vero discat parcius ista viris probis objicere, et falsa adversus proximum dicere metuat, qui aliis ad pietatem ineundam autor et dux esse debet. Satis haec ad amorem declarandum esse queunt. Quae reliqua sunt ad Mennonitarum mentionem sub elemento M. injiciendam differre consultius visum est. Nunc
Arminii, Jacobi illius Veteraquinatis P. Bertio in Orat. Opp. praeposita, et Casp. Brantio in Vita, haud ita pridem praelo iterum subjecta notisque collustrata, dignissimi; ita tamen laudati, ut non defuerint, qui nisi et ipsi affectui aliquid dederint, sinistro plus justo amori a discipulis indultum fuisse, atque quaedam de ejus in aliis Academiis aestimatione nimis magnifice asserta existimarint: Cujusmodi ex J. G. Grynaei Dissert. MSta annotavit in Catalect. Philog. Theol. n. 78. f. 78. pronepos Buxtorffius.Talaei nomenclaturam, nisi ob aerumnas Arm, miser, egenus, notionem; cui Graeca vox labores, quos sustinuerat vir doctissimus, vel ob ausus insigniores, contra duriorem, sed inter suos, de absoluto praesertim decreto et gratia atque redemtione Christi particulari, receptissimam sententiam ita dictus sit, obscuriusculam esse fatemur. At si sectatorum Arminianorum cognomentum illico additum animo expendamus, quo Protestantes eos nuncupare consveverunt, posteriori, de novationis praegrandis et simul periculosae ausu magis assentimur conjecturae. Quod enim ille inopinato a caeteris Calvini asseclis, de caussis Electionis, discessu apertoque dissensu singulari fato et in alia omnia, (Bertio haec narrante,) iturus, exorsus erat, id magna animi praesentia et fortitudine, discipuli, Episcopio aliisque antesignanis et Remonstrando, et post collationes quasdam Synodumque Dordracenam, contra duritiem adversariorum iniquam identidem protestando, tandem perfecerunt. Quae cum in Belgio sub id tempus, quo haec Altorphl et alibi in Germania actitata sunt, increbescerent lites, AltorphI autem multo accuratius cognitae erant, quia sub id tempus celeberrimi illius Remonstrantium patroni Olden Barneveldii filii Reginaldus et Guilielmus, cum studiorum suorum praefecto et gubernatore Jo. Meursio in hac Academia litteris melioribus operam dabant; a quibus, quantumvis non bonae frugis fuisse, testetur Ruarus in Epp. Cent. I. f. 61. nova tamen illa huc perferebantur, et avide a fautoribus hisce novis excipiebantur.novos hos Socinianos aeque ac vetustos, earum occurreret, tectis nominibus nec rara memoria. Quandoquidem eo comparata credebantur isthaec certamina, ut, si non ipse Socinismus magis promoveretur, certe incrustatus pingeretur, et extenuato dissensionis momento ex obliquo quasi strata via, in Ecclesia hinc inde se diffundendi, eidem parari posset. Ruarus, quum de illis loquutus est, elogio Optimorum Nostrorum Remonstrantium eos mactavit, eoque amicissimo encomio Cent. II. Epist. num. XXIII. fol. 167. fin. sqq. insignivit: Vt alia amicitiae et applausus documenta, quorum haud pauca etiam typis prostant, Epistolisque a Socinianis scriptis continentur, taceamus. Scripta denique Remonstrantium prima nostris quoque Altorphinis trita manibus fuisse et laudata Cap. III. subinde commemorabitur.Arminii et sectatorum, e Belgio recens allatos commendatosque, cur nominis mutandi cura Socinianos hos Ruarus in Belgium proficisceretur, cum iisdem instituta, vel omnino nulla fuisse, vel certe admodum rara, exinde efficere possumus: quod in grandi illo fasce litterarum, a Remonstrantibus ultro citroque missarum et aliunde acceptarum, qui typis prostat, semel iterumque ac tertium evulgatus, atque praeter Hartsoekerum, Ph. Limborchii maxime industria locupletatus, ne unius quidem, ex illa societate Altorphina, Epistolam, immo neque nomen etiam commemorari videas. Peuschelio istic obiter reperiri notabimus, ea longe post facta, et ne quidem in Belgium perscripta, ac proinde alius generis sunt, quam quorum in praesens nos cura teneat.Sonero ipso, neque discipulis etiam ipsius (quibus, cur editores parcerent, caussae nihil fuit) cum Remonstrantibus quidquam hucusque consvetudinis fuisse: praeterquam librorum usum, in quorundam etiam scriniis magna copia repertorum, et fatorum insuper aequalium opinionem. Simonis de reliquo Episcopii novis Socinianis traditos, ne unicus quidem comparuit: quanquam etiam paucos adhuc prodiisse conster. Sed nec ipsius Arminii opusculorum vel unicum eos possedisse, multo magis miramur.Conr. Vorstii famam atque lucubrationes primas in his tenuisse, valde probabile est: de quibus separatim deinceps nonnulla commentabimur. Tantum erat, quod ad elementum A. visum est annotare. Supplementi in modum accedere ad haec potest novum Argentorati cognomentum, Molleriano Indice nulla fit mentio.Ruarus, istic aliquandiu, in annum videlicet M DC XVI. commoratus, ansam dedit, et haud dubie ipsemet, tanquam novae societatis Coryphaeus, excogitavit, ut tanto tutius sub eo delitescere posset. Plataeas scil. Pausaniae victoria, a Persis reportata, nobilitati ad Germanicum Strassburg accommodato. De usu ejusdem l. c. dubitare nos neutiquam patitur; utrum vero et reliqui praeeuntem imitati sint, quia exempla desunt, nondum liquet. Caeterum, quod ad Ruari in
Racoviensibus fratribus idem ille Ruarus consilia atque mandata propagandi Socinismi coram acceperat, eoque nomine in Poloniam erat profectus, Valentinum quoque Smalcium, Argentoratensi Senatui Fausti Socini posthumos Commentarios in I. Johannis Epist. dedicasse, Anno videlicet MDCXIV. d. 20. IXbr. typis Racoviensibus exscriptos et publicatos. Quod non alio fine, si quid conjicere licet, factum est, quam ut Ruaro eo mox, uti pollicitus fuerat, concessuro, animi quodammodo praepararentur, quibus sua, post sparsum illic Socini Librum, venena rectius instillare posset. Smalcio datum erat, ut curaret, Senatui Librum exhiberi. Quo animo vero, et qua benevolentia exceptus sit, Theologique istius Academiae ex professo Epistola publicata invidiam ab Ecclesia Argentoratensi amoliri laborarint, quibusque etiam fraudibus tota istius Libri in Argentoratensem Rempubl. translatio peracta fuerit, breviter indicavit Ruarus in litteris ad Peuschelium Cent. II. n. IX. f. 61. sq. Ipsam vero Epistolam Apologeticam Argentoratensium vid. infra ad Schmalcii conamina illustranda adducendam §. 45.Heidelbergensi Academiae A. 1609. Kal. VIIbr. ejusdem Socini Praelectiones Theologicas inscripserit, totaque Socinianorum cohors Catechesin suam ipsis Wittebergensibus Theologis nuncupare haud sit verecundata; Hieron. Moscorovii Dedicationem, qua Mauritio Hassiae Landgravio (perinde uti Vorstius LL. de Deo et Attributis divinis) Disputationem Socini de Statu primi hominis ante lapsum non sine exquisitis blandimentis, haud dispari consilio, procul dnbio, inscripsit Kalend. Martiis A. MDCX. Vid. infra lit. M. Quo etiam scopo h. e. viam hac ratione Socinianorum Libris et hypothesibus disseminandis utcunque recludendi idem Moscorovius jam superiori Anno 1609. etiam Catech. Racoviensis Latinam e Polonico versionem a se adornatam, Jacobo Angl. R., Ecclesiarum suarum nomine consecravit, nec minori assentatione eam commendando, quid animo intenderet, satis dilucide patefecit.Ruari tum temporis Racoviensis, ejusdemque non ita multo post subsequutus ex Altorphina in Argentoratensem Vniversitatem abitus produnt. Haec de Argentoratensis civitatis novo nomine, quod in onomastico omissum esse non miramur, quia inde fortassis ad alios scribenti id usitatum potius fuerat, quam illuc scripturis. Magis vero nos coepit admiratio,
Arianorum et ipsius Arii novam appellationem omiserint; hos enim frequentissime Martianorum et Martii tecta, atque ex graeco Ostoredi Instit. Germ. anteposita Praefatio. Quo sensu vero etiam Ariani, populari videlicet, dici possint, neque etiam Transylvanos ab ejus consensu abhorruisse constet, b. W. Franzius in Annot. ad Indicem Dispp. in A. C. attextum lit. Ttttt 2. breviter et solide ostendit, et nos quoque Cap. III. demonstratum dabimus.
Sed missis hisce ad
Lit. B.
progrediamur. Hic similiter, quod de Batavis, Hesperiis a climate dictis, vel novo Reipubl. ortu, quod annotemus, nihil succurrit. Neque etiam propter litigia Remonstrantium, nuper admodum illic coorta, factam esse saepenumero a sociis mentionem, dubitari potest: quae fata quantopere in oculis tulerint, aliunde cognitum et a nobis jam ante dictum est. At de Comite Bentheimensi, per Frutestini seu Steinfurti Domini nomen adepto, sunt, quae silentio involvere non decet. Is enim locus erat, in quo placita sua, a sociis confessionis longe diversa, non solum primum coepit eniti, sed ipsa etiam Socini quaedam opuscula Dominici Lopez, de Auctorit. Script. dudum extiterat opusculum cum notis Vorstianis, (ubi porro in Praefamine ad loca suspecta, praesertim de Mosaico foedere, compendiose exhibita responsio Vorstii legi meretur) A. 1611. denuo Steinfurti forma 8a prodiisse. Cujus tamen, praeterquam quod negavit postea, impiam aut baereticam esse doctrinam, neque tunc autorem se novisse, cundemque etiam a Basileensibus A. 1592. Gallice, tribus tantum notis leviter castigatum, ante se praelo esse commissum, in Orat. Apologet. A. 1612. hab. f. 34. et in ipsa Praefatione constanter Vorstius prosessus est.Conr. Vorstius. Atque hinc etiam, quia jam dudum dissensiones istae emanarant in vulgus, existimatum est a quibusdam, plus aequo, vel diutius tamen, quam par erat, libertatem, consanguinea quaedam Socinianis dogmata proponendi et publice docendi, ei fuisse indultam. Nec negari potest, plurima a Comitibus Illustrissimis, seniori praesertim Arnoldo, clementiae in Vorstium
Epistola ad Amicum A. 1598. d. 15. Martii scripta, postquam jam superioribus annis disputare coeperat, de Satisfactionis Christi pro nobis sufficientia et necessitate, ipse conqueritur, Comitem alieniorem a se factum, et paullo post, d. 7. VIIbr. ex aliis quibusdam litteris d. X. Augusti eum scripsisse refertur: Se pacis et concor diae retinendae caussa promisisse Generoso Comiti suo, se libenter illam disputationem hactenus omissurum, quatenus non admodum curiose inquisiturus sit inrationem necessitatis Satisfactionis Christi etc. Sorex Vorstianus h. e. D. Conr. Vorstii Theologi Confessio ex autographis fideliter descripta, atque in hunc usum, ut, num ille in sinu foveat Socinisinum, appareat, edita 1614. Steinfurti in 4to. Addatur vita Dav. Parei f. 55. sq. ex qua, Heidelbergam, orthodoxiae ipsius explorandae causa, missum esse ab eodem Illustrisimo Comite, atque hinc demum in officio confirmatum Vorstium patet. conf. Epist. Remonstr. n. 149. f. 258. med.Arnoldo sub filiis eorumque regimine longius etiam progressas esse novitates istas et scripta docent publicae luci porro exposita, et plurimae difficultates inprimis motae, cum in Lugdunensem Academiam idem Vorstius evocaretur. Quid? quod etiam inter ipsos Arnoldi filios aliquis in Socinismi tandem suspicionem vocatus est: quem Eugenium quoque vocari consvevisse a Neo-Socinianis ex p. p. dicendis apparebit; nobis autem frustra id nomen in prole Arnoldina requirentibus, forte Gvilh. Henricus aut fratrum aliquis, pro Conr. Vorstio Steinfurti sibi retinendo acriter pugnantium, substituendus videretur, nisi Photinismum forte tetricum cum Vorstianis hypothesibus, paullo magis dilutis, quod plane credimus, permixtum esse dicamus. Vtcunque sit: praestat ipsam, unde haec nobis innotuerunt, J. Vogelii litteris audire, judiciumque Lectori, Genealogiae Com. Tecklenburgicae peritiori, relinquere. Ita vero ille ad amicum, ut sunt Germanice in compendio alicubi relata, quae Vogelius Latine et pluribus opposuerat: Peuscheliana collectanea, quorum jam saepius meminimus, Jenae inventa.Sociniani mutabant, sed gentem insuper, ut decipiendi miseros porta aliqua aperiretur, aliam fingebant, Polonique se Gallos esse mentiebantur.Peuschelius, in custodia deinceps identidem interrogatus, Noribergensem, sub eo occultari, suspicio quibusdam mota fuisset.Eugenii illud nomen, ob generis et familiae splendorem sine dubio impositum, aliter interpretatus est, quam de Comite Bentheimensi, sub eo integumento latitante, qui magnopere Vorstio faverit, mensaque saepiuscule adhibitum, in rebus Ecclesiasticis perpetuo consuluerit; societati autem et fraternitati Racoviensi adscriptum esse sibi non certo constare, quandoquidem sint in sodalitate illustrissimi viri, qui tamen non omnibus temere innotescant, dixit. Vnde nec nobis plura de re obscurissima, sed valde tamen suspecta, pronunciare licet. Eugenius? cum quo Ruaro diu post consvetudo litterarum intercessit; unde fragmentum n. XXV. Part. I. Epist. Ruari superest. Immo contrarium videtur innuere Floriani Crufii Epistola P. II. n. 38. f. 284. sq. in qua Eugenii nostri itidem mentio est facta, sed qui in Sarmaticis finibus, Pomerania nimirum ac Silesia, cum ipso familiariter vixerit. Ad quem et Ruari Epistola potius, quam Comitem Bentheimensem s. Tecklenburgensem congruit. Quis vero et hic Crusio memoratus fuerit, a nobilitatene ita cognominatus, an proprio sic dictus nomine, dicere vix audemus. Hoc vero tacere non possumus, cum manifestum sit, a Socini partibus eum quoque stetisse, et verisimillime omnium, quae ab utroque scripta sunt, in J. L. Wolzogenium congruant, hunc ipsum vel nominis Germanica notione haud obscure, (praeter illustrem originem) videri designatum; ita tamen, ut vetus illud cognomentum, quod rationes annorum deposcunt, ad novum hunc asseclam sit translatum. Is enim diu post id tempus, cum antehac Calvini partes sequeretur, Socini placita, ejectus ex Austria et in Poloniam delatus, amplexus legitur. Add. ejusd. Tomi Epp. Ruarianarum IIdi Epist. XXXII. f. 256. ubi idem Crusius hunc affinem suum (sororem enim Wolzogenii in matrimonio habuisse notum est) eodem nomine appellat, et t. t. cum eo in Pomerania se habitasse, sed in procinctu stetisse, ut alio migraret, scribit.
De Glebio pro Belgio per manifestam litterarum transpositionem supposito soliciti non sumus. Hujus enim et commemoratae et commutatae cum alia vocis atque terrae, rationes antea reddidimus, et campum fuisse, in quo pro Socinismo una ex parte extenuando palliandoque, ex altera vero eliminando, tum acriter depugnabatur, Anglia (hodie tamen isthoc morbo magis, quam olim, laborante,) discedas, non aliam facile reperias, in qua Crypto-Socinismus tam feliciter radices egerit, terram. Neque enim inde a Vorstii et Remonstrantium, Episcopianae partis, tempore tantum, proh dolor, id genus homines magno numero ex Ostorodi atque Voidovii ovis positis, et paullatim dehinc exclusis, orti et prognati ibidem clam constanter vixere, novaque subinde e Sarmatia supplementa accepere; sed etiam inde tandem ejecti heic latebras omnium creberrime quaesiverunt, et Curcellaeo potissimum patrocinante, invenerunt: Sed etiam, qui deinceps inclaruere Sociniani, haud pauci certe, qui placitis his addicti fuere, e Batavis, ut vel Sandiana Biblioth. condocet, prodierunt. Vt scripta taceam, partim in linguam Belgicam pleraque, (potiora certe, inter quae ipse quoque Catechismus Racoviensis numeratur, A. 1666. Vriburgi et 1680. Amstelod. excusus,) translara, partim splendide tam separatim, quam conjunctim, uti vel celebratissima illa Biblioth. Fratrum Polonorum demonstrat, recusa et locupletata. Quanquam enim sunt, qui non admodum magnum operi huic, grandi labore sumptuque maximo Amstelodami itidem (haec enim Irenopolis est praescripta) A. 1656. seq. impresso, pretium statuant, paucaque inesse, quae, praeter Commentaria Crellii et Schlichtingii, magnopere juvare Lectores possint, nominatim existimet Celeberr. Th. Creenius, nec immerito Racoviana praeferat; non tamen pauca etiam istic habentur, quae vel nunquam vel certe Racoviae non sunt typis procusa, aut seorsim haud temere venalia reperiuntur, quam apud Batavos. Ita ut haec ipsa etiam Libellorum istorum, e Polonia eo advectorum, copia, in publicis Belgarum Bibliothecis, quando sub hasta veneunt, obvia, quot fuerint olim istic sectae hujus fautores et forte adhuc sint lareantque istic, prodat. Immo vero eadem Bibliotheca illa, ut vulgo vocatur, Vnitarioram fratrum, curatores quosdam occultos nisi habuisset, in lucem publicam magnifico hocce habitu prodire nunquam potuisset. Quos, quum alii alios fuisse suspicentur, (Wissowatio enim dispositio duntaxat et emendatio sphalmatum typographicorum commissa fuit,) plerique autem Franciscum Cuperum, miserabili anno 1696. morte Roterodami a molae, quae ventorum flatibus agitatur, ala percussum et interemtum, atque a Daniele Brenio, avunculo pridem amore hujus sectae imbutum esse putent perhibeantque; vel hinc, quam occulte inde ab initio Sec. XVII. illud proserpserit ibidem malum, elucet. Vt alia documenta a Sandio commemorata magnaque copia enumerata, sed cum Anabaptisticis interdum permixta, taceamus. Cum quo ea quoque, quae b. Benthemius, penitiori et puriori harum rerum notitia in ipso Belgio instructus, Cap. XIX. annotavit, conjungi possunt. Vbi non solum haud paucos Socini dogmatum amatores et approbatores, non obstante severo illo Praepotentium Ordinum edicto, quod occasione Volkelianorum de Vera Religione LL. V. A. 1642. publice combustorum, sed recusorum deinceps, publicatum, et ab ipso quoque Benthemio typis denuo subjectum, Statuique Eccl. et Schol. Belgic insertum est, plurimos fuisse, atque istic sub Prophetantium, Collegiatorum, Mennonitarum atque Remonstrantium nomine delitescere ait; sed etiam, quemadmodum Galli nonnulli exules in errorum haud dissimilium suspicionem inciderint, a qua vix ac ne vix quidem liberati sint, candide refert. Quae quamvis ejusmodi putemus esse, ut injuria haud paucis videatur illata, et excogitatae hujusmodi accusationes a rigidioribus quibusdam Voetianis, ut vocantur, atque Maresianis discipulis, qui plerumque, quemadmodum apud nos sit, valde suspicaces esse solent, credamus; hactenus tamen valebunt, nisi fallimur, ut fidem aliis faciant, quantacunque etiam cura et circumspectio adhibeatur, a latitantibus ibidem Socinianis, tametsi vel Rheno toto perluatur, h. e. a Crypto-Socinismo, ut olim, ita nunc quoque, Belgium plus justo libertati sentiendi indulgendo expurgari haud posse, multoque minus immune a clandestino illo morbo esse ab exteris et creditum iri et scriptis esse declarandum. Ea vero omnia, quanquam invitis Proceribus et Eccl. ministris facta esse facile credamus, hactenus tamen ad haec illustranda inservient, ut Dei beneficio nos his malis liberatos intelligamus, alios adhuc infestari doleamus.Petri igitur Bertii, Junioris, inquam. Pater enim Roterod. Eccl. Minister, diu jam ante vitam cum morte commutaverat. Cujus tamen consilio junior iste studiorum in Acad. Lugdunensi Arminii socius et commilito, atque hinc quoque ejus partibus addictissimus erat: cui etiam, post obitum amicitiae justa parentando fecit.Beveris in Flandria caeteroquin natus A. 1565. annosque amplius XXV. Profess. Lugdunensis, inter primos locandus est, qui Remonstrantium partes sectatus tuitusque legitur. A quo tam operoso conatu, Arminii et Vorstii deinceps, sententiam cum praecipuis adjutoribus propagandi, tam male audivit etiam Jacobo Angl. R. ut prae caeteris atro carbone fuerit notatus, in Declar. Regia Londin. 1612. in 4. evulgata, de Apostasia Sanctorum, Cantuariensi Episcopo cum Epistola missum in qua affirmaverat, ejus Libri argumentum cum Ecclesiae Anglicanae doctrina conspirare, cumprimis pessime Regi audit.Lugdunum haeresi imbuisse illic dicatur. Neque etiam ignotum est, vitam Arminii diligentissime scriptam, operibusque ejus singulari industria collectis, junctimque editis, praemissam Cospar Brantius postea dedit et Celeb. Moscemius haud ita pridem annotationibus doctis illustravit, distinctam.Arminii asseclis a patribus Dordracenis
Galliam dilapsus, Belgio regio maximam partem commorarentur.Regii Professoris titulum dignitatemque nactus, sacra simul Pontificia A. circiter 1620. medio amplexus sit, enarrare pluribus, non est officii nostri, nec scopo convenit proposito. Digna tamen videtur lectu Epistola, et h. l. commendanda Roberti Eustachii ad Gabrielem Thrasyllum data, qua occasionem apostasiae, et quam titubante conscientia ea a Bertio peracta sit, perscripsit, et inter Epp. Remonstrantium Pseudonymi testis (qui qualis fuerit deinceps Bertius ad Pontificiorum castra transierit: Ita enim ille Lutetiis tunc degens: Dicam aperte, inquit, rem, quae fabulae aut calumniae similior videri possit, verissimam, sed dicam cum ingenti animi horrore summaque detestatione: Bertius heu quondam noster Pontificias partes hic amplexus est, neque missam tantum audivit, sed et Sacramentum corporis Domini, ut vocant, cum idololatris sumsit, et articulis, nescio quibus, subscripsit. Habui hoc primum ex viris fide dignissimis, habui et heri ex ipsius ore, ne tu conjecturis agere me putes: quem quomodo exceperim, ipse facile cogitare potes. Haesitabat miser turbatus animi, jam pallebat, jam sudabat, jam titubabat in incessu, jam suspirabat, jam lacrymabatur, neque quicquam, quod opponeret, habebat, praeter injurias istorum Gomaristarum, quibus tam acerbe immo scelerate exagitatus fuisset. Mihi tamen suspicio est, quibusdam sermonibus illius innixa, eum in sententiis aut nihil aut parum hactenus mutasse, nec alio fine in partes istas transivisse, quam ut stipendium suum ex aerario regio obtineret, quod scio, quam misere Naeranus in Epist. ad C. Vorstium, quae num. CCCLXXX. posita, inter Epistol. Remonstr. f. 643. comparet.antea per tot dierum hebdomadas frustra mendicaverit. Potest, ut et aliorum illi spes facta sit; quae habeat sane sibi, ut voluit, cui anima argento venalis fuit. Hactenus personatus ille Eustachius. Consentit cum Eustachio Jo. Clericus, Biblioth. Ancienne et Moderne, Tom. X. Art. I. §. VII. f. 13. seq.Salengrii Tom. II. Collect. Antiquit. Roman. Vbi num. VII. comparet.Bertii de Digues et des Ponts, qui ont ete fait sur la mer, et dont on trouve quelque chose dans l' Histoire, recenset: Il fit, inquit, cet Ouvrage a l' occasion de la digue, que le Cardinal de Richelieu avoit fait faire, pour fermer le port de la Rochelle. Cet homme avoit etoit
d' abord dans le Parti de Remontrans, en faveur duquel il fit un Livre intitule: Hymenaeus desertor, sv. de Sanctorum Apostasia et quelque autre piece. Ce parti ayant succombe, Bertius perdit un emploi qu'il avoit a Leyde et ne sâchant ensuite comme vivre, il se fit Catholique Romain a Paris en MDCXX. ou il fut fait Geographe et Professeur Royal, titre qui prend a la tete de son Livre de Digues. Ce livre n'est pas indigne d' être lû, quoique plein de flatterie pour le Cardinal et d' invectives contre les Protestans. Non descripsissemus locum hunc integrum, nisi quo patrono etiam usus sit, (et ipsam forte confessionem in ejus gratiam mutarit,) nempe Card. Richelio, hinc forte effici posset. Sed haec nos non morantur. Illud vero adhuc exponendum nobis esse videtur, quae hoc tempore caussa confabulationis de Bertio, inter novos Socinianos, extiterit. Vbi valde verisimile est, proximam illis ansam dedisse ei crebrius commemorando Apologeticum, recens contra Piscatorem editum: quippe quem A. 1614. publicatum accepimus, et vicissim Piscatorem, responsione reposita eum confutasse altero subsequente anno, notum est. absoluto Electionis decreto, quod alter propugnaverat, alter vehementius oppugnandum sibi sumserat, ita disputatum esset, ut Piscatori exciderent, non mirum erat, disceptationem istam nostris peculiarem colloquendi materiam praebuisse; quoniam nihil erat, a quo Sociniani, Pelagianisino dediti, quam ab horrido illo decreto, magis abhorrerent. Conf. hoc Cap. II. lit. C. §. IX. seq.G. Richtero initam medio demum A. 1616. coepisse, hujus in Acad. Lugd. Bat. adventus, qui in idem tempus incidit, Epistolaeque ad eum postea scriptae insertaeque Richterianis Select. Sonero equidem id suspicari posses, si, quae supra jam sunt de Lugdunensi ejusdem secessu dicta, repetas. At de illo quoque idem Bertius nihil prorsus, quam Juvenem se eum Lugduni novisse, l. c. meminit, et eo quidem tempore, ut supra jam observatum est, quo ne Arminianis quidem partibus et ipse Bertius, sed anno demum 1600. adhaerere coeperat. Nihil ergo hucusque, quam nominis fama cum scriptis hos inter novos factionis Socinianae participes juvenes, viri hujus eruditi memoriam excitavit et conservavit. Pogonatum cur vocarint iidem haereseos sodales, vel solius Germanici nominis significatus prodit; ut nulla prorsus investigatione studiosa opus sit. Philosopho-Theologum autem dictum fuisse, non majori obscuritate laborat. Siquidem
Philosophiam Practicam in Lugd. Bat. Academia, pro muneris ordinarii ratione est professus; sed scriptis non minus Theologicis, de Praedestinatione, Discept. Epistolica de Fide justificante cum Sibr. Lubberto instituta, de Apostasia item et Perseverantia, ac similibus, totaque Remonstrantium caussa pro virili defensa inclarescebat. In quibus posteriorem illum Libellum A. 1612. divulgatum, qui titulum quoque Hymenaei Bertius sine dubio ad 1. Tim. l. 19. 20. respiciat) et occasione Apostasiae vid. quae ex Richard. Holdsworth, itemque Riveto atque Calovio, exhibet CL. Creenius Animadvers. Philol. P. V. f. 250. sq. Hoc loco nobis Libellum istum peregregium sane, charta majori A. 1612. impressum, forma quadruplicata, Ff. ad Moenum venalem in titulo dici prostare, sed alibi haud dubie typis excusum esse, et quaestiones duas: 1 an fieri possit, ut justus deserat justitiam suam? 2. An quae deseritur, vera suerit justitia? solide affirmando pertractare, monendum est.Desertoris praescriptum gerit, Socinianis nostris longius, quam forte veritas, multis argumentis caeteroquin illic asserta, permittebat, progressis, maximo in pretio habitum fuisse, jam ante quaedam observata esse recordamur, nunc autem Ruari etiam Epistolas eam venerationem demonstrare, addendum putamus. Quod denique ad defectionem ipsius Bertii ad Romanensium coetum attinet, nihil in his motibus vestigii de ea reperiri a nobis potuit, quoniam, ut jam ante dictum est, multo post haec tempora, mutata mente, eam sortem infelicem viro doctissimo perperam eligere, Desertorisque Hymenaei exemplum suo ipsius malo praebere placuit. Quemadmodum vero Oratione, pro excusatione transitus istius in aliena castra publice descripta, Collegio Becodiano, VI. Non. Octobr. recitaverat, typis dehinc Antwerp. A. 1626. excusa.C. G. Blumbergio CL. Cygneensi Antistite ad examen revocata sit, Dissert. Synodali A. 1701. hab. et Anti-Sincero Evangelico Ed. A. 1714 80. attexta, ubi defectionis illius ad Pontif. occasio et caussae copiosius recensentur, et hae cum objectionibus solide discuriuntur.G. Blandratae in hac Crypto-Socin. Historia atque confabulationibus sociorum mentio facta sit, utut inter primos haereseos statores jure meritoque numerandus sit, non solum hanc caussam reddi posse putamus, quod jam diu ante vitam cum morte commutasset, sed etiam propter mutatam forte sententiam, aut, ut Socinus Resp. ad IV. Cap. Vujeki T. II. Opp. f. 538. loquitur, quia ante mortem in gratiam Stephani R. Polon. plurimum remiserat de studio in juvandis Eccl. Transylvanicis, et solis pecuniis intentus congerendis, a fratris sui filio et bonorum relictorum haerede in lecto suffocatus, tanquam desertor justissimo judicio divinitus ab illis credebatur punitus.
Attamen optatam, percommodam certe, Bertii cum connexa Litera
C.
mentionem heic occurisse, nec sine singulari omine, observamus. Namque huc transituri, cum primi nominentur Calvinistae, seu (ut vocari malunt, Zwinglii, et Calvini cumprimis, aliorumque in Helvetiis sodalium ministerio quasi defaecatius, quam nostri sint,) Reformati, imposito istis Phalantiorum novo nomini, ex ejusdem cum Piscatore disputatione, lucem posse affundi, speramus. Cum enim ille, similes sibi videri rigidiores Calvinianos, quos Supralapsarios vocabant, scripsisset Jac. Arminii adornata, atque Collationi ejus amicae cum D. Junio in vulgus editae praemissa, cujus tamen auctorem se non erat professus, sed novem orphanorum Arminii nomen subscribi curaverat. Quae vero paucis in ista dedicatione proposuerat, ea, postquam in Epist. ad Fratres Belgas perscripta praeloque excusa publice de calumnia questus fuit Piscator, adversus illum, quem tamen caeteris omnibus praefert, quod nemo apertius dicat, quae sentit, nemoque minus incrustate (ea edisserat) fusius explanavit in Apologetico ad Fratres Belgas, in quo calumniae crimen immerito impactum diluitur, Lugd. Batav. A. 1614. 4. excuso.Tiberio, qui immaturas puellas, quia more patrio nefas esset virgines strangulari, vitiatas prius a carnifice, deinde strangulari Svetonius Tiber. c. LXI. narrat.de Praedestinatione divina dogma Absolutum inquam decretum: I) De hominum quorundam pro lubitu Dei destinatione ad damnationem, seu, quod tamen, quantum ad rem, idem est, praeteritione, cum damnatione sane, quum medius status aeternus locum non habeat, conjuncta: II. De salute ex adverso seu beatitate aliorum aeterna, simili modo fixa et determinata. Quam Antelapsariorum vulgo dictam sententiam nemo fere insulsius J. Piscatore illo Herbornensi proposuerat.Joh. Piscatori, asperrimo hac in parte placitorum hujusmodi inter suos defensori, tribuisset; occasionem hinc illi arripuere sine omni dubio, quae de Partheniatis, Tarentum Lacaedemone commigrantibus, Graecorum antiquitas memoriae prodidit. Nam quia Partheniatae ex ejusmodi virginibus vitiatis nati in fabulosa historia dicantur, susceptamque migrationem seu coloniam eo deductam esse, Phalanto duce, Tarenti in Italia conditore, satis superque cognitum erat; admodum probabile est, infensissimos huic opinioni Socinianos Reformatorum hypothesibus creandam,
Tiberiana comparatione novum hoc obscurius, sed tamen paullo modestius commutandi. Ad coetum certe, (jure an injuria, nunc non disputamus,) post discessum ex Ecclesia Romana, a Calvini sectatoribus conditum, horridisque horribile id vocans decretum, ipse Calvinus in Instit. Theol. P. III. Cap. XXIII §. 7. usus est; atque hinc nobis id vitio haud vertent idem h. l. repetentibus Calvini discipuli: quibus scapham scapham appellare etiam in historico libello visum est, potius, quam palpum fucosum obtrudere.Graeca origine vocis cogitaremus; sed postquam Graecis non calvum appellari observavimus, promte in eam ingressi sumus opinionem, ut sentiamus, praeter istam realem allusionem, Calviniani nominis Graeco involucro obvolvendi studium praecipuam hujus mutationis caussam fuisse.Ruarum, quos Phalantios vocitarunt alii, Stoicos etiam maluisse appellitare: cujus nomenclaturae adhibitae exemplum in Epistola ad Voglerum Remonstrantes.fato Stoico, quod illos quodammodo adstruere, dissentientes perhibebant, tum ex absoluto illo, uti vocatur, decreto determinante, ductam reperies; quod et res ipsa quoque edocet. Praeter haec observatum est, in Epistolis, eosdem etiam Gomarianos nonnunquam appellari, Arminianis scil. cum quorum primipilo Gomarus, inprimis acriter decertavit, oppositos. Quod uno verbo monuisse satis est; Licet id ipsum frequentius, quam caetera usurpatum fuisse, cognoverimus. Calvinianos primus in eodem hoc elemento inter sodales Crypto-Socinianos sequitur JOH. COPIVS, cui triplex nomen fictum legitur tributum, Onesimi videlicet, Hilper shusani et Bocii. Posteriora nullo negotio a patria et per Hiltpershusae in Franconiae finibus A. 1590. in hanc lucem editum, inde domi. atque Noribergae dehinc, diutissime litteris melioribus scholasticis imbutum, atque Altorphium tandem A. 1609. studiorum gratia adventasse, jam distincte satis Freherus ex Programm. ut arbitramur, funebri,
Sonerus esset Decanus, primam Lauream, quam vocant, Baccalaureatus reportasse, idem affirmat; quandoquidem Georgio Queccio potius eo officio fungente, Vogelio Noriberg. et Matth. Bornemanno, Borlemunno, ut legitur apud Freberum et Wittium in Memoria Cobiana.Cobio nostro collatam esse (nisi forte ob morbum, aut aliam caussam subito intervenientem, vicarias partes Queccii subierit Sonerus, Amplissimi Ordinis Philosoph. Decanorum et Candidatorum nomina continente Libro didicimus, Queccium honorum fuisse dicto ante tempore dispensatorem, deque vicibus a Sonero susceptis ne Organicus jam Professor creatus esset, eodem Queccio brabeuta inter undeviginti Candidatos ordine primum renunciatum esse accepimus.Programma, quod his nostris manibus inter scribendum tractamus, demonstrat. Sed, quemadmodum levis haec est circumstantia, ita graviora sunt alia, quae Freherus prorsus siluit aut ignoravit, ad Crypto-Socinianam hanc societatem pertinentia. Quippe cui noster inter primos nomen non modo dederat, sed etiam Libros eum Socinianorum omnium diligentissime legisse, acerrimeque cum aliis disputasse, ipsorum fratrum et amicorum confessione deinceps innotuit. Neque vero id mirum esse potest, cum hospitio et bibliotheca ipsius Soneri usum fuisse longo tempore, et a primis quidem annis Academicis, plane nobis constet; Vnde nec diffessi sunt iidem sodales, Cobium Socinianos a Sonero accepisse, interque fratres Polonos primum quoque, certe inter primos, cooptatum esse, eaque de re per Crellium, Racoviam jam digressum, certiorem redditum: cujus ipsius verbis Epistolaque, ad Cornelium Marci data, illud circa finem hujus Capitis Ruarus, homo callidus et explorandorum mentis recessuum, quoad mortalibus licet, probe gnarus, propterea inprimis illum tenerrime amplexus sit, et fere in deliciis habuerit. Epistola ad fratrem Joachimum Ruarum data, Cobio unice permisisse scribit, ut quaecunque litterae
Altorphium venirent, eas ille resignaret, et exemplum tantum ad se in Poloniam mitteret. Quae quanta suerit fiducia in amico, a se non dissentiente posita, ex consiliis Ruari, tum, quando in Polonia degeret, omnium occultissimis gravissimisque, et clam agitatis, satis superque colligitur. Eademque, quae Cap. I. §. 32. observata sunt, luculentissime confirmant. Amplius vero etiam Epistola, ad eum ex eodem angulo Sarmatiae, Smigla videlicet, perscripta, quae typis prostat, Cobio suo, utpote cui et Burgstorphianorum Abrab. von Burgftorff Equit. March itemque Wolffg. Achatio von Giech Eq. Franc tanquam discipulis suis suavissimis, Quaestiones suas Miscellas Metaphysicas, quas Praeside Mich. Piccarto ad disputandum d. 29. Martii A. 1615. proposuit, dedicavit Cobius noster.Peuschelii diligentia inprimis uti volebat. Quod vero post abitum, ex Academia Altorphina, Ruari, caeterorumque coryphaeorum fratrum, veritati coelesti, animum sua luce iterum perfundenti, prior caeteris locum dederit, cum alia multa, tum praecipue illud condocere potest, quod Peuschelium his verbis, jam in carcerem Academicum Jenae compactum, aut certe ea fata metuentem, allocutus est, Epistola d. 15. Febr. A. M DC CXVI. ad eum perscripta: Peuschelianas Vale mi Peuscheli, et si erras, resipisce, docentique meliora lubens cede. Vnde profecto clarissime efficitur, neque Cobium pertinaciter amplius erroribus Socinianis inhaesisse, neque etiam Peuschelium, ad confessionem edendam publica auctoritate compellatum, in haeresi perseverare, si per ipsum res staret, voluisse, sed ut inde potius eum retraheret, candide jam elaborasse. Quam sinceritatem mentis ad frugem conversae, traditis deinde Libris, quos possidebat. Socinianis, uti paullo inferius Cap. III. ostendemus, promte itidem demonstravit. Neque per omnem vitam deinceps meminimus a quoquam observatum esse, fermenti aliquid improbi ex infelici illa deceptione in animo viri optimi superfuisse. Quam etiam ob rem non dubitavit Illustris Senatus Noribergensis ipsi, tanquam satis probatae fidei viro, vacuefactam, morte M. Piccarti, primum Profess. Logices et Metaphys. concredere, atque hinc porro ad Juridici Ordinis Nic. Rittershusio, Conrfilio, titulos. Quam circumstantiam singulariter commemorare non fuisset operae pretium, nisi fato improviso ex recitatione Orationis de Conjungendis cum Jurisprud. Philosophiae studiis in ipsa illa panegyri operose doctissimo huic honorum dispensatori de plagio commisso palam accusato adversus Epp. Richter f. 204-210.Extra ordinem primum una cum Logices Professione, diu obeunda, atque cum Institut. Imperial. ordinario docendi officio tandem, post Aegid. Agricolae excessum commutanda: cui functioni paullo ante obitum etiam dignitas Consiliarii Reipubl. Illustris Noribergensis accessit.septuagenarius pie immortuus est. Quod superest, silere haud possumus, tantam fuisse inter Cobium et Vogelium cumprimis nostrum, inde a scholastica consvetudine, necessitatem et animorum conjunctionem, amicitiae intimae et ad mortem usque integerrimae, sed generatim et universe mentionem fecit b. Dürrius in Program. funebri, inter Memor. Ictorum Decad. III. recuso, in quo tamen, de Socinisino pristino Cobii altum est silentium.Vogelius antea Noribergae recognosceret, et ad limam, haud invito, immo jubente Cobio, revocaret. Quasdam etiam integras Vogelium elaborasse fide non dubia accepimus; cujus rei tamen caussam nos ignorare fatemur. Quibus praemissis nihil restat, quam ut originem nominis Onesimi Cobio dati exploremus. Idque, ut quam brevissimi simus, sive ex Soneri Philetam vocatum esse deinceps audiemus, collatum cum Philemonis nomine et oeconomia, Philemonem, cui Epistolam brevissimam, et a Scipione Gentili nostro ICto exquisito commentario illustratam, Paullus inscripsit: quem Apostostolus, uti paullo ante mortem videbatur Sonerus Cobium, ad meliorem mentem in vinculis traduxerat.Ruaro aliisque fratribus utiliter praestitis, derivandum conjicimus: Nisi forte etiam Vogelii in eum amor singularis, isque solus hujus appellationis ab eo inditae, caussa fuerit. Certiora his, omnia licet diligentissime excutientibus neutiquam adhuc succurrerunt. Communistas, Illustrium Curatorum Academiae munificentia, fruentes Studiosos: qui una cum Inspectore Oeconom. XXXVII. personas conficiunt, et liberaliter, ut nunquam cibantibus justa etiam carnis portio cum caeteris alimentis necessariis desit, sustentantur.Cobio in Indice nostro additi sunt, tanto minus miramur in Epistolis interdum memoratos esse, quo liquidius constat, plerosque fratrum Noribergensium convictu illo communi
oeconomia Altorphina ab Inclyto Senatu Noribergensi beneficiariis perquam benigne assignato, usos esse, quorum hoc generali nomine interdum facienda erat mentio. Pythagor aeorum autem titulus haud dubie ex discipulorum hujus Philosophi vivendi et discendi rationibus ortum duxit, utpote quos apud Crotonienses maxime Justinus auctor Justinus inquam, Epitomes Troji Pompeji Historiarum auctor, L. XX. C. 4. cui Italicae Philosophiae scriptores, praeter Schaefferum, plures, adjungi queunt, eadem uno ore tradentes.sodalitii jure sacramento quodam nexos separatam a caeteris civibus vitam, eamque frugalem exercuisse, cognitum habemus. Pro supplemento notamus, eosdem beneficiarios aliquando etiam a Neo-Socinianis Peripateticos esse dictos, eo quod, ut hodieque moris est, ante cibum capiendum, hora constituta, in porticu Collegii, amplissimis substructionibus muniti, utplurimum deambulare solerent. Quae tamen, quia leviora sunt, haud nos morabuntur. Neque etiam nunc Cornelius, quem Loniceri nomine, per litterarum consvetam translocationem, insignitum CL. Mollerus ad elementum C. retulit, aliumque fortassis a Carmo credidit fuisse, nos detinebit. Idem quippe, qui Cornelius Marci, et ex vulgari civium fuorum, posthac etiam continuata appellatione M. Cornelii nomine clarus fuit, atque ad litteram M. proinde rectius commemorandus erit; ubi copiosam de ejus fatis et participatione haereseos mentionem facturi sumus. Pari modo neque Cracovia, Poloniae minoris civitas primaria, negotium nobis in praesens facesset. Hujus enim, uti nomen, litteris similiter aliter locatis Vracociam, reddit, fraudisque eo magis occultandae gratia, uti putamus, in Fragosiam, mutatum est: ita vix alius Socinianorum praesertim in Comitiis, salus veluti tenui e filo pendebat, hanc ipsam ob caussam in litteris commemoranda. Publicum enim h. t. coetum, in illa urbe collectum, ut alibi, non habebant.Racoviam et in alia Poloniae et Transylvaniae loca perferrentur. Quae cum earum curatores, post Cettisium
CRELLIVS, Johannnes ille, fuga in tempore quidem, at suo ipsius malo elapsus, et maximum inter Socinianos nomen consequutus; quod
J. Pastorio ab Hirtensberg, Medico et Historiographo Polon. R Lauterbachii compendio in Ariano-Socinisino Polonico, nuper typis exhibito, n. XXXVII. f. 351. sq.Helmetschemii A. 1590 Com. Limburgicorum Speckfeldensem lineam vulgo vocabant, a Gaildorffensi, qui Würtenbergico agro vicinior erat, Sueviamque attingebat, ramo, distinctam. Cujus utriusque masculinum genus extinctum est, nec nisi feminae quaedam supersunt.Franconia sita, et Schwarzenbergici Principatus Seinshemensi Dynastiae, atque Castellensi Comitatui adjacens) in vulgus notum, atque hinc alterum illud nomen, quo Helmezheimensem vocare solebant fratres, enatum esse patet. Patrem cognominem filio Evangelicae doctrinae illic pastorem Wintershusam juxta Moenum Sommerhausen opposito sertilitate vini clarus, iisdem Comitibus Limburgicis, quorum mascula progenies non ita pridem expiravit, parebat, et posteris adhuc sequioris sexus paret.Pastorius. Cui et narrationem accuratam scholasticorum tyrociniorum Crellii, Noribergoe, Stolbergae et Mariaebergae positorum, acceptam ferimus. In Alumnorum XII. Noribergensium numerum cooptatum fuisse mirabamur ab initio, animo videlicet reputantes, nemini, nisi civi nato, id beneficium contingere solere; Sed postquam matrem Crellii, Grünewaldiam, Noribergensem, patrocinio et savore Jo. Klingii, qui a Secretis Curiae Tutelaris Vormundamt et qui a commentariis est der Vormundschreiber vulgo, dicuntur. Conf. Wagenseil. de Civit. Noriberg. Cap. XXIV. f. 198.Crellium attingebat, fuisse usam, observatum est, neque etiam dubium videtur, eandem genitricem, Noribergam, post mariti excessum, redeuntem, jus civitatis quod sibi retinuerat, recuperasse, ejus rei insolitae alioquin caussa haud difficulter apparuit, eorumque omnium et nostra quoque ad tempus suspicio, qua
Racoviensi coetui plane et coram conjunctus, Sonerum praeceptorem suum non tantum agnovit, sed etiam, ubicunque potuit, praedicavit; cujus elogii exemplum supra Gittichium dedimus. Ipsius vero Gittichii consvetudine intima multum quoque profecisse, cum amicitia posthac, AltorphI omnia, ita ut ne socii quidem detecti postea, ejus commercii alia nisi perobscura indicia dederint, parum hac de familiaritate vel compertum vel observatum est.Academia Altorphina, (ad quam A. 1606. d. XXVII. Sextilis accesserat Crellius) prope aequalis, ejusdemque disciplinae Sonerianae quotidianus atque communis usus, aliaque plura, patefaciunt. Caeterum Socinisini, quae probare tum coeperat, arcana dogmata Crellium subdole et incredibili taciturnitate praelibasse ad Soneri ductum, hinc efficimus, quod nemo de tanta et tam immani defectione, ante, quam ipse clam omnibus ex illa musarum sede excesserat, aliquid vel suspicatus erat: utpote quem, si qua dissentiret a caeteris, ad Calvini tantum partes propensiorem esse, etiam malevoli autumabant. AltorphI cultam, Solini appellationem ei attributam esse: quanquam et propter eminentiam inter caeteros, tanquam Solis inter astra reliqua eandem excogitatam fuisse, non esse absonum credamus. Sonero praeceptore familiaritatem ita suisse cognominatum; utpote quem ex asse et veluti Sonerum vero a Socini asseclis ordinarie Sonnerum fuisse dictum, ejusque nomen scriptum, vel ex Socini Operibus alias ostendemus, et supra jam ea de re, nisi fallimur, aliquid a nobis annotatum est.Sonero atque Gittichio, clam etiam haberet, non tamen ita solitarius, sibique, ut ita loquar, soli sapiens fuit, quin alios, data forte occasione, iisdem placitis, quibus pectus suum infeliciter imbui passus erat, occultis modis corrumperet. Ejus namque, certe primario
Crellii ductu, virus Socinismi pestiferum accepisse, cum Joach. Peuschelium nostrum, tum Paullum Groe, ipsumque Martinum Ruarum haud pauca Crellio debuisse, postquam jam vacillare Soneri persvasionibus inceperat, confessione fratrum deinceps compertum est, et nos quoque, de singulis acturi, observabimus. Quo pacto autem latuerit mens ejus occupata, pravisque hypothesibus jam penitus perfusa, tantisper, dum professio publice edenda esset fidei in Augustana Confessione comprehensae, supra Kalend. Novembribus, atque adeo paullo post Soneri praeceptoris obitum, vix mense uno interjecto, discesserit in Poloniam, sive male sibi conscius, sive capitum Socinismi Racoviensium amore flagrans, et quidem sine comite, totum longissimae viae iter emensus, aliunde satis cognitum est. Ipsius vero Soneri nutu atque consensu Altorphio valedixisse verisimilius videtur, quia litteras sibi, ab eo adhuc vivente traditas, acceperat, quibus et Peuschelium Racoviensibus sectae choragis commendaret, fraternitatisque sua auctoritate dextram conciliaret; qua de circumstantia paullo inferius §. 35. dicturi sumus. Caeterum litteris inde transmissis etiam absentem post haec non desiisse caussam provehendi firmandique erroris agere, non solum e superioribus narrationibus Cap. I. repetere opus est, verum alia quoque hujusmodi imposterum, ad Cornelii Marci quaedam commentaturi fata, matrem, Noribergae, patria, ubi jure adhuc civitatis fruebatur, uti supra jam animadversum est.Programmate Celeb. D. J. Fr. Mayeri, quod A. MDCCCVI. actui solemni Promotionis III. Th. Candidatorum d. 30. Augusti Gryphiswaldiae Crellii Epistolam formis typothetarum exscriptam illic vulgavit; quam, quia vix centesimus quisque in schedam illam incidet, ipsaque Crellii manus, in ea, qua fortuna usus sit in Polonia, enarrat, ne pereat, totam huc transferemus.
Ita vero; postquam afflictissimae matri, Evangelicae veritati ex animo adhuc constanter addictae, fata et religionem exponere constituerat, scribit; Christophorum dictum esse constat. De tertio, (nam tres omnino genuisse notum est,) nihil adhuc innotuit. Nisi quod plerosque, postquam Sociniani e Polonia omnes ejecti sunt, in Beigio vixisse, ibidemque fatis etiam concessisse, non unius generis documentis proditum est.Sonero observatum, fucum facere molitus est Crellius. Levi cavillo elabi, ubi de confessione veritatis agitur, turpe est, sed fucum faciendo in re tanti momenti, alios ipsamque matrem decipere velle, prorsus execrabile. Haeccine ergo a Spiritu JEsu Christi profecta esse, quis putet?Duo cum confitentur idem, non est idem. Conf. b. Rechenbergii Symb Apost. ad sensum mentemque variorum coeruum Expositionem, quae Form. Conc. tritissimae, sorma 8va Lips ab ipso procuratae, subjungi solet. Latet ergo anguis non solum in herba, sed etiam in verbis. Nec omnem
Hactenus matri fidei suae confessionem ambiguis verbis, sensu recondito, et a veritate Evangelii alieno, quod caetera ejus scripta abunde condocent, edisserentem audivimus Crellium. In qua nihil est, quod magis admiremur, immo detestemur, quam impudentiam hominis inter haec, dum pietatem prae se ferret in matrem praeceptoris confessione, Schoppero quondam edita, Socinismum, industriam, non solum impenso in N. T. translationem studio, Stegmanno desudare Crellius: quamis lucem A. 1630. demum adspexerit publicam.Gedanum ingressurum nosset, Mart. Ruaro illic commoranti plurimum commendasse ex Epistola a CL. Creenio A. 1706. Animadvers. Philolog. Tom. V. f. 261.fratrem meum germanum, inquit, si Dantisci ad nundinas futurus est, Noribergae, fixisse probabile est.tibi quaeso commendatum habe, et si quid illi poteris de religione instillare, vel saltem ad veritatem penitius cognoscendam eum animare, id, ut facias, oro: quanquam te orare nil est opus, qui hanc operam omnibus sponte tua praestas, ac lubens eamque ipsam ob caussam istic locorum es futurus. Vnde sane, quam cupidus fuerit haereseos latius spargendae, liquidissime constat. Neque vero patriae eodem veneno inficiendae desiisse curam gerere, ex iisdem litteris colligere est, in quibus paullo ante: De rebus Belgicis Gallicisque ad religionem spectantibus, itemque Germanicis, atque insignite de Noribergensibus, aliquid laeti Racoviae exarata, ne quid suspicionis reliquiarum Socinisini in patria clandestini cuiquam moveat, Cap. IV. §. 1. conferatur.audire pervelim,
Marcium Cap. IV. Ruari sinum effudit. Quae quidem ad institutum nostrum sufficere possunt. Nam de reliquis vitae gestis, promotione item a gubernatione scholae ad Pastorale officium in coetu Racoviensi obeundum, et scriptis denique aliisque laboribus Ruarum P. V. Animadvers. Creenianarum extante; ubi cumprimis in Ethicam Christianam multum studii se impendisse narrat, et in Vers. Nov. Test. paullatim procedendo, desudare A. 1624. scribit. Cum quibus et ipso impressionis Anno 1630. qui Ruari l. c. subsequentem Epistolam, ad Franc. Limburgium perscriptam, comparabunt et jam A. 1620. scripta verba: Praelum nostrum jam, ut spero, fervet editione Novi Testam. Germanici etc. legent, habebunt, quae concilient. Nisi eum forte nimium sperasse, et plus justo promissis confisum esse, dixeris.Joh. Stoinii, (vulgo Stoinski seu Statorii, nepotis Petri Senioris,) collegae et coetus quoque Racov. Ministri, Praefat. ad Opera Crelliana Exegetica Comment. in Evang. Matthaei et Ep. ad Romanos inchoatis, et A. 1636. Racoviae in 8vo typis Pauli Steruacii editis, praemissa est. Quemadmodum vero Stoinio huic praestantiorum quorundam Crellii operum editionem debemus, ita multa quoque a Petro Morscovio praelo esse parata, ex Bibl. Frr. Polon. elucet.Quae in Matthaeum, ita ille scribit, edita vides, ea ab ipso quidem Crellio Theologiae studiosis privatim dictata sunt; sed sola meditatione praevia, non vero scripto aliquo ante concepta, non relecta, aut recognita. Smalcius in praef. ad Lector. (Tom. I. Opp Socini f. 156.) de Socini Comment. in Epistolam priorem Johannis; incertum, utrum ex jactantia mera an conciliandae tanto et tam expedito viro, hac hedera suspensa, auctoritatis gratia.Quanquam is nunquam aliter (quod sciam) aliquid dictare solebat, adeo, ut Ethica etiam Christiana, non exiguo volumine contenta, quae brevi Domino annuente lucem adspicient, Selenoburgi ap. Asterios 4to, qui tamen typus Amstelodamensi similior est. Plenior ea in Opp. et Amstelod. 1681. excusa, reperitur.et Tr. de Spiritu Sancto aureum et Comment. in XV. Caput prioris ad Corinthios Epistolae (nec non alia hujus voluminis commentaria et paraphrases) Praefat. cit. Ed. in 8vo Racoviensis non habentur.absque omni chartae subsidio dictaret. Vnde quam rara dos ipsi contigerit, conjectare non est difficile. Cujacio tribuitur in Menagianis f. 8. Vbi quando publice praelegerat, tam distincta dicitur usus oratione, ut auditores, quorum plures quam octingentos saepe habebat, ac Germani praesertim, verba singula exciperent calamis, ac deinceps traderent typographis edenda.Volckelii LL. de vera religione, ab eodem Crellio recognitis, et sub incudem revocatis, a Stoinio notantur, lectionem accuratam omnibus commendamus, et omissis variis Epistolis, quarum ibi quoque facta est mentio, inque alium locum partim rejectis, partim jam commemoratis, de ejus vitae exitu pauca, quae ad H. Grotium perscripsit Gedano Ruarus Anno M DC XXXIII. subjiciemus: Ita vero ille: Ad Crellium, quo tuas mittam, non invenio: is enim rebus humanis jam valedixit: quia tamen existimo, argumentum earum nihil habere secreti, permittis, ceu opinor, mihi, ut eas resignem mihique habeam. Aegrotare coeperat vir optimus, me praesente, qui illuc veneram, IV. Eid. Maji, cum paullo ante eruditissime pro concione de sensu duorum extremorum versiculorum cap. III. posterioris ad Corinthios disseruisset, ex febri maligna, quae passim tum per oppidum grassata, domum quoque illius infecerat: Ex illa cum XXI. dies mente integra (quod in illo morbo rarum) laborasset, tandem IV. Non. Junii paullo ante octavam horam, aetatis circiter quadragesimum tertium annum, placide exspiravit, praesente fere tota loci illius Ecclesia, quaepaullo ante ad illum valedictura convenerat, illiusque spiritum Domino Jesu voce Ecclesiastae Slichtingii multis cum lacrymis commendaverat. Hactenus de morte Crellii, Ruarus. Posterorum ex filiis tribus nemo, quod sciamus, patriam parentis revisere unquam in animum induxit. Neque, utrum supersit aliquis ex illius prosapia, constat, praeterquam Samuel Crellius ex Theophilo, ut ferunt, natus, qui in Belgio hodieque primo et secundo Adamo: itemque Libello perbrevi de communi Sacrae Coenae cum plerisque sectis participatione Gottfried Olearius, Lips. Theol. confutavit, et in fine recusum adjecit. Priores vero cogitationes ineptissime ingeniosas ibidem D. Joannem Schmidium ad examen revocasse jam notum est.Lexici celeberrimi Baeliani, quod nuper iterum auctius prodiit, illum quoque symbolam suam contulisse, superioribus annis inter nova litteraria nunciatum e Belgio legimus. Quanquam pauca in ea editione illa nos reperisse doleamus, quae praesens argumentum illustrare possent.Lucae Mellieri integumento fide primorum Christianorum, Defensioni fidei Nicaenae celeberrimi Angli Georgii Bulli
Baelianas Epistolas auctores observarunt. Speneri de Divinitate Jesu Christi Libr. exasciatissimum quaedam, Animadversionum titulo, reposuerit, quod venerandus Lauterbachius in vita avi annotavit nuperrime, nescimus. Neque enim horum quicquam adhuc conspicere nobis licuit. Non dubitamus autem, ita esse, quoniam Observationum adversus Conc. Speneri titulo ea prodiisse testatus est, et suis haud dubie oculis spectavit. Parique modo de Explicatione loci vexati 1. Joh. V. 8. quae in Bibl. Anglicana Tom. VII. P. 1. p. 271. seq. extat, et nuper a Cl. Moshemio in Diss. ad h. l. examinata est §. XVIII., judicamus, eamque, quando Sam. huic Crellio tribuitur, non aliis, quam probabilibus rationibus niti, et conjecturis arbitramur.Crellio. Quem et Leniancrum fuisse Ethicae istius, Cinelli nomen in editione apud Asterios, seu Sternios, Luneburgicos typographos, primum fuerat praefixum. Solinus Leniancer) conjunctionem exactiorem fortassis originem nobis daturam. Idque quum tentaremus, deprehendimus etiam, accurate omnino Joannis Crellii nomen, unica tantum littera superante, ex illo priori confici posse, atque hinc pro Leniancro, ut nihil prorsus abundet, Leniacri substituendum esse cognomentum, conjecturam facimus. Cujusmodi errores in descriptione Indicis hujus jam plures observavimus.Joh. Crellii, Sociniani hujus famigeratissimi, familia ab ea, quae ex Misnia orta, et a Wolffgango Crellio, Siegenensium Pastore, ad alios in Academ. Ff. ad Viadrum ejusdem nominis viros percelebres propagata est, distincta nec minus diversa a Paulli Crellii Witteb. Theol. atque Fortunati Crellii, Philos. notissimi Heidelbergensis progenie et cognatione, ex professo et solicite addocuit J. C. Becmannus in Notitia Vnivers. Ff. ad Viadr. C. VII. f. 167. Vbi etiam Crellianam gentem Franconicam tribus rosis, loco insignium, uti consvevisse, Wolffgangi vero progeniem pedibus aquilinis, annotatum ac memoriae proditum est.Coetus domus pro membris coetus domestici, cujusmodi variis in locis diversi, et deinceps Gedani congregabat frequentissime Ruarus, interdum legatur, litteram
D.
Ordine sic ferente jam quoque perlustrabimus; ubi idem illud emporium Dantiscum Orchestram esse dictum, primo loco reperimus:
salto, ex loco editiore, quo in theatris ad ludos spectandos Senatores considebant, actaque intuebantur. Ad quam similitudinem eadem urbs eminentissima, Senatorioque ordine et mercimoniis in primis conspicua, Poloniae motus, ab ipsis quoque Socinianis excitatos, contemplari solebat. Neque vero adspiciendis solum hisce turbis vacabat, sed et ipsa clam palamque iisdem agitabatur, cum tranquillior tamen caeteris, Paullus Joh. Paulum vocat Sandius; quod utrumque praenomen etiam Calvinus in Opusc. et Beza in Epist. LXXXI. atque alibi, quibus tamen optime fuit cognitus, eidem tribuunt.Alciatus, nobilis Mediolanensis, e vetustioribus Anti-Trinitariis inter primos illic sedem figeret, vitamque ibidem suam ad mortem Bucero, corrigendus enim typographi error est in Biblioth. Sandiana) qui ad Abr. Calovium haec Cent. I. Epist. n. 47. f. 226. distincte perscripsit, testibusque fide dignis confirmavit, eumque aliquandiu Cracoviae, antequam Gedanum domicilium transferret, egisse, ridiculoque fuco, quo pro Ariano Marianum se esse infestantibus Scholasticis dixerit, eos delusisse, ex Andr. Voidovii ore narrat. Caeterum a Beza, Mediolanensem militem. in vita Calvini, Epistolis ejus praemissa, C. 2. vocari, sed male ad Mohammedanos transiisse affirmari, non est curh I. copiose exponamus. Quanquam nec opus sit uberiori hujus fabulae refutatione, utpote quam adversus Morerium aliosque plures jam solide discussit P. Baelius in Lex Hist Crit. T. I. lit. A. f. 139 sq. Ed. 1720. Cui tamen hactenus adstipulari non possumus, quando suspicionem ex itinere forte in Turciam, securitatis caussa, ab Alciato suscepto, ortam esse censet; quum longe sit verisimilius, rem omnem ex ambigua loquendi formula repetendam esse, qua, qui S. Trinitatis mysterium impugnabant, quod ab Alciato furiosi in modum factum esse, et Calvinus et Beza perhibent, Mohammedanos esse redditos vulgo tunc dici solebat. Quamvis etiam ex Valentini Gentilis, socii ad tempus amicissimi, asserto, ut Beza l. c. narrat, originem ea narratiuncula habere potuerit, quem interrogatum de Alciato, Muhammedanum esse factum, respondisse, iste f. 364. ed. 8 v. refert.Joachimus Stegmannus negotium aliis facesseret, locoque hinc suo, quem inter Calvino-Reformatos Hartknochius in Hist. Eccl. Boruss. L. III. Cap. IX. litteris consignata reliquit.Stegmannum, Matthaei Radecii, dum Senatui a Secretis adhuc esset, in provehendo Socinisino, convocatis etiam conventibus Radecii tempora (quippe qui demum A. 1592. Vnitariorum sacra est amplexus, vitaque A. 1612. d. 29. Martii Racoviae defunctus) coetum aliquem Gedani fuisse placitis Photinianorum addictum, vel ex Mart. Czechovicii Explicat. C. VII. ad Rom. elucet, quam fratribus primo Gedanensibus, postea vero A. 1584 Synodo Wengroviensi proposuit. Caeterum de conventiculis ab ipso Radecio, antequam Socinismum publice profiteretur, coactis Dantisci A. 1584. seq. legantur Socini Epp. Tom. I. f. 378.Floriani Crusii, Dan. Zwickeri et ipsius potissimum Ruari recentiores nostris et superiori seculo jam adulto machinationes difficulter superatas, atque inprimis Gedanensibus molestas: de quibus deinceps plura disseremus. Quam sedulam porro ea civitas amplissima in veneno Sociniano excludendo e moenibus suis operam navarit, cum alia praeter jam commemorata haec a nobis exempla demonstrant, tum Theologorum Gedanensium adversus eam haeresin scripta; sed luculentissime etiam condocet Adami Goslavii a Bebelno Dedicatio Refutationi, Kekermanni Systematis a se editae, praefixa, in qua dici non potest, quanta animi impotentia et insultatione, in amplissimum Senatum ejus urbis ille invehatur, et vim sociis suis (uti quidem coercendi eorum machinationes studium interpretatus est) illatam exaggeret, ut non tam deprecari eam videatur, quam Illustri Magistratui proterve imperare. De quibus tamen alios consulere jubemus, quando nobis compendii modum excedere non licet, et plura supersunt, quae illustrationem aliquam flagitent. Hoc enim loco rationem aliquam nominis, civitati amplissimae dati, reddidisse sufficiat. Diligentius excutiendae sunt, quae Franciscum Davidis Invocatione Jesu Christi, jam olim ortum, et famosissimum inter Franciscum hunc, amicissimumque antehac Blandratam atque Faustum tandem Socinum hujus hyperaspisten, quem in auxilium ex instituto iladvocaverat, cumprimis actitatum, occasionem subministraverit etiam Neo-Socinianis, super eadem controversia, inter se et cum aliis, rationes suas conferendi. Quod sane sine provocatione ad alterutrum horum, voce quondam et scriptis, de tanti ponderis argumento controversatorum, AltorphI in Socini placita conspiraverant, a partibus istius Francisci Davidis stetisse videatur, nisi forte Matthias Rhaw [dequo alias Davidianae, diversa tamen ab ea videatur fuisse.Francisci et assectatorum, si quidem divinitatem Christi aeternam aliquis negaret, dispicere jubebant. Vt omittamus ejusdem litigii, a Sprembergero AltorphI vehementius, ex aliis tamen principiis, moti deductique rationes, et Socini asseclis adhibitus fuit adversus Franc. Davidis adstipulatores; ita ut contumelioso Semi-Judaizantium titulo non tantum hi passim traducerentur; sed de summo quoque salutis discrimine, quod adituri sint, praeter consvetudinem severius statueretur. Quod ut pateat luculentius, Joh. Stoinii, coetus Racoviensis jam ante memorati Ministri, verba velim ad animum revocari, quibus in Praefat. ad Crellii Lib. de Caussis mortis Christi; Bibl. Frr. Poloner. Comment ad 2. Ep. Thessal. subjectus comparet Tom. Exeget. Crellii Script. I. f. 609. sq.Ab Ecclesia, scribit, adeoque salute aeterna, excludi non tantum Atheos et Paganos, sed etiam Judaeos et Turcas, aliosque eorum similes; immo vero et eos, qui Christianismum professi vel blasphemiae in ipsum sunt rei; vel adorationis aut invocationis ipsius hostes, quae singula crimen laesae Majestatis regiae Domini Jesu arguunt: Wujekum, hunc Franc. Da. vidis a Ministris Eccl. suae (nostris) recte damnatum et haereticum, immo plusquam haereticum judicatum esse, praeter morem concitatior Socinus ait.vel denique vitio alicui obnoxios se praebent, quod operibus carnis, (ut sacra loquitur pagina) in quibus idololatria principem locum tenet, accenseri potest. Smalcius, assumta Theophili Nicolaidis larva in Refutatione Tr. de missione ministrorum Eccl. necessaria prorsus consentit, quando Cap. VIII. f. 81. Quod Budnaeum et Franciscum Davidis nostrae sectae, ait, homines appellat (Borcovius, cui Lib. iste oppositus est,) in eo affectui potius indulgere, quam veritati patrocinari videtur. Illi enim cum nostris perpetua suit pugna, et tandem etiam excommunicatus diem suum obiit; Hic vero a nostris plane pro impio habitus fuit, et hodie nos pro fratre nostro neminem eorum agnoscimus, qui Francisci Davidis sententiam sectetur vel defendat.Socinianorum ipsorummet mente, nullo negotio intelligi possunt. De reliquo, quoniam ipse Socinus copiose admodum, disputationis suae, ad quam a Principe Transylvanorum per Blandratam Basilea accersitus erat, enarravit historiam, Dedic. Disp. de J. C. Invocatione praefixa, scriptaque d. 14. Julii 1595. T. II. Opp. Socini f. 708. sqq. ubi et scripta amoebaea reperies. Adde Ejusd. Refut. Lib. Jac. Wujecki S. I. de Divin. Christi Cap. II. f. 538. Opp. T. II. ubi simul A. 1579. ex colico morbo, non phrenesi, in carcere obiisse, secus atque vulgo tradunt, verisimillimis argumentis adductis testatur.Franciscus ille famosus, jussu Christophori Bathorii Transylvan. Princip. in carcerem conjectus, atque in eo quoque A. 1579. jam admodum senex vita Socinianorum fata passim numeratur, qua mania quadam aut furore correptum obiisse traditur; sed nuper etiam in Hist. Socinisini, Gallice scripta, P. Lamyus, ut fertur, P. II. Cap. XVII. f. 331. postquam alia quoque de eo singularia retulerat permulta, carcerique etiam inclusum a Principe in phrenesin (rage) incidisse addiderat, denique ruina aedium, et forte carceris ipsius, miserrime conquassatum ait, ( par la chûte subite d' un bâtiment, qui l' ecrasa) idque d. 15. Novembr. A. dicti contigisse fidenter affirmat. Quae, cum
DÜMLERI enim in tristi istac rerum conversione, et sodalitio recens inito Sociniano, praecipuum nomen nos postulat, dignum quod majori studio illustretur, postquam suo etiam silentio CL. Möllerus nihil sibi de eo innotuisse subinnuit, neque etiam ea, quae nobis cognita sunt, singularia pervicacissimi in tuenda haeresi hominis, juvenisque alias non indocti, fata innotescere potuere. Nicolai praenomen ei fuisse satis nobis compertum est, honestisque at mediocri sorte parentibus opificibus sub finem seculi decimi et sexti Noribergae natum, in Academiam patriam A. R. S. MDC VIII. pridie Quinctilis adventasse similiter constat. Nec utriusque nominis adscititii Mulderi puta et Tyrbaei, origo difficilis est investigatu; quandoquidem illud ex elementorum duntaxat trajectione; hoc vero ex Graecorum turba seu strepitus exprimit, manifesto deducta esse, vel tyronibus linguae Graecae apparet. Cui posteriori e Graecismo derivationi vulgare illud et in vernacula nostra usitatum Dumlen, h. e. sursum deorsum cursitando strepitum edere, seu tumultuari, respondet. Quae cuncta quidem levia sunt. Ad fata autem juvenis infeliciter decepti quod attinet, equidem, uti prima ad Socinismum amplectendum ei janua fuerit aperta, explorare nondum plane et distincte inter primos, qui eum tentaverit, fuisse Joach. Peuschelium, quem tamen adhuc satis constantem, et primum sine successu adortum esse, eadem documenta referunt fide dignissima. At Georgium tandem Richterum accepimus traditionis sublestae alicujus suspicionem moveat, addimus.Peuschelius eum de argumento istoc amplius cogitantem confirmavit, et studiosius virus, tenerae menti injectum, novis additamentis auxit. Quibus omnibus amicissimi facundissimique Ruari infelix opera colophonem adjecit, et ultimum corrumpendae bonae indolis pondus
Socinianorum libros communicans, eosdemque, et quidem sanioribus etiam nonnullis, Frauenburgero, Fabritio, Cobio atque reliquis tradens, promovendae haeresi enixius inter complices operam dedit. Cujus pervicaciae testimonium locupletissimum esse potest administratio illa Sacrae Coenae solemnis supra enarrata, a qua et ipse, inter capita factionis, participasse cum caeteris, superiori sectione extrema, sine cujusquam contradictione, Dümlero dubitavit, sed, certo illum inter participantes ab isthoc epulo fuisse, omnes uno ore affirmarunt.Dümlerum, post aliorum primipilarium ex Acad. Altorphina abitum, in conventibus privatis cogendis agendisque, et admonitionibus Altorphi continuandis, industriam suam inprimis probasse, sed plerumque etiam in labore suscepto spe sua frustratum, nihil aut parum amplius apud caeteros, jam remissiores redditos, Academia patriaque optima, contra fidem datam, aufugerit, Capite III. Ruarus, brevissimis condocere, et quorsum dilapsus post fugam latuerit, insuper significare. De priori, affectu nimirum antiquo teneroque, carmen loquitur in honorem illius concinnatum, et Disputationi ejus de Vtilitate sapientiae et prudentiae etc. praeside G. Queccio A. 1614. d. IV. Junii habitae Leonhar do Grundherro ab Altenthann et Weyerhaus, Academiae Altorph. Curatori splendidissimo (cujus P. III. saepius incidet memoria) dedicavit, gentis Grundherrianae generosissimae beneficiis Dümlerum potissimum affectum, et forte etiam studiorum stipendiis subsidiisque, dum sana esset mente, sustentatum esse, patet. Animum vero gratum, quem tantopere in ea praedicat Epistola, turpi defectione ad Socinisiuum, minime demonstrasse, summique hujus patroni, quem celebrat, indignationem, eapropter consecutam deinceps, plus satis promeruisse, res ipsa docet.
Ad ornatissimum doctissimumque Dominum Respond. Dümlerum.
amica manu scr.
Martinus Ruarus, Hols.
Hinc enim non obscure patet, quam tenera aetate, minus certe, quam heic laudari videas, prudentem idem ipse Ruarus in errores suos abripuerit; tum etiam, quae fuerit inter utrumque necessitudo, simul colligitur. De qua amplius Epistolae Ruari testantur, ubi sedatissimi ingenii juvenem ab eo Dümlerum, cujus indoli minime nomen respondeat, appellari legas, talemque celebrari audias, qui se praestiterit (Pindari verbis) eo quod confessionis ingenuitate fortunae luculentae renunciare, periculumque praesentissimum adire non sit
veritus. Peuschelium scripta coll. n. XXII., et alias mox citandas.Dümleri ad Ruarum Epistola cognovimus, Poloniam quoque, perinde, ut Crellius, seu in fines potius ejusdem, se recepisse animadvertere licet. Ex ea namque elucet, Ministerium verbi inter Socinianos, Bobelvici, Meseritio, adhuc Anno MDCCXIX. obiisse, et tempore atque loco certo istic viam veritatis, h. e. haereseos Socinianae, pro virili sua alios docuisse, suamque illam in Ruarum voluntatem pristinam, cum erroribus olim, ejus opera quoque haustis, constanter retinuisse. Neque tamen haec solum, quae de certo tempore et loco docendi istic habentur, ostendunt, pastoris coetus alicujus Sociniani officium eum gessisse; sed appellatio etiam Reverendi viri, quam per modestiam a se Dümlerus ipse conatur amoliri, et muneris mentio aperta, similiaque plura confirmant. Id vero praedium Casparis Sacci, nobilis ejus loci toparchae, et patroni utriusque, seu, ut Ruarus loquitur, heri, fuisse, clarius ex aliis observationibus paullo post adducendis constabit. Caeterum ex Epistola citata quam maxime liquet, cum fratribus quoque Racoviensibus adhuc fortiter conspirasse, eorumque amicitia ita fuisse corroboratum, ut vicissim Ruarum ad constantiam in eodem errore perseverandi exhortatus fuerit. Quod superest, de eruditione Dümleri, et cum eruditis pluribus commercio, videtur indicium facere posse Epistola ad Anonymum quendam a Ruaro scripta; quae sine dubio ad eum ipsum data est, Conr. Vorstius diem supremum obiit, quod fatum ipsi A. 1622. contigisse notum est, bene ad superiorem annum quadrat, et Altorphinum de reliquo Socinismi quondam consortem hunc hominem fuisse, e f. 61. elucet.Tauleri atque Arndii itemque Crameri scripta praeter caetera cum amasse, notemus, et, quod singulare, inque homine Sociniano rarissimum videtur, efficaciam Script. S. supernaturalem probasse, atque occasione Rathmannianae Disputationis, sub id tempus acriter ventilatae, defendisse observemus. Quae quidem hactenus sufficiunt. Totam enim Epistolam perlegere, et relegere semel iterumque, non poenitebit.confessionem, de qua proximo Capite IIIo disseremus,
Sacciano animam efflasse, non multo post, quam Ruarus e peregrinatione rediit, exinde conjicimus, effici posse, quod altum deinceps de eo in litteris quibuscunque observatur silentium. Haeresi vero Socini immortuum esse, vel sola illa pertinacia, quae ex Epistolis passim elucet, multisque modis deinceps aucta fuit, nobis persvadet; solumque adeo cum Crellio Dümlerum hunc ex illa Crypto-Socinianorum infelici Noribergensium beneficiariorum cohorte periisse, hinc tandem lugubri confessione affirmamus, miseroque indolemus. Nam caeteros ad unum omnes, si a peregrinis discedas, Groeo nobis videatur, edisseremus.Turbonis seu Tyrhaei illud, de quo paullo ante dictum est, nomen fictitium, non sine omine certe impositum, inter sodales gesserit, cum hactenus enarrata, tum alia quoque notatu digniora, Cap. sequenti e tenebris eruenda, palam facient. Tantum de Dümlero: A quo ad elementum E. progressionem illico institueremus, nisi quoque effictum transpositumque nomen ex Beudelii Deubeliano nos moraretur, quod cum legantur nostri similiter usurpasse, uti reliqua, supplementi in modum nostro Indiculo adjiciendum est. Is vero, quem designat sine dubio inter adversarios numerari debet. Neque enim alius videtur indigitari, quam, qui Professor Theologiae et Ecclesiae Minister ea tempestate fuerat Altorphinus, Ioh. Deubelius, natus Culmbaci A. 1576., et in Volcarti locum vacuefactum Anno MDCCV. evocatus erat; sed Altorphio A. MDCCXVII. Neagoram, superioris vicini Palatinatus oppidum notissimum, abierat: AltorphI Reformatorum hypothesibus placitisque favere nonnullis crederetur. Inter eos enim memini in scripto quodam notissimo Christoph. Leibnüzii, quod illustri Senatui Noriberg. tradidit, connumeratum, qui a Lutberanis ad Calvinianos defecerint.Noribergensem agrum iterum se recepisse, Vitae Theolog. Altorphinorum: inter quas etiam Deubelii hujus fata f. 108. sqq. enarrata leguntur.
E.
Accedimus. In qua primo loco positus legitur Georg. Enjedinus, Ecclesiarum, quae unum Deum Patrem profitentur, Transylvaniae (uti titulus habet L. mox citando praescriptus) Superintendens, et quod recte alii addunt Claudiopolitani Gymnasii Moderator perquam famosus. Quem Epitaphii auctor Matth. Thor. annos decem omnino muneri Antistitis praefuisse, et A. 1597. d. 24. Novembris vitam cum morte commutasse inquit. Ex quo, ut et praefatione L. cit., etiam Sandius conjecturas suas, et quae de aetate addit, qua mortem obierit, florida, desumsit. Valentinum Radecium, Matthaei filium, ut patet ex Epistolis Socini, in officio utroque successorem habuit. Caetera obscura sunt. Neque etiam ipse Enjedinus aliunde in Republ. Sacra et litteraria inclaruit, quam Explicationibus locorum Scripturae V. et N. T., ex quibus Trinitatis dogma stabiliri solet. Cujus scripti posthumi, atque hinc imperfecti, qua V. T. partes potiores, cum sint prioris editionis, in Transylvania impressae, exempla multo plurima igne absumta, Belgio, id enim typorum docet nitor, Gröningae autem recusum id esse opusculum, et quidem A. 1670, S. Reverend. Jo. Fabricius Abbas Reg. Luterae celeberr., qui madidas e typographeo se plagulas illic coram accepisse scribit, postquam huc usque locus latuerat, testatur in Bibl. Fabrit. P. V. f. 51.Just. Feuerbornius nostras et alii carptim suscepere. Quanto in pretio Crypto-Socinianis nostris fuerit, cum disputarent AltorphI, supra exinde demonstratum est, quod non pigrati sint ingentem ejus, sua manu describendi, ob raritatem operis, duo licet alphabeta cum dimidio complexi, laborem subire plane improbum. Cujus etiam usus valde frequens in caussa procul dubio fuit, cur in litteris tecto nomine, ne quid invidiae citatio moveret, auctoris facta sit mentio. Namque instar oraculorum Scripturae dictorum calumniosas ejus interpretationes inter Socinianos plerosque veteres haberi consvevisse, in vulgus notum est. Quanquam diffiteri nequeamus, haud aequale omnes pretium ei statuisse, et Ruarum praecipue in eo quaedam de Baptisino agentia v. g. Matth. XXVIII. contra Socinianorum consvetudinem, et hactenus bene, de Baptismo aquae explicat. Propter quae nominatim cum non obscure carpit Smalcius in Refut. Thesium Franzii Disp. X. f. 318. Vt alia taceamus, quae facile ex Epistola F. Socini, ad eundem A. 1596. d. 16. Septembr. scripta, colligi possunt: unde de Adiaphoris etiam quibusdam cum dissensisse apparet.parum firma esse, notasse, quae, (ut
Achillea Socinianorum arma putentur, caussam ipsam imperitos suspectam reddant. Vnitarios (uti nunc quidem vocari malunt, quam Sociniani) idem sentire, haud ita pridem litteris proditum est. Anonymus enim quidam Confessionem Vnitariorum adversus Censuram, qua in den Hebopssern P. X. f. 825. ad examen vocata erat, Apologia opposita tueri laborans, (quae Germ. ed. in denen Berlinischen angefochtenen Hebopffern est A. 1720. 8vo,) post celebratum J. Crellii opus, de uno Deo Patre p. 7. scribit: Der Herr D. Spener lies den Crellium hübsch liegen, und hält sich am meisten mit dem Enjedino auf, welcher bey den NB. beutigen Vnitariis in keiner grossen Estime ist. Non aliam sine dubio ob caussam, quam quia ad nauseam usque Florianus Crusius, acutissimus Philosophus, judicavit; quem Enjedinum prae caeteris jactasse, Marinus Mersennus in Epistola, ad ipsum A. 1645. Idibus IXbris scripta, testatum reliquit: nisi forte ad alium de Providentia Dei Librum, cujus tamen Sandius haud meminit, digitum intendat.Antiwujekum Socini potius, Polonice primum, et Latine tandem in amicorum exterorum gratiam 1595. 8v, impressum, et 1614. Racoviae recusum: in quo itidem loca pro divinitate Christi adducta ordine enervantur.Peuschelium Argis, h. e. (vid. §. 48.) Wittebergae, a nonnullis ingenti labore hujus Enjediniani operis exemplarium mentionem injecit. Caetera, quae de patria Hungaria seu Transylvania potius, oppidoque ad Marusium sito, Enyed, unde et nuncupatus est, annoque MDXCVII. quo defunctus perhibetur, annotari possent, nolumus ex Sandio, et Cl. Czwittingero Specim. Hungar. Litterat. littera E. f. 135.Monavii nomen, cui interdum patrony micum Hylaei additum est, ex allusione ad notissimum Ein jeden Germanicae lingvae accommodatum, profluxisse, vel nobis haud monentibus, omnes intelligent. Quare, relicto eo, ad Engelbertum pergemus, ab iisdem nominum novorum auctoribus Angeli Bertici forma enunciatum: de quo, cum nihil prorsus in monumentis hujus Historiae arcanae usquam videremus annotatum, jam desperavimus; utrum de eo quidquam adduci posset, quod illustrationi vel aliquo modo inserviret,
Olai Engelberti cujusdam, cognomento Burei, Angermanni Sveci, et Medicinae Doct. memoria, monumentis ejusdem temporis conservata Altorphensis Academiae, quibus hoc tempore et anno nomen ille dedit suum.Altorphium venerit, vivente adhuc et venena sua suggerente selectis auditoribus Sonero, eidemque studio Medico deditus fuerit, facile aliquid ex iisdem clam propinatis haurire potuit. Attamen conjecturae vim haec non superant, et alias quoque, praeter consortium erroris, nominandi illius in litteris caussas extitisse non repugnat; quod pluribus exemplis in sequentibus observationibus proferendis demonstrabitur. Caeterum quaedam de istoc Olao Engelb. Bureo, Helmst. et Basileensis Acad. antea cive, ejusque scriptis Mathematicis et Medicis, Joh. Schefferum in Svec. Litterat. notasse observavimus, quam L. B. conferre potest. Atque ita visum erat quondam, et diu quidem, antequam Smalcianam vitam inspexissemus. Ex quo vero illam Celeberrimi Creenii beneficio, quod grati praedicamus, perlustrare nobis licuit, animadvertimus, neque etiam Svecum hunc intelligendum esse, sed dubio procul Gymnasii celebratissimi sub id tempus, quod in Comitatu Benthemensi, Steinfurti, florebat, Rectorem, idem nomen habentem: Ejus certe Lycei, quod et Vorstius ad tempus gubernaverat, plures fuisse Doctores, qui cum eo sentirent, dubium non est. Smalcii vitae diario, si placet, L. B. addiscer: quo brevitatis caussa, ne eadem bis sint repetenda, ablegamus, qui certiora de illo scire desiderant. Ex quo, ut necessaria tantum h. l. adducamus, Engelberti a Meugden ei nomen integrum fuisse, tantumque in fratres Polonos amorem, ut, visendi eos gratia, in ipsam quoque Poloniam excurrere non dubitaret, patebit.Simonis Episcopii, cujus nova Horatii nomen clatura e commutatis Graecae linguae vocabulis, Neo-Socinianorum mentio, latet. Cum enim jam in Academia Lugdunensi, ubi Magisterii honoribus condecoratus erat A. C. MDCVI. Arminii partes sequeretur, ejus que scita, ab aliis discrepantia, tueri vehementius coepisset; deinde vero Franequeram delatus, ex publicis cum Sibrando Lubberto disputationibus, eaque nominatim, qua super
Paullus in eo de se an alio, regenito vel irregenito, aut sub initiis conversionis, quae Arminii erat sententia, fluctuante et haesitante, loqueretur, lis erat maxima.Collatione celeberrima Hagiensi, inter senos utrinque Theologos instituta A. MDCXI., et ipse iis annumeratus, primas fere tenens, res suas suorumque fortiter defendisset: Vnde non multo post in Franc. Gomari Gomaristarum, Arminii discipulis obnitentium, cognomentum esse ortum, nemo ignorat. Quemadmodum copiose haec aliaque plura exposita sunt nuperrime in vita Arminii, a Casp. Brantio descripta, et cum observ. S. R. Dn. D. Laur. Moshemii Brunswig. A. 1725. recusa.Curcellaeo, Opp. Editore, Episcopii, A. 1650. fol. Amstel. typis procusorum, quantum ad primum volumen tantum Curatorem fuisse, monendum est; Alterum enim et majorem Tomum A. 1665. praelo liberatum Arnold. Poelenburgio et Phil. Limborchio cumprimis acceptum esse ferendum, novae Praefationes praefixae edocent.Limborchio deinceps separatim et copiosius enarrata, Historia vitae Sim. Episcopii, e Belgico in Lat. sermonem versa, et ab auctore (Limborchio) aliquot in lociis aucta, Amstelod. A. MDCCI. ed. cujus maxima pars ex MSctis, ab ipso Episcopio post mortem relictis, repertisque, contexta et confirmata est.Remonstrantium passim sparsimque exposita. Nam quae sequenti aetate, et in ipsa Synodo Dordracena, tum etiam annis, post illam, elapsis proximis gesta sunt, a praesenti instituto aliena jubet esse Indicis hujus confecti chronologia in annum decimum et quartum incidens. Quam etiam ob rem consvetudo Ruari cum Remonstrantibus, jam pulsis e Belgio foederato, abdicatisque muneribus suis, et Antwerpiae tum quidem bonam partem degentibus, de qua in Epistola ad Dümlerum Belgium adiisse; vel incertissimum saltem id esse, qui rationes recte subducant, agnoscent: si Polonos quosdam excipias, Socinianorum signiferos, et Sonerum ipsum, a quibus hi juvenes fuerant misere decepti. Quae cum ita comparata sint, sola fama, et, sicuti ante Remonstrantibus in universum omnibus: vid. Cap. hujus §. I. it. VI. etc.Episcopii Arminium timidiorem, in hac caussa animosissimi Bleiswicensem Eccl. jam ab A. 1610., quo Remonstrantia fuerat exhibita, gubernasse, atque dein Trajectanae praefuisse, omnium vero maxime rem fortiter in Collatione Hagiensi pro sua parte egisse, constitutumque A. 1612. Profess. Theol. Lugdunensem magis magisque inclarescere, nostri hi non ignorabant clandestini fautores.quinque Articulorum assertores, alii nonnulli, cumprimis Episcopius, quaedam, si non Socinismi suspecta saltim iisdem haud ingrata nec absimilia, imo in explicatione locorum Scripturae controversorum, et incrustatione ipsorum dogmatum, ex obliquo quasi, istis inservientia, proferre viderentur, Dürrio nostro, cui familiare id fuit nomen, Remonstrantes Sociniavorum comprivignos dixeris. Antiqui enim, si non ipsam sanguinis habeant ejusdem originem, affinitatem tamen oppido propinquam dissimulare haud possunt.Socini asseclis ad palatum essent. In quibus tamen, si quid judicamus, primas tenuit illa Arminianismi, ut vocatur, anima, quam Episcopius novae sectae, novo quasi habitu indutae, et ab horridioribus dogmatibus expurgatae, indidit, quando ad libertatem prophetandi, sentiendi et docendi de rebus Theologicis aequam potestatem; desumta ex Rom. XII. et 1. Cor. XIV. nomenclatura. Prophetae enim olim docendi ordinario et extraordinario cum Sacerdotibus munere sungebantur.Promissorum videlicet a Christo, fidem, Praeceptorum obsequium, et Script. S. debitam (contra quam peccare ipsis censentur Pontificii) reverentiam.Socinianorum pestiferorum compendiosa illa licentia, vel ex sola Epistola ad Galatas et 2. Johannis (ubi integra doctrinae veritas requiritur) refellenda, videbatur, aut revera, erat excogitata.Episcopius, Episcopianorum inter libros sociorum omnium repertum esse, jam ante observavimus. Neque etiam ex ejusdem Episcopii, aut caeterorum Arminianorum scriptis, quicquam huc usque innotuit, unde cum illis litterarum commercium nostris intercessisse colligi queat. Vnum duntaxat observavimus in Epist. Remonstr. locum, ubi n. CCLXXIII. ab initio Episcopius Richteri, (Georgii nostri) qui se convenerit, mentionem facit. Quanquam enim, praeter digna adolescente encomia, nihil istic commemoretur amplius, asterisci tamen bini, inter haec de Richtero ad Vorstium anno 1616. perscripta, et ipsa oratio valde abrupta, suspicionem movent, de rebus majoris momenti, et Noribergensibus praesertim, inter eos aliquid actum, eamque colloquii partem omissam esse.fratris proinde etiam nomine, cum sodalibus suis, eadem sentientibus, uti et alii, paucula serio credentes et pie viventes, mactandus, atque Horatii denique, ob egregias animi dotes non minus quam nominis congruentiam, appellatione dignissimus est visus. Sed satis de hoc. Ordiamur nunc elementum
F.
Vbi primus se oculis nostris ingerit JOHANNES GEORGIVS FABRICIVS, inter amicissimos Ruari in Epistola saepius allegata decima et septima, salve mi Fabrici, et tanquam dulcissimum caput, benevole salutatus. Hic patrem habuit natum ex antiqua et Ecclesiae propemodum ab repurgatione Noribergae hucusque celebri familia Schmidiorum seu Fabriciorum; quae mutatio nominis haud dubie ex schola quoque Philippi orta est, atque exinde constanter servata legitur. Pronepos enim noster fuit Johannis, illius amicissimi Philippo discipuli, Epist. Philippi T. II. ad Casp. Peucerum scripta p. 412. Huic etiam inscripta fuit haud dubie Epistola illa, quae Tom. V. a Sauberto procurato p. 245. Anonymo missa legitur. Is enim Osiandri partibus et hypothesibus favisse multis videbatur, atque hinc cum Culmanno aliquandiu oppugnationibus aliorum, donec mentem rectius declararet suam, obnoxius fuit: qua de re pluribus in altera edit fatorum Culmanni, Comitiis Augustanis A. 1530. cum A. C. Carolo V. exhiberetur, interfuit, dein vero
Osiandri Antecessoris sui partibus nimis adhaesisse videbatur, a qua tamen suspicione, edita confessione subscriptaque illa, quae A. 1554. in Synodo Noribergensi proposita est, se immunem professus est. Parens fuit Joh. Baptista Fabricius, Joh. Baptistae, Fürthensis Pastoris, illuc ex aede Norib. Aegidiana translati, et Philippo nimium quantum dediti, filius, Arithmeticam artem professus; Patruus vero Joh. Fabricius, Vitis Theol. Altorph. Vitae Celeb. Joh. Fabricii Abb. f. 412. adjecta legitur.Socinianis, e fuga retractis, congressum, et arma una cum Schrödero conseruisse audiemus. Caeterum ut ad nostrum, a Socinianis aliquandiu in retia sua pertractum, respiciamus, idem quoque, uti et reliqui plerique, alumnorum Noribergensium beneficio Illustrium Acad. Curatorum patrocinio affectus, studiis Philosophicis ad annum usque quartum et decimum operam AltorphI dederat non poenitendam: profectusque suos, Praeside W. Waldungo Phys. P. P., Disputatione A. MDCXII. habita, de communibus rerum affectionibus, Motu, Infinito, Loco, Vacuo, Tempore, demonstraverat. Quod exercitium non adduceremus, nisi ex eo addidicissemus, singulari eum fuisse Joh. Crellii amicitia gavisum, sequenti Carmine ostensa.
Joannes Crellius, Fr.
Maluimus autem integrum dare carmen, quam leve indicium ejus tantum facere, aut quaedam inde decerpta duntaxat repetere; quoniam non solum in Poesi facultatem Crellii id prodit haud contemnendam, sed postremum etiam, ut arbitramur, omnium fuit, quod AltorphI scripsit. Etenim disputatio citata die XVI. Septembr. habita, ipse vero Crellius Noriberga sequenti mense Octobri ad finem decurrente, circaque Kalendas Novembres, clam omnibus egressus est, variaque tempestate et pedestri quidem itinere, Pastorius, nobis vero, quia aliunde ea cognita est, distinctius h. l. meminisse visum.Poloniam aufugit. Et fortassis huic etiam ipsi nimis amico contubernali Fabricius haud pauca in haereseos fundamentis positis debuit, quem inter praecipuos sautores se habuisse ille tam aperte confessus est. Quanquam, si fratrum ea de re audiamus effata, deinceps manifestata, Hainlini, Socinianorum acceperit: quibus tamen forte non tam instructus, quam in praecepta haeresi confirmatus est. Et ad Libros quidem quod attinet, haud spernendum apparatum fuisse penes eum, hinc colligi potest, quod re comperta idem ille Fabricius cum Cobio et Frauenburgero jussus, ut redderet Magistratui, haud paucos, interque illos Socini Praelectiones, aliaque ejusdem scripta, aliquot voluminibus comprehensa, Ostorodi item Institutiones, et similes, habuisse diligenterque legisse deprehensus est: qua de re alibi Socinismi dogma inter complices, Jena Altorphium perscriptis, Peuschelius, non tantum consucta Felicis Strabonis appellatione occulta usus legitur, sed Commensalis quoque sui Juterbocensis aliud novum interdum adoptavit. Ex quibus circumstantiis, quantopere machinationibus horum homuncionum clandestinis et ipse fuerit deditus, perspici potest.Peuschelius et Vogelius, ad aperienda sectae recondita post id tempus in jus vocati, pro fratre ab omnibus Fabricium agnitum fuisse. Quod quidem si non detrectavit arctioris conjunctionis et consortii indicium, et tesseram usitatam, satis manifesto,
Noribergae post id tempus perquam feliciter fecit, posteaquam Wittebergae, Jenae, (ubi Ord. Philosoph. Adjuncti dignitate est condecoratus) atque Basiieae, plurimum in ea profecerat, et A. 1620. heic Augustae Rauracorum Doctoris titulos adeptus erat. Caeterum multis honoribus annisque auctum aet. 75. A. 1688. animam Deo reddidisse, vel ex Freheri narratione, qui et alia multa de eo diligentissime congessit, constat.Philiatri cognomen accepit, Theologica, nisi ut conscientiae ipse suae consuleret, haud videtur multum curasse, aut ex instituto tractasse. Eamque ob rem facilius quoque deinceps fuit, ab erroneis hisce opinionibus, imprudenter quidem admissis, sed non ita profunde in animum demissis, eum abstrahere, revocatumque ad saniorem mentem studiaque medica, deserta prorsus impietate Sociniana, in veritate coelesti stabilire. In quo labore perficiendo patruus inprimis, supra laudatus Ministerii Norib. primarius Antistes, et interdum quoque post Hellingium adhuc Superintendens Ecclesiae Noricae, sed a privatis tantum, vocatus, Alloquiis seu compellationibus, itemque Dedicationibus Disputationum, et similibus aliis: cujusmodi multa hinc inde adhuc occurrunt exempla. De reliquo seniorem intelligimus, seu medium potius, Johannis, Prof. Altorph. et ad D. Mariae posthaec Antistitis, patrem, ac summe reverend. Abbatis avum; quod, nisi confusi essent ambo in vitarum Theologorum excerptis, praesertim nuperrimis, ubi Tabula praemissa Antistiti Mariano male adscribitur, quae huic Sebaldino debetur, haud ita solicite moneremus. Add. infra §. 47.Frehero autem, neque haec, neque alia, quae de Sociniani erroris commercio a nobis, pro supplemento vitae juvenilis et Academicae, adducta sunt, nisi frustra requiras.
Proximus a Fabricio seu Schmidlino, (quod alterum cognomentum unde ortum sit, facile est, ex vulgari, per id tempus, Jacobi Andreae Theologi Tubing. dudum defuncti, et Form. Concord. praecipui scriptoris. Quem ex destinatione in pueritia ad officinam fabrilem, carente tamen successu consilio, atque aliis etiam de caussis, vulgo, praesertim ab illis, qui Form. Concord. non approbabant, ita per scomma vocari consvevisse, quis nescit? Quanquam et avum nostri olim Schmidium quoque esse dictum, et Henr. Fabriciam, Helingii vicarium, Schmidlini cognomine Noribergae, jam sub finem Sec. XVI, insignitum fuisse, sciamus. Quicquid horum sit, Schmidlini tamen cognomentum usitatum sub id tempus fuisse, neque Jac. Andreae incontumeliam cessisse patet. Vtrum vero caetera, quando modo Alastor, modo Vulcanus, (uti a Rud. Gualtero factum est,) modo etiam Jac. Volaterranus, (quo titulo ipse Selneccerus noster eum ornavit) appellari consvevit, aeque a nota ignominiae liberari possint, alii dispiciant.Academiae Altorphinae Gloria Omeisiana non repetemus nota jam cunctis et pervulgata, sed pro instituti ratione ea heic duntaxat adjiciemus, quae sunt itidem ab aliis omissa, et ad Sociniani erroris contagium attinent. Namque et eum huic veneno aliquandiu locum in mente dedisse sua, certis historiarum monumentis innotuit. Neque etiam dubitamus, quin sententiae pravae approbationem contubernalibus praecipue acceptam tulerit. Immo etiam compertum est Peuschelium, eumque, si non primum, inter primos certe fuisse, qui scrupulos de Baptismo, aliisque partibus doctrinae ipsi moverit; quae dubia exinde librorum, (uti solebant) traditorum lectione corroborata sint. Eodem certe die, quo et Fabricius, eos tradere jussus, non exiguum illorum numerum et particulatim Ostorodi Institutiones, Socini L. de Servatore, Catechismum Racoviensem similesque, a Peuschelio non tantum, sed etiam Dümlero Vogelioque, ut ajebat, acceptos antea, non invitus exhibuit. In fratrum numerum solenniter adoptatum esse, sodales deinde professi sunt sine tergiverfatione. Ruaro, Graeo, Richtero, Planero etc. in Philotheca frater, et frater in Christo dilectissimus, sensu religioso, salutatur.Depositionis, ut vocant, ritu peragi solebant, (hoc enim ea tempestate fungebatur munere) fratribus, piam gravitatem consectantibus, displicuerint, non definimus. Illud vero certis testimoniis edocti scimus, mature eum et primo statim tempore virus doctrinae pravae acceptum exspuisse ex animo, ut parum de convincendo retrahendoque dehincin viam planam rectamque fuerit laborandum. Neque etiam propterea dubitarunt
Illustres Academiae Curatores, postquam honores in Jure utroque supremos Basileae A. 1617. susceperat, suamque eruditionem pariter atque in fide Evangelica tuenda ingenuitatem, documentis semel iterumque editis, abunde probaverat, eidem extra ordinem primum, tum etiam ordinariam Professionem Juris demandare. Qua functione Consiliarii Reipubl. et Senatus illustr. Noribergensis tandem A. 1625. accessit dignitas.Ludwellum, gente Borussum, habuit successorem. De facultate Poetices, qua inprimis excellebat, cum alia carmina, quae prostant, multa plurima, tum illa potissimum poemata testantur, quibus Virginii, filiam suam interficientis, ex Livio, perpulchre, et Germaniae Tempestatem A. 1611. atque 1612. heroico versu descripsit, quartaque, ut vocant, philyrarum forma, sub id tempus seorsim, dum haec agebantur, in quibus enarrandis deplorandisque nunc occupamur, evulgavit. Fabricio applaudebat, Joh. Crellius hanc non indoctam subjecit eodem metri genere gratulationem:
Johannes Crellius, Fr.
Quae vel eo adducenda videbantur, ut, si de querimoniis Grellianis non satis clare testari putes, saltem de familiaritate inter Frauenburgerum
Crellium, ortuque haereseos paullatim instillatae longius forte repetendo quadantenus constaret; tum etiam, ne Crellianae, quae dispersa sunt, poeticae venae specimina non spernenda perirent. Quod superest, miramur, optimum Koenigium nostrum in Bibliotheca Frauenburgerum nostrum Joh. Georgium (incertum, errore calami, an typographi,) pro Joh. Gerhardo, quod verum et genuinum nomen fuit, vocasse. Adventitium de reliquo nomen Foeminei, itemque Magdeburgi, ex allusione ad Germanicam veram appellationem natum excogitatumque esse a Crypto-Socinianis, in aprico positum est. Quod igitur cum nos non moretur, ad alia procedimus.
Trajecimus nimirum in h. l. meritissimum divinioris coetus Theologum GVOLFFG. FRANZIVM, dedita opera, ut fratres conjuncti, et erroris poenitentia pariter ducti, non dirimerentur. Quare, quae de utroque commemoranda erant, hactenus enarratis, hujus Ecclesiae Evangelicae tanti luminis rationem, nunc etiam paucis habebimus. Heic vero ante omnia caussa reddenda est, cur Theologi hujus, praestantissimi praeter caeteros, in Indice nostro occurrat memoria. Est nimirum mentio ejus facta in Epistolis mutuis Socinianorum frequentissima, quoniam cum eo haud raro Wittebergae Vogelius in disputando fuerat congressus. Adhaec scripta quoque jam tunc prostabant maximae famae, nec pauca, doctissimi hujus viri, ad quae multoties provocabatur ab utraque parte. Quid? quod eo ipso, quo adventaverat in Academiam Leucoream Vogelius anno, examini publico proponi coepere Disputationes celeberrimae de Sacrificiis Christi: Praefatione, A. 1616 perscripta, etiam Crypto-Socinismi Altorphini nuperrime detecti his verbis fol. 3. (b) meminit auctor: Quam soleant bomines, inquiens, praesertim alioquin prurientibus auribus ad novitates amplectendas avidissimos facile in massam suam trabere, testabitur nuperrimum triste exemplum apud Noribergensium Altorffensens Academiam; testabitur passim Belgium; ut de aliis sileam locis. Catervatim nimirum seducuntur nunc a Photinianis quam plurimi, et multi vulnera sua non aperiunt, sed, quasi thesaurum eruditionis Theologicae nacti, sibimet privatim quam plurimum gratulantur, reliquasque religiones omnes prae illa ex alto despiciunt. Vbi parum abest, quin ad Vogelii, et forte etiam Peuschelii, Jena sibi perscriptam methodum disputandi, sibique mirum in modum, intra sindonem, placendi et applaudendi, studium, aliorumque similium mores respici, credamus.Mich. Siricio, Lubecensi; patre, inquam, non filio, quorum hic Theologus Rostoch. inclaruit post medium seculum XVII.; ille vero, Minister Eccl. Lubecensis optime meritus, ibidem etiam diem suum obiit. Quae, ut error in vita Crinesiana f. 232. not. (o) commissus corrigatur, h. l. data occasione monemus et rogamus.Franzio felicissime expeditum; sed jam ante praeclarum specimen idem vir perspicacissimus, sacraeque Exegeseos, si quis alius, de Interpretatione Script. Liber diuturnam, rigidamque, antequam typis vulgaretur, decem, et quod excedit, annorum censuram est passusSocinismi nervos incidendos valeret, ostenderat, in Disputationibus in Aug. Conf. A. 1609. 1610. et 1611. primum evulgatis, et adversus Catechismum Racoviensem potissimum instructa acie prodeuntibus. In quibus utcunque examinandis sine mora etiam desudavit Valentinus Smalcius: Cujus Refutatio Thesium Franzianarum cum ederetur in lucem Racoviae Academiae Wittebergensi, quemadmodum nuper admodum Catechisinus, dedicaretur.Wittebergam missam ab eodem fuisse, Franzius in Vindiciis Disp. I §. VII. scribit: qui praeced. §. VI. suas in A. C. Dispp. ad Joh. Timaeum, Frauenst. Eccl. Ministr., curatas Andr. Voidovium accepisse, et cum Smalcio communicasse narrat.ridiculum Theologum appellare solet, omnium licet confessione accuratissimum) quam resutando occupata, mirum non est, nostros hosce magistro suo haud meliores discipulos passim eo ablegatos esse. Smiglecium annotabuntur §. 46.Smalcianum illud opus totius Socinianae haereseos, dilucidius expositae, secundum capitum, a Frantzio sic distributorum, ordinem, compendium valde perspicuum, sed hoc simul nomine magis detestandum, quod in eo potissimum contra summa tremendaque mysteria fidei convitiando Acerba scommata ubique ferme paginarum ipse Franzius in Praef. Dispp. de Sacrific. d. 3. (b) notat. Quibus par pari referre se nolle, nec, ut fiat, etiam decere l. c. ait, ipsum vero de Sacrificiis Tr. qua potiora, de merito Christi et gratuita justificatione, oppositum esse petulantiae Smalcianae, pluribus ibidem condocet.fabularum et nugarum elogio, illic mactantur. Atque hae caussae fuerunt Franzii saepius commemorandi, solitaque Polonorum litterae, quibus illi sciscitabantur, quid in lucem publicam emisisset, aut in cathedra proloquutus esset optimus Franzius, ut de Responsionibus contra adornandis consilia opportune, et quasi in arena constituti, capere, et, si quando opus esset, publice etiam, quae excogitassent, reponere possent. Vindicias enim ipsas Dispp. Theologicarum pro Aug. Conf. habitarum, adversus Smalcium ab eodem adornatas, et junctim A. 1622. Witteb. 40 impressas, vix coeperat, praesente Vogelio, conscribere.Vogelius acerrime, (sicuti paucis jam ante dictum est) Photinianorum scita defendens, ubi commodum erit, in Capite sequenti copiosius exponemus. Galli autem nova cognominatione hoc minus laboramus, quo apertior est ejus, allusione ad nationem Gallorum instituta, cum Germa nico idiomate (Franzoß) congruentia; quem jocularem in Theologorum nominibus mutandis morem Balthasaris Meisneri suo p. p. loco occurrens nomenclatura clarius edocebit. Nunc enim, ut ad reliqua procedamus, ordo requirit. Et quamvis supplementum heic quoque occurrat annectendum, tamen non satis caussae habemus, cur in Rivalium, Peuschelium et Vogelium amicosque Altorphinos fere tantum receptum fuisse, Epistolae MSctae, de quibus jam saepenumero dictum est, edocuerunt.fratrum coetus Vnitariorum recens natorum explicatione diu haereamus. Nemo enim est, qui non intelligat, incredibili furore, quo haeresin deperire coeperant, eo abreptos fuisse novos hosce Photinianos, ut, improba quasi aemulatione, cum aliis recens in consortium adoptatis se certare velle profiterentur. Quae quam conformia sint Sp. S. loquendi modo in propheticis sermonibus, ubi falsae doctrinae consectatio meretriciis amoribus, effreni impetu exercitis, comparatur, aliorum esto judicium.
Ad novum ergo, et postremum quidem in hoc elemento, nomen fictitium mentem convertimus, obviam heic habentes obscurissimam Möllero quoque prorsus intactam.filium, eumque ipsum, cum quo peregre Sonerus quondam abierat, et qui non multo post in republica Noribergensi, quam inprimis ornat Illustris patricia Gens Füreriana, maximas dignitates ex merito est consecutus. Ea vero tempestate, qua motus illi Socinianorum funesti ad fastigium jam fere perducti, remoto velo, palam fiebant, Senatoris in patria Consularis dignitate exsplendescebat. Hunc quare in Epistolis quoque commemorarint, non alia nobis caussa explorari potuit, quam pristina illa cum Sonero familiaritas, et propter beneficia olim exhibita, in fidissimum peregrinationis comitem ac moderatorem constans, dum viveret, gratia et affectus. Quam perbenignam ejus fratrisque voluntatem jam Cap. Imo Richtero in Dedicatione Orationis parentalis, Sonero, post obitum, consecratae, abunde praedicatam. Vbi eosdem quoque, ut actus declamationis splendidior redderetur, pluribus simul cum hospitibus adductis, ad orationem istam audiendam sua sponte comparere haud dedignatos esse, scribit, amicitiamque cum eodem Sonero contractam singularem inviolatamque semper conservatam, aliaque patrocinii, in defunctum aeque ac vivum, testimonia mirum quantum extollit. Quibus rebus, et quod cum Ostorodo ac Voidovio in itinere quondam Belgico crederetur idem Christophorus Fürerus aliquid habuisse, ut comites alioqui solent, commercii, suspicio D. N. H. Gundlingius Gundlingianor. P. I. n. 2. f. 31. in nota conjecit: Der obbenannte Christoph Führer mag ebenfalls von Sonero seyn verleitet worden: Zum wenigsten haben ihn die Crypto-Sociniani unter sich Pompejus genannt. Alia vero et certiora ex hac nostra rerum istarum narratione candida, (in qua nihil auribus damus, sed comperta scribimus,) jam cognitum iri, minime dubitamus.Sonerus, etiam in religione partibus Fürerum illustrem addictum, atque eo quoque a Sonero abductum esse. His certe rebus factum est, ut, cum etiam in Indice, de quo agimus, crypticarum appellationum, ab homuncionibus istis confecto, Pompeji nomen legeretur, hinc jam olim suspicione reconditorum sub eo arcanorum mota, dica tandem quoque optimo Fürero scriberetur. Cujus tamen fuit eventus, ut, innocentiam suam praeclare demonstrandi ille nactus,
Socinismo se nunquam cogitasse, sancte prosessus est; sed etiam sigillatim amicitiae cum Sonero cultae invidiam efficaciter amolitum, atque testatum esse, accepimus: Seveneratum quidem esse Sonerum, in humaniori litteratura praeceptorem; at nunquam aliquid doctrinae depravatae sibi eum instillasse. Porro, cum id genus hominibus consvetudinem litterarumque commercium nullo tempore sibi intercessisse, neque etiam scientem, gnarumque, qui et quales essent, cum iisdem se conversatum unquam esse, constanter asseverabat. Immo tantum, ajebat, abesse, ut in fratrum societatis pessimae numerum unquam receptus sit, ut in hunc usque diem sacris publicis pie uti, utpote puriori Evangelicae religioni addictus, sine intermissione, et cum detestatione Socinianae haereseos, perseverarit. In qua confessione veritatis et S. Trinitatis sincera etiam ad extrema usque fata permansurus sit. Atque ita consimiliter de Pompesi illo novo nomine interrogatus, id ipsum, quod primum nunc audim, sibi minime cognitum, neque de eo quicquam antea auditum per omne tempus vitae, religiose testatus est; multoque adeo minus, a quo sibi cognomentum îllud inditum sit, se nosse, iterum iterumque affirmavit. Contra, toto pectore denuo teterrimam haeresin Socinianam detestatus, ut famam nominis sui et innocentiam tueretur Inclytus Magistratus Noribergensis, et omni studio vindicaret a calumniis, maxima, qua potuit, animi contentione rogavit Quare, cum etiam post haec tempora vir de Republ. pariter et Ecclesia patria immortaliter meritus, non alia, quam integritatis haud fucatae et sincerae devotionis in verae Evangelicaeque religionis cultu, documenta dederit, ipsamque Ecclesiasticarum rerum administrationem Ephorus Ecclesiarum et Scholarum, atque Curator Academiae primarius tandem creatus, exquisita ingenuitate, dexteritate et fide, aliaque summa munera praeclare gesserit, donec Duumvir Reipublicae A. S. R. MDCLIII. d. 4. Maji spiritum Sospitatori fuo redderet; in aperta luce positum existimamus, insontem eum in istas turbas et clandestinas conspirantium confabulationes Vogelius aeque ac Peuschelius, in dicia, quam sando id se ab aliis accepisse, dare potuerunt. Vid. §. 23. et 24.Pompeji nomen affictum sit Generosissimo
Fürero, non habemus dicere. Etsi enim, nobilitatem generis eam nomenclaturam respicere, bene intelligimus, qua, ut olim in Romana Republica Pompejus praepollebat, ita quoque Illustris Fürerus inprimis conspicuus erat; tamen, cur Pompejanam gentem, cum Julia, nominatim vero Cajo Julio Caesare, de gloria magnopere contendentem, prae aliis omnibus elegerint, neque, cum aliquo Senatorii Ordinis praecipuo viro aemulationem ei intercessisse, constet, nondum potuimus hariolari. Luculentius autem patet, quae ratio sit, quare etiam, sed rariuscule, Mölleriano Indice omissa est nomenclatura.Christianus a Fortheim, quod aliunde nobis cognitum est, ab iisdem inter se per litteras collocutis congerronibus, ignorante Fürero, dictus sit. Quandoquidem initiales litterae, Christophori Füreri, ejusdemque illustri gentenati viri, nomen et indolem exprimentes, haud obscurum hujus consilii indicium faciunt. Hactenus de inclyto Fürero, praeter fas atque meritum in consortium pessimorum hominum consiliorumque, per meras obtrectationes, a Gittichio et Ruaro Ostorodo atque Voidovio (quorum uterque eum forte, cum Lugduni Batavorum, Sonero comite, vixisset, noverat,) notitiam ejusdem, AltorphI dum viverent, per famam meritorum auctam, acceperunt. Caeterum neque mirum est, Generosissimum Fürerum homunciones illos societatis suae h. m. consortio commaculare ausos esse, cum etiam illustribus t. t. Acad. Curatoribus nova fictitiaque inter se confabulati dicantur nomina imposuisse. Vnde facile suspicacibus sinistre de illis quoque cogitandi occasio suboriri potuisset, nisi eorum ingenuitas audacissimos hosce conatus, et solis instar meridiani eas nebulas vel ipse rigor deinceps magis demonstratus dispulisset, sed etiam hanc forte ob caussam exasperatus esset.Belgicum, Britannicum, Gallicum, ad Hispaniae usque fines, felicissime peracta, ductamque in matrimonium A. 1602. VIII. Kal. Februar. Magdalenam, Illustris Dn. Antonii Geuderi ab Heroldsberg, Perillustr. Reipubl. Noriberg. Septemuiri, et Scholarum Ecclesiarumque Curatoris, filiam, Senatoris A. 1603. creati, hinc vero praeter alia splendidissima munera A. 1620. Curatoris Eccles. et Scholar. Academiaeque electi, ac post sublimiorem ex hoc officio procossum Illustr. Leonh. Grundherri, Eccl. et Acad., quae ad Vniversitatis dignitatem tunc adspirabat, Curatoris A. 1622. Supremi facti, posthaec vero Duumviri constituti gravissimi, et A. 1653., quo maximum Principis Senatus decus cum laude gerebat, pie defuncti.Joh. Mich. Dilherro attextum, illi, quibus volupo est, consulere possunt. Elogia vero, multis modis promerita, oratione parentali celebrem Acad. Altorph. Mathematicum, et t. t. Rectorem,
Abdiam Trew, persecutum, satis constat. Job. Sauberto in Hist. Bibl. Noriberg. f. 33. seqq. ubi ejus in Biblioth. publ. merita potissimum recensentur.
G.
Vt ordiamur opus est. In qua Galliam, non a libertate conscientiis aut religioni indulta, sed a liberiori vivendi genere moribusque a levitate parum saepe (quod ad vulgus attinet) discrepantibus, omniumque verisimillime a notione prisca German. vocis Franck, appellatam putamus Liberiam; commemoratam vero in Epistolis arbitramur esse, propter itinera frequentia, cum ab ipso Ruaro, post hos motus continuata, tum ab aliis sociis, et maxime quidem e Polonia, illuc jam ante suscepta, et scripta denique inde emissa, qualia passim videas ab istis allegari et laudari. Quanquam etiam illic sparsa fuisse impietatis semina dubium non sit, et vel frequentissima itinera eo inita Socinianorum complurium, doctorumque in his nobilitatis Polonicae ephororum, probabile reddant. Gallia sua in medium attulit Histor. Socinismi scriptor Gallus, (Lamiusne an alius sit, non definimus,) nodum non omnino dissolvere. Et quanquam Dn. d' Huisseau Prof. Salmuriens., itemque Abbates illi et Portus Regii Monachi, quos clandestini Socinismi Juriaeus insimulavit, tales forte non fuerint, multoque minus Maldonatus et Petavius e S. J.; non tamen, ab eo contagio immune mansisse totum regnum, ausim asseveranter tueri; cum non desierint, qui longius nunc etiam multos illic a veritatis linea in L. de Deo aberrare solere, et Naudaei voce, foris ut moris, intus ut lubet, sentire testentur. Certe, quod ad Petavium attinet, Ruaro amicissimum, non dubium est, quin etiam suspicione is oneratus fuerit injusta, et quod miramur, a Baelio quoque in Epist. 167. approbata, eo quod in Dogmatibus Theologicis testimonia quaedam collegerit, quibus Sociniani in rem suam versis abusi sint. Quis enim ideo, quod alter in deteriorem partem ea rapere queat, vera quae sunt, supprimat? cum praesertim norit, non de verbis, sed sensu judicium ferendum, eaque ratione etiam PP. Antenicaenorum formulas, non semper commodas, vindicandas esse.Crellii, Gallicarum rerum in religione non multo post curam suam Ruaro significantis, de qua ex epistola a Creenio ante Gallia Socinianos, scriptor pereruditus vitae Andr. Wissowatii Biblioth. Vnitar. Sandianae, cui est attexta.Gallicanum commemorans: In omnibus, inquit, occasionibus, religionis, quam ut veram amplectebatur, propagandae aliisque instillandae, haud immemor fuit; quam et publice in Academiis, Athenaeisque non dubitavit proponere atque propugnare. Germaniam ex adverso a fortitudine Andriae nomen accepisse, suffragante ipsa origine, aut terminatione potius Germanica, qua virum sonat bellicosum, dubio prorsus caret. Eaque de caussa in his non moramur; sed ad alia gradum promovere satius putamus. Vbi quoniam MICHAEL GITTICHIVS, ordine elementorum ita ferente, occurrit, ad eum convertenda esset oratio. Quoniam vero, quae porro notemus, non alia quidem jam praesto sunt, quam quae alibi passim reperiuntur in Stanisl. praesertim Lubienicii Histor. Reform. Polon., et Sandii Biblioth. Anti-Trinitariorum obvia, ad hos, et Caput nostrae hujus Historiae Imum, Lectorem Benevol. remittimus. Hoc unum tamen in praesens non possumus silentio praeterire, exactum quidem Novogrodeco, ubi publice is docuerat haeresin Photinianam, A. 1618 fuisse; sed ex agro tamen et vicinia urbis istius non discessisse. Hinc enim, ex Kosiano praedio, ubi dubio procul munus suum adhuc in Ecclesiola, uti loquitur, obiit, ad Ruarum perscripsit A. C. M DCC XLII. Epistolam eam, in qua de Hug. Grotio (quem Theologorum etiam nostratium Johanne Schmidio, in Argentinensi Vniversitate Theologiae D. et Profess. clarissimo, id meminimus alicubi legisse et annotatum esse: Cum alius contra eum bis Magnum, et uterque non injuria, dixerit. Quorum sine dubio alter desultoriam variamque ejus religionem, alter vero doctrinae vastae variaeque copiam, ob oculos habuisse videtur. Vterque vero justa reprehensione ita dignus, ut nonnemini etiam e suggestu Grotium, quotiescunque nominabat, (quod creberrime factum ipse his auribus meis audivisse testor) eruditorum omnium eruditissimum et miraculum eruditionis proclamanti; ex adverso autem in eundem Seysserto cuidam Vlmensi classicum belli sacri Lutheranis omnibus suscipiendi, typis quoque publicis semel iterumque, libellum tamen hodie rarissimum, A 1643. 8. evulgare non verecundato, praeferendus sit.Nugonem magnum vocare consvevit) ita judicat, ut, licet, eruditum esse virum, Ruaro concedat, candorem tamen in eo desideret, optetque, ut singularem et raram eruditionem ad utilitatem potius Ecclesiae, quam ad ostentationem suae eruditionis, et popularem auram captandam, ut antiquitatis peritissimus et in libris veterum Ecclesiae Doctorum versatissimus videatur, dirigat. Eademque istic, tum quibusdam ad Socinismum non admodum congruentibus placitis, tum vero potissimum audacissima illa interpretatione confirmat, qua quae sunt in Epistola ad Thess. posteriori de Anti-Christo praedicta, partim ad Cajum Caesarem,
Simonem Magum trahat obtorto collo; quae nostris quoque dudum improbata sunt. Quae omnes quidem tam exosae fuere Gittichio, praesertim vero postrema, de Anti-Christo, Grotii hypotheses, ut auctorem ipsum per hujusmodi paradoxa rimam quaerere suspicaretur, per quam honeste ad Pontificios elabatur, et hinc dignissimum judicaret, qui ab aliis Sam. Maresio in Antichristo revelato: quanquam etiam ingeniosissimus, Grotioque inprimis comparandus, Sam. Bochartus, in cadem sententia solide discutienda, peculiari ad Sarravium elaborarit epistola.bene depectatur et vapulet. Indignum denique, (quae inprimis mihi placet epicrisis,) homine Christiano, ait, ita paci et quieti publicae studere, ut per eum Christiana veritas aliqua, nedum tam insigni, injuria afficiatur. Ruar. Cent. I. n 93. fin. ex cujus subscriptione, Gittichium t. t. in aedibus generosi viri D. R. Kosi vixisse patet.Gittichium sancti Ecclesiae primae patres fuerint, quippe quos tanquam homines, in quorum sententia de Deo, Christo, Spiritu Sancto, morte Christi et caeteris hujusmodi nihil prorsus sit sani, et, quod adhuc petulantius est, veluti coecos de coloribus judicantes, infrunito sectae suae amore abreptus, odioque in pias animas accensus, traducit: immo scripta priscorum Doctorum, tanquam infinita, teterrimis erroribus scatentia et inquinatissima volumina, Grotium in Crellii sententiam, de Christi satisfactione, tametsi Epistola ad eum data, quae inter Crelliana Opera, Didact. et Polemica complexo f. 1. sqq.Grotius, optimus mentis suae interpres, in Epistola ad Gerh. Joh. Vossium Epp. Remonstr. num. DXLVIII. f. 797 ed. 1704.Crellio scribit, quod non operose respondi, in eo me fecisse prudenter existimo. Quid enim opus bene et satis liberaliter dicta repeti? Si non possit ipse probare, injustum esse, ut volens aliquis pro altero poenas ferat, quod nunquam probabit, et contrarium omnium gentium sapientibus placuisse, tum in ipso libro de Satisfactione ostendi, tum post Crellii L. editum in meis de Jure belli et pacis, titulo de poenarum communione § XI. amplius docebo, etc. Quod vero alia subinde admissa sunt a Grotio, minus sana,
Arminianus fuit: Cui sectae addictis fraternitas propemodum universalis, et dissensionum gravissimarum Grotio in Annotatt. ad Cassandrum, earumque post Riveti Examen Vindiciis, extenuatae: quas nec ipsa tolerantia alioquin, nisi in alienum sensum detorta, et putidissimis pigmentis infucata, tolerare possit.Gittichium, ex iisdem litteris manifesto colligitur. Praeter haec vero, digna lectu nobis videntur, quae idem Gittichius alibi disputavit cum Crellio, pro hominum in coelesti vita, Christi, puta, et resuscitatorum aliorum, unitate, aut diversitate numerica, uti barbare loquuntur Scholastici: Vbi eosdem esse, tuetur Gittichius, inficiatur Crellius; uterque vero philosophicae haud spernenda eruditionis specimina, admixtis tamen Socini scitis, edidit. Crellii T. IV. P. III. f. 538. sqq. et his adde, quae cum Ruaro parimethodo nec inerudite, at solita pertinacia, de Jejuniis praesertim statis fixisque Cent. I. n. LXXXIX. sqq. disceptavit.Peuschelio, Vogelio, caeterisque sociis, superiori capite jam observavimus; At cum valedixissent illi haereseos Photinianae placitis, ne AltorphI egerit, luculentissime patet. Quem animi characterem praefervidum etiam aliae epistolae, concitatiori animo scriptae fere omnes, produnt. Quod reliquum est, excessisse ex hac vita A. M DCC XLV. Sandius refert; qui de caeteris, a nobis hoc loco et supra jam copiose enarratis, prorsus silet. Clementini nova appellatio cryptica ex Germanorum Gütig cum proprio illo Gittichiano quadantenus, vel sono, concordante, absque dubio nata est: cum qua et plenior illa periphrasis, cujus Adr. Bailletius Scriptorum sub alienis nominibus latentium c. 18. f. 447.Jesu jugi Clementia cinctum, ut lateret, eundem dici testatur voluisse, non male convenit. Vbi etiam, quod obiter notamus, pari modo symbolico, cum trajectione simul litterarum, alios uti consvevisse sodales Socinianos observat, et Moscorovium sub his verbis: Verus promus custos;
at Przypcovium in Symbolo: Sapis purius cum zelo, delituisse; Pisecium autem illud: Pacis es ostium; ac Stegmannum denique periphrasin istam: Magnus amicus honesti, assumsisse, commemorat. Idemque hoc ipso libro doctissimo, etsi nostrum hunc Catalogum ignoravit, alia tamen infinita exempla mutatorum, ad fucum simili prorsus modo faciendum, nominum congessit. Bailletii non facile occurrat, Goslavium pergendum est, nominatissimum acerrimumque Socinismi defensorem, qui ordine in Indice nostro Lubienicio, fratres, erroribus istis addicti, e nobilitate Polonica eminentiores: Quorum decora et merita gentilitia, haud vulgaria profecto, cum ille studiosius recenseat, Histor. Reform. Polon. L. III. Cap. XV. f. 273. fin. sqq.Andreas Goslavius; hujus ergo non amplius habebimus rationem, nisi forte, Samuelem Przypcovium sororium illius fuisse, ex eodem Lubienicio Przypcovium magnum, ob eruditionem et acumen ingenii, aliaque inter suos merita, vocat, eodemque cognationis gradu Georgium Czaplicium et Sigismundum Zabavium illi conjunctum fuisse docet.Adamum vero Goslavium a Bebelno documenta doctrinae suae, et pro haeresi Socini luci commissa nonnulla, magis illustrarunt. Atque is etiam est, quem Dioclem appellitare nostri illi congerrones consveverunt. Publico officio, quod sciamus, haud perfunctus est, sed in praedio paterno Krassow, non procul Luclaviciano pago gemino, sede illa haereseos inter alias maxime famosa, in qua F. Socinus diem suum, ut inferius docebimus, obiit, atque sepultus est, vitam, post initium superioris seculi, traduxit: unde etiam jussu amicorum et pietatis ejusdem scilicet! sociorum libellum clarissimum, de quo mox dicemus, in lucem publicam emisit. In cujus Praefatione fatetur, totum octennium Polonos usitatis, aliquid lucis affundunt.eumque esse morem gentis suae plerorumque nobilium, tamdiu studiis ut incumbant, quamdiu in scholis perseverent, addit. Quem utut non laudet, ita tamen rem esse, de se aliisque affirmat, ut ad vicesimum annum rarissime litteris navent operam, ultra vix unus aut alter; bonaque pars aetatis otio absumatur, reque militari, civili, aulica omnes ad unum
occupentur. Qua ratione reddita, et ad se quoque applicata, nondum eo tempore, quo libellum illum evulgavit, trigesimum aetatis annum se attigisse haud obscure prodit. Est autem is libellus, Refutatio eorum, quae Bartholomaeus Kekermannus in L. I. Syst. Theol. adversus Antitrinitarios disputat, tribus partibus distincta. Racoviae Sternakianis typis 8v. A. 1607. primum editus; qui etiam praecipuam auctori nominis celebritatem peperit. Disputat in hoc opusculo plus justo, quod ipse Goslavius lubenter fatetur, philosophice et subtiliter, de summis et sola Dei revelatione nobis cognitis mysteriis, sed extra oleas vagatus, ita nimirum, ut perpetuo res finitas cum infinito ente, qua chorda et reliqui oberrant, comparet et confundat. De reliquo stylus quo utitur mediocris est, attamen pro studiorum atque vitae ratione non spernendus; caetera sunt cum Socino communia. Cur denique Neo-Sociniani nostri eum prae reliquis, in epistolarum familiari sermone, commemorarint, in caussa fuit procul dubio nova hujus opusculi editio, quae A. 1613 denuo praelo exiit, unde citatio frequens, laudatio primipilorum non vulgaris, et commentatio etiam fratrum mutua originem habuit. Enimvero non dubitandum est, quin multa quoque de Confutatione Jac. Martini Librorum de Tribus Elohim ab eodem adornata, quod elaboratum tamen opus incuria amici periisse, Lubienicius Sandio contra anno 1620. hujusmodi quid (forte partem aliquam aut tabulam e naufragio) de Persona Racoviae prodiisse 8 v. affirmante.Vogelius potissimum docentem audiverat, cuique Philosophum, qualis esse videbatur Goslavius, acutum Peuschelium perscripta.Smalcii vira elucet, in Diario descripta, in regendis Ecclesiis, una cum Moscorovio et Jacobo Stennio auctoritas, quae tanta erat, ut instar Seniorum Regentium universalium (a docentibus apud Socinianos, uti Reformatos, distinctorum,) plerisque visitationibus, Synodis, aliisque hujusmodi congressibus non tantum interessent, sed quodammodo prae essent, aut praecipuorum certe Consiliariorum partes sustinerent. Quo factum est, ut Crellius quoque absque ejus consilio nihil peragere auderet: quemadmodum ex epist. illa, quae a Celeb Creenio P. V. Animadv. Hist. Philol. excusa est f. 259. sq. confici potest.Sandius, uti nec caeterorum fatorum, meminit. Attamen post annum MDCXL adhuc in vivis fuisse superstitem, ex Ruari epistolis colligimus. Dioclis autem cognomentum ex Graeca litteratura, ubi Medici et Philosophi hoc nomine claruere,
Germanica quadam forma ac notione deduci debere, probabile nobis visum est. Ita ut Dei gloria, seu laus, Gottslow, atque sic ipsius Goslawii nomen gentilitium exprimat. Quae, dum meliora aliis succurrant, sufficere potest conjectura.
A Socinianorum promacho Aegidii Hunnii discipulum Micham Commentario discedas: in quo tamen, quid in Exegeticis humeri ejus valuerint, abunde demonstratum dedit. Quanquam neque in hoc opere A. 1616. primum excuso, et A. 1664. Jenae recuso, disputationum cum adversariis immemor fuerit, sed bonam quoque ejus partem iisdem confutandis insumserit.Socinismum impugnatum pertinent, illustrationis gratia h. l. enarrare. Jenensem fuisse Theologum, aliis tamen antehac muneribus jam alibi in Hungaria Gregorius Horwath, L. Baro de Gradetz etc. praefectus; ubi, quia Theologica et Philosophica docebat, prima ei cum Calvino - Reformato homine Sebastiano Lamio publice disputandi occasio data est. Quae Cassoviensis scholae regimini admoto, mutata scena, denuo cum Reformatis ab eo diu multumque disceptandum esset: Donec ex Hungaria a Turcis oppressa A 1599. in Germaniam reversus, a Christophoro Schulenburgio, aedis cathedralis Havelbergensis Praeposito, ad congressum cum W. Amlingio Schochwizianum in agro Mansfeldico invitaretur rebusque A. 1604. bene actis p. p. scholae Mansfeldensi atque tandem Islebiensi Ecclesiae praeficeretur. Quae ipsemet fusius in Praefat. Apologet Absurd. Calvinian. enarravit, quantusque fuerit, et quam expeditus disputator, condocefecit.Germania defunctum, neminem fugit. Quemadmodum autem jam ante adventum in Academiam Salanam nostrorum recens corruptorum Socinianorum adversus haeresin pestiferam istic disputarit, scripta et Academica schediasmata ostendunt. Inter quae facile primas tenent Diss. de Deo et Attrib. Dei contra Conr. Vorstium A. 1613. Dissertt. de Satisfactione Christi contra Ostorodum et Socinum A. 1613. Harmonia Calvinianorum et
Socinian. A. 1612. Vindicatio incarnationis filii Dei ab impugnationibus recent. Photin. A. 1613. et alia haud dissimilia, sub id tempus in publicam lucem data. Quid vero, cum illi eo advolarent, aut certetransirent, actitatum sit, ad Caput sequens, ne quid praepostere anticipemus, referre magis congruit. Nunc illud duntaxat observamus, hosce labores, aliosque multo plures, adversus Calvino-Reformatos potissimum, vehementioribus interdum titulis, Absurda absurdorum absur dissima Calvinistica absurda etc. quae paullo ante haec tempora A. 1612. Jenae impressa sunt, et in Polemicis Sacris A. 1656. cum plerisque paullo ante laudatis Anti-Socinianis opusculis, sed mitigato nonnihil titulo, ibidem recusa, comparent.disputacem Theologum Joh. Kromayerus, encomiastes post fata, testatum reliquit, Clypeus et Gladius Academiae Jenensis dici consvevit.LL. Theol. a se jam ante, quam Jenam advocaretur, ex parte evulgatos invecto, et non multo etiam post, Vinariam hoc ipso anno, quo Socinismus Altorphio solemniter ejectus est, translato, in epistolis conquestus est Gerhardus. Quae, pluraque alia hujusmodi, ex MStis ad b. Meisnerum litteris a Gottfr. Arnoldo in Hist. E. et H. P. II. L. XVII. c. 6. §. 34. fusius narrantur.Smalcii Refutationes variae contra Grauerum ea tempestate, qua nostri illi congerrones in Saxonicis Academiis vivebant, ac paullo ante, nominatim evulgatae. In quibus eminet Refutatio Disp. de Sp. S. a Grauero scriptae A. 1613. Racoviae 4ta forma impressa; quam ipsemet a viro primario sibi Smalcius ait e Germania missam, in Praefatiuncula huic schedae praeposita, seque rogatum esse, addit, ut, quae inexpugnabilia putet Grauerus, refutarentur. Qui vir primarius, utrum e nostris aliquis, an alius clandestinorum Socini fautorum fuerit, Lectori Benevolo divinandum relinquimus. Ruarum fuisse, propter graves caussas suspicamur.Refutatio Thes. Graueri de incarnatione filii Dei, Racov. quadruplicata, quam vocant, chartae forma itidem emissa; itemque Confutatio Disp. de Persona Christi contra eundem, ex eadem
Socini alumnis uberrima de Grauero confabulandi materia extiterit, quotidianis praelectionibus et recitationibus, immo et colloquiis familiaribus, a Grauero ipso valde aucta. Quippe cujus non solum scripta Anti-Sociniana et argumenta oretenus prolata solebat Peuschelius solicite annotare, et ad fratres diligenter, uti inter eos dudum convenerat, perscribere, sed verba etiam privatim ex ore viri docti, liberius saepe pronunciata, Libros Photinianorum esse adeo accurate conscriptos, ut in admirationem lectores rapiant: haec ipsa verba Peuschelius cum tripudio quasi, mirifice sibi suisque sodalibus hinc gratulatus, ad Cobium Peuschelii inventa epistola deinceps addocuit, ex cujus Schopperum, Graueri disputationes, solebant. Ita quidem, ut et Vogelius statim ab initio Peuschelium in epistola Wittebergae scripta Peuschelianas Jenae reperta.
Quibus verbis tamen non solam disputandi vehementiam Grauerianam videtur notare voluisse; (eam enim hi juvenes superciliosi nihilosecius non admodum sibi formidandam putabant,) quam curam
Socinismo solicitudinem, atque ingens illam haeresin proserpentem detegendi studium. Quanquam idem deinceps interrogatus Noribergae, in Colloquio, et ante illud habitum, in vadimonii actis, inferius copiosius describendis.nigri Theologi, quo Grauerum insigniverit, titulo, id eo factum esse callide responderit, quia Grauerus parum candide secum egerit. Id quod effugium A. 1616. ex litteris Schröderi ad Gerhardum scriptis excerptum nobiscum Amicus quidam singulariter colendus communicavit; ubi et Gerhardum, ut hanc responsionem Vogelianam cum collega Grauero communicet, rogat, et, qua in re hoc factum seu commissum aliquid sit, ut candor in Grauero desideraretur, se nondum audire potuisse, Vogelii, hinc liquido appareat.Cani, a Germanica Graweri notione, appellatio, qua etiam tritissime omnium usi sunt, cum illud nigri epitheton fortassis una aut altera duntaxat vice exciderit Vogelio. Quae restant de celebri hocce Theologo dicenda, et ad praesens negotium attinentia, ad Cap. III. rejiciemus, Peuschelio ad amicum quendam perscriptum, ad extremum attexere placet. Qui, reliquis Theologis, inquit, omnibus facem praeferre videtur, est D. Albertus Grauerus, Acad. Jenensis Theologus loquacissimus, et inter suos deus quidam, qui pluribus scriptis et disputationibus nos acriter impugnat, quique plurimos vestros et habet et legit. Jenae inventa est.Peuschelius; qui et ipse Grauero horum librorum haud exiguum apparatum Grauero.
Pro supplendo nunc defectu huic quoque litterae adjiciendus est sodalis aliquis non postremus, quantumvis inter seductos potius a veritatis tramite, quam seductores seu planos primi ordinis, numerandus, PAVLLVS inquam GROE, cui Coronaei nomen inditum esse legimus: utut etiam Paulli nostri nomenclatura in eo designando haud raro tantum contenti fuerint. Erat is perinde, ut caeteri plerique, Noribergensis patria et juris utriusque Studiosus, qui in Acad.
Altorphinam pervenenerat d. XXII. Aug. A. salutis reparatae MDCV., atque Gymnasii gradibus paullatim superatis, Academicis studiis illic quoque diutius operam dedit; inde vero Jenam, A. MDCXIV. inclinante, Andr. Dinnero JCto tanquam juvenis sibi amicus Joh. Gryphiandro Prof. Jenens. et Ortholfo Fohmanno JCto eum commendatum, sed intimius multoque minus a Socinismo, quem imbiberat, haud cognitum fuisse in Epist. Richteri f. 648. legas. Hoc enim anno 1614. non 1612. eam scriptam esse, ex Philotheca Vogeliana, cui Altorphii adhuc nomen ille suum inscripsit, intelleximus.Rostochium paullo post abiisse constat; ubi etiam, eodem illo tempore, quo infausta illa haereseos societas patefacta est, A. 1615. et 1616. adhuc litteris gnaviter incumbebat. A Crellio fuisse ad errorum praecipitia abductum, postea compertum est fratrum testificatione: quorum etiam narratione, in fraternitatem susceptum fuisse solito more, innotuit: qua de re ad calcem hujus capitis Crellianis infra Cap. IV. exhibendis assequi licet, ipsi Noribergenses anno circiter 1623. adhuc in illo luto eum haesisse crediderunt; quippe qui, interprete Corn. Marci, jam Professore Theologo, Racoviae potius quam in patria eum quaerendum existimarunt; Crellius in Gallia illum tunc temporis commorari significavit, et haud obscuras simul, quod in haeresi adhuc perseverarit, significationes dedit. Qua de caussa etiam de reliquis ejus fatis aqua nobis haeret. Joh. Rötenbeccii, a Collega omni honoris cultu prosequendo D. D. Jo. Jac. Bajero, Medico celebratissimo, nuperrime nobis exhibitis, A. 1629. in Italia eum vixisse, atque Patavii ab illo cognato suo divulsum, inscriptis d. 19. Martii verbis:
--- Delet, quod mox laudaverat inse,
Qui cupit aeternae donari frondis honore,
discessisse, ac proinde post tot a detecto Socinismo annos adhuc hinc inde vagatum esse, intelleximus. Vnde, nunquam forte patriam eum vidisse amplius, immo nec resipuisse, conjici potest.Ruari, tanquam fratris, quando de Coronaeo nostro scribit, fit mentio. coronae (Kron) vocabulum prope accedens, subministrat. Addere possemus etiam Grotium, Hugonem inquam, illum tanti nominis, in Politicis et Theologicis, virum et eruditionis monstrum, quem incertum, qua de caussa, Suffranium nominaverant; sed quia raro id factum
Socinismi tunc suspectum fuisse certum est. Quorum Martini Ruari persvasionibus eo pellectum, aliis verbis Morbofius in Polyhist. T. III. L. V. f. 553., quam hoc veneno infectum esse credi (a credulis fortasse), ausus est affirmare. Nos in religione Eclecticum h. e. Remonstrantium partibus addictum mansisse, iisdemque immortuum esse, ac de reliquo, ut Menagius loquitur, copia potius quam inopia religionum, nimioque pacificandi studio laborasse, turius asserendum opinamur.Arminii patronus vel assecla tantopere inclaruerat) neque alios ejus fata eruditos latent, Joh. Jac Schudtio peculiari libello, F f. ad Moen. A. 1722. evulgato, succincte delineata. Cui epistolam Ruari ad Fr. Limburgium, quae in Cent. I. numero sexagesima sexta est, addi jubemus. Quippe in qua ille, quod omiserunt paene omnes, caussam, tum exauctorationis tandem in aula Suecica subito ortae, tum mortis etiam inde consequutae, extenuationi placitorum Pontificiorum, factaque hinc abdicatione, seminibus morbi inde positis, iisdemque tempestate maris iniquiori forte magis excitatis adscripsit, et, se biennium ante de infelici hoc eventu eum submonuisse, ait. Initia vero hujus teporis Grotiani, ex Annotatis in Cassandri consultationem, quae eo tempore, quo jam Legati Suecici in Gallia fungebatur munere, scripsit, quaeve A. Rivetus clam circumgestata e MSto cum Refut. seu Animadversionibus publici juris fecit, sive sumfisse sive innotuisse, ex hujus Praef. in Annot. Confut. addiscere licet, quae conferri potest.Advocatum fisci seu criminalium actionum Curatorem fuisse, ac paullo post Roterodamensem Syndicum creatum, satis inter omnes constat. Si conjecturis indulgere fas est, probabile videtur, pietatem Ordinum Hollandiae, ab eo hac tempestate publicae luci commissam, pro adstruenda Remonstrantibus tolerantia, adversus Sibr. Lubbertum et Leovardienses, in caussa fuisse, quare ab occultis Socinianis cum elogio his annis aliquoties sit allegatus. Id P. Colomesii Bibliotheque choisie ed. Fabrit. 122. marg.) hic est: Ordinum Hollandiae ac Westfrisiae pietas ab improbissimis multorum calumniis, praesertim vero a nuper a Sihrandi Lubberti epistola, quam ad Rever. Archiep. Cantuariensem scripsit, vindicata, per Hugonem Grotium, eorund. Ordd. Fisci Advocat. auctoritate publica Senatus delegatorum ab Ordd. Hollandiae et Westfrisiae excudit Lugd. Bat. Johannes Patius juratus et ord. Acad. Typographus A. 1613. Judicium vero de labore istoc Grotiano legatur in Epist. Gerh. Joh. Vossii, quae XIV. est ad Grotium consignatum: ubi et in vernaculam linguam scriptum illud transductum fuisse narratur. Caeterum paullo post contra Lubbertum id opusculum defendisse Grotium in Bona Fide Sibr Lubberti A. 1614. excusa, idemque etiam Joh. Arn. Corvinum contra Bogermannum saxum volvisse, Lubberti denique Responsionem illam ad Pietat. Hugonis Grotii (sic enim titulus habebat ejus opusculi, cui Bona Fides opposita fuit) a Praepotentibus Ordd. Holl. et Westfris. publico decreto, A. 1614. d. XVII. Octobr. vulgato, pro libello famoso declaratum esse, et tanquam quieti publicae noxium prohibitum, aliunde constat. At Lubbertum nihilominus non multo post Gothofr. Sopingum hyperaspisten habuisse, Apolog. Respons. A. 1616. excusae auctorem, nemo ignorat.de Satisfact. Christi libellus (qui typis primum a Gerh. Joh. Vossio subjectus est cum praefat. A. 1617.) jam ante totum biennium et amplius elaboratus erat; tamen, cum vel domi delituerit, vel inter manus, ut Vossius loquitur, clarissimorum aliquot Professorum et Pastorum Ecclesiae, aliorumque dignitate praestantium virorum versatus sit, incertum est, nostros tyrones eum MStum hucusque vidisse; Refutationem autem Crellianam multo post A. 1623. demum subsequutam esse, nemo ignorat. Quod reliquum est, de Grotii hoc illustri opere, quod pro Satisfactione Christi scripsit, opposuitque Socino, eo potiffimum fine, ut Ictorum quoque principia, quibus adversarius abusus erat, a calumniis vindicaret, legatur adversus Hermann. Ravenspergeri Censuram iniquiorem Gerh. Joh. Vossii Responsio ad Judicium H. Ravenspergeri de Libro ab Hugone Grotio pro Catholica Fide de Satisfact. Jesu Christ. adversus Faustum Socinum scripto, seorsim primum A. 1615. Lugd. Batav. 4to. ed. et Tom. VI. Opp. A. 1701. ad calcem subtexta. Vbi in Praefat. opusculi Grotiani encomia ex variorum Theol. epistolis collecta, aliaeque pro Grotio praestantissimae notatuque dignissimae observationes habentur: quibus et calumniae in eum confictae facilius abstergi possunt. Nobis hic nec seritur nec metitur. Hoc autem fatemur, utut utilissimus sit iste Grotii labor, vix tamen comparari eum posse, qua doctrinae integritatem, cum nostrorum hoc de argumento scriptis. Quoniam, quando nostri recte Remonstrantium placitis addictus acceptilationem non obscure substituit. Caeterum quod neglexisse visus est Grotius officium, nihil ad Crellii responsionem, tametsi duos circiter et viginti annos superviveret, reponens, ambiguae hinc fidei suspicione adspersus, Andream Essenium, Theol. Vltraj recepisse, et haud insulse quoque perfecisse in Triumpho Crucis A. 1649. publ., non est, quod moneamus. Caussam de reliquo, cur ipse nihil responderit, ipsemet in epistola ad G. J. Vossium Calend. Januarii A. 1638. perscripta, quae inter Epist. Remonstr. n. 548. ed. 1684. legitur, reddidit, ubi non infeliciter suspicionem haereseos Socini approbatae a se amolitus est.Remonstrantibus seu Arminianis scriberetur, magnopere arridebat. In ipso enim caeteroquin libello istoc Socinianos prae omnibus execrandos pronunciavit Grotius: Cum haeresis sit, inquiens, venenum Ecclesiae, et quidem praesentissimum, sed tamen haereseos aliqui sint gradus, ut sit haec illa nocentior; pejorem aliam non reperiri haeresi Socini, ad cujus etiam mentionem pii omnes exhorreant. Vtcunque sit: nondum tamen ex his ratio nominis inditi patet, et quoniam ex antiquitate nemo nobis succurrit, ad quem respexisse hariolemur, de ejus origine investiganda desperamus, nisi suffraganeum, ut qui Ordinibus Hollandiae, edicto eandem
suffragatus sit, vocem hanc scribendam putes. Quem calami errorem horridiora haec nomina nun quam audita describentibus, vel male audientibus, ex recitatione committere admodum proclive fuit.
H. Littera
quae proximo loco sese offert, Hagam Comitum in primo obtutu sistit, per periphrasin Locum, in quo Sylvanus auditur, vocatam. De qua Praepotentium Ordinum Hollandiae conventibus ordinariis destinata urbe nihil heic annotandum arbitramur, praeterquam, obscurum nobis videri, quomodo Sylvanus, h. e. Vorstius, illic auditus sit, quem Lugduno, cum vix adventasset, excedere singulari fato, de quo paullo inferius, audiri de doctrina, in sua excusatione apud Praepotentes Ordines Hollandiae proposita, et benignius, quam in Anglia atque alibi, audita, admissaque, intelligi debeat? Quod tantisper credemus, dum melior suppetet explicatio. Auditum enim istic esse Vorstium, in pleno Consessu Foederatorum Ordinum, praesentibus etiam Collocutoribus celeberrimae illius collationis Hagiensis, bene constat. Neque etiam ignotum est, verbosam orationem Teutonice istic habitam, qua se ab objectis erroribus (Socinianis) purgare conatus est, et typis quoque impressam, Latine A. 1612. Amstelod. prodiisse. In quam et censurae aliorum evulgatae sunt haud paucae, interque eas G. Eglissemii, Scoti, rigidiorem confutationem celebriorem esse, nihil caussae est, cur h. l. copiose ostendamus. Qualem et nos paullo post ad memoriam Lucii commemorabimus. At enim, quia haec jam A. 1611. vere ineunte d. 22. Martii gesta sunt, suspicionem nobis moverunt, annon pro auditur, locus, in quo Sylvanus auditus, legendum, et inter describendum forte error commissus sit. Sed satius est, haec omnia in commodiorem exponendi locum remittere, et ad alia pergere. Succedat ergo HAINLINVS, is, in quo uno illustrando, et ex agro Würtenbergico protrahendo, hallucinatus est CL. Möllerus: prout jam ante nos recte observavit, erroremque istum celeberrimus Vogelii nepos, D. H. N. Gundlingius in Gundlingianorum prima correxit Parte. Joh. Jacobi Mathematicum et Abbatem tandem Bebenhusanum, cujus A. 1660. defuncti vitam ea, qua solet, diligentia descriptam in Memor. Würtenberg P. II. f. 158. sqq. exhibere S. R. Fischlinum, nemo ignorat.Sebastiani: quem neque Freherus indictum, tanquam collegam, praetermisit, studiisque in patria Academ. Altorphensi primum, usque ad annum 1614. exeuntem, tum Giessae, Argentorati et Basileae, Medicis incubuisse, atque in postremo horum Athenaeorum Laurea quoque Doctoris Medici condecoratum tandem esse, retulit. Quemadmodum vero caetera alto silentio sepulta esse maluit, quam vel syllaba attingere, quae de Socinismi, ad tempus, erroribus ab aliis quibusdam commilitonibus probatis, non semper videntur bono Frehero, (utcunque licet,) incognita fuisse: ita quoque in Hainlini brevi illa vitae enarratione de ea labe, qua fuit ad tempus coinquinatus, prorsus tacuit. At cognitum nobis est, certisque documentis, sed ut pleraque alia, MSctis, memoriae proditum, perspectumque, et Hainlinum his partibus, tantisper dum AltorphI vixit, ac diutissime fuisse addictum, quin etiam pro sodali a caeteris agnitum, et in fratrum secundi ordinis fratres a nobis vocari solent, h. e. seductos et gregarios magis milites, quam aliorum in devia seductores seu signiferos. Idque partim propter Medica studia, juxta Philosophiam, diligentius et ex professo exculta: partim etiam, prout ipsi de eo postea testati sunt fratres et sodales pervicaciores, quia mente subdola Deum finitum esse disputasset ac defendisset, scriptis eapropter ad Senatum Acad. ab Illustri DN. Curatorum Collegio litteris, rationem ejus rei reddere jussus, responderet, philosophice se hanc quaestionem tractasse et ardore magis disputandi, quam tuendi hanc opinionem, id a se factum esse, affirmando elaberetur.Socinismi a Georgio Richtero fertur primum hausisse, quos Ruarus lapsu temporis magis firmaverat; Et quamvis ad saniorem mentem, ut ante dictum, mox rediisse visus sit, meminimus tamen a viro quodam Andr. Mühldorffio.Medico usus erat, aliquoties narratum nobis esse, subinde a se, cum viro decrepitae senectutis his de rebus collocuto, observatum, scrupulos quosdam, quos tamen in animum haud demiserit amplius, male illum habuisse. Quod reliquum est, patrum nostrorum memoria A. R. S. MDCLXIII. Septuagenarium, ita, ut supra laudatum D. Joh. Georg. Fabritium in Senioris Collegii Medicorum Norib. dignitate successorem habuerit: de quo paullo ante §. XVII. disseruimus.Noribergae optimum hunc virum, Vogelio nostro amicissimum, eidemque ad cineres usque dilectissimum, notum est: Et quidem tunc, cum Senioris Medici ordinis in ea civitate dignitate praefulgeret, magnaque dexteritate Medicinam diutissime fecisset. De Crelliana amicitia testimonium ferre poterit carmen Disput. ejus Physicae, sub Guolffg. Waldungi Phys. Prof. praesidio A. 1613. d. XXX. Septembr. de Mundo, Coelo et Stellis propositae, annexum, quod, quoniam breve est, hic apponere lubet:
Johannes Crellius. Fr.
Vtrum monitis hoc versu postremis ad illud quoque respiciat, quod paullo ante dictum est, a fratribus caeteris in eo fuisse notatum et reprehensum ingenii atque indolis liberioris vitium, L. B. judicet. Nobis id quidem valde est verisimile: utut nihil definiamus. Alterum potius subjungemus, de Ruari in eum propensione singulari, testificans carmen, deliniendo, conjunctos jam ante arctius devincire solebat.Waldungo, disputandi exercitio, Decadem quaest. philosophicarum complexo, et anno eodem 1613. mense Junio ventilato, his verbis:
Scr.
Mart. Ruarus.
Nimirum hinc evidenter elucet Galliculum ab ipso cognomine, quod perfacile est mutatu ex Hainlein in Hâinlein, dictum esse. Oratione seu Concione funebri in obitum Illustris viri Anton. Geuderi A. 1604. habita cognovimus; cui a se recitatae et typis dehinc impressae, multumque ad Illustris Geuderorum gentis historiam evolvendam lucis affundenti, Pastorem t. t. Heroldsbergensem, Andream Hainlein, nostro haud dubie cognatum, et h. t. adhuc superstitem (obiit enim A. 1628.) Galliculi etiam nomen subscripsisse observavimus.Dominici, qua altera appellatione insignitus legitur. Et multo quidem ea impeditior redditur, si, uti observavimus alicubi notatum, etiam Curionis nomen adjungatur. Verisimillimum tamen videtur, quod Dominicus ex Graeca notione Sebastiani, (Augustum, dominumque signat) et Curio ex ea dem lingva, ubi juvenculum denotant repetenda sint. Idque multo esset credibius, si juvenculo tantum homine, sed pullo quoque gallinaceo usurparetur; sic enim Germanico Hänlein ex asse responderet. Sed nihil opus est maleferiatorum juvenum intricatae nominum mutationi, haud ad amussim criticis semper legibus convenienti, solicitius immorari. Eamque etiam ob rem Hamilinii, quam eidem Hainlino interdum affinxerunt Hainlini nomen forte corruptum exscribentis.Autumni et Aulaeandri nomina: de quibus innotuit nobis; priori Herbstium, Studiosum Theologiae in Acad. Altorphina t. t. viventem, sed nihil cum Socinismo commercii habentem, innui; quem salutari suis verbis quandoque, occasione sic ferente, duntaxat jusserint, ut amicum, et ex Academica consvetudine notum. Famae Altorphinae a Dinnero publicatae (de qua Cap. III. Sect. I. §. ---) attextum: ex quo non solum, alienum ab hac cum haeresi fuisse, sed publice quoque eandem detestatum esse, liquet. Vtut, numerum hac peste correptorum ad homines vix tres et ipsum contra veritatem, poetica forte quadam licentia, adstrinxisse, nollemus.Aulaeandri fratribus duobus commune erat. Quorum primus Christophorus Höfflichius, Jurisprudentiae deditus, et insignis poeta, Altorphio jam anno 1614. abierat, Jenamque concesserat; unde non multo post in patriam, Noribergam, reversus, a Secretis primum fuit Illustri Senatui, tum vero Syndicus Reipubl. constitutus, perutilem eidem in rebus civilibus operam navavit. Secundus
Leonhardi praenomen fuerat, Altorphio excedens, eodem A. 1614. medio Jenae studia litterarum itidem continuabat. Atque hunc posteriorem, natu inter fratres minorem, intelligi, hac nova appellatione Graeca, ipsimet confessi sunt ejus autores. Haereseos ejusdem approbatae suspectum quidem fratris compellatio, qua erga Vogelium in Philotheca usus est, nobis fecerat, sed communi amicitiae jure ita dictum ab eo fuisse, non erroris consortio, fratrum ipsorummet verorum confessione successu temporis cognitum fuit: Vtpote qui, haereseos participem haud fuisse, candide affirmarunt, atque ita suspicione innocentem prorsus liberarunt. Quemadmodum vero idem ille Leonhardus Höfflichius maturo obitu vacuum fecerit locum Peuschelio, cui is posthaec succederet in pago Kalchreuth, rectius Cap. IV. enarrabimus; jam vero ad lit. I. progrediemur.
Quae in principio heic comparet, Jena, non multum nobis negotii facesset, omnibus quippe nota, Studiorum Vniversitas, atque hinc etiam, quod aliquandiu eam insederant nostri, suarumque disputationum theatrum elegerant, saepius in epistolis nominata. Oenomen dictam esse ex Hebraica seu Chaldaica potius origine, unde vulgo derivari solet, serio an per jocum, non definimus. Vtrumque horum vocabulorum Jain et Jenensi nomini, quod ad sonum attinet, nemo non, credo, largietur. Vtrum vero solum, in quo sita est urbs celeberrima, tantae sit fertilitatis, ut vel propter copiam vini notabiliorem, vel praestantiam etiam Jesuitas ab amictu Nigros praecipue appellatos esse, haudquaquam dubitamus: utrum vero simul ad eorum mores, secundum vulgare Latinorum proverbium, respici jusserint, nec ne? in medio relinquimus. Illud certo magis scimus, occasionem a scriptis Polonorum inprimis Jesuitarum, Smiglecii, Wujeki, Scargae, Campiani, Eutropii Nic. Cichovium, cum quo Schlichtingius potissimum, Consessionem ipsius ambiguam et A. 1651. publicatam aggresso, concertavit, dedita opera silemus, aliosque plures; quoniam haec nostrorum congerronum aetatem excessere, nostraeque propiora fuere.Polonia ad Gernianos nostros, vel ab his in Poloniam litterae, quod frequentissime factum est, mittendae essent. Cum Germanis de reliquo, ex ea societate doctioribus, nostris, praesertim hisce Polonia vero cum illis plus satis tum temporis decertandum fuisse, et scripta primipilorum docent, et status Poloniae Eccles. confirmat.Nigros dictos plane persvasi sumus. Eademque ratio forte etiam reddi potest, cur in Germania mentionem illorum alioquin prae aliis ordinibus monachorum seu Religiosorum, ut vocari malunt, facere oportuerit. Eques ille Polonus, qui vitam Socini conscripsit, hunc magistrum suum (quem et ipse in plerisque sectatus est) non tantum hoc praecipue nomine laudandum putaverit, eo quod in animo semper habuerit nobilioris (novae fortassis voluit dicere) Fidei doctrinam tradere, sed etiam in fine Historiolae cum Ignatio Loyola eum comparare ausus sit, alii judicent. In pejorem certe partem collationem istam, nec sine ingenii acumine, accepit vertitque Georg. Aschwell, doctissimus Angl. Eccl. Presbyter, cujus e libello, de Socino et Socinisino Oxoniae A. 1680. procuso haec si lubet, repeti possunt.Belgici Crypto-Photinismi primipilus, Erasinus Johannis, qui hos proxime consequitur in Onomastico nostro; utpote cujus frequentiorem haud dubie et paene necessariam memoriam historia Socinismi, saepenumero inter fratres confabulatos, vel propter disputationes varias, dum expoliretur, ortas, illustranda postulavit. Quanquam enim dudum ex hac vita obscurus iste erro excesserat, attamen ejus quoque vita, doctrina et scripta tanto fuere notabiliora, atque hinc etiam nostris novis Photinianis notiora, quanto vehementius ipse cum Socino quondam decertaverat. Claudiopoli in Transylvania Pastorem tandem egisse, diemque illic obiisse supremum, passim observatum est, idque ex Sandio, Socino in Praef. p. p. citanda.Antwerpia Guilielmo, Duce Auriaco, Burggrafio t. t. Antwerpiensi, ejectus est. Qui cum A. 1566. Evangelii sec. August. Confess. praedicandi potestatem Antwerpiensilus fecisset, hujus improba mente hominis et lites, inter Lutheranos atque Calvino - Reformatos ortas, in rem suam vertentis abusum libertatis concessae aegerrime tulerat. Aliter paullo Gerh. Brand, qui, uti ex Mich. la Roche Memoires litteraires de la grande Bretagne T. III. f. 100. sq. didicimus, propter librum, quem: Discursum, in quo demonstratur Regnum Antichristi statim post Apostolorum tempora coepisse, et Concilia omnia, ipsumque adeo Nicaenum, hac peste insectum fuisse etc. inscripsit. (ab eodem etiam Brandtio in Hist Reform. Belg. copiose recensitum,) male audivisse, et carceri destinatum fuisse, at re comperta clam aufugisse, (il se retira secretement) narravit.Möllerus diligenter monuit; sed, quae fuerit patria hominis errabundi, neuter explicate docuit. Nos autem Germanum fuisse, ex Marchia Veteri, Soldwedeliensem, et Lipsiensis Academiae ad tempus alumnum, atque hinc forte, incertum tamen, quo fato, Antwerpiam demum Genevae aliquantisper cum Beza conversatus fuerat. Quamvis enim, quo tempore id factum sit, definire non audeamus; illud tamen silentio praeterire non possumus, ad Joh. V. 39. commentatum Bezam, ab eo se admonitum, fateri, ne in Imperativo, sed indicandi modo notissimum illud hominis pii et eruditi elogio insignitum videas. Sed vel hinc etiam, ubi virus illud, quo infectus fuit in animum receperit, non in Bezae quidem schola, sed apud Helvetios, et ab ipso forte Laelio Socino, aut sociis Italis, istic circumvagantibus, efficere licet.Joachimi Vrsini indicio debemus, qui tanquam rem indubiam et sibi compertam idem tradidit in Praef. ad Casmanni Anti-Socinum Ambergae 1612. excusum. Johannem Erasini vocat.Socinianis hypothesibus magna ex parte discrepantibus, et revera Arianis, quibus cumprimis acriter et constantissime tuebatur Filii Dei ante mundum conditum, sed creati, existentiam, ipse Socinus ex instituto cum eo disputans, conferri potest: cujus habita inter utrumque Disceptatio separatim A. 1595. Racoviae typis expressa, et operibus F. Socini quoque reliquis nunc interposita, Hieronymo Moscorovio, non diu ante ad partes Socini, cum aliquantisper haesitasset, tandem transgresso, dedicata fuit.Hier. Moscorovium perscripta accurate narratur, Erasmum hunc Johannis, ut arbitramur, filium (ita enim moris est a patre cognominare in Saxonia inferiori filios Erasmi Francisci, hoc paternum praenomen, cum Fix ante diceretur, sibi adsciscentis, et apud nos latitantis, ac denique pie defuncti, exemplum confirmat.Cracoviam pervenisse, et ut sua sibi liceret argumenta exponere, ea scil. quibus probatum daturus esset, Filium Dei unigenitum ante nativitatem ex Maria virgine jam extitisse, fidenter postulasse. Qua simul opera, ut ad Photinianorum, cum quibus alias plane consentiret, fundamenta excutienda animum accingeret, sibi datum iri occasionem, dixerat se censere. Annuisse fratres petitis, Socinus l. c. ait, et, uti convenerat, se unum delectum esse, qui cum illo viro erudito et in sacris litteris baud mediocriter exercitato, (uti ab ipso Socino in dedic. ad Hieronym. Moscorovium cit. laudatur,) cui fortissimus hic athleta opponendus videbatur.Cracoviae ad tempus Erasino, narrat, scriptam ab eo disputationis hujus Andr. Dudithium illi transmittenda curarit. Addit vero etiam ingenue Socinus, Erasmum, interea Cracovia abeuntem et sine dubio in Transylvaniam Claudiopoli videlicet, cooptatus, ea conditione tamen, ut ab existentia filii Dei Jesu Christi ante Mariam virginem e suggestu publico abstineret, diem tandem suum, inclinato seculo XVI. obiit. Quandoquidem epistola A. 1590. ad Socinum ab eo data, hoc anno adhuc in vivis superfuisse, testatur.Germanis nostris Socini cultoribus disserendi materiam exhibuerunt: quamvis vel solius dissensus mentio, et argumentorum e superiori opere epistolisque excerptorum commemoratio, cum citandi hujus Ariani hominis, tum refellendi, atque ficto eum nomine involvendi, sufficiens causa esse potuerit. Ad quas generales caussas accedebat singulare quoddam amoliendi a se suaque doctrina, studium exosae omnium maxime Arianae haereseos crimen; de qua solicitudine Ostorodo potissimum in Praef. Institut. Germ. demonstrata; ut caeteros taceamus.Peuschelio editum est, valde luculentum testimonium suppeditabit. Jam solius nominis Everhardum enim Spangenbergium, ab eo jam Antwerpiae ad eandem sententiam perductum, sed hunc deinceps A. circiter 1568. Socini partibus aggregatum esse, videtur a praesenti instituto alienum. Quemadmodum etiam aliorum judicio, fueritne hic Spangenbergius Cyriaci illius, qui A. 1566. sq. Evangelium Antwerpiae docuit, cognatus, (filium enim non fuisse ex Genealogia in vita Spangenb. Lenkfeldiana f. 74. patet) nec ne? aliis dijudicandum relinquimus.Arianorum iste patronus, molitionibus his patefactis, uti dictum est, mortalitatem jam exuerat) quae nullo negotio constabit, dummodo Graecam prioris, Erasmi, ex Luciani vox est, ac desiderabile quid seu amabile notat, originem, posterioris vero ex Hebraico significatu, cum Germanico aequivalente, commutationem
Arianorum cum Socinianis disceptationibus, eorumque, satis nota, sed aeque, si non magis, Filio Dei apparente, sive seorsim spectata, sive in Nov. Foed Libris tabulisque inde excitata, blandiente, atque hinc tot adstipulatores olim, ut totus mundus miraretur, tam cito se factum Sec. IV. Arianum, adepta, eandemque ob caussam in Anglia, ubi nuper admodum recruduit, reprimenda.Isanadii, qui in hoc eodem elemento agmen claudit, in Odontium conversionem aliorum studio relinquere volueramus investigandam; dum nobis interim videretur ex mera transpositione litterarum pro Adansii anagrammate enatum; cum fort uito, et nos, et ex parte quoque CL. Möllerum, mala nominis scriptione deceptos esse, animadverteremus. Revolventes enim Ruari epistolas deprehendimus, eundem illum fuisse, quem habuit idem Ruarus obvium, cum prima vice Racoviam inauspicato ingressus esset, eo quoque ex Dacia, nominatim Claudiopoli, cum Thoma Langio, Claudiopolitano.Isanadius, sed Paullus Czenadius appellatur; idque genuinum ei nomen fuisse, respondens ex asse Graecum illud Odontii adscititium confirmat. Ibidemque Medicinae Doctor et Rector Claudiopol. Socinian. Gymnasii fuisse dicitur. Vnde quoque amicitiae origo, hactenus nobis obscurior visa, rectius derivatur, quam si solius Rhawii,
Vnius Königii facta mentio nos occupatos habebit. Hujus per universam Ecclesiam Evangelicam celebratissimi Theologi Theolog. Altorphin. f. 113. sq. descripta.Socinianos, Crelliumque potissimum, facilitate commissum, et haud immerito a nobis vituperatum. Ruari illas epistolas obiter perlustret Lector, vocari posset. Tantum scil. abest, ut infanda haec dogmata unquam approbarit Königius, ut inter primos ex suggestu correptores, quam primum aliquid clandestinarum illarum machinationum suboluit, animadvertamus fuisse. Cum enim A. MDCXV. Pastoris et Professoris officium, vicarium primum, deinde et ordinarium, adeptus esset, et rumor ille de occulto favore et in Socinisinum quorundam valde propensa voluntate jam increbesceret, publice dixisse ferunt: Es sind etliche Schüzen Noribergense id esse, et ubi de re scholastica sermo, quemadmodum hoc loco instituitur pusiones, vulgo abecedarios denotare: quo per contemtum, qui prima elementa discunt, appellari apud nos solere, vel illi norunt, qui nondum aere lavantur. Vltimum hinc in scholis sedile vulgo Noribergensibus das Schüzenbaenklein dicitur.Regii, seu Königii, ore a se audita, Corn. Marci d. VII. Decembris ad Peuschelium Jenam perscripsit. epistola inter Peuscheliana illa, quae multoties jam memoravimus, miscellanea Jenae fuit deprehensa.Cornelius jam ante, quam ad munus istoc sacrum admoveretur Königius, Altenthannensis hucusque Ecclesiae ad breve tempus Pastor Vicarius, die ult. Sextil. eodem A. 1615. Peuschelio suo significaverat, rediisse illum Noribergam, et famam esse pervulgatam inter omnes, Ecclesiae Altorphinae Ductorem, vel potius (ita verba habebant protervi adolescentis) Seductorem creandum. Socinianorum pessimis conatibus intercessisse, quanto citius Altorphio abierat, annoque MDCIX. Wittebergam, atque inde Jenam commigraverat, praeceptoribusque istic usus praeclarissimis; Altorphium autem anno demum 1614. reversus legitur, quo turbones illi plerique aliorsum commigrassent, aut abitum certe jamjam molirentur. Eamque ob caussam, quo publicitus dissensionem suam contestaretur, factum esse conjicimus, cur tota illa scena occulte adhuc actarum machinationum vix anno sequente 1616. aperta, ipse etiam Königius, omnium, quod sciamus, primus Disputatione proposita, de Satisfactione Jesu Christi, Respondente Matthaeo Kregelio, Palatino,
mense Novembr. A. R. S. MDCXVI. praelo excusae, dedicatione, notabilia haec verba leguntur: Hanc tamen utramque (Photini puta et Abailardi Sec. IV. et XII.) haeresin perniciosissimam, ut et alias plures, ab orco revocarunt hodierni Photiniani, ab hoc Photino nomen sortiti, qui doctrinam suam eandem esse, cum hujus Photini, ipsimet fatentur. Quoniam vero Satan etiam in hac Academia, non sine magno scholae dehonestamento, hanc zizaniam sparsit, et NB. MIRIS ARTIBVS ALIQVANDIV CLAM FOVIT, titulum operi huic nostro historico praescriptum, quem, utut ipsa res eadem satis superque doceat, non injuria machinationibus hisce nos dedisse, vel hoc unius Königii testimonio constat.orthodoxam vere Christianorum de Merito et Satisfactione Christi doctrinam, (in qua omnis salutis nostrae cardo vertitur) qua potui brevitate et perspicuitate in Theses redegi, et publico examini sistere non dubitavi. Quicquid etiam posthaec ab eo profectum scriptumve legimus, non obscure testatur, in eo sedulo elaborasse virum eruditissimum, ut pergeret identidem, et maxime quidem omnium in Vindiciis sacrae Scripturae Locorum, particulatim propositis, sed uno fasciculo denique comprehensis, atque inde ab istac tristi aetate jam inchoatis, immo etiam alibi, Christiano Matthiae, Prof. p. p. huc advocato primario, id saxum cumprimis, uti imperatum erat, nec infeliciter, volvente, eumque laborem, temporum etiam rationibus requirentibus, strenue urgente.Socini portenta mascule oppugnare. Quando vero alia his mitiora et molliora occurrunt, cujusmodi sunt, quae in epistolis privatis ad Crellium atque Ruarum pronunciata scriptitataque habentur, ea denuo cupidini librorum obtinendorum vehementiori, ortaeque hinc immoderatae imprudentique blandiloquentiae adscribenda esse arbitramur, nec a superiori nostra opinione epistola ad Ruarum A. 1623. data, Ruari n. XXV. f. 171. reperitur.Crellium ad pertexendos Locos Theologicos, Ruaro interprete, adhortatur, eorumque tanto se desiderio accensum, ait, ut nihil magis eis videndis etiamnum desideret; quia non dubitet, quin in illis sententiam Racoviensium Theologorum late propositurus, et nervose probaturus: contrariam autem ex fundamentis diruturus sit. Immo faustum diem praedicat, quo videre hoc opus sibi contigerit. Etsi enim non alii Loci, quam Volkeliani,
Crellio, uti constat, perpoliti, ad colophonem perducti, et typis subjecti editique A. 1630., intelligendi sunt, qui Librorum de Vera Religione titulo prostant, haud tamen congruebat, de Sociniano homine non dubitanter sperare, contrariam Racoviensibus doctrinam promiscue ab eo ex fundamentis subrutum iri. Quae proinde lubentius a tanto Theologo etiam per jocum et ironiam pronunciata esse denuo crederemus, (neque enim ignoramus, ut supra monitum est, fuisse festivi ingenii virum,) nisi alia haud paullo asperiora Königius noster; et quod fertur Vrbano Regio, in Conventu celeberrimo Smalcaldico Articuli Smalcaldici a Luthero, qua priorem partem, quantum ad alteram vero a Philippo, conscripti sunt: ubi ejusdem Regii nomen bis subscriptum legitur.Lutherus, cum prolixa admodum concione auditores suos longius detinuisset: Neque Vrbanum id fuisse, neque Regium; idem quoque in nostrum hunc convenire statuendum. Regii appellationem spectat, ea cum generali, Pastoris nostri, saepenumero permutata a Socini sectatoribus legitur, et quia utriusque impositi ratio in propatulo est, caeteraque viri hujus merita inter omnes cognita sunt,
Primumque in Onomastici ordine LEVCHSNERVM nos conferemus. Hunc prae caeteris dignum existimamus, in cujus fata sedulo inquiratur, tanquam primogenitum, si ita loqui fas est, et Soneri, quantum ad mentis depravationem, filium. Patria eum dedit Biberacum in Franconia situm oppidulum, Marck Bibrach vulgo dictum, nomenque gentilitium fuit non Leuschneri, qua forma aliquoties male scriptum in epistolis Ruari Richteri Dinneri eprectius eriam exscriptum legitur.Leuchsneri: unde et Luceji et Chsenuleri, aut Chsenuleji cognomenta ei afficta, et in typo nostro extantia ortum habent. Praenomen erat Georgii Ludovici, quo Soneri Philothecae inscripto memoriam sui discessurus reliquit, atque alibi etiam sua ipsius manu ita scriptum expressit. Epitaphio, quod fratti cum sororibus et affinibus posuit; de quo p. p. dicendum erit.Altorphinam cum fratre Joanne Leuchsnero
Sonero ineundae Noribergae vixit.Sonerum affinem suum compellans, in citata Philotheca, d. 24. Aprilis jamjam abituriens memoriae prodidit. Et quia Noribergae ea inscripsit, (constat enim Sonerum A. 1605. post Scherbii demum obitum Altorphium demigrasse,) hinc non obscure effici potest, mature et in ipsa jam civitate Noribergensi adhuc habitantem illum amicos imbuere coepisse, hunc autem Leuchsnerum istic venenum Socinismi a Sonero praeceptum hausisse. Certe quod jam peregrinas terras aditurus ista lue fuerit affectus, Index condocet Colloquii (aut Synodi) Racoviensis alterius A. 1602. d. VII. Octobris inchoati, et die XIX. ejusdem mensis XXII. sessionibus finiti; ubi inter alios praesentes cum ipso Fausto Socino, duce et antesignano, idem Georgius (sed male omisso Ludovici nomine, Smalcius nomen Georgii omisit, et nobilem eum Francum appellavit: de qua nobilitate generis nihil nobis adhuc cognitum est.Norimbergersis dictus) Leuschnerus seu Leuchsnerus connumeratus reperitur Sandii Biblioth. Anti-Trinit. p. 175.Sonero, haereseos amore suaeque fidei testandae gratia, eo ablegatum fuisse, colligitur. Nec proinde mirum est, si, data tam solemniter dextra, in fraternitatis jura susceptus, peragrato deinceps orbe, et A. 1604. ex Italia Noribergam redux factus, virus receptum aut difficulter et sero, aut nunquam, exspuit. amico Noribergensi) Smalcii scripta deinceps maxime commendata esse, Florianus Crusius A. 1625. scripsit.Gittichio aliisque Socinianis amicitiam tam intimam coluerit; quam item ob caussam ita pervicaciter a S. Coena abstinuerit, et hunc morem plurimis annis, Ruarianas Cent. II. n. XXIV. p. 169. Conf. Cap. I. §. 37. ubi male eam Huswedelio tributam indicavimus; jam vero, neque A. 1604. sed 1614. scriptam esse, ex Rbawii et ipsius Ruari in Acad. Altorphina praesentia demonstramus, et typorum errorem corrigi jubemus.nullo extraneo vel periculo vel scandalo attento, firmiter tenuerit observaveritque.
Leuchsnero ansam, sive ei corroborando inserviente, epistola illa Christoph. Ostorodi, quae superiori Capite proposita invenitur, scripta, et, prout ex eadem epistola colligimus, ad hunc ipsum Leuchsnerum, potissimum, cum uno alteroque erroris socio, perscripta est. Videtur etiam idem in rebus fidei malesanus homo diu admodum post reditum in Altorphina Academia vixisse, donec Altorphio Noribergam res suas transferret, ibidemque Advocati vitae Crellianae scriptor affirmat, Consiliarii Reipublicae. Syndicum Reipubl. Noricae Joh. Leuchsnerum Andr. Dinnerus nominat l. c. f. 670. 671. Quem fratrem suisse nostri G. Ludovici, supra vidimus. Incertum igitur est, utrum uterque munere illo functus sit, an alter cum altero sit permixtus. Ipse quidem Georgius Ludovicus, fratri ante laudato Epitaphium cum poneret A. 1613. d. XXX. Decembr. Clavenae in Rhetia defuncto, Juris utriusque Doctorem et Senatus Noriberg. Consiliarium se nominavit; Sed in Consiliariorum Reipubl. Indice eum annotatum hucusque reperire non potuimus. Atque hinc laxiori paullo sensu Consiliarii titulum, pro Advocato, ut fieri interdum tunc temporis solebat, accipi debere colligimus.Capite sequenti tertio edisseremus. Etenim, quo anno, et ubi locorum, diem supremum obierit, ne nunc quidem satis exploratum habemus. Inter Advocatos vero Reipublicae Noribergens. quando ab anno 1607. usque ad A. 1616., qui fatalis Crypto-Socinismo fuerat, nomen ejus comparet, sed deinceps nulla illius mentio amplius occurrit, parum abest, quin, ex urbe ultro discessisse, aut discedere jussum, vel fato etiam maturius ex animi aegritudine functum esse, suspicemur. Neque enim dubitamus, quin pristinae illae cum Sonero machinationes a sociis olim, sed meliora jam edoctis, deinde accuratius, quam ab initio, patefactae fuerint. Tantum in praesenti nosse satis est. Nam quod ad nomina attinet nova, ex metathesi illa facta esse cum allusione ad Leuchsneri peregrinationes feliciter peractas, plane liquet. Pari modo, qui Leuchsnerum excipit, LEIMERVS Meileri nomen recens confictum, itemque alterum usitatius Colleti [non Collecti Möllero typis subjecto: quod obiter notamus.conglutinare, derivatum esse? At de persona hujus Colleti quaedam investigatu digniora praesto sunt,
Nicolai huic viro praenomen erat, vitae autem genus, quod Noribergae exercebat, mercatura fuit. Origo participationis a perniciosissima haeresi prima itidem non aliunde derivanda nobis videtur, quam ex affinitate, qua proxime etiam illi innexus erat Sonerus, Photinianorum errores non plane approbasse, sed haesitando magis et timidiuscule iisdem, aut asseclis certe, ob vitae integritatem laudabilem, quam prae se ferebant, multum favisse, atque hinc adolescentibus illis, qui ad haeresin tam immanem propendebant, omni studio suppetias tulisse: Fautor inde Socinisini potius, quam assertor aut adstipulator dicendus. Documenta praecipua, quae nobis de suo illo amore insectam hanc exitialem dedisse constat, haec sunt: Quod, extincto A. 1612. Sonero, ipse fere solus rerum ab eo relictarum curator, Leimero, cum interrogaretur, edisserente comperta sunt.Ruari verbis patebit.Martinus Ruarus ad Joachimum Peuschelium in sensu Cap. 53. Esaiae evolvendo, ad hujusmodi spolium, quod se nescire, ait, utrum ex bibliotheca Soneri, Dümlero, Fabricio, an Hainlino obvenerit, ablegat. Porro Colletum seu Leimerum scientem et haud ignarum mysteriorum Soneri jam ante fuisse, cum ex familiaritate intima, quam cum eo semper coluit, evidentissimum est, tum ex clandestinis, in reculis Soneri removendis, machinationibus: ubi observatum esse aliquando accepimus, nocturno tempore, non multo post excessum ejus ex hac vita mortali, quaedam, haud dubie recondita, ex aedibus demortui asportata, januamque interea custodia quorundam adstantium, ne quis interveniret clam aufferentibus, fuissemunitam. Ea vero in re sigillatim prima et praecipua fuisse hujus Leimeri et consilia et auxilia, multa sunt, quae nobis persvadeant, omnique dubio Leimerus a familiari, cum Socinianis recens perversis, consvetudine arctiori; ut potius rebus eorum promovendis juvandisque, prae caeteris, maximopere intentus fuerit: idque studium scribendis ad eos, Ruarum inprimis, Peuscheliumque litteris, atque nummis librisque ultra citraque mittendis, tum acceptis ab hisce vicissim, et aliis pluribus curandis, ut recte, quo destinata essent, cuncta perferrentur, identidem demonstravit. Tantaque fuit inter ipsum et hos amicissimos juvenes animorum conspiratio, ut, si quid arcani contineret argumentum aliquod epistolarum, Leimerum tamen id non latuisse, multa sint, quae arguant. Vt taceamus, saepius quoque ad eum, si quando Norimbergam excurrerent Altorphio amici, et fere ordinarie divertisse, atque in epistolis denique a fratris dilecti compellatione haud abstinuisse, fratres. Quae omnia, oppido sane suspecta, ipse quidem Leimerus in alium sensum postea interpretari omni contentione laboravit; attamen prohibere non potuit, quin gravi, si non consensionis, tamen improbae collusionis suspicione, dum viveret, premeretur. In qua opinione multo insuper magis dubitantes confirmabant litterae, inter Peuschelii et Vogelii MScta repertae, quibus v. g. Planerus Halberstadio Noribergam perscriptis eum inter alia consuluerat: Virum a S. Coenae usu illic se subtrahere, necessarium existimaret? Vnde saltem consiliorum praecipuorum gnarum fuisse et compertem, atque in religione, aliquo certe modo, minus sanum, luce meridiana clarius patebat; Id quod adhuc luculentius litteris ad Peuschelium datis Socini placita, apertissime declaraverat. Ostorodi illud consilium, satis imperiose scriptum, quod Cap. I. §. 37. extat, pertinuerit, uti ad Leuchsnerum, ne nunc quidem dubitamus.Lithuania in Classivaniam mutata non magnopere sumus soliciti, quia et ratio novae nomenclaturae ab allusione ad litus, ad quod naves classesque appelluntur, manifesta est, et caussa Ducatus istius amplissimi nominandi in litteris neminem fugit; utpote quae non alia, quam coetuum illic congregatorum et a Socini assectatoribus gubernatorum status et conditio fuit; quibus partim celeberrimi inter
Gittichius, Volkelius et alii praeerant, partim nobilissimi Equites patrocinabantur et typographia Sandii Biblioth. Vnitar. f. 201.
Dignior est, qui sequitur, SIBRANDVS LVBBERTVS, ut, de ipsius persona et officio quaedam copiosius commentemur; quem laborem titulus etiam singularis, et, cur Theologi inquieti nomine, non sine odii vehementis significatione, nuncupatus sit, ut ad incudem revocetur exposcit. Ad ipsum ergo Lubbertum quod attinet, Theol. D. et Prof. Publ. is fuit, Langoworda Friso, A. 1556. n. qui, primis studiorum Academicorum positis in Vniversit. Witteb. et Genevensi fundamentis, disciplina Zachariae Vrsini, Neostadii Palatinatus, usus, Pastor Eccl. Embdanae, ac deinceps Franeker. V. D. Praeco, et Prof. P. inclaruit, Jacobi I. Angl. R. patrocinio inprimis fultus, ibidem constanter vixit, et A. 1625. d. 21. Januarii diem supremum obiit. Vti vero in doctrina summum rigorem sectatum esse constat, ita disciplinae quoque Academicae tam severum fuisse custodem, Sixtinus Amama, et ex eo Baelius, teferunt, ut Rectoratum Vniversit. propter mores Acad. corruptissimos nunquam gerere, et ne consessui quidem Acad. Senat. interesse voluerit, sed ejus rei in locum extraordinarias potius praelectiones habuerit.Franequeranus; cui A. 1594. jam in ea dignitate constituto Lib. praeclarum de Papa Romano adversus Bellarm. scriptum debemus, itemque opusculum haud absimile de Conciliis, eruditionis Sibrandi locupletes testes: quibus aliisque pluribus lucubrationibus Christo Servatore Libr. ab eodem auct. conscriptum, seu potius Socini de hoc argumento recusum, prolixaque a Lubberto responsione addita confutatum, alii pronuncient. Arnoldus certe Poelenburgius in Epist. ad C. H. h. e. Christ. Hartsoekerum, quam Celeberr. Creenius Animadv. Philolog. P. XI. f. 122. dedit excusam, editione istius L. nova et parum accurata confutatione plures ad Socinianismum brevi temporis spatio adductos esse, quam omnibus Socinianorum Libris, qui multis retro annis extitissent, perhibuit. Nos in medio rem omnem relinquimus, et judiciis hostium, quo animo in Lubbertum tam Poelenburgius erat, quam Drusius, ad quem iste provocat, fidei parum habemus: Vtut naevos L. istius plures agnovisse non diffiteamur.Arminianis seu Remonstrantibus, quos ubicunque potuit, scriptis dictisque, et in ipsa quoque Synodo Dordracena tandem praesens cum J. Bogermanno praeside, non tantum lacessivit, sed etiam, uti historia illorum temporum docet, acerbe praeter caeteros insectatus est. Primus quoque idem legitur fuisse, cum quo Episcopius, paullatim inclarescens, et ex Arminii schola nuper egressus, adhuc adolescens publice in
Academia Franequerana, quam adierat A. 1609. audiendi in Philologicis Job. Drusii causa, congressus est: eo quidem eventu, ut victoriam sibi uterque adscriberet, Episcopio vero, propter adversarii immoderatam animi impotentiam, tandem satius videretur, inde discedere. Cujus hic consilii caussas et concertationis momenta in epistolis ad amicos, plenissime vero omnium Arminio suo et Corvino, exposuit. Episcopio discipulo, sed etiam cum praeceptore ejusdem Arminio et Vytenbogardo, aut contra eos potius, summa contentione animi antea depugnavit. Quae tanta fuit, ut non solummodo intra Belgicae Ecclesiae limites se contineret, sed exteras quoque Ecclesias adversus Arminii et sociorum placita, in Catechisino potissimum Goudensi, ut vocari solebat, expressa, concitaret: de quibus motibus, et calumniis praesertim, ut ajebant adversarii, intermixtis, legi possunt querelae utriusque horum ad W. Melvinum, S. Andraeanum Theol. Prof., A. 1608. d. 13. April. effusae, et in Epist. Remonstrantium Arminius aeque, ac Vytenbogarus, ejusmodi quoque litteras a Sibrando calumniarum plenas in Germaniam missas, famamque suam, maximo discrimini ab eo exposiram, laborare, sigillatim querulantur, et in fine, tandem, in eundem sensum ad Pareum quoque scripsisse, additur.Theologi inquieti Elogium a Socinianis nostris tyronibus reportavit, partim ob Socini dictum ante librum de Christo Servatore ex instituto, sed minus feliciter, oppugnatum, partim ob inimicitias cum Johanne Drusio, Riveto teste, pariter contentioso, ut Critici fere solent, semel iterumque lites aluit, eique prior movit. Conf. Epist. Remonstr. num. CCLIII. ed. rec. Ao. 1704. p. 415. sqq. et adde Episcopium in Antidoro T. II. opp. P. II. f. 19. ubi plus quam foemininam animi impotentiam, assiduas cum collegis moderatioribus simultates, et tantum non vatiniana odia, quotidianas, triviales, et umbraticas invectivas, litteras etiam in Remonstrantes plas quam proletarias, ei tribuit. De controversiis cum altero Collegarum, Theologo, Job Maccovio, vel formulis verborum discrepante, reciprocatis, quibus totam Sacerdotum Frisiacorum catervam adversus eum concitavit, in Epistolis Balcanquolli, et nuper admodum editis Halesii de Concil. Dordraceno relationibus, quaedam habentur. Quae, quia in ipsa Synodo demum composita sunt, h. l. videbantur commemoranda certamina: ut tanto luculentius Lubberti ingenium dispalesceret.Vorstii persecutionem, quam quoquo modo promovit, eidemque hinc quoque incalescenti Catalogum errorum Sibrandi Prodromum, et Responsum plenius, itemque Paraenesin, Scholia Declaratione Responsionis, Commentariis ad errores objectos, variisque Dispp. vel occasionem dedit, vel respondit. Omnium vero maxime hoc titulo insignitus est propter percelebre illud Ordinum Holland. Edictum A. 1614. promulgatum, quo tolerantia utrique parti dissidentium, dummodo modeste disputarent, decreta indultaque fuerat. Illud enim cum Bogermanno idem Lubbertus, impotentis plane animi affectu, aggressus erat, occasionem hoc ipso conatu suppeditans H. Grotio, pro eodem in Pietate Ord. Holl. superius citata Episcopio aliisque adversariis fides habenda non videatur, vel solius J. Drusii Collegae testimonio constat, qui, propter unius vocabuli usum, neglecta omni privata commonefactione, suum apud alios nomen inique ab eo delatum esse conquestus, atque hoc nomine Theologum non Theologum, immo ne Christianum quidem, publice vocare haud veritus est. Quae omnia, toties in scriptis intermixtae veris certisque narrationibus et assertis, suspiciones, ac fere perpetuae, a Paullo jamdudum inter signa hominum morbis animi laborantium repositae, confirmant, et, quemadmodum turbarum, in Ecclesia movendarum atque alendarum, utplurimum sunt occasiones et fomenta periculosissima, ita nostrum hunc Lubbertum adversariis quibusque eapropter cumprimis male audivisse, non est, cur miremur. Episcopius, praeter superiora elogia, rusticam illi simplicitatem, ipsamque rusticitatem, scholasticam in Syllogismis censendis immodestiam, supercilium intolerabile, malignitatem in disputando, convitiandi et calumniandi libidinem, violentiam, et nescio quid non, imputat. De quibus nostrum judicium nos haud interponimus, sed ad historiam rerum in Belgio, sub initium superioris seculi gestarum, Lectorem remittimus, ipsamque Episcopii vitam Histor. Vit. Episcop. a Phil. Limborchio adornata, et Amstelod. A. 1701. 8vo excusa, uti plena est observationum Remonstrantium fata illustrantium, ita hujus quoque Lubberti ind olem valde luculenter passim, praesertim vero ab initio, descriptam dedit: etsi subinde etiam aliquid affectus non aequi autor admiscuisse videatur.Titii cognomentum illi inditum sit. Etenim, si praecipuum illum arietem, quo usus est, cum sociis, adversus
Arminianorum caussam, animo reputes: Socinianas nempe hypotheses eos clausas sub pectore vapido gestare, commodo tempore tandem proferendas; manifestum hinc esse, putamus, eapropter sic dictum fuisse, quoniam, cum aliis accusationibus, tum hac praecipue, maxime invidiosa, non tam in sedandis, quam accendendis animis operam suam poneret, atque hinc veri Titionis Titionis nomen sponte sua sibi diu ante sumsisse D Sebast. Brandium, auctorem Lib. celeberrimi, qui Navicula stultorum (Narrenschiff) inscribitur, et carmine latino atque rhythmis Germanicis concinnatus extat. Eum vero Brandium, poetam praeclarum et sua tempestate perquam celebrem, ac de reliquo Juris utriusque Prof. Argentoratensem fuisse, ibidemque, uti natum, ita quoque A. 1529. defunctum esse, ex Boissardo et aliis constat.Sibrandi nomen et omen haberet. Quam de se opinionem conceptam apud nostros ille Photinianos tanto magis roborabat, cum in tolerantiam concessam, et in Pietate Ord. Holl. a Grotio amplius assertam, ipsique Sibrando maxime oppositam, altera etiam Responsione pergeret insurgere, omnibusque modis dissentientium oppressionem, hoc ipso tempore, quo nostri res novas molirentur, urgeret. Vt mirum proinde non sit, si fervorem ejus, et disputandi, atque simul adversarios prosequendi, ardorem inquietudinis nomine, illi, quibus portam in Belgium subrependi h. m. omni studio claudi permolestum erat, traducerent. Hactenus de Lubberto.
Remonstrantium huic hosti jurato, aliquanto modestior, sed in Altorphensibus Socinianorum machinationibus reprimendis haud paullo diligentior disputator subjungendus venit, (LVDOVICVS) LVCIVS, quem, subdubitans tamen, Professorem celebrem Basileensem fuisse CL. Möllerus recte existimavit. Namque ita omnino res est, neque alius hoc loco intelligi debet. Verum enim vero non tum demum, quod scrupulum forte Möllero movit, cum in Basileensi Academia, quam etiam patriam venerabatur, publice docendi munus subiisset, Sangallense Gymnasium gubernandum superiori anno invitatus fuerat, p. p. A. 1611. sibi in patria demandatum, et sigillatim quidem Logicen profiteri ac docere jussus est; Eodemque hoc anno id munus jam administrare coepit, quo AltorphI per cuniculos adhuc Socinianorum machinationes promovebantur. Quemadmodum etiam jam eo tempore, quo sodalitas illa clam coivit, anno videlicet 1613., Basileae Virgilianam illam in fol. editionem, quae veterum quorundam et recentiorum adnotationes exhibet, atque rarius hodie comparet, procuravit.Socini sectatoribus habere coepit, sed diu
Palatinatu superiore vitam degeret, laboresque in erudienda juventute adhuc scholastica in illustri Septemvirali Paedagogio Ambergensi, Pro-Rectoris officio fungens, strenue obiret, atque hinc demum in patriam avocaretur. Qua occasione, et adversus quem Socini pullum, de quo item argumento, disceptatum sit, litteris primum manu scriptis, sed praelo deinde ab ipso Lucio subjectis, Cap. I. jam enarratum est: ut, actum hic agere, non conveniat. Prostat etiam, sed hodie rariuscule comparens, praeclarus ille de Satisfactione Christi Titulus Libelli integer hic est: De gravissima quaestione: Num Christus pro peccatis nostris justitiae divinae satisfecerit, nec ne? inter Mich. Gittichium Socinianum et Ludovicum Lucium orthodoxum, scholastica et epistolica Disceptatio.Lucii, A. 1613. Basileae excusus, forma 12., cum epistolis quibusdam Joh. Zaborovii, Ad. Planci, et Georgii Remi D. et Consiliarii Noribergensis, unde historia certaminis cum Gittichio, ipsaque disceptantium argumenta, quodammodo cognosci possunt, quas epistolas eapropter supra recusas dedimus. Lucii et Gittichii scriptionibus mutuis quaedam disserenda essent. Eas vero, quia dignae sunt perlustratione, rectius, ut integrae legantur, commendamus. Nobis, ut eorum, quae historica sunt, compendium exhibeamus B. L., collata praefatione et subscriptionibus, hoc loco ex illis fontibus sequentia repetere placet: Ludovicum nempe Lucium, non sponte sua, sed ab aliis exstimulatum, adversus hunc thrasonem in campum quasi decretorium prodiisse, atque primum ab eodem Gittichio, postquam, quae acta essent ad mensam Piccarti, perceperat, una cum aliis quibuscunque ad sua objecta responsuris, provocatum esse, et quidem formatis ex instituto quinque ratiociniis, sanctissimae, de Christi pro nobis satisfactione vicaria, doctrinae oppositis: quae verbotim recensere nihil attinet. Ad ea vero cum reposuisset Lucius, Ambergam reversus, responsionem, ita, uti postulaverat adversarius, h. e. directo, quae desideranda essent in ratiociniis antagonistae, notans, eaque accurate excutiens, quae ab impossibili, absurdis sequelis et locis quibusdam Scripturae Luc. I, 77. atque 1. Petr. II, 21. itemque Matth. XVIII, 1. sqq. ille desumserat; tantum aberat, ut acquiesceret Gittichius, ut, accepta potius responsione prima d. 22. Novembr. A. 1609., illico plura et nova quaedam regereret, inque epistolae exordio et clausula, adversus Pareum se Socinum defendisse Gittichium, antequam Altorphium venerat, vixisse, et coram cum Pareo disquisitionem hanc instituisse, colligas: nisi per litteras id quoque certamen initum sit, Altorphio Heidelbergam missas, putes. In Praefatione cerre Comment. in Epist. ad Rom. A. 1608., atque adeo hac ipsa tempestate, scripta, Socinum aggressus est Pareus vehementer, errorumque accusavit, nec injuria, atrocissimorum, ita ut paganos errores vocarit, atque sceleratis glossis testimonia Scr. S. ab eo eludi ajat. Adversus quae Gittichium, praeceptori suo devotissimum, arma corripuisse, non est, quod miremur; etsi, cominus an eminus id factum sit, seu, voce an litteris? asseveranter dicere non valeamus. Hoc tamen, per Epistolas nimirum disputatum esse, vel ex hac ratione probabiliter colligitur, quod in eadem Praefat., ubi omnes de Socino ejusque cohorte querelas profudit Pareus, idem, e Polonica et Hungarica gente Theologiae Studiosos frequentiori numero tunc ad Academ. Heidelb. confluxisse, meminit, de colloquio autem hujusmodi, vel epistolis etiam ad se publice scriptis, prorsus silet. Ac proinde, cum Altorphium mense Decembr. A. 1607. ingressus fuerit Gittichius, Praefat, autem Parei mense Martio anni sequentis exaratam esse subscriptio doceat, arrepta hinc occasione calamum adversus Pareum privatim istum strinxisse, firmius efficitur.Lucio vero, quod et ipse, perinde uti Pareus, ad objecta non distincte respondisset, haud obscure exprobraret. Inprimis vero de promissa a J. B. eorundem argumentorum a se objectorum communicatorumque discussione, sed hucusque nondum praestita, idem querulabatur. Quem J. B. quum non alium fuisse conjiciamus, quam Joachimum Vrsinum Stupendorum Templi Jesuitici et Speculi Jesuitici sub idem tempus 1609. et 1610. Ambergae in typograph. Schönfeldiana excusorum auctorem. Cujus alioqui et Historica relatio et Nullitas Concilii Trident. A. 1615. ibidem typis exscripta, ae similia, e. g. Casmanni Opusculum adversus Socinianos, ipsius studio procuratum et alibi commemorandum, non ignota sunt.Beerium, ejusdem Gymnasii tum quidem Moderatorem, atque dehinc Ecclesiae Ambergensis Praesulem; ex hoc recenti exemplo, uti e disputatione cum Pareo eodem tempore suscepta, quam inquietus fuerit, et ad res novas movendas animo concitatissimo, Gittichius, denuo apparere arbitramur. Ad Lucium vero quod attinet, ejusque provocationem, ne in prioribus quidem substitit Gittichius, sed praeter ea, quae Pareo opposuerat, novas quasdam adversus Grawerum exceptiones adjecerat, jusseratque illas quoque Lucium sub incudem vocare. At Lucius non ita multo post prid. Idus Januar. A. 1610. prolixius, quam antea, Gittichii subterfugia justo examine discutiens, Parei, qui adhuc ipse supersit, se patrocinium suscipere nolle, clarissime et rectissime est professus. Et licet nihil praetermiserit eorum, de quibus ipsi invicem concertaverant, quae non ad vivum, ut ita loquar, resecarit, facile tamen praevidens, ex eorum numero esse adversarium, qui veritatem a Deo patefactam
provocationes, quasi gladiatorias, quas antagonista novis insperserit blasphemiis, haud obscure sibi displicere, ad calcem significavit. Vnde, subito abruptum iri disputationem istam, videbatur. Atque is quoque hujus per epistolas, post colloquium, continuati aliquantisper certaminis fuit exitus. Quandoquidem non solum Lucius porro operam et oleum perdere dubitavit; Verum ipse etiam Gittichius, acceptis hisce ultimis argumentorum suorum solutionibus, sive quod non haberet solidiora, quae regereret, sive propter abitus cum Woinaravio suo maturationem et festinationem, Imperatam forte, uti supra Cap. I. jam animadvertimus.Gittichianam aperte prodebat, veritatemque triumphantem tandem Ecclesiae sistebat. Et quoniam nec post id tempus, ubi sat otii nactus erat in Lithuania ostentator ille, ad ea etiam, quae jam typis prostabant publicata, Altorphinis illa fuisse transmissa, nihil est, quod dubitemus, nec moles libelli perexigui, quo minus id fieret, prohibuit.Gittichio, colligitur. Haec de Lucii cum Gittichio controversia; Gittichio, Disputatione, nominavit quidem Sandius, sed de reliquis ne Lectorem edocuit amplius.Synopsis Anti-Sociniana bipartita I. de Christo Servatore, II. de Justificatione, F. Socini quadripartito libro de Christo Servatore opposita, A. 1614. 8vo. Basil. evulgata: item Theses de Justificationis gratuitae partibus, a Schönfeldio, erudito typographo, Trigae Basileensium Theol. insertae, et jam A. 1613. Ambergae praelo subjectae; denique Notae ad Vorstii Orat. Apologeticam, quas Andr. Fricii de Providentia et Praedestinatione tract. ab eodem Lucio Basil. A. 1613. iterum procuso attexuit, et similia plura: quae cuncta congerronibus hisce uberrimam confabulandi, et de re bene, an male, acta judicium ferendi, subministrarunt. Eaque etiam scripta cum orationibus ex suggestu quoque habitis, cui domi, una cum Professione Philosophiae sibi demandata, praeerat, nomen illi, cum respectu ad Lucii proprium et gentilitium, pepererunt Lupi: quasi inimice coetum AltorphI nove colligendum Socinianum aggressi, et in dissipatione
Lucius, antequam Ambergam invitaretur, inter administros Ernesti Friderici, March. Durlacensis qui Calvino-Reformatorum partes secutus est, et Staffortensem L., ut vocant, cum Confess. edidit, nomen et locum habuerit, cum ipse in Praef. seu Dedicat. Confessionis Serenissimi Principis latine conversa, et Ambergae A. 1605. praeso subjecta, professus est tum etiam b. Majus in vita Reuchlini f. 132. annotavit. Vt vero Basilea Cothenas evocatus, et hac occasione in varia loca digressus, Synodum quoque Dordracenam adierit, reversusque tandem A. 1642. mortalitatem expleverit Basileae, alibi memoriae proditum legitur. Neque enim ad nostrum institutum ea faciunt. Qua de caussa etiam judicia eruditorum de Aerario Latinitatis ab eo adornato, seu potius ex Foro Romano Praefat. Lucianam cum ea, quam Coel. Sec. Curio praemisit, ipsumque Forum Romanum cum Aerario, comparare ne gravetur.Centuriis Magdeb., voluminibus tribus, non satis fideliter, sed pessime, adhibita castratione plurimorum Observationum Miscellan. Rostochii editarum 4to Job. Gottlieb Moller, Prof. Rostoch. et non multo post in patrio Lyceo Gedanensi praematuro fato defunctus. Quae quoties animo mecum reputo, mon possum satis mirari, qui factum, ut Casp. Sagittarius librorum optimorum, si quis alius, cognitor eximius, Lucium has Centurias fideliter recensuisse, ac tribus voluminibus excudi fecisse, affirmet, in Introduct. in Hist. Eccl. C. XIII. §. XVIII. cum tamen caetera, quae istic commemorat, compendia, seu ornamenta hujus editionis, tantae, in castratione commissa, audaciae vix minima ex parte aequiparari possint. Sed, quia hunc boni Homeri dormitantis errorem, nisi fallor, etiam S. Rev. D. J. A. Schmidius in Additamentis ad Introd. istam notavit, haec in transitu monuisse sufficiat.Academiam Lugdunensem. Heic nihil est, quod substitutum per Guldunum nos moretur, atque hinc tribus verbis id indicasse sufficiat. Quam vero ob caussam Pathmum eam urbem appellare consveverint hi nostri nominum fictores, id altioris est indaginis. Ad Vorstium respici primum nobis in mentem venerat; sed rectius rem omnem nobiscum expendentes, in Goudam potius, quo Lugduno secedendum illi fuit ejecto, quadrare animadvertimus, atque tandem ad Soneri fata eam cognominationem referri perspeximus: quem scilicet miseri hicorruptaque mente infelices discipuli istic divinae veritatis revelationem, non aliter quam
Johannes quondam in Pathmo Apocalypsin, adeptum esse, hoc nomine subinnuebant. Idque cum, qua ratione et quorum opera factum sit, ex praecedenti Capite I. Johanni quae contigit, vere divina patefactio sanctae Apocalypseos Johannis scriptis, aeternam Ph. Chr. Zeysio in special. Isagog. in Evang. Epp. et Apocal. Job. A. 1720. ostensum est exinstituto.Soneri in illo secessu infelicissima approbatione impiae haereseos componatur, et utriusque comparatio instituatur, haud necesse est, multis ostendere. Quapropter etiam, relicta ista tam petulanti rerum dissimillimarum similitudine, ad Lutheranorum novam denominationem ab Anglorum consvetudine sumtam, qua Puritani audiunt, quibus sordet, quicquid in ea Ecclesia Cranmeri temporibus introductis, et forte Noriberga cum Osiandri affinitate istuc transductis, utitur.Socinismi professione tyronum a teneris solide addidicerant, aliisque omnibus praeferebant, et caeter oquin satis cognitum est, quantopere, cum a Reformatorum coetu, propter decretum Electionis et Reprobationis absolutum, Pelagianisino, quem Sociniani suum fecere, tantopere, (praesertim si connexa caetera dogmata et praecipue de operatione gratiae insuperabili, spectes) omnium confensu adversum, ut nec Augustinus, cum in ista haeresi Naturae tam amica oppugnanda occuparetur, temperare sibi potuerit, quin de Bulla P. R. Clem. XI. lites edocent, et a Rintelensibus quoque Theologis in Apologia pridem ostensum est.Pontificiorum communione, propter cultum commentitium sanctorum, reliquiarum, imaginum et similium, ipsiusque et Pontif. Rom. regimen auctoritatemque affectatam, abhorreant. Sed parum abest, quin Ironiam simul involvi opinemur, si querelas, de corruptissimis moribus et disciplinae neglectu, ab Ostorodo potissimum nigro carbone Socino in libelli: Quare se debeant nostri coetui Anti-Trinitariorum adjungere? appendice, fuse propositis,
Lutheri simul nomen a Germanico lauter deductum, censeas, alludi. Sed non opus est in his tricis diutius immorari, cum aliunde, quo fuerint in diviniorem coetum animo, satis superque constet.
Consultius censemus esse, sine mora, quia nihil supplementi loco heic addendum succurrit, ad litteram
M.
perlustrandam, nos accingere, quae prima statim fronte inter deceptos primarium quendam Marcianae vitis Theol. Altorph. f. 200. repetere liceat, novis hinc inde additamentis locupletanda, et circumstantiis dedita opera nuper omissis.Noribergam, ut plerique alii, Noribergenses hinc Ruaro fratres communi quodam nomine saepenumero in epistolis appellati. Academiam Altorphinam A. 1610. translatus, et sodalitati quoque alumnorum sequenti anno adscriptus est, hoc uno infelix, quod, ubi veritatis profectum consequuturum spes esset, corruptelarum exitiabilium et ipse particeps redderetur. Duces in suscipiendis his erroribus pestiferis fassus est, dum vixit postea, haud sine lugubri infelicis depravationis memoria, symboli usu: Memor esto uxoris Loth; conservare, atque a reditu ad pristinos errores animum, pio lapsus sui emblemate ob oculos posito, praemunire consvevit.Martinum Ruarum et Joach. nostrum Peuschelium, a quibus accepto Catechismo Racoviensi, eoque perlecto, ita commotus sit, ut in capite supremo fidei sanctissimae, de S. Trinitate
Disputationem Smalcii de Spir. S. Grauero oppositam, aliasque ejusdem schedas de Divinitate Christi, et similia similis argumenti opuscula; quibus, opera jam ante dictorum perquam infelicium manuductorum, Ruari et Peuschelii, accedente, magis magisque confirmatus sit in errore mente concepto, ut conventiculis quoque eorum interesse haud formidarit. Quae, uti celebrata sunt, jam supra explicatum est. Idem vero Cornel. Marci, quod omittendum non videbatur, primus legitur commemorasse Libellum de Obedientia, eumque sibi a Joh. Georgio Fabritio traditum perhibuit, qui, qualis fuerit jam Capite primo, ubi Soneri lucubrationes percensuimus, observatum est, et porro ad calcem hujus Capitis inquiremus. Eumque laborem tanto utilius collocabimus, quanto plures hoc uno libello videntur in casses Socinianismi pertracti. Jo. Mauritio Helingio, Mauritii Helingii Antist. primarii Norib. A. 1714. publicata et descripta pluribus actum est §. LXIV. f. 131. seq. Hunc enim noster hic Job. Mauritius patrem venerabatur.Lutheranis commaculandus sit, si cum aliis, a se vita et fide dissidentibus, accederet, atque ab impietate saltim morum participaret. Atque hinc etiam, cum tam fervidum in novo nefandoque instituto se probaret asseclam, factum est, ut solemniter quoque a coetu Racoviensi in fraternitatis jura assumeretur: cujus epistolae, hoc nomine ad ipsum scriptae, inferius Peuschelianas reculas repertae.felicitatem, h. e. Socinianorum res promovendas, se Noribergam, tanquam internuntium, missum esse, aliquando aperte significavit, et quae AltorphI agerentur in eadem caussa, solicite Epistoliographus, et qui curator harum rerum (der Agent, ut vocamus,) constitutus erat.typum aenigmaticum Peuschelio enixe petiit, et non solum nominibus crypticis ex eo tempore, sed, uti supra jam annotatum est, ziffris quoque interdum in scribendo usus est. Quarum litterarum argumenta qualia fuerint, cum alia jam ante adducta doceant, tum illud potissimum demonstrat, quod de Schoppero, Königio et Ecclesiae Ministris Altorphinis iniquissime judicavit, de libris Socinianorum, a Peuschelio impetratis, ipsi magnopere gratulatus, atque de similibus Smalcii scriptis, per Ruarum sibi quoque missis et recte acceptis, ingenti voluptate se perfusum esse, testatus est. Ad quae denique, rebus patefactis, accessit ipsius juvenis misere decepti catastrophe plura ad Cap. III. sequens commentabimur. In praesentia satis est, eum jam plane his partibus deditum fuisse, et diligentissimum inter omnes, qui frequentibus litteris, quid fieret indies, Jenam, Wittebergam, atque in Poloniam quoque perscripserit, cognovisse: ne qua injuria affectum eum fuisse, Vitis Tbeol. Altorph., ubi horum quaedam jam commemorata sunt: quae comparare cum his novis observationibus non poenitebit.Loniceri de reliquo nomen, ex Cornelii litteris transpositis factum, nihil difficultatis continet, aeque ac Carmi ex Marci trajectione elementorum ortum. Praeter haec autem observatum est, interdum utroque horum, saepe vero et alterutro tantum, additaque patria Solimontanum, dici consvevisse. Haud raro etiam duntaxat initiales litteras, in epistolis paullo ante memoratis, T. A. h. e. Tuus Amicus subscriptas apparuisse exploratum habemus: non alia de caussa, quam ut tanto securius, instar polypi, in varias formas semel iterumque mutatus, latere posset. Caeterum Loniceri cognomentum, etiam postea, quam ad officium Professoris Altorphini et Noriberg. denique Antistitis evectus est, subinde adhuc usurpasse, ex scriptis haud paucis impressisque monumentis Paulli Stamleri, Pastoris Vischbacensis, typis procusum est forma 4ta, Latinum; utpote in quo integrum adhuc Loniceri Carmi subscriptum a Marcio nomen comparet.
Ad subjunctum potius huic sodali cohortis infaustae in Indice nostro antagonistam JACOBVM MARTINI, Profess. Wittebergensem, nostra commentatio se convertit. Successerat hic vir celeberrimus in M. Antonii Evonymi Carinthii Teucbenii: cum quo et Fausto Socino litterarum commercium amicum intercessisse, ex Epistolis Socinianis T. I. Opp. f. 436. (b) clucet.Log. et Metaphys. Professione, hac tempestate, Nic. Hunnio, Lubecam abeunti, suffectus est.Tres esse Philosophos, Henningum Arnisaeum, Cornel Martini, tertium autem se non nominare; aliis inquirendum relinquimus. Id vero in confesso est apud omnes, acrem fuisse et exercitatissimum disputatorem, Philosophumque, pro aetatis istius modulo et rationibus, praeclarum, denique rationis etiam sobriae contra ineptientes quosdam fanaticos Vernunfftspiegel probavit, variis ea tempestate philosophiae hostibus, Werdenbagenio (J. A.) Schillingio (Wenc.) et Garguthenio, (Sigw.) aliisque non dissimilibus, opposito. De quo quid sentiendum sit, Cl. Reimannus Introd. in Hist. lit. Germ. Cont. L. II. Sect. III. f. 21. non male exposuit. Nobis, praeter doctissimi hujus viri monita, totum id opus, vastum licet et perdoctum, a scopo abludere videtur, utpote in quo philosophiam puriorem Martinius defendit, cum tamen scholasticas et Metaphysicas, quae sub id tempus calebant, et occasione colloquiorum cum Pontif., uti visum est nonnullis, in Theologiam per posticam reduci coeperant, quisquilias, illi, et Schillingius quidem maxime omnium, traducerent atque oppugnarent. Quod superest, nec Socini partes tuentibus librum istum exasciatum displicuisse, ex Floriani Crusii ad Ruarum epistola, quae P. II. Ruarianarum legitur, elucet.Philosophi disputacis, ut a Grauero, Theologo, discerni posset, et Logici Wittebergensis, cognomentum retulit. Reperta tamen etiam sunt epistolarum exempla, (quod addendum est,) in quibus Anserini nomine facete appellatus est ab iisdem Socinianis, sive a verborum strepitu seu loquacitate inter disputandum, sive, quod plane ridiculum, at verisimillimum tamen est, a Martini die, quo ab antiquis temporibus Germani nostri (incertum, an et alii populi) solemni epulo in plurimis locis et Academiis praesertim anseribus, eo quod optime saginati sunt, hoc
Socinianos maxime coepit, unde et Vogelius Wittebergam profectus illius disciplinae intimius adhaesit, qua de familiaritate quaedam, ad Cap. III. rejicienda, heic ex industria omittimus. Hoc loco unius libri Martiniani non incelebris, de Tribus Elohim, facienda est ob graviores caussas mentio. Id opus praestantissimum Enjedino potissimum, tum et Socinianis caeteris, Goslavio praesertim, Philosopho, ut supra diximus, insigni, atque Ostorodo denique, oppositum, qua partem primam jam publicatum erat, cum in Academiam Leucoream ingrederetur Vogelius noster. Altera A. 1615, cum is adesset civis illius Academiae, evulgabatur, et absoluta prostabat. Tertiam vero, quantum ad Sectionem posteriorem, ipse quodammodo procuravit, et rarissimo teterrimoque dogmati discutiendo materiam praebuit. Vixerat nimirum sub id tempus, et, superioribus potissimum annis, circa confinia seculi XVI. et XVII. in finibus Poloniae circumvagatus erat portentosae opinionis homo, et plus quam haereticus, Vogelius ipse: Der Author ist ein Schlesier gewesen, welcher weder ein Christ, noch Jud, noch Türck seyn wollen, sondern bloss Theologiam naturalem gehabt, und dafür gehalten, es wäre gnug, wann es nach den X. Geboten lebte, nicht darum, dass sie von GOtt (uns) wären gegeben worden, als welche dissfalls nur die Juden angiengen, deren Policey längst vergangen, sondern dieweil sie mit dem Licht der Natur übereinkommen etc.Martinus Seidelius, Olaviae Silesiorum natus, et vix centesimo cuique notus, atque hinc in Hist Eccles versatissimis etiam viris plerisque indictus. Arnoldum, et, quem hic citat, Micraelium, atque ex utroque CL. Theologum, D. G. Wernsdorffium, de Fanaticis Silesiis Dissertatione, recordamur. Inter nostros quidem Seb. Niemannus de S. Trinit. Person, distinctione disp. Acad. A. 1665. hab. Sect. I. c. I. §. 16. et A. Caroli in Memorabil. Sect. XVII. T. I. f. 435. portenti hujus faciunt mentionem, sed non alia sunt ab illis annotata, quam quae ex Jac. Martinio desumsere, ejusque unius testimonio obscuro quoque dicta a se confirmarunt. Inter Reformatos Job. Hornbeckius etiam quaedam de eodem in Dispp. Theolog. Heydani, Cocceji et ipsius Hornbeckii Syntagmate, XXI. dissert recitat; Sed neque ea diversa sunt ab epistolarum illarum amoebaearum, de quibus paullo post dicemus, argumento. Neque vero id mirum est, cum ne in patria quidem, ubi familia Seideliorum adhuc claret, viri hujus, quos orbis vidit, in Christum et Religionem Christianam, supra fidem humanam, injurii, conservata sit memoria, et inquirentium labor omnis, a nobis quoque adhibitus, frustraneus fuerit.Epistolis ad Socinianorum coetum Cracoviensem scriptis, Socini et in Bibl. Vnitar. T. II. f. 806. sq., et, hominem non ineruditum fuisse auctorem, (est enim in hoste quoque virtus laudanda,) arguunt.Socinus ei tertium respondit)
Seidelius ille ad se et alios quoscunque homines nihil pertinere judicavit, sed totam Religionem suam Decalogo vocali, ut vocat, quo lex naturalis, obscurata per corruptionem naturae humanae, denuo illustrata sit, absolvi palam professus est, totumque adeo, quod etiam in epistolis identidem repetiit, novum Testamentum, ut falsum et inutile, rejecit. Smiglae fortassis in Polonia Majori, quousque eum processisse, ad fratres contendentem, alibi demonstrabimus. In hoc sane itinere copiam ei demum hujus scripti execrabilis factam esse, exploratum habemus.Vogelius noster exemplum, et quoniam Seidelius praecipue operosus multusque fuerat in impugnanda Genealogia Christi, ex ea pharetra depromta haud raro argumenta inter disputandum Jacobo Martini, exercitii caussa Vogelii professio, et Socinismi, cujus tunc temporis afflatus erat veneno, rationes; quam, quod, uti quidem Martinius perhibet l. c., Semi-Judaeorum hisce argumentis haud leviter perturbatus et dubius factus esset. Verisimilius autem est, bonum hunc virum Photinianas bypotheses aeque ac Seidelianas promiscue acriter defendentem Vogelium, et sub larva non una assumta latere conatum, haud satis accurate dignoscere potuisse: quae tamen post exitum harum rerum rectius non fuisse edoctum, miramur.Vogelius MStum, petiit Martinius, et, quia ipsemet a teterrima hypothesi
Tribus Elohim alteram partem a Cap. LXIII. inchoatam adjecit, ubi contenta feralis illius schedae, cum examine necessario, reperies. Nec siluit Martinius occasionem, quo in libellum hunc inciderit, eodem cap. LXIII. scribens: Annus est et ultra, quando quidam latine, graece et Hebraice doctissimus, et in lectione biblica non mediocriter exercitatus, Semi-Judaerum vero argumentis haud leviter perturbatus, Martinius, ut paullo ante dictum est. Neque enim ea ex MSto depromta argumenta in Dispp. de Messia ipse, Socini partes tunc sectatus, approbaverat, sed exercitii tantum gratia Praesidi objecerat.et dubius factus, mihi manuscriptum, in quo autor Semi-Judaeus blasphemus demonstrare conatur, Messiam non venisse, et nunquam venturum esse, obtulit, simulque illud, ut tum propter seipsum, tum etiam propter alios, quorum fides maxime periclitaretur refutarem, et cum Disputationibus contra Judaeos conjungerem, majorem in modum petiit. Hanc vocem et adhortationem quoniam divinam judicavi vocationem, nihil in me desider ari volui etc. Hactenus Martinius; quem tamen memoria fefellit, quando A. 1619. Kalendis Januar., quibus conscripta est libri Praefatio, ab illa communicatione secum facta, annum, et quod excedit, elapsum esse, scripsit; nisi forte disputando, statim a Vogelii in patriam revocatione, monstrosam haeresin ad examen vocare coepit. A Vogelio enim nostro, quem juvenem illum fuisse, et aliunde nobis constitit, et ex ipsius manuscripto, brevi tamen, curriculo vitae Vir Celeb. Nicol. Hieronymus Gundlingius, nepos, etiam publice nuper indicavit, jam A. 1615. praecipitante Seidelianam schedam acceperat, atque ad confutandam illam sese ultro accinxerat. Vogelii verba e Cap. III. §. 5. anticipanda: Huc enim horum quaedam rejicere oportet.Socinianis, et horribilis, ea portentosi hominis, Seidelii, opinio, ut, quanquam nonnisi in schola locum inter illos sibi dari expeteret, aut paedagogiam aliquam, utrumque constanter negarent, atque res suas sibi habere juberent. Quo pacto domum reversus, incertum tamen, an unquam ad meliora conversus, inter pueros, quos primis elementis imbuit, consenuit, atque miser tandem animam Fanaticis Silesiis describendis occupatus, de alto rerum hujus Seidelii silentio inter patriae scriptores §. XIV. conqueritur S. Rev. Wernsdorffius paullo ante laudatus.Ruarus de eo senserit, in episto la ad
Peuschelium, quae Cent. II. septima et decima est, expositum legas: ubi hominem appellat Regis nostri Jesu Christi hostem manifestum, et ob id detestabilem, sed qui tamen in litter ali, quem vocant, antiqui foederis sensu enodando, non infeliciter saepe versatus sit. Martinio tradidit Vogelius, MSta etiam dispersisse, non definimus.Ruari instar omnium est, neque ab eo reliqua multum abscedunt. Redeundum est potius ad Martinium, et, quemadmodum post haec tempora perrexerit in oppugnandis Socinianorum erroribus, paucis adhuc edisserendum. Quo pertinent Disputationes permultae Antiphotinianae, uno tandem fasce comprehensae, et A. 1647. paullo ante obitum beatum, (qui in A. 1649. incidit) conjunctim evulgatae: item Synopsis totius Theologiae Photinianae, (quae A. 1633. Witteb. 8va forma lucem adspexit, praecipuisque id genus compendiis ob perspicuitatem aequiparanda est, et ordinem Catechismi Racoviensis sequitur,) et similia Philosophico-Theologica, digna utique, quae fusius etiam h. l. evolverentur. Sed quia, post primum illum novorum Socini admiratorum impetum, ea sunt in lucem publicam data, in prioribus conquiescimus, quae Hist. Crypto-Socinismi collustrare possunt, atque nonnisi illud addimus, quod in Historia Sociniana etiam Lubieniecius Martinium nostrum celeberrimi Philosophi elogio mactarit; Adamus vero Goslavius, ut ipse erat Philosophicis speculationibus mirifice deditus, eum solum existimaverit dignum, cujus scripta ad limam revocaret Philosophicam; Martinii in Vnivers. Vitembergensi fata, et de re Ecclesiastica merita, jam alibi consignata, nolumus cum nausea L. B., huc, tanquam extra oleas nostras posita, transscribere, atque hic proinde subsistimus.
Post Martinium, in typo nostro Cryptico, bini leguntur Mauritii illustrissimi, Nassoviae Princeps alter, alter Hassiae Landgravius. Inter quos non alius videtur intelligendus, qui primo loco ponitur,
Belgii foederati Gubernator fortissimus, et per orbem universum celebratissimus Princeps Auriacus: cujus, post Wilhelmum patrem, fortitudine rebusque strenue gestis res Belgii foederati potissimum convaluerunt. Vnde etiam Dominus Bellicus peritissimus a nostris appellatus est. Etsi de reliquo non fuerit in litteris eorum, si quid conjicimus, cum laude, praeterquam militari, semper commemoratus, quia desertis Arminianorum partibus, a quibus primum steterat, postea Limborcbius in Hist. Relat. de origin. et progress. Controv. in Belg. f. 18. b. conseratur.Gomaristarum atque Contra Remonstrantium caussam magis propendebat, suaque auctoritate post haec tempora ipsam quoque Synodum Dordracenam, atque hinc consequens exilium et captivitatem, immo et necem, quorundam alterius factionis asseclarum promovit, aut certe sustinuit; ita, ut non citius pars altera adhuc pressa, quam post mortem ejus, A. 1625. per Henricum Fridericum fratrem, Arminianis benigniorem, et paene libertatem docendi, certo redeundi et ultro citroque impune commigrandi, potestatem connivendo indulgentem; donec pleniorem rerum suarum stabiliendarum, tametsi limitibus etiamnum circumscriptam, facultatem adipiscerentur: qua hodieque fruuntur liberaliter.Mauritius, Hassus, ex lite, cum patruelibus superioris sec. initio agitata, notissimus, et Calvino-Reformatae religionis acerrimus propugnator, non alia de caussa citatus videtur, quam quia, praeter eruditionem ejus magnopere praeconiis laudum evectam, et magni habitam, Psalm. Davidis Translatio Metrica Latina A. 16- Smalcaldiae excusa 4to. Carmina item et epistolae Tycbonis Brabe epistolis inserta, inprimis vero (quod et Gassendus laudat,) Carmen elegans, ejusdem Tycbonis Brabe Operibus Astronomicis, aliaque aliorum scriptis praefixa, nec aliena industria, sed suo ipsius studio elaborata. Caeterum Apollinem Germaniae salutatum esse, aliunde cognitum habemus. Certe linguarum Hebraicae, Graetae, Latinae fuisse eximie peritum, tum et Astronomiae oppido studiosum, atque hinc eruditorum, qui et in Aulam ejus hinc inde advolabant, familiaritate perpetuo cinctum, inque eos vicissim munificum, omnium in se animos laudesque convertisse, nemo ignorat.Remonstrantes tum Sociniani, fore, ut partium suarum quoque doctoribus aliquam libertatem indulgeret. Quam etiam ob rem famosum illum de Deo et attributis Divinis Tr. A. 1606. Conr. Vorstius ei dedicavit, et, uti superius jam observatum est, Hier. Moscorovius etiam Socini quaedam posthuma, videlicet de Statu primi hominis disputationem, eidem
Philosophiae universae enim idem Princeps insignis fuerat amator et cultor: cujus proinde studio sciendi abuti conabantur homines illi vaferrimi, et in omnes occasiones errorum suorum provehendorum mirifice intenti.Socinismi Principem hunc valde curiosum nec opinantem adduceret. Quae, quia recentissime gesta erant, nostris etiam Principem, cujus patrocinio Anti-Puccius commissus, vocarent. Qua occasione non possumus, quin L. B. moneamus, male apud Cl. Möllerum denuo Antiboccius exscriptum legi, quippe quae vox nihil prorsus significat; Disputatio autem citata, et A. 1610. Serenissimo Landgravio Mauritio dicata, utique Francisco Puccio, Filidino-Florentino, notissimo illi per Europam erroni, Socinus, diu multumque cum eo versatus, in epist. ad Matth. Radecium tertia, quae T. I. Opp. F. Socini legitur f. 378. sqq. et compendiosius quantum ad priores annos in epist. ad Andr. Duditbium A. 1580. scripta. ibid. f 497. (a) ubi anno illo seculi XVI. octogesimo aetatem annorum XXXIX. circiter aut XL. attigisse ait, et primum Lugduni a negotiatione ad studia animum appulisse narrat. Maxime vero omnium notabile est, quod Angli cujusdam, Angelorum colloquia jactantis, instinctu Pragae ad Pontif. Ecclesiam rediisse istic narratur, eoque facto, ipsum quoque Socinum ad id faciendum litteris exstimulasse, additur. Quo pacto autem idem Puccius A. 1592. Altorphinam Academiam ingredi, et aliquandiu illic commorari voluerit, sed serio monitus, cum jurejurando obstringi nollet, solito in Academiis fidei ac pacis vinculo, eodem adhuc mense discedere jussus sit, exposuit Cl. M. D. Omeisius noster in Gloria Acad. Altorph. f. 107. Vt perierit denique in Ep. Remonstr. n. CCIX. legere est.Basileae cum Socino A. 1578. congressus erat, opposita, et ex epistolis utriusque amoebaeis consarcinata est. Sed commode admodum Hieronymi Moscorovii, dedicationis paullo ante commemoratae scriptoris, libellique citati editoris, mentio hic incidit; nam in Catalogi nostri ordine is etiam proxime sequitur, nonnisi Mennonitis interjectis, de quibus paullo post nonnulla subjiciemus. Equitem Polonum fuisse Moscorovium, eumque multa eruditione ac prudentiae laude inter suos conspicuum, Socinianos cognatione et affinitate junctum; quippe qui Andr. Duditbii gener, et Zbygnei Sieninii socer erat, ad haec vero per opulentiam praediorumque praestantiam plurimorum, et aetatem denique provectam ac senilem canitiem maxima pollebat inter suos auctoritate.Czarkovia dicto, quod inter alia possidebat, Ruari Cent. II. num. XIII. p. 73. et Crellii epist. commemorabilem in Animadvers. Creenianarum P. V. f. 252. sqq. excusam.Socinianarum epistolarum paginae, apud Ruarum etiam, loquuntur. Pietatem illius, ex mente sociorum, Eusebii cognomentum evidenter demonstrat, atque in ea fuisse inter omnes existimatione, satis superque tota Socinismi universa historia Crellianam f. 253. sq. Vbi, cum ex morbo periculoso, quando eum invisebat Crellius, decumberet, sermones ipsius, cum morbi vis aliquid proloqui pateretur, eosdem fuisse, qui suerint semper, hoc est, de pietate etc. ait. Ipse quoque Socinus in dedic. Disp. cum Erasmo Johannis eruditam et solidam pietatem ei tribuit.Medicus insuper nobilis nuncupari consvevisset, obscuriusculum ab initio videbatur, donec ejusmodi studiis, Chymicis puta ac Medicis, multum delectarum esse, Ostorodum scribens F. Socinus eum vocat f. 450. T. I. Opp. virum et medica scientia atque artis peritia, et amoe erge ipsum, non minus quam virtute ac pieate, praestantem, ipsumque ab Ostorodo vaetudinario consuli jubet.Lubieniecio consulto addisceremus: ubi et Simanem Polanum, praestantem Chymicum et Medicum, magnique Hier. Moscorovii in his studiis administrum, laudavit, ipsum vero Moscorovium Pilaucicum Philacicum, ab medicamentum denotat.Hist. Vnitar. seu Reform. Polon. f. 241. et 246. sed mendis typographicis, de quibus jam ante nos Petr. Baelius in Lex. Histor. Crit. aliquoties conquestus est, mirum in modum scatens: quod vel hoc Moscorovii nomine demonstrari potest. Cujus labis, qua inquinata est, caussam in auctoris forte characteres minus eleganter pictos rejicere licet. Posthumum enim fuisse opus, nec ultimam manum scriptoris sui expertum, nisi me fallit memoria, Baelius idem in Lexico observavit. Quanquam et Continuator ejus Opusculi, a Cap. XVII. orsus, quando Lubieniecium, veneno ab ancilla subornata a nefariis hominibus e medio sublatum Hamburgi A. 1675. (d. 18. Maji aet. 51.) ait, historiam illum suam ad finem perducere non potuisse, testetur. Vnde immortuum esse labori, nec absoluto, evidenter patet.splendorem natalium et vetustatem generis ejusdem multis aliis non solum praeferret, sed etiam cognationem cum Dudithiis, Zaboroviis aliisque praecipuis Regni familiis summopere praedicaret, comitate vero, modestia, vitaeque sanctimonia, et
meritis in Rempublicam tanquam prorsus inoomparabilem describeret. Quae ad praesens institutum sufficere possunt. Quanti fuerit a Socino ipso habitus, Dedicatio Disputationis de Filii Dei unigeniti existentia, cum Erasmo Johannis habitae atque ei sacratae Socini Tom. II. f. 491.felicem illum diem praedicat, quo coetus Socinianus (noster inquit) suum esse illum plane viderit, et alios partim cura ipsius, partim exemplo, aggregandos, certo se sperare, affirmat. Quae cum scripta sit praefatio A. 1595. d. XVI. mens. Junii, paullo ante Socini sectae nomen dedisse virum aliis antea curis, Vanas vocat l. c. Socinus, et bujus mundi illecebras.Ruarus, qui Czarkoviae Ecclesiam fundasse diu celebrem refert, non prosapia nec eruditione magis, quam pietate clarissimum senem vocat, quem nunquam, cum Statorio et Crellio, Racoviae conveniat, quin aut pietate aut eruditione sanctiore tinctus etiam nunc redeat. Königius l. c. Cap. I. ejus praeter caetera diligentiam laude singulari prosecutus est. Caeterum Noribergensibus nostris cum eodem intercessisse litterarum consvetudinem, exemplum impressae epistolae, quae Cent. II. Ruarianarum num. XXXIV. legitur, patefacit: ubi, ad fratres Noribergenses se scripsisse, testatur, eosque ad diligentiam majorem cohortatum esse, inquit. Ex quibus omnibus proinde, qua veneratione, a Germanis nostris, ac nominatim Altorphinis, eodem veneno imbutis, cultus sit, et quae ratio fuerit, tecte ad eum, praeter libros, quos emisit, praeterque Latinam Catechismi Racoviensis ab eo profectam versionem. Jacobo I. Angl. Regi dedicatam.Moscorovio. Quem A. 1625. diem obiisse extremum, Crelliana I. Epist. elucet, fato proximus fuisset.Sandius, vel filius intelligendus erit, in cujus mensa colloquuti sunt Gittichius et Ruarus de Jejuniis, Ruaro A. 1636. demum initi,) vel ab ipso denique Sandio, error commissus est. Sed de eo eruditi judicent.
Jam enim de Mennonitis potius paucula addere allubescit: quandoquidem
Anabaptistis, eorumque cum Socinianis consanguinitate, jam in praecedentibus dictum est; quorum hos defoecatiorem duntaxat turbidae et olim quoque turbulentae istius sectae partem esse, neminem fugit. Quemadmodum magna ex parte in doctrina cum Socinianis consentiant, de Baptismo praesertim ubi disputatur, nolumus repetere, quae sunt alibi commemorata, neque etiam vitae integritatem aut speciem certe maximam, in pretio Socinianis habitam, in praesenti denuo excutiemus. De concordia tantum et Syncretismo, Fides ipsorum et Natura (Pelagiana) paene dixerim paucis contenta est, mirum in modum, cum quibuscunque fere res sit, inclinant; erga hos vero maxime semper propendere visi sunt, et hodieque, vel ut tolerentur, atque latitare queant, propendent.Synodum illam celeberrimam Cracoviensem, in id studium incubuisse Anti-Trinitarios, eoque consilio in Moraviam etiam profectos esse Philippovium atque Schomannum, sed irritum fuisse iter eapropter susceptum; quoniam Moravi illi fratres, sanctissimum de S. Trinitate dogma constanter retinentes, a contradicentibus maximopere abhorruerant, et Polonos, id impugnantes, cultores ethnicos appellaverant, atque hinc quaesitam conciliationem, nisi haeresin hanc primum missam facerent, maximopere aversabantur. Non destiterunt quidem post id tempus ab iisdem conatibus urgendis successores, relictisque Moravis illis rigidioribus, ad mitiores Mennonitas conversi, eosdem plus simplici vice ad unionem cum fratribus Polonis invitarunt, eoque nomine Smalcius, una cum Moscorovio, conjuncta opera, scriptum aliquod Polonica lingua elaboravit, atque Mennonitis Gedanensibus tradi jussit; in quo non tantum ad conjunctionem coetuum hi blande admodum solicitati sunt, sed et modus, quo id fieri possit, ostensus. Mennonitis, Waterlandis potissimum, utpote moderatioribus ineundae, quo ducti etiam, ex principiis haud disparibus, fuere Remonstrantes, legatur Arn. Poelenburgii ad Gerardum Brantium epistola, quae totum hocce argumentum mirifice illustrat, et reperitur in Epist., ut vulgo vocantur, Remonstrantium, ed. quae ad manus est, in 8vo. f. 875. sq. et recentiss. 1704. fol. num. 6 u. p. 894. Vtrum vero hodieque in Belgio, quod Religionum varietas inprimis delectat, Sociniani sub Mennonistarum vel Anabaptistarum nomine lateant, aut Collegiatorum libertate dicendi abutantur, nec ne? dispiciant quibus haec propius intueri et explorare licet. Auctori certe Gallo, qui Histoire du Socinianisme hinc inde compilavit, et A. 1723. Paris in lucem publicam dedit L. I. Cap. XIX. XX. et XXX. sqq. ita visum est: cui tamen haec, ut probet, relinquimus.Ruaro Crellius, parare voluerit per Jacob. Klein, ex istius epist. a CL. Th. Creenio typis primum subjecta P. V. Animadv. Philolog. colligere est. Mennonistae etiam tunc constanter repudiarunt, donec paullatim, et fraudulentiae non uno genere adhibito, pulsi e Polonia Socini sectatores, et in Transylvaniam Belgiumque digressi, illic quidem aperta fronte liberius aliquanto viverent, hic vero, denegata libertate haeresin profitendi suam, Collegiatorum, ut vocant, et Mennonitarum societati ultro adhaerere inciperent. Quibus tamen rebus factum, ut, quoniam suo eam quoque veneno paullatim infecerant, qui Galenum Abrahami haud ita pridem sequerentur Doctorem, virum oppido eruditum, non solum CL. Benthemio Holl. Schal-und Kirchenstaat Cap. XIX. f. 832. sqq.Socinianarum hypothesium haud paucas suas fecisse, sed Batavis etiam de Socinismo suspecti etiam nunc habeantur. Cur Docetarum nomen adscititium illis datum sit, in Onomastico nostro expressum, non difficile est investigatu; siquidem, quae Valentinianis olim et Cerdoni atque Marcioni cum Manichaeis propria fuit sententia, de Christi Humana natura ex coelo allata, veramque humanam nostram substantiam nonnisi externa forma referente, (unde Docetae dicti sunt) Anabaptistas primos, et ex Mennonitis etiam crassiores, adoptasse, in vulgus notum est. A qua thesi cum Sociniani abhorreant maxime, Socinus in brevi Disputatione de Christi carne adversus Mennonitas refutavit Miscell. Theol. A. 16n. Racov. 8. edit. f. 74. et Opp. T. II. f. 461. sqq. insert.Filius Dei sit dictus Jesus Christus, ex formatione illa H. N. in utero Mariae supernaturali potissimum repetere student; mirum non est, quod ab eo dogmate, veluti prae caeteris notabiliori, Mennonitae sunt inter nostros congerrones denominati. Meinen, quodammodo cum Mennonitarum nomine conveniente, sic appellatos esse, quod aliquando in mentem venerat, vix credibile est.typis impressus Index involucra nobis artificiose excogitata suggerit; nisi alia quaedam praeter haec occurrerent, ab iisdem fictoribus inter confabulationes amicas usurpata, quae brevibus attingere et addere juvabit. Nempe inter Theologos nostrates tres clarissimi viri adhuc
Balthasar, Wittebergensis; iste Johannes Jenensis Prof. et Superintend. senio venerabili tandem defunctus; hic vero Balthasar itidem dictus, et Giessensis Acad. splendidum lumen, ea tempestate celebritate prioribus duobus, si non anteserendus, multis tamen de caussis aequiparandus. Qui omnes scriptis, cum aliis pluribus, tum vero maxime adversus Reformatos et Socinianos inclaruere: ita, ut paullo post haec tempora Meisnerus autem tanti etiam habitus est a Socinianis propter modestiam, ut Jon. Slichtingius deinceps post mortem ejus non solum virum doctum vitaque dignum longiore appellarit, sed tanto etiam elogio illum in Praefat. ad Quaest. I. p. p. cit. tract. mactarit, ut, nec ingenium ei defuisse et acumen, nec doctrinam atque eruditionem, immo nec modestiam, non illam quidem, quae per se ipsam omni ex parte commendari mereatur, sed quam aliorum immodestia ac maledicentia commendet, candide scribat.Meisneri Consideratio Theologiae Photinianae, et F. Socino ex adverso A. 1619. opposita, Quod Evangelici omnino deberent se illorum coetui adjungere, qui falso Ariani atque Ebionitae vocentur, (qui A. 1611. Racov. prod. et Opp. T. I. f. 691. seqq. comparet,) sibi examinandum sumsit, nervumque praecipuorum argumentorum, quae succincte hoc opusculo complexus est Socinus, feliciter et perspicue incidit.Joh. Crellio, (haec enim solita erat horum thrasonum jactantia,) digna, ut examini diligentissime instituto subjiceretur; Jonas Schlichtingius adversus Meisnerum de Quaest: Num ad Regnum Dei possidendum necesse sit, in nullo peccato Evangelicae doctrinae manere? nec non de altera: Num in eadem Evangelicorum religione quaedam concedantur Christi legibus inconcessa? ubi ex professo etiam de capitalibus haereticorum suppliciis disseritur, A. 1636. et A. 1635. (quo prior illa quaestio seorsim jam prodierat) scripsit, et quae paullo etiam post de S. S. Trinitate, Praecept. V. et. N. T. itemque S. Eucharist. et Baptismo 1637. disputavit, ea omnia particularia sunt, aliisque Meisneri Dissertationibus contra Socinianos editis, ut Praefationes docent, ad incudem revocandis, destinata fuore, cunctaque post Crellii mortem (Lib. enim A. 35. ed. ipse Jonas primitias suas vocat) lucem adspexere.Joh. Vogelio, hunc libellum magni astimante, amicis haud semel commemoratum. Idem vero Meisnerus jam ante disputationibus, contra eosdem errores impios conscriptis publicatisque, mascule depugnaverat, atque hinc meta cum caeteris erat, in quam arcum hostes Divinitatis Christi dirigebant omnium vigilantissime. Sed de his alias. Nunc quoties in litteris mentio illius fiebat, Misnici hominis a congerronibus, incertum, solamne propter nominis formam, ac patriam, (Dresdensis enim
Major Majoragii agnomen accepit, quod clari inter Italos oratoris, et dicendi elegantia inprimis commendati, cognomen Majoragio, in quo etiam pater ejus Julianus habitaverat, ultro ascitum.Fab. Lupum et Maximum Nigrum, (al. Macrinum dictum) in Senatu Mediolanensi recitata, Apologia gravi, et hunc morem, olim valde receptum, in utramque partem expendente decima est.Antonius Maria de Conti antea dictus esset, idque nomen in Marci Antonini Majoragii novum mutaret, grandem dicam ab adversariis scriptam est passus, multumque hinc pro eo consilio vindicando laboravit. Joh. Imperialis Museum Histor. f. 126. consuli potest. Quanquam nec Thuanus haec fata Philosophi praestantissimi L. XVI. Historiarum indicta praetermiserit.Major non alia de caussa quasi involucro contectus fuit, quam, ut de eo quoque, Dispp. etiam contra Socinianos propositis cognito, et Jenae in primis clarente, tanto tutius liberiusque judicare possent confabulatores nostri. Quod ad Menzerum denique attinet, hunc famosissimum Scholae Hassiacae Theologum appellasse accepimus; eaque periphrastica etiam descriptione, quia, ob merita in propugnanda Evangelii veritate Exegesi A. C. celeberrima, in qua etiam contra Socinianos, et alibi veritatem t. t. asseruit. Quamvis enim in prima Socinianis controversiae omissae essent, in secunda tamen tertiaque, quae A. 1615. lucem vidit, postquam eorum scripta a Micb. Blankio, Dantiscano, acceperat, hisce quoque erroribus breviter refellendis operam dedit.famosi voce dolus lateat, dignum fuisse, omnes agnoscunt, nihil est, quod ad illustrationem ejus addere opus sit. A scriptis vero et disputationibus, potissimum Socinianis erroribus directo adversantibus, quae in Opp. collectis et Dissertationibus Giessensibus aliquot fasciculis Novem omnino, si Indicem separatim numeres.
Vbi Salmantica prima et sola pro Noriberga usurpata legitur, brevitati studebimus, et ante omnia hallucinationem Molleriano exemplari commissam.Salmanticam (quae illustris est civitas et Academia Hispaniae,) pro Solmontica exscriptum dedit. Neque enim ad istius urbis, nullatenus cum Noribergensi, qua rem, quave vocabulum comparandae, similitudinem id confictum nomen est, formatumque, sed ab etymologia, quasi Nurnberga Nur ein berga diceretur, derivandum esse liquet. Pegneso vallem perluente, montibus continetur, vetustioribus seu mediorum seculorum Historicis Mons Noricus, uti et castrum Noricum, appellabatur.Solmonticenses, ut Ruarus interdum vocat, fratres, frequentissime hanc patriam suam nominibus recens assumtis addituri, Vnimontanos, eodem prorsus sensu, se nuncupare consveverant. Vogelius et Corn. Marci: quibus et Graecum Monoreta interdum iisdem allubuit praeferre.Noribergam, quod attinet, eo minus de illa soliciti erimus h. l. illustranda, quo luculentiora totius historiae series indicia suppeditat, ex quibus, quanto discrimini horum homuncionum petulantia illam exposuerit, omnibus apparet, quantoque beneficio a Deo affecta sit, cum ex his malis, ejus adspirante gratia, emergeret, res ipsa condocet. Quantum vero spei de illustri hoc emporio, sua haeresi magis magisque inficiendo, Leucbsnerum cumprimis atque Leimerum valde jam sibi obnoxios reddiderat Sonerus.impostores Poloni, et ab his instructi deceptique itidem emissarii, cum temerariis asseclis, conceperint, conatus id perficiendi consilium diuturni, et ab initio sec. XVII. in annum usque XVI. fere continuati, demonstrant. Quousque vero destinata processerint, vel sola epistola Ruari, quae in Cent. II. ordine decima atque sexta est, evincit: in qua, uti praecipuas consultationes cum Valent. Smalcio potissimum inierint fratres illi Norimbergenses, qua ratione in dulcissimo patriae solo veritas spargi, et in segetem divinae gloriae progerminare possit, explanate legitur memoriae proditum. Ibidemque de sumtibus ad libellos quoque Socinianos, hinc inde disseminandos, eumque in finem adornandos, deliberatum esse, non sine maximo dolore animi observavimus; tantoque magis dolemus, quod ibidem Solmonticenses etiam fratres, id se facturos
Altorphinis et Soneri atque Ruari pullis, disseminare firmiter constitutum erat. Conf. quae ad Cap. III. Sect. I. §. 1. annotata leges.Noribergensia ex ipsa instituti nostri summa satis clare elucent. Proferamus ergo litteram O.
Et quia solus in ea deprehenditur novo involucro contectus cognominatus OSTORODVS, quis ille fuerit, quamobrem commemoratus sit, et quare denique Paschasii seu Paschalodi nomen acceperit, accuratius expendamus. Patre, Henningo Ostorodo, Einbeccensi primum, tum Goslariensi in templo S. Cosmae et Damiani, ac denique ad S. Stephani ibidem Pastore, genitum fuisse, atque in ipsa civitate laudata Goslariensi natum, jam distinctius, quam olim, constat, postquam CL. Heineccius Joh. Michael, inquam, t. t. Past Goslar., dehinc vero Consil. Consist. et Inspect. Magd. ac Past. Prim. ad b. Virg. Halensis, nuper demortuus; cujus libri sex, Antiquit. Goslar. Tomo Script. Rerum German. uno, quem sociata cum b. Leuckfeldtio opera A. 1707. fol. Frf. ad Moen evulgavit, comprehensi, hanc nobis vitae Ostorodianae partem f. 520. sqq. exhibent.Christoph, mein Sahn, ajebat, ist ein Schalck, und will nicht folgen, wie die andern, und wird dich, liebe Catharina (quae Pastoris ad S. Stephani erat filia) wann ich nun einmahl das Haupt lege, in grosse Noth und Fabr bringen. Vid. l. c. Heineccius.Cantoris, quod vocabat, munus ambivisse in patria, a qua spe cum fuisset dejectus, domo abiisse, atque in Pomeraniam dilapsus, Rectoris Sluchoviensis Sandio debemus, ignorum alias, et indictum caeteris plerisque, si non omnibus.Polonia occasio, Photiniana adamandi placita, illi extitit, eademque, cum in cultum Lutheranorum virus suum mature effunderet, atque
Poloniam inde prorsus concessit, ipsiusque Socini inprimis familiaritatem consectatus est. In hac disciplina enim, duce eodem facundissimo Socino, tam subito Socino praeceptori negotium facessens, ipsiusque etiam scripta in quibusdam emendans. Quod vel ex prima hujus ad Ostorodum epist. A. 1595. Smiglam perscripta, quae T. I. Opp. Socini inter alias f. 444. sqq. habetur, elucet.Smiglensi coetui Anti-Trinitariorum Pastor maturrime praeficeretur. Vnde Racoviam, in sedem illam haereseos primariam, sive ante, sive post reditum, ut videtur, e Belgio, translatus, coetum quoque istic infeliciter collectum gubernavit inter primos; a Lubieniecio certe primus omnium ejus Ecclesiae Antistitum, et proximus ante Petrum Statorium, Hist. Reform. Polon. L. III. cap. XII. f. 240. squeubi virum eximie doctum et pium vocat, male tamen Goslaviensem pro Goslariensi, nisi error sit typothetae, appellat.Polonia morae, ut conjicit Heineccius, sive intempestiva proselytos faciendi cupidine, aut, quod verisimillimum, totius societatis consilio ad propagandam haeresin, data occasione ex moderamine vitae et studiorum juvenum quorundam e nobilitate Polonica, peregre abeuntium, secessit A. 1589. in Belgium, Voidovii Sociniani, ceu Cap. I. dictum est, sparsit, atque plures mox assectatores invenit. In quibus cum certum sit Sonerum nostrum inprimis commemorandum esse: Jacobum Arminium, Amstelodami tunc adhuc degentem, in has partes aliquo modo inclinarit. Minus certe nobis id videtur probabile. Prorsus enim aliam caussam Petr. Bertius, et quotquot originum Arminianismi meminere, eamque verosimiliorem, libelli adversus Theod. Bezam, cujus tit. erat: Respons. ad argumenta quaedam Bezae et Calvini ex Tr. de Praedestinatione in Cap. IX. ad Roman. scripti, et ad refutandum Arminio a Mart. Lydio traditi: cujus dum ille moliretur confutationem, argumentaque utrinqne expenderet, atque in eo labore se torqueret ac fatigaret, victum ait Bertius, Orat. in obit. Jac. Arminii recitata, et Opp. ejus praefixa, et primum sequutum esse sententiam illam ipsam, quam oppugnabat, seu oppugnare potius jussus erat. Ex eo sane tempore decretum illud, Calvinis scholae asseclis probatum, quod absolutum vocant, in dubium vocare coepit, et fundamenta Remonstrantium sententiae purioris jecit.Ostorodus, edita inter prima desertae veritatis specimina, jam pridem, Cl. Heineccius, baptismum ad Sociniani dogmatis solemnem professionem eum Ao. 1585. suscepisse, atque paullo post Goslariam rediisse, matrem invisurum, narrat; quam ita occupasse, et decepisse blanditiis suis hunc impostorem, addit, ut filii dogmata avidissime et ipsa hauriret. Et quanquam anno eodem in Poloniam reversus sit, mox tamen fubsequenti A. 1586. eo rediisse, matremque in errore admisso confirmasse, atque in alios quoque cives venena sua diffudisse, idem testis est; quos vero, cum fuga sibi consuluisset, periculi metu, Ostorodus, ad saniorem mentem reversos existimat Heineccius. Idemque plura de colloquio cum eo A. 1585. d. III. Junii in aedibus Pastoris S. Stephani habito recitat, inque illo consessu matrem quoque comparuisse, filium vero, ad materiam colloquendi proponendam invitatum, id detrectasse, et vix ac ne vix quidem, ad L. de Deo ut quaedam Socinianorum, praesertim in minoribus oppidis Poloniae, felicissimo, et ministrorum Ecclesiae, in obeundo munere, nullo vel parco salario sustentatorum conditione, non sine jactantia pronunciata.exponit, matremque sine fructu emendationis tum discessisse e conventu, observat. Immo tantam fuisse foemellae hujus pertinaciam, ut, licet iterum iterumque cum ea studiose et placide actum sit, erroris convincenda, frustra tamen omnes fuisse conatus, eamque parum a blasphemiis interdum abfuisse, narretur. Hinc consilium, de matre filioque in custodiam liberaliorem dandis, captum esse, ne lues pestifera ad plures traheretur, idem refert, sed filium, indicio ejus rei per sorores facto, in fugam se conjecisse, solamque matrem, vix septem dies in custodia habitam, ad frugem visam esse redire, quae palinodiam etiam coram consessu sacro ediderit, et publica quoque deprecatione poenitentiam professa sit, addit. At minime seriam illam fuisse confessionem, mutatae denuo mentis lugubrem posthaec eventum, ait, edocuisse, productisque filii litteris Domaredeinae epistolam scriptam finiens, subscribit: Euer Sohn nach dem Fleisch, Christoph Ostorodus, aber nach dem Geist euer Bruder in Christo.ostendit. Vbi porro, quemadmodum et ipsa, et tota familia, in qua potissimum sorores numerabantur Ostorodi, retractae fuerint in eandem
Socini p. p. citandae illud satis aperte affirmatur: in qua et juvenis egregius atque eruditus vocatur. De obitu ejusdem conferatur vita Smalcii ad A. 1595.Johannem Ostorodum, in eadem retia pellectum e patria tandem abiisse, indicatur. Quae deinceps actitata sint, missis in hunc finem e Polonia Goslariam Andr. Lubieniecio Sandius Biblioth. Anti-Trinit. f. 89.Balcerovicio, Lublinensis; ad quem scriptas reperies aliquot a F. Socino epistolas T. I. Opp. f 424. sqq. Opulentum de reliquo fuisse et erga egenos beneficum, eaedem epistolae condocent.Synodo Chmielnicensi ad Senatum sanctiorem Goslariensem Heineccius integras typis excusas exhibuit. In quibus A. 1586. d. 13. Septembr. exaratis, post capita doctrinae suae breviter repetita, vim omnem adhibitam, cum Christi mansvetudine ipsiusque Lutheri et Brentii aliorumque nostratium Theologorum sententia, pugnare illi docent, dimissionem deinde datorum in custodiam rogant, idque et Deo gratum fore, et se nunquam oblivioni mandaturos, pollicentur, omniaque tandem officia vicissim offerunt. Subscripsere autem totius Ecclesiae nomine, Georgius Rebnicius Minist. coet. Cracov., Martin. Czechovicius, Minist. coetus Lublinensis, Paullus ab Orgente, Pocillator Regius in terra Ottelonensi, Joh. Laurentius et Katzenuerslin a Biberstein. Idem vero Heineccius illico huic epistolae Refutat. ejusd. Germanicam, a Ministro quodam Goslariensi adornatam, subjecit.Ostorodi consanguineis, scriptam, pluribus illic expositum est: quae nihil attinet in praesens repetere. Quae vero decerpere hactenus inde placuit, eum arbitramur usum praestitura, ut intelligamus, quam subito perniciosissima animae lues dimanet in alios, quibusve artibus idem Ostorodus in suas deinceps casses etiam Sonerum, conjuncta cum Voidovio opera, tam facile potuerit pertrahere, quave, h. e. haud dissimili Ostorodianae, fraudulentia laboriosa Crypto-Sociniani nostri cum pluribus fodalibus semel in animum receptum erroris exitialis contagium communicarint. Quantum valuerit apud Faustum Socinum praeceptorem auctoritate et amore, testes supersunt epistolae aliquot invicem scriptae: quae valde scrupulosam arguunt Ostorodi fuisse mentem, et liberiorem in sentiendo, atque ab ipso Socino magistro dissentiendo, linguam et calamum, multamque eruditionem, cum facundia Opp. Socini f. 450. (b)Leuchsnerum, aliumque anonymum fratrem, Leimerum, uti supra conjecturam fecimus. Non enim dissimulamus, postquam tantam documentorum privati litterarum commercii jacturam fecimus, ut disparuerint, quae lucem forte affundere possent, epistolae, et plerasque male sibi conscii ipsi possessores aboleverint, multa adhuc in hac Crypto-Socinismi Historia imperiosa, spirat. Ex qua etiam cum, Altorphina Socinianismi initia ab eo inprimis stabilita esse, dilucide constet, vel hoc nomine procul dubio in Crypto-Socinianorum nostrorum epistolis toties laudatus citatusque occurrit, tanquam vir de factione illa totaque secta unus omnium meritissimus, proptereaque Sonero non minus, quam, quie schola Soneri prodierant, fratribus, longe charissimus. Non aliae profecto caussae fuerunt, cur celeberrimae, et in usum Germanorum Ostorodi: So hab ich meinen lieben Lands-Leuten zur Warnung für ihrem ewigen Vnfall, und zur Vnterrichtung zu ihrer ewigen Wolfarth, diese Arbeit auf mich genommen etc. Praef. +. 2. (b) edit. Racov. 8v. A. 1604.Institutiones (Vnterricht von den vornehmsten Hauptpuncten der Christl. Religion,) caeteris Tradelium lib. adversus Divinitatem Jesu Christi ex officina Racoviensi publicaro, et Germanica lingua similiter ut Institutiones conscripto. Qua de cum Tradelio concertatione, et cur Georgii patris libellum confutandum sibi sumserit Ostorodus, plura dicenda haberemus, si ipsum schediasma illud Tradelianum praesto esset. Nunc ubi obscura sunt omnia, liceat nobis brevissimis conjicere, opusculum illud D. Georgii (non Johannis) Tradelii, JCti et Consiliarii Augustani, Senioris, titulo praefixo: Judicium und Ableinung über eine erschröckliche Arianische in Polen ausgegangene Schrisst, Frankofurti A. 1596. 4to excusum, Ostorodo vel eo ipso tempore, quo filius Tradelii Belgium peragravit, quod sequenti anno, finitis Altorphi studiis Juridicis, fieri coepit, traditum, illumque militem gloriosum haud dubie ad refutationem provocatum esse, vel MScta alia opuscula a Sonero aut filio eum accepisse, quum is Altorffii et Aureliis, Casparis Tradelii, filii Georgii, intima amicitia usus esset; reliqua vero inposterum diligentius exquirenda tantisper seponere. Hoc certum est, eodem prope tempore et Sonerum et Tradelium Jun. in Belgio et Gallia, quemadmodum Altorphi familiares erant, in Philothecis quoque amicitiam mutuam testati, oberrasse, Ostorodumque scriptum illud contra Tradelianum recens Germanicum in Batavis adornasse, cui etiam MSctum hujus Refutationis ablatum fuisse constat, in Poloniam autem reversum demum praela subjecisse.Ostorodo commemoratu digna, litibusque, quas propter rigidam disciplinae Ecclesiasticae custodiam, aliasque etiam caussas, cum fratribus ejusdem sectae aluit, schismati jam paene Buscoviae juxta Gedanum inchoato, sed post mortem Ostorodi consopito, praeludentes, L. B. conferenti vitam Smalcianam rectius innotescent. Eaque cum sit in calce addita, plenius commodiusque haec addocebit, quam si per compendium inde huc transscribere quaedam animus esset.Paschasii nomen impositum inter Neo-Socinianos gesserit, planum est ex linguae Germanicae usu, in qua festi Paschatis Germanicum nomen originem permutationis aperit. Caeterum vitam cum morte eum commutasse, antequam consortium illud infelicissimae societatis AltorphI coalesceret penitus, nemini ignotum est; licet, quo anno ad plures abierit, (superstitem autem A. 1607. adhuc fuisse supra descripta epistola docet) certo definiri non possit. Anno quidem 1612. defunctum esse, probabili collectione inde effecimus; quod, cum in carcere horum deinceps quidam haererent, ante annos quatuor illi eum diem obiisse affirmarent, atque hinc de non nemine, utrum commercium cum eo litterarum habuerit, nec ne? verisimile id sibi non videri, argumentarentur. Sed postquam in vita Smalciana d. 1. Januarii A. 1612. nuper admodum diem obiisse, observavimus scribi, certius jam A. 1611. ad plures abiisse, hoc testimonio confirmati, asseveramus. Quae vero sunt reliqua, alii excutiant. Nobis enim ordine sic postulante transire animus est ad litteram P.
Vbi, qui in fronte positus occurrit Papa Romanus, idemque Saturni insignitus titulo, ingenium horum adolescentium arguit: Ejus enim erga filios, in gremium Ecclesiae congregandos, mores truculentos, morositatemque asperam, Saturni, ut in fabulis est, filios suos devorantis immanitas. A quo vitio Pontificem Romanum denominare, hoc magis placuit Socinianis, quo acerbiori odio vim in caussa religionis quamcunque adhibitam pariter atque alia rigoris genera illi prosequuti sunt, et vel hoc solo nomine Arminianos, eam similiter summo studio improbantes, summis in coelum laudibus, inde a prima origine, extollere consveverunt. Quam vero ob rem addictos Ecclesiae Pontificiae etiam Patricios appellarint, nondum aliam verisimilem rationem reperire potuimus, quam immoderatum
in Patres seu Doctores veteris aevi et medii, quos magis, quam ipsa fere S. Oracula, urgere illi aut potius crepare solent, amorem, tributamque istis, a Socinianis contra omni studio impenso imminutam, floccique habitam, auctoritatem. Smalcius, cum b. Franzio disputans, inter vitia, quibus antagonista laboraret, hoc etiam ei objecerit, quod saepe ad auctoritatem Patrum (testimonia eorum interdum allegans) confugeret.Papae notionem priscam et communem Ecclesiae Antistitibus, a J. Diecmanno, Stadensi, Ecclesiaeque patriae dehinc praesule, laudabili industria diligentissime vocis Papae aetate duabus, eruditissime conscriptis, et Witteb. 1671. ventilatis, dignis profecto, quae praela denuo exercerent.patris communi significatu illustratam, respexisse existimes. Quae, quia leviora sunt, mittimus, et ad PEVSCHELII ipsius cognomentum venimus. Strabonis, et interdum, mutato etiam praenomine, Felicis Strabonis atque Scheulepii tegumento hunc fuisse obvolutum, et typus noster prodit, et aliunde constat. De posteriori non est, quod laboremus, cum apertum Schrilepium, sed Scheulepium, confusis a scriptore Mölleriani exemplaris litteris ri cum eu, vocatum arbitramur. Eamque confirmant conjecturam exemplaria alia, in quibus Schrulepius paullo magis accurate exscriptum vidimus. Vtcunque haec sint, (raro Strabonis cognomentum tritissimum esset, et fere perpetuum.Strabonis involucrum, quod diu animo revolventes, ex postrema tandem nominis Peuschelii syllaba deducendum putavimus: Schel enim Germanis Strabum, seu distortis oculis hominem, signat, et quia nunquam cognitum est, aut a quoquam, quod meminerimus, observatum, Bellarminus, veterem hominem nimis esse deformem, novumque admodum imperfectum, ajens, sentientis, acceptum referimus. Certe plures fuisse, et inter eos nominatim, praeter Bellarminnm, Erasmum, Marc. Velserum, Pinellum, Scioppium etc. qui se pingi noluerint, ex Historiae litterariae monumentis satis notum est.Felicis autem alterum Hebraeae Joachimi notioni respondere, multo luculentius patet. Tantum de nomine.
Socinismum a Crellio primum fuisse addictum, et a Ruaro in errore corroboratum, ipse saepenumero professus est; Ex qua etiam candida ipsiusmet confessione deinceps cognitum habemus, quod superstes tunc adhuc Sonerus, re comperta, litteris eum commendaverit Racoviensi coetui, ut in fraternitatis jura susciperetur; Crellium autem profugum idem porro coram negotium actitasse, litterasque hujus vinculi arctioris confirmati nuncias procurasse, aliunde nobis innotuit. Fata autem eruditi hujus juvenis Straboni, quam coeco Tiresiae potius, comparandus erat, partim, quantum ad initia, jam sunt enarrata in praecedenti capite primo, partim in altero, seu tertio potius proxime subsequuturo, plenius describentur. Vt nihil adeo opus sit h. l. fastidiose jam ante dicta repetere, dicendaque alia inconvenienter anticipare. Ipsius PHOTINIANAE RELIGIONIS elogium itaque satius est, ordine elementorum sic jubente, in medium proferre, quam hisce diutius immorari. Felicitatem Socini adstipulatores solent; quibus aeterna illa, ad quam omnes adspiramus, beatitas in coelis, Felicitas audit: quo titulo praefixo fragmentum aliquod libelli affecti, sed non perfecti, operum Crellii agmen claudit.Corn. Marci A. 1615. d. 20. Septembris paullo ante memorato Peuschelio, se propter felicitatem communi nomine amicorum missum esse Noribergam, nunciavit, cum jam in eo esset, ut uterque de infelici illa felicitate rationem reddere juberetur, et fraus, diu in occultis latens, detecta propemodum esset. Fausti Socini, qui et Felicem se aliquando Turpionem appellavit, formatum, eidemque accommodatum sit, non definimus.veritatis appellatio, quam miseri illi in teterrima haeresi se invenisse arbitrabantur: cujus vel ex Ruariepistolis exempla, si opus esset, conquiri possent. Quae tamen, quia obvia sunt, nos non morabuntur. Eaque de caussa nec opus est, ut, quando amatores veritatis ipsi Photiniani, seu Lucenses ab etymologia
Photini, Ittigii Dissertatio, quae in Heptade Dissertt. selecta quaedam Hist. Eccl. capita illustrantium comparet, et Appendici Dissert. de Haeresiarchis subjecta n. VI. reperitur. Vbi et istum pro Photino, si non ab ipso Athanasio, a Lucifero tamen Calaritano, non filium Lucis, sed Scotinum, tenebrarum, eum appellatum olim fuisse, observat.
Dignior autem est, qui nos paullo magis occupatos habeat, atque proxime etiam in Indice nostro succedit, Mich. Piccartus, Philosophus ille incomparabilis Peripateticus, obesi corporis, sed non obesae naris, homo, et mediocris fortunae, si oeconomiam respicias, si vero famam, maximae Profess. Altorphinus. Hujus enim, ut alia omittamus, partim supra jam commemorata, partim in vulgus nota, quia in Philosophicis, Historicis atque Poesi, plerorumque degenerum horum juvenum fuerat praeceptor, paene fama inter has turbas itidem periclitata est. Certe parentatori post fata argumentum praebuit peroranti, ut, ne crederetur, clam illum eadem, quae homunciones illi, sensisse, studiose admodum demonstratum daret. Quibus vindiciis sane opus erat quam maxime, eo quod ad faciendam sparsae a malevolis calumniae fidem Soneri amicitia, itemque amica ejus post mortem excusatio, quomodocunque fieri poterat, et dum in dubio res essent, operose instituta, (cujus favoris superius etiam protracta e tenebris epistola documentum praebuit) objiciebatur. Ad haec accedebat convictus Socinianorum advenarum cum hoc percelebri Philosopho nostro perfrequens, atque caeterorum denique Socini asseclarum in ipsa Polonia maxima de praestantissimo viro ob eruditionem existimatio, quae omnia, veluti indicia quaedam (ut fit suspicioso tempore) haud contemnenda arrepta fuerunt, et exaggerata magnopere. Quam inique autem, aut certe perperam, ita judicarint obtrectatores, non solum epistolae boni Piccarti, ad Kirchmannum familiariter scriptae, indignationis in Ruarum impostorem, et caeteros ejusdem factionis sodales, plenae ostendunt; sed etiam ipsius Ruari, ab eo mature, postquam resciverat, ob haeresin accusati et graviter objurgati, excusatio condocefacit, quam non sine caussa pergravi supra Sonero, re satis comperta, aliter, quam olim de incompertis pius amor jusserat, sensisse Piccartum, similiter jam ante
tertio capite, de convictoribus, posthac etiam circumspectius ab ipso recipiendis, commemorabuntur. Ad summam tandem rei quod attinet, nihil invidiae potuit, certe non debuit, bonae discipulorum salubriter institutorum desertio disciplinae, aut Philosophiae nefaria abusio, conflare magistro; quandoquidem et sceleratissimi haereticorum optimos praeceptores nulla non hominum aetate ea contumelia affecerunt, Apostolorum, immo nec Christi etiam scholas immunes fuisse ab hoc finistro eventu, sacra oracula docent: qui tamen ut ipsi doctrinae non noceat, nisi per calumniam accusatae, Joh. vel ep. II, 19. ostenditur. Ecclesiastica contra antiquitas multo plura exempla subministrat, et post Simonis defectionem, Tatianum, Justini M. auditorem, Origenem, Clem. Alex. discipulum, Aetium, post Paulinum Antioch etiam Athanasio operam dantem, Nestorium item, Diodori Tarsensis disciplinae alumnum, aliosque optimae notae magistrorum degeneres discipulos, ut Lutheri Wicelium, Storchium et similes, Philippi Laelium Socinum, V. Strigelium, Pezelium etc. P. Eberi et collegarum Val. Weigelium, ipsius denique Jac. Andreae Jo. Jac. Grynaeum, exhibet.Apostoli Jesu Christi probra jam olim a se amoliri sategerunt. Nec denique salutatio, saepius in litteris ei adscripta, aliquid momenti ad praesens negotium affert; ut potius gratam auditorum erga doctorem voluntatem ostendat: quibus officiis J. Tarnovium quoque, G. Queccium, G. Königium, C. Bussium et alios cohonestarunt. Immo universe Ruarus, cum multis amicitiam se religiose servare, ad C. Bergium perscripsit, Catholicismum suum, latius quam Bergii patentem, qui homousianos tantum in amicum foedus recipiat, jactat, et alios etiam omnes, qui capita Christianae fidei, quae pauciora ipse longe, quam Bergius censeat, teneant, et vitam secundum regulam Evangelii componant, fratres se salutare, addit.quos capitales esse hostes sciat illius sensus, quem in religione sequatur. Quanto minus itaque ea humanitas praeceptori praestita invidiam ei concitare debebat? Recte ergo et laudabiliter in Piccarti mnemate, seu memoria Piccarti ab oblivione vindicata, AltorphI A. 1620. 4to. Quo anno, jam ante amisso paene oculorum usu, (uti ex epist. Jan. Gruteri in Amoen. litter. Cl. Schelbornii excusa didicimus,) d. 3. Julii vir optimus, sed corpore obesiore turgens, apoplexia correptus aetat. A. 47. decesserat.Frid. Rochsius, Pratenus: Pium, inquit, Piccartum nostrum, quantum humanae ac miserrimae hujus naturae fert imbecillitas, fuisse, extra omnem dubitationem, quicquid malevoli etiam homines dictitent, puto positum. Domi enim non tantum ipse, summo cum ar dore,
quotidie sacris incumbebat litteris, ita, ut sacra Biblia quinquies ab illo perlecta et relecta sint, sed suos eo adigendos bene sciebat. Conciones publicas, quantum ob membrorum imbecillitatem potuit, frequenter cum suis visitabat. Sacra Domini coena more verorum Christianorum utebatur, ut NB. SVMMA ILLVM INJVRIA AFFICIANT HI, QVI, ALTERIVS CVJVSDAM RELIGIONIS FVISSE SECTATOREM, PERHIBENT. His publica, addit l. c. Orator, Reverendi admodum et CL. DN. Georgii Koenigii, Eccl. hujus Pastoris ac in Acad. nostra Prof. dignissimi, concione abunde esse satisfactum existimo. Quae enim quaeso haec levitas, palam ad hanc se profiteri religionem, ceremoniis non tantum iisdem, sed, quod maximum, eodem modo uti Coena S., et in mente tamen aliam fovere opinionem. Non res hae ludicrae, sed, quae salutem concernunt, maximae, quibuscum jocari nemo, nisi cum animae interitu, potest. Germanica fides illud in hoc usque tempus obtinuit, ut, quod loquatur, sentiat. Virum jam hunc nostrum Piccartum Germanicae fidei omnium consensu fuisse, certo certius constat; abstinere ergo a cogitationibus, ne dicam sermonibus, talibus, ne ipsi in illam ipsam suspicionem incurrere velint, longe fuisset melius. Rochsio desumta in Caroli Arndii quoque P. P. Rostoch. Biblioth. Politico-Heraldica f. 255. ubi, ut amoliatura Piccarto crimen dissimulatae religionis, auctor occupatus est, Arndio, qualis ista religio fuerit, cujus insontem insimulatum esse Piccartum, ait, videatur fuisse perspectum.Sed haec transeant etc. Repetenda ea nobis videbantur plenius, vel ea de caussa, quod, tantopere calumniandi Piccartum multorum libidinem tunc invaluisse, hinc palam est, ut ex suggestu quoque in funebri oratione fuerit insontis viri boni integritas vindicanda, et, cum ne sic quidem, qui pascebatur in vivis, livor post fata quiesceret, parentali etiam oratori negotium daretur, eadem iterum iterumque inculcandi, quae pro Piccarti facere possent sincera in pietate mente, et intemerato in doctrina vera sensu asserendo. Non equidem cum quoquam de pondere rationum ab oratore hoc adductarum disceptabimus, in quibus pleraeque et Sonero accommodatae fuerant, eumque ab omni labe purgare olim videbantur posse. At, si cum prioribus, quae a nobis adducta jam ante sunt, argumentis ea conjungamus, et, quod praecipuum est, ipsosmet erroris complices constanter unoque ore Piccartum a societate impii dogmatis immunem declarasse, cogitemus, epistola, ad quam Ruarus Argentorato tam audacter et impudenter respondit, verbisque gravissimis Piccartum antea secum expostulasse fatetur. Quibus excusationibus sane effugiisque et tergiversationibus profecto opus non fuisset, si vel eadem ipse Piccartus, quae Ruarus cum sodalibus, sensisset, vel clandestinae molitiones ipsaque haeresis haud displicuissent.Verbum caro factum est, occasione istius Crypto-Socinismi affabre concinnatum carmen, et pium et elegans, ad calcem integri hujus operis inter supplementa typis excusum: ubi L. B. ante Orationes Vogelio-Peuschelianas requirat.nigri Philosophi, differentiae caussa, ne cum nigro Theologo, Grauero, confunderetur, nomen ei impositum censemus, non propter corporis aliquem nigrorem, de quo nihil exploratum habemus, Piccarti, cum nigra pice, congruentis; cujus originis veritatem tanto magis probamus, si Ruaro, Saxoniae inferioris idiomate vernaculo utenti, vocabulum nove efformatum acceptum sit referendum. In his enim terris baccas etiam nigras sylvestres pickbeere, die Schwarzbeere nuncupari solent.
Quam alienum autem a Piccarto fuit commentum illud impudentissimum, quo, aliquid illi commercii intercessisse cum immanibus Socinianorum erroribus, nonnulli perperam perhibebant: tam certum est, eum, qui proxime in Syllabo nominum subjunctus comparet, Bernhardum PLANERVM, in eorum numero ipsaque fraternitate, tanquam rite in eam assumtum, diu extitisse: de quo, quia alioquin minime cognitus sed obscurissimus est, explicatius quaedam annotare lubet et decet. Fuerat nempe et hic Norimbergensis, ex scholis civitatis amplissimae in Academiam patriam translatus anno MDCVI. d. IV. Octobr., atque Alumnei toties laudato sodalitio, Procerum et Curatorum Vniversitatis splendidissimorum munificentia,
Studia, quae sectatus est, Juridica erant, cum Philosophicis exercitationibus haud segniter continuata: ita, ut primum etiam Baccalaurei gradum, Decano Joh. Praetorio, Joachimico, sibi collatum, Peuschelio, sicuti supra cap. I. §. IX. recusum nos docuit Programma.Praeside supra laudato Jerem. Hölzlino, de variis amicitiae generibus disputasse legimus: cui exercitio J. Crellius, tanquam amicus et contubernalis longe charissimus, attexuit non inelegans carmen, dignum utique, nisi prolixius esset, quod typis quoque repeteretur. Ex quo etiam testimonio benevolentiae singularis maxima cum eo familiaritas, et prima insuper haereseos susceptae, ex eadem nimirum amicitia haud dubie profluentis, origo genuina non difficulter colligi potest. Ex Academia patria auditores cum suos non sine laudis significatione numeravit A. Dinnerus Richter. Epist. f. 659.Andr. Aimoldi Philothecae nomen cum inscriberet, abiturientem id se officium praestitisse addidit.Vogelio his verbis sua manu scriptis, et pietatem non fucatam spirantibus:
affectum sincerum suumque in Deum amorem testatus est, et huic amico absenti pulchre obsignavit. Ipse vero media aestate hujus anni inde demigravit, atque Helmstadium concessit, Henr. Boethio Theol. D. et P. P., in civium Academicorum numerum receptus est.Georgii Richteri, de quo paullo post pluribus disserendum erit, in ea Academia factus; postquam AltorphI adhuc solemni more fratrum numerum cooptatus erat. In Julia vero Vniversitate non multo post, et statim anno sequenti 1615., praeclaram spartam ephori apud Henricum Carolum, Ducem Brunsw. et Luneburgensem, Henrici Julii filium, administrasse cognovimus; quae res, nisi divina providentia obstitisset, per infectam pestifera haeresi hujus tanti principis ephori mentem male admodum cedere
Leimero, ejusque opera interveniente, cum caeteris etiam sodalibus: Vtrum ad S. Synaxin accedere possit, Planeri mutationem haud levem hinc consequutam esse. Qua vero porro fortuna illic locorum usus sit, colligere accurate non licuit; praeterquam, quod in epithalamio, nuptiis ejus cum Mar. Magd. Nösmannia A. 1622. in patria celebratis, consecrato, Georgium Remum, JCtum et Consiliarium Reipubl. Noriberg. toties jam laudatum, serto aureo tempora ipsius Lyceum Julium cinxisse, h. e. honores Doctoris in utroque Jure Remus copiam fecit Andr. Dinnero, non definimus. Vid. interim Dinneri Epp. Mantiss. III. Richterianis adjunctae f. 659. Non tamen videtur fuisse auspicalis, si circumstantias temporis consideres: quia epistola haec p. p. Jubilaeum Evang. Eccl. primum scripta, honores autem istos post id tempus serius Planerus videtur adeptus. Sed parum refert haec operose disquirere.Planerum sponsum retulisse, obiter commemorare observavimus. Ex quo carminum fasciculo, eodem hoc anno Advocatum Norib Reipubl., et ex Philotheca quadam, Consiliarium quoque Würtenbergici Principis creatum, atque A. 1643. adhuc in vivis superstitem in patria fuisse, intelleximus. Würtenbergicum Ducatum omnino commigrasse, exinde colligimus, quod nomen ejus praecipuis post pacem Monasterio - Osnabrugensem transactionibus, quas Dux Würtenbergicus cum Constant. Episc. procuraverat, inter Würtenbergicos ministros aulicos, nominatim in compositione caussae Ravensburgensium cum Carmelitis, controversiae notissimae, A. 1649. d. 25. Maji seu 4. Junii subscriptum legitur.Socinianis, post primam illam deceptionem tandem etiam derelictis, Peuschelio quaesita; de qua vide C. IV. §. XI. etc. Vnde Jenae etiam, aut Wittebergae potius, ad tempus vixisse colligimus.Lapneri autem adscititium cognomen, ex trajectione litterarum leviori, et Delii alterum,
planum apertumque notat, ortum habere, cum nemo ambigat, nihil nos morabuntur. Quamobrem eo quoque misso ad Martium Pisonem h. e. Thomam Pisecium a Martowice accedemus, hominem Polonum, Thomas Pisecki subscripsit libris a se editis.Silesium, et genere pariter ac meritis de eadem haeresi nobilitatum, nostrorumque Neo-Socinianorum patronum maximum. Nomen ejus gentilitium in formam Romanam, ad patriciam, celebremque inter Quirites, Pisonum familiam alludendo, inflexum esse, apertissimum est. Alterum enim ipse sonus Pisecii indicat, alterum vero praedium Martowitz. quod incoluit, ei peperit. At caussa eum quoque inter caeteros in collocutionibus commemorandi latet. Si quid conjecturis tribuendum, cur mentionem hujus viri nobilis in litteris fecerint nostri Neo-Photiniani, non tam scripta in caussa suere, quae perpauca celebrantur, quam vicinia loci jam ante nominati, ubi habitabat, et affinitas Crellii; nisi haec, ut arbitramur, aliquanto post, et A. 1616. demum, per matrimonium cum sororis Pisecii filia Sim. Pistorio genita.Respons. ad decem rationes Edm Campiani Jesuitae, quae A. 1610. e typographeo Racoviensi Sternaciano, forma 12. prodierat, et Jacobo Sieninsky, patrono communi, dedicata fuerat.Sandius de illis conferri poterit, eamque ob rem nihil est, cur longi simus. Nec Nolopiae nova appellatio ex Polonia, per Polonique, Nolopi hinc dicti, nos morantur. Vtrum vero a planitie locorum (est enim minus haec terra, quam aliae, montosa) an campi usu, quem Socinianis praestitit, in quo eorum improba diligentia se exerceret, idem Regnum nuncupatum sit Campania, vel a bellicis denique in aperto campo studiis, Polonos quoque, Campanos amicos vocavit Ruarus Cent. II. Ep. IX. f. 63. Quae vox in Peuschelianis epistolis frequentissime reperta fuit.Poloniam cum Campania, sive Italorum sive Gallorum, comparare, eaque de caussa hoc illi nomen imponere voluerint, nisi ob fertilitatem haud dissimilem, nondum assequimur. A Campano autem illo, de quo infra §. XLVI. disseremus, veluti doctrinae ejus alumnam, ita cognominatam esse, vel ideo dubitamus, quod alias nullam a nostris hujus hominis mentionem temere injectam fuisse observavimus.Pelargus Christophorus, inquam, Svidnicensis Silesius, S. Theol. D. et Acad. Francof. ad Oderam Prof. primarius, Eccl. item Pastor, atque generalis totius Marchiae Superintendens.Ciconiam dicere placuit: et Dav. Pareus Theologus Heidelbergensis.Palatinorum Theologorum fulcri titulo interdum insignitus. Quorum hic, quia Vorstio inprimis gravis erat, sive corripiendo, sive ad saniorem mentem revocando, Epist. Gothanas, a S. Rev. Dn. D. Cypriano in lucem publicam datas: interque eas illam cumprimis, quae n. LXIII. f. 103. comparet.Gittichio quoque fuit oppugnatus, Socini assectatoribus, quod, cum moderatior ante videretur Pareus, duriorem et concitatiorem animo se factum esse, publicitus demonstraverat in Dedic. supra jam laudata Comment. in Epist. S. Paulli ad Romanos A. 1613. Heidelb. forma quadruplic. chartae editi utpote quem Illustri Senatui Gedanensi non tantum inscripsit, sed ejusdem quoque curam in reprimenda haeresi Sociniana magnopere praedicavit, atque Ostorodum tanto nocentiorem, quanto propius civitati laudatae adhabitet, et popularius sermones miscere possit, atro carbone, praeter caeteros, notavit.Evangelico - Lutheranae ad Reformatam tandem Caroli Memorab sec. XVII. L. II. c. XV. f. 338. sq. Vnde et infra cap. III. Vogelium ab eo in primo accessu difficulter admissum esse, quod exploratorem eum crederet, Hutterus memoriae prodidit.Conr. Schlüsselburgio, Fr. Balduino et Dan. Cramero nostratibus, Compendio praeter alia Theologico, in editione altera ad novas opiniones accommodato, occasionem huic Socinianis, in vicinia virus suum disseminantibus, saepe quoque concertandum eidem fuit, uti viva voce, ita scriptis quoque, quibus tam immani errori oppositis, Admonitione praesertim seria, Insigniora testimonia de Trinit. e V. Test., et A. 1592. Resp. ad lib. Arianorum, cujus titulus erat: Argumentorum pro trino et uno Deo omnium examinatio, evulgaverat.Bobovici habitantibus, ita coram etiam Francofurti, atque in agro circumjacente, cujus in sacris Antistes, cum illis colloquendi,
Pelargi potissimum tendebant: uti ex scripto perquam luculento Joh. Bergii hyperaspista ejus, Becmannus, libro mox cit. f. 129. sqq. ostendit, et multa quoque alia, cur male caeteris audiret, eo tandem rediisse, (si quis mutuas concertationes legat et appendat,) quod Philippi nimirum scholam hac quoque in parte redoleret, demonstrant. Quanquam etiam sint, qui in gratiam Calvino-Reformatorum quaedam eum, ut beneficia nonnulla consequeretur, quibus opus habebat, concessisse, ipsumque Comp. Theol. A. 1616. eo inflexisse, non minori verisimilitudine affirmarint, idque ex epist. Dan. Crameri, in Caroli Memorab. ad A. 1614. f. 339. sqq. recusa, probare conentur. Vbi quae de Rege Sveciae cum eo collocuto narrantur, inprimis legi merentur.Ruarus (quemadmodum et Vogelium tandem eum invisisse, ex Philotheca apparuit) illac transiret in Poloniam, quin identidem Pelargum reviseret: qui et prudentiam istius Theologis aliis imitandam, qua minori cum strepitu terrarum orbis ad Evangelium converti potuisset, determinato alicubi commendat, eoque ipso ob consilia unionis praepostera sibi charum fuisse, se Lutheranis sordere, et non placere suis, alicubi scripserat, tandem Socinianis in pretio esset. Mira profecto sors, sed haud insolita inter eos, qui ambidextri magis, quam veritatis rigidi sateliites audire volunt, ut, quando omnibus gratificari student, cunctis ingrati reddantur.Ciconiae, pro Graeco Pelargi, substitutum nomen quod attinet, tanto minus nobis id curae est, quo clarius ejus permutationis origo patet. Quemadmodum vero Graecum ex Germanico cognomento, cum majores illius adhuc in agro Glogaviensi habitarent, ortum sit, et avito Biedermanni successerit, ejusque imponendi occasio ex proceritate staturae Christophori cujusdam, atque Ciconia in aedibus ejus nidificante, antehac sumta sit, fusius J. C. Becmannus in vita D. Pelargi, Notit. Vnivers. Ff. ad Oderam C. VII. f. 123. inserta exposuit; ubi vitam plenam fataque universa pluribus descripta, si placet, legere licet.
Sed satis de his dictum putamus, et velut in transcursu. Adeundum est, quod subsequitur elementum foecundissimum
R.
In qua primum serie et principem dignitate locum haud injuria tenet ipsa RACOVIA, Polonia minori, et Palatinatu Sendomiriensi ad sinistram hujus urbis in arenoso admodum solo, uno a Sidlovia lapide, situm, et a nomine gentilitio, uti Lubioniecius refert, L. III. c. XII. Ref. Pol. Hist. uxoris cujusdam e Gnojeniorum stirpe ortae, ac stemmate Rak, quod nomen Polonice cancrum denotat, nuncupatum. Cujus fundamenta A. 1569. idem posita esse ait, agrumque, perinde uti supra Crellius, tanquam minus laetum, sed pratis tamen, sylvis, stagnis et fontibus luxuriantem, atque temperato et salubri aere, amoenoque situ conspicuum describit.Cavaria (de qua tamen voce, utrum recte
Covaria reponere) itemque Verona in clandestino scribendi genere nominata. Coloniam Armamentarium potius, aut militiae contra Ecclesiam Jesu Christi instruendae officinam, vulgo der Waffenplaz, dictam. Ipsi Sociniani Athenas Sarmaticas appellare non sunt verecundati.Socinianorum id oppidum fuisse ad annum usque 1638., nemo ignorat, tantaque interdum celebritate floruisse ferunt, ut studiosorum, ex universa Polonia istuc confluentium, Pontificios non paucos liberos suos institutionis caussa in hoc Gymnasium misisse, testem habemus autorem Praef. ad Opp. Exeget. Crellii T. III. qui sine dubio Wissowatius est, *. 2. Quod etiam Neophotiniani nostri, hoc de nido interrogati, deinceps professi sunt.Synodos quotannis illic ordinarie Ostorodi supra jam commemorata est, pluraque in Diario Smalcii infra occurrent exempla: ut eos conventus taceamus, quorum ad calcem Biblioth. Vnitar. Sandianae facta est mentio, celebriores et propemodum universales, quorum uni etiam nostratium aliquis tanquam legatus interfuit.Socinianis habitas, scriptaque ex typographia Rodekiana, deinde vero Sternaciana de typographiis illustribus et privatis, propediem, D. V., publicae luci exponendo.Crellii ad matrem epistola testari potest. Animadvers. Philolog. Cl. Creenius P. V. f. 258. Vbi etiam de Salariis docentium, et nobilium quorundam singularibus erga praeceptores istic docentes beneficiis, ipsisque adeo receptorum in hunc numerum munusculis datis, nonnulla lectu digna reperiuntur. Ex qua epistola amplius, infimam, quae alias dici solet, classem, primam ibidem, ut alibi quoque fit, dici consvevisse, patet, et quae fuerint etiam in inferioribus subselliis pertractata, Logica videlicet, Rhetorica, Orationes Ciceronis, atque Exercitationes styli et similia, elucet. Qua occasione denique, nobiles etiam quosdam v. g. Lubieniecios, Schlichtingium, Rupnovium, Stoinios et alios hujusmodi suo sumtu Ecclesiam Polonicam, quae a Getmanorum coetu distincta erat, hunc vero, salario accepto, Germanos Smalcium, Crellium, Stegmannos etc. (coll. Cent. II. epp. Ruari num. XLV.) ordinarie docuisse, monemus.Socinianis adimendam, typographiam tollendam, pastoresque ac Professores esse proscribendos. Eaque omnia brevi quoque tempore executioni fuisse data, hinc inde ab historicis memoriae proditum est. Quae quidem facta sunt, superstite adhuc Jacobo Siennio Sienninsky, Johannis Siennii, quem Debnium gente vocat Lubieniecius, Palatini Podoliae, filio. De quo pluribus Sandius agit; de patre vero Lubieniecius ante dictus in Hist. Reform. Polon. f. 191. L. III. c. III. disserit. De utroque, quam sententiam in religione, et filius quoque, antequam Socinisino nomen daret, professi sint, nos quoque inferius agemus.Racoviensi Toparcha et Podoliae Palatinide, qui ab A. 1600., deserta Reformata religione paterna, huic haeresi pestilentissimae et ipse Socinianis tamen nomen suum maturius dederat, et Gregorium quoque Pauli, primum Racoviae Pastorem, Cracovia huc accitum, dudum receperat. Quo factum, ut et filio eum materno lacte in hunc gregem favor instillaretur.Andr. Wissowatii Bibl. Sandianae Append., ubi f. 233. extat. Non quod haec cognita haud sint, sed ne magni momenti historica haec pericope, et fata singularia, quae singularibus etiam somniis, ac veluti vaticiniis, praedicta esse Sociniani pertendunt, ex hac Historia Crypto-Socinisimi a Racoviensibus inprimis sustentati, qui lampada deinde aliis tradebant, exularet.Sequens annus, inquit ejus scriptor, trigesimus nimirum et octavus supra millesimum et sexcentesimum, Vnitariis, immo et caeteris recti aequique tenacibus viris, perquam funestus extitit. Eruitur tunc vero ocellus Poloniae, asylum atque profugium exulum, religionis musarumque sacrarium: Ecclesia, Gymnasio, typographiaque Sebastianus ille Sternacius adhuc gubernabat, Alexii Rodekii gener.Racoviensi sublatis. Damni irreparabilis occasionem dedit studiosorum quorundam protervitas, qui ligneam crucifixi imaginem extra oppidum sitam, lapidibus fregere. Hinc adversarii, adolescentibus (a parentibus ob petulantiam castigatis) libere missis, quam dudum quaerebant, ansam calumniandi nocendique nacti, totam eorum, quos Arianos nuncupabant, adoriuntur societatem. Obruitur calumnia Siennius, Racoviae Toparcha, Johannis nimirum illius, de quo paullo ante, filius, Palatinides hinc vulgo cognominatus, vir pecuniosissimus, idemque Ecclesiae atque Gymnasii in hoc oppido suo conditorum patronus et nutritor munificus: cujus filius olim nostrae etiam Academiae Altorphinae cum Schlichtingio suo civis fuerat. De eo, cum improvisa illa rerum vicissitudo fratres premeret, jurejurando interposito, nihil sibi cum haeresi illa commercii fuisse, religiose, ne infamia notaretur, confirmasse, narrant. Eadem certe venerandus Lauterbachius in Ariano-Socinisino Polonico cap. III. §. 7. f. 462. de sene hoc septuagenario A. 1638. in Comitiis Varsoviensibus ita gesta esse, explanate testificatur. Nos hisce in medio relictis, non multo post mortalitatem exuisse, anno nimirum 1639., brevissimis h. l. addimus. Vtrum vero, ut Regenvolscius in Hist. Eccl. Slavon. asseveranter ait, f. 258. euris et moerore fractus diem suum obierit, non definimus, quia et ipsum quoque Regenvolscium non alio, quam conjecturae ex calamitatibus sumtae, fundamento niti, certum esse videmus.cui laesae divinae et regiae Majestatis crimen intentatur: similiter
scholae professores et Ecclesiae pastores, tanquam perpetrati facinoris auctores, juventutisque ad id exequendum stimulatores. Nihil contra valuit accusatorum innocentiae suae validis rationibus evicta demonstratio: nihil ipsius Siennii, senis septuagenarii, patricii, deque patria cum jactura patrimonii praeclarissime meriti, cui tanquam patriae patri in Comitiis regni saepius acclamatum est, juramento (ipsi, ut testaretur, se inscio haec perpetrata esse, Tormentum throno Trinitatem deturbans; sub praelo tunc fuisse, camque etiam disturbationis istius caussam extitisse, uti caeteri omnes, ita Schlichtingius cumprimis, in Apolog. pro veritate accusata, ad Illustr. et Potentiss. Holland. et Westfrisiae Ordd. Equitis Poloni nomine conscripta et A. 1654. evulgata f. 42. sq. pertinaciter negavit, commentique auctorem Jo. Laetum, Moravum, Compend. Histor. Leidae 1643. publ. scriptorem esse, asseveravit constanter.extorto) sancita purgatio: Nihil complurium ordinis equestris delegatorum, non tantum Arianae (ut vocatur) sed Graecae, et Evangelicae, immo et Romano-Catholicae religioni addictorum, contra extraordinarium et summarium, novo et inaudito in libera Republica exemplo, judicii hujus processum, sese opponentium, protestatio. Decernitur Warsoviae in regni Comitiis (tertio, equestri nimirum, ordine, summo cum praejudicio, a caussae hujus judicio excluso) scholam Racovianam esse diruendam, Ecclesiam Arianis adimendam atque occludendam, typographiam tollendam, Eoelesiae pastores scholaeque professores ac praeceptores infamia notatos proscribendos. Quae cuncta excutioni impigre mandata, brevi tristem habuere eventum. Digna profecto, quae hic repeteretur, Sam. Przipcovius in epist. ad Jo. Naeranum, Praef. Opp. ipsius anteposita, confuli potest.Polonicarum caeteris scriptoribus eorumque narrationibus conveniunt, atque adeo fidem omnino pleraque merentur. Quod nunc Racoviam ornat templum, hanc inscriptionem Lectoribus exhibet:
DEI VNIVS ET TRINI
Gloriae
Sanctorum Apostolorum Petri et Pauli
majoris et minoris Jacobi
Honori
sacram hanc aedem
aeternum
Proscripta hinc Ariana impietate
Restitutoque Romani Catholici ritus cultu
Illustriss. et Reverendiss. JACOBVS ZADZICK Regi quondam et Reipubl. Polon. a Secretis, dehinc Episc. Culmensis, ac denique inde ab anno 1634. Cracoviensis.
Episcopus Cracov. Dux Seberiae
Studio et opera posthuma executorum
Amicorum
Erexit
Anno Salutis MDCXLV.
Precare bene Praesuli tuo tibique gaude
RACOVIA Racovia Socinianis, Andr. Wissowatio potissimum duce et ministro, reliquias Sociniani coetus pristini in ipso illo oppido superantis, ipsamque adeo e conjugio secundo Jacobi a Sienno viduam cum suis, in Radostow, uno a Racovia lapide dissito pago, sub patrocinio viduae Wilamiae e Cikoviorum prosapia, ad sacra celebranda convenisse, donec A. 1652. Radostovium in Seniutae, Pontificii hominis, potestatem jure haereditatis perveniret, et sacris hisce illic quoque silentium imponeretur. Caeterum eruditis, qui Racoviam inhabitaverant, inde dilapsis expulsisque in Volhinia deinceps Kisselinum ad tempus receptum praebuisse, alios autem alio diffluxisse, commodiori loco exponemus.
Quod ubi Filium et Spiritum S. patre minorem
impie credebas
Ibi jam aequalitatem Trinitatis adores. Staravolscius in Monum. Sarmat. f. 679. inprimis in vita Zadzikii, atque ex eo Lauterbach. in Fraustad. Zione P. I. Sect. I. cap. VII. p. 53. sqq. Cujus etiam Poloniae Ariano-Socinismum consulere non poenitebit.
De reliquo non mirum, quid novos hosce Photinianos, tyronesque etiam nostros, moverit, ut ejus toties in litteris familiaribus recolerent memoriam, quoniam, quaecunque agerentur, eo Racoviae Romanae deprehendere licet.fraternitatis, si quis ejus particeps fieri vellet, hinc quoque porrigendam dextram sileamus, de qua alibi Veronae (alterum enim litterarum ordinem duntaxat commiscet) ex veritatis persvasione falsa et imaginaria de uno Deo patre ejusque in Christo voluntate a se recte agnitae repeti oportere, in propatulo est positum. Quam etiam ob rem in his Athenis, quo nomine idem vitae Wissowatii Wissowatianam familiam, viduam certe Wissowatii, post Jac. Siennii mortem, quae anno proximo post mutationem illam rerum supra commemoratam, uti dictum est, sequuta fuit, jure haereditatis Racovia pervenit. Vnde et filium Siennii, de quo alibi exponemus, Zbigneum, ante patris obitum fatis, et mature quidem, concessisse colligitur. De quo etiam, post iter Altorphium susceptum, altum ubique est silentium. Quanquam de his forte plura ad Diarium Smalcianum annotanda occurrent.Sarmaticis non moras trahemus diutius, sed Valentinum Radecium paucis spectabimus, et quum inter omnes constet, Matthaei Radecii Racoviae d. 29. Martii aet. annorum 73. vita defuncti.Transylvania, nominatim Claudiopoli, altera haereseos sede celebriori, claruisse, alia de illo non annotabimus, praeterquam, quod propter libellum de modo et forma S. Eucharistiam administrandi, qui ab eo jam tum in lucem editus erat, videatur commemoratus. Hoc enim ritu celebrare S. Coenam ausos esse etiam AltorphI, atque alibi quoque eodem fuisse et ad eundem modum defunctos, ex superiori capite I. recordamur, alteroque subsequenti III. denuo hujus temeritatis mentionem faciemus. De nomine autem Graeco Pancratii ex Latino
Valentini efformato, et ex Germanico Radecii, Graeco Eubuli constructo, quod addamus, posita utriusque in aprico derivatione solita, nihil habemus. Diario Smalcio inferius commentari licebit, ubi et filii hujus semel iterumque fiet mentio; in Transylvania enim et Claudiopoli, ubi pastor erat Sociniani coetus primarius, diem supremum A. 1630. ex Sandii conjectura, sec. Lauterbachium autem A. 1638. circiter, obiisse, satis constat.Hermanno Ravenspergero dicenda succurrunt, quippe inter adversarios praecipuum nomen adepto, atque hinc scriptis in utramque partem publicatis per id tempus inclarescente. Siegena Nassovium fuisse, jam ante nos Cl. Möllerus observavit. Piscatoris discipulum, ac proinde rigidiorem Calvinianum, in Schönfeldii schola Marpurgensi amplius formatum, Doctoremque Theolog. A. aetatis XXIII. rariori exemplo creatum, alii praedicant. Nostrum est, de scriptis adversus Socinianos vulgatis dispicere, quorum caussa congerrones nostros haud dubie ejus mentionem subinde in epistolis fecisse, ex indiciis haud vanis colligimus. In his duo inprimis celebrata sunt: Alterum pro Divinitate Christi aeterna elaboratum, cum in schola Benthemensi jam docendi spartam nactus esset, quod: Par unum sophismatum ad amussim veritatis examinatorum, inscribitur, vindiciasque locorum a Socinianis vexatissimorum, Joh. VIII, 58. Antequam Abraham existeret, ego eram, et Joh. X, 30. Ego et Pater unum sumus, continet. Alterum vero Vindiciarum S. S. Trinitatis mysterii titulum gerit, et pariter atque prius Steinfurti excusum est. Quorum etiam prius ex instituto Valentinus Smalcius sibi examinandum sumsit A. 1614., ea simul discussurus, quae de locis citatis Jac. ad Portum Lausoniens. in Bernensium agro Profess. qui A. 1613. 4. librum mox citandum Genevae emiserat in lucem non indoctum. Quid vero idem de moderatis in Theologia sententiis senserit, ipse Conrado Vorstio exposuit in epistola, quae inter Epp. Remonstr. centesima et quinquagesima est.Georgius Rostius, Rostoch., nostras, ille in Consutat. Instit. Ostorodi; hic in Exam. Catecheseos German. Socin. Bericht von den neuen Photinianern etc. Magdeb. 1614. 12mo.Ravenspergeri opusculum ad breve examen idem Smalcius revocavit, in Appendice Refutationis Thesium Schopperi nostri, eodem anno publicam in lucem datae. Theses prima haereseos patefaciendae occasio fuere.Wolffg. Franzio lit. F. commentaremur: quippe in quem pari protervitate invectus est.puerilium, anilium, ineptientium et similium disputandi rationum identidem fieri mentionem videas. Quanquam nec Ravenspergeri obscuritas quibusdam censurae materiam praebuit. Adversarios certe non ea ex parte aggressus est, qua cum Sylvani successorem appellatum esse, Index noster ostendit. Ratio autem novae denominationis haec fuit, quia ex Nassoviensium Comitum celebri Gymnasio Herbornensi, ubi Theologiam aliquandiu jam ante professus erat, evocatus Steinfurtum, paullo ante, in Conr. Vorstii locum subrogatus, abierat; posteaquam diuid munus, ob caussam Vorstii in Batavis adhuc ancipitem, vacaverat. Cujus vero tantum aberat ut partes tueretur, ut Steinfurtum ingressus deinceps non tantum successor, sed et antagonista, Ravenspergerus extiterit, caussamque Dei adversus decessorem peculiari scripto egerit et propugnarit. Gröningensem cathedram post haec tempora ornasse, ibidemque vitam etiam A. 1625. cum morte commutasse, tanquam ab instituto nostro alienum, non est otium exponere fusius. Hoc vero praetermittendum non est, in litteris Socinianorum non solum Vorstii successorem, sed saepius etiam a libello paullo ante commemorato: Vnius paris sophismatum autorem, nominari. Peuschelii libros inventas esse, semel iterumque dictum meminimus.
Proximus a Ravenspergero inter disputandum, cui impenso etiam deditus erat studio, Groeningae fatis, uti p. a. dictum, defuncto, in onomastico nostro collocatur, primarius quidam, sed externus Socinismi adstipulator, at in confirmandis reliquis, immo etiam imbuendis errore Altorphinis nostris, strenuus adjutor Matthias RHAW, ignotus Cl. Möllero et forte pluribus aliis: de quo proinde, cujas fuerit, nobis incumbet, qua pote, diligentius edisserere. Gente Transylvanum fuisse Philothecas vocant, et aliis documentis ingenuis, haec cognita repetimus.Claudiopolitanum, a prima
Socini placitis domi imbutum, immo etiam excitum procul dubio e patria, aliorum sodalium, nominatim vero Racoviensium, suasu, ut Altorphinam Academiam haereseos firmandae et propagandae gratia adiret. Vix enim adventaverat in hac Vniversitate A. MDCXIV. d. VII. Februarii, praeclaro illi septenario S. Coenam celebrantium nativus frater, qui adscititiis novitiisque viam praeire posset atque deberet.de Coena Domini frequentanda, nec ne? a Leuchsnero, quasi consiliarius, Ruaro designaretur, et modum ritumque in coetu Vnitariorum receptum Polonia atque ipsa Racovia.Altorphium non accessisse, vel inde colligere est, quod paullo post, ejusdemque anni aestate, Ruarum in Poloniam comitatus, illuc, ubi consilia omnia solicite hucusque structa et concocta fuerant, illico reversus legitur; Ruarus ad Peuschelium P. II. epp. n. XVII. fol. 94. luculento congiario prius, una cum Rhawio, perpetuo itineris mei comite, honoratus sum etc. scripsit.Racoviam cum eo ingressum, nunquam in Germaniam rediisse, observavimus. Altorphina Academia, vel vestigium alibi, nisi domi, deprehendere potuimus.Polonia Ruari Cent. II. n. XVII. f. 98. med. colligimus.Claudiopoli, ministerio Ecclesiae Photinianae perfunctum vixisse, epistolae Ruarianae Rhaewianae confessionis atque
Rhawiana distinctae, eidemque adversae.Rhawii asseclarum, suppliciorum intentatio atque minae intermixtae fuerunt, praesertim ex Rhawiana parte, quam eapropter mitiora consilia sequi jubet 1. c. Ruarus.de ofsicio atque dignitate Christi agentem, semel iterumque in ipsa hyeme et subsequuta aestate anno MDCXXXVIII. Jonas Slichtingius e Racoviensi Ecclesia, si dignitatem et auctoritatem, non tempus, Transylvanica Racoviensem peperisse potius, quam ex illa orta videtur. Praecipuos certe Doctores et Rectores illam ab hac deinceps, dum Racovia floruit, petiisse, Historia rerum Socinianarum proditum est.Daciam dicitur: Qui sine dubio illam composuit, ut in nervum haud eruperit. Vtrum vero pars adversa Rhawio Semi-Judaizantium sectata sit hypothesin, Calvini sequacibus in fraternum foedus recipiendis etiam actum esse, ex 1. c. apparet.Francisci Davidis schola natam et adhuc conservatam, non ausim definire. Vtut non diffiteamur, mitissimum de illis judicium fratrum Polonorum de Invocatione Christi inter capitales referendam credidisse, C. II. §. 13.Rhawiana aliquo modo illustranda facere posse. Quod reliquum est, dignior vel hoc nomine fuit in historia praesenti hujus hominis memoria, quoniam perbrevi isthoc tempore, quo inauspicatus Academiae Altorphinae civis erat, contubernalis etiam Vogelius testatus est in curriculi vitae Fragm. a Celeb. Gundlingio edito: ubi ejus, cum Ruaro Jenam transeuntis, mentionem hujus contubernii facit, et, quod addimus, Rhawius ipse quoque sua id manu in Philotheca Vogeliana perscriptum testatumque reliquit.Vogelii, incertum quo fato, redditus, in eo magis magisque, donec et ille discederet, confirmando elaboravit, et in Philotheca ejusdem Psalmum CXVII. Hebraice instar rhythmi exscriptum, tanquam memoriae aeviternae pignus et amicitiae arctius glutinatae mnemosynon indubitatum relinquens, Rhawii, quibus suam amico fidem obsignavit.Carchariae cognomen adscititium
Rachen huc tractum sit: a qua oris et hiatus amplitudine canes marini Theod. ab Haase de Leviathan Jobi et Ceto Junae libello praestantissimo delineati, et ab aliis jam antehac descripti.Jonam id genus belluae vivum deglutivisse nonnulli perhibent. Hasaeus dissentit, faucesque Carchariae arctiores esse, quam ut transire per eas homo integer possit, luculenter demonstravit, atque Orcam denique, balaenae genus, in Mari Aegaeo et vicinis partibus obvium, dentatum, capacissimumque sagacissime substituit. Quae, ne vulgi erroribus nos abreptos existimet, annotare visum est, alibi uberius disquirenda.Ambrosii Reudenii, Jenens. Theolog. et Petri Piscatoris soceri memoria hoc minus negotii nobis facessit, quanto parcius, et forte nonnisi propter silentium Grauero disputaciori, multoque etiam doctiori et expeditiori, conserretur.Isagogen in Script. S., praecipue Catechesis valde perspicua eminet; in cujus dedicatione fata ipse sua, quae a factione Strigeliana olim passus erat, enarrat.Socini assectatores novi aliquando meminere. Nam Facultatis Jenensis Theologicae Seniorem sub id tempus fuisse, eundemque, hoc ipso tempore, quo Jenae commorabatur Peuschelius, A. videlicet 1615., septuagenarium supremum diem obiisse, et spiritu Deo reddito, Joh. Gerhardo locum vacuum fecisse, nemini ignotum est. Quantum vero scriptis ejus pretium statuatur, aliunde quoque satis bene constat, nec nostri est officii aut consilii, ea inpraesentia sive recensere sigillatim, sive examinare solicite. Sufficit enim, ab eo novos hosce haereseos sodales nihil metuisse. Jo. Piscatore Herbornensi illam se didicisse idem Respondens interrogatus affirmasset, eo quod haereticus sit, improbatam et rejectam fuisse narrant.
At RICHTERI potior habenda ratio, inter complices quippe olim non postremi, et Soneri discipuli. Intelligendus autem est hoc nomine, ut recte conjecit Cl. Möllerus, Georgius Richter, percelebris deinceps Reipubl. Noriberg. Consiliarius. De quo proinde, quantum ad hoc, meliori successu conjecturam vir doctissimus fecit, quam Lexici Eruditorum nuperrimi Lipsiensis prioris. In altera enim A. 1725. iterum curata et locupletiori haec quoque, cum aliis pluribus, hallucinatio emendata est. Notanda tamen hic fuit hallucinatio, quia alii ad eundem scopulum impegere plures.Consiliarii nomine, Richterum hunc Senatorem Noribergensem fuisse finxit, et perperam asseruit. Consulentium (Consalenten) vulgo dictorum, iconismos, ingenti copia et laudabili industria, Cl. Frid. Rothscholzius aere curavit exprimi, et in publicam lucem hoc anno proferre coepit.Soneri hospitio et singulari consvetudine ac necessitudine usus sit, jam cap. praecedenti Socinismo et ipse infectus fuerit, perinde ut reliqui commilitones, non est, quod addiscas ex vitae curriculo epistolis ejus praescripto, cui odiosa hujusmodi et singularia fata inserere prohibebat filii et amici editorum pietas. Frustra igitur et reliqua hujusmodi in ea narratione vitis quoque Procancell. Acad. Altorph. recusa f. 20. sqq.Socinianorum eum diligenter legisse, doctrinaeque huic addictum esse, et pro fratre ab omnibus agnitum fuisse, non tantum ultro prodidere interrogati, sed Dümlerum quoque et Hainlinum ab illo in eandem societatem haereseos perductos imbutosque tam portentosis opinionibus esse, aperte professi sunt. Porro etiam Peuschelius non pauca illi debuit, et, cum diem obiisset suum Sonerus, eundem libris consignandis, inque indicem referendis, operam suam commendasse haeredibus, compertum est. Quorum cum haud pauci,
Dümleri, Fabricii et Hainlini, quid mirum, si et Richterus sibi aliquam partem, nec spernendam, servaverit, Leimeri haeredis amicioris et praecipui, horumque sodalium patroni, Altorffio A. 1614., autumno appropinquante, relicto, aliorsum cogitans, et Juliam Vniversitatem d. 23. Octobris ingressus, non desierit intimam amicitiam cum Crellio Gittichioque, et quidem inter hos longe absentes commercio litterarum continuato, diutius alere, ex eo efficimus, quod et litteras ab his simul Peuschelio scriptas sedulo adhuc Jenam curavit mittendas. Peuschelii reculis cognita funt, toties in consilium vocatis. Ipsae enim hae litterae, ut multae aliae, dedita opera abolitae sunt.Ruarum attinet, is, ut antea in Polonia Richteri sui haud immemor fuit: Helmstadii Ruari Epp. Fascic. P. II. n. VII. f. 36. sq. et XIV. f. 83. sq. ubi Casparum quoque Willichium Richteri in ea Acad. contubernalem fuisse memoratur.amicissimum juvenem, et in Belgio amplius peregrinantem fraterna quoque benevolentia non intermisit complecti. Ruariana Cent. II. quam Richterian. Epist. Select. typis expressa: quae istic legantur integra.Richteriana manu exarata, sive de ejus in Socinismum amore ab aliis profecta, se possidere, D. J. Fr. Mayerus in Progr. supra citato Crellianae ad matrem litterae exhibitae sunt, §. XII. Quae tanto minus coeca credulitate approbanda censemus, quo facilius quorundam ad haeresin utcunque dissentientibus impingendam proruere solet judicium; eorum praesertim, qui rigidioribus sunt partibus addictiores. Cujus rei et mihi exemplum in memoriam venit viri caeteroquin venerandi, sed nonneminem haud infimi subsellii, quod sapientiam Prov. VIII. commemoratam pro Sociniano nimis praecipitanter declarantis, idque, quicquid eriam contra monerem, constanter tuentis. Quamdiu ergo Richteri epistolas aliaque documenta, ad quae provocavit Mayerus, justa et ad rationes temporum congruente trutina examinare non licet, tam diu malumus adolescentiam male sanam a virili et senili aetate desoecatiori, quod aliis quoque, et ipsi Luthero, concedimus beneficium, discernendam arbitramur.Sociniano isthoc contagio reperitur; quam ob rem etiam non immerito selectiores dictae sunt, ut, prudenter omissas esse, quae invidiam juveni erranti conflare, aut alias publici juris fieri haud poterant, subindicaretur. Amicitiae tamen
Sonero cultae Casp. Hoffmannus illic meminit, eumque, incertum quo sensu, Philosophico an Theologico, Christoph. forte Arnoldus: hunc enim in his epistolis et vita quoque circumspecte, ut solebat, contexendis primas partes habuisse, jam alibi animadvertimus.Photinianisino ita vindicaretur, liberalius, quam verba sonant, interpretatus est. At ipse Richterus de illo praeceptore suo, praeter orationem superioti capite ad censuram revocatam, Soneri autem religione paucula illic, sed obscure, commendaturus, quando, apicem religionis nostrae non rerum profundarum scientiam, non NB. sublimem Mysteria videlicet fidei de Deo et Oeconomia salutis in Christo; quae nec nostra Ecclesia sola, ut creduntur, proponit, sed, uti haec quoque, ita reliqua omnia ad vitam pie et sancte vivendam adhibet, et adhiberi jubet. Solam vero vitae et animi piam integritatem quando inculcasse ait, tantum abest, ut excusare Sonerum praeceptorem posset, ut ipsum quoque cum Magistro discipulum prodat, et, qua mente uterque fuerit in doctrina salutifera, palam faciat. Generalis profecto in Salvatorem fides rem non conficit; quippe sub qua larva etiam obedientia praeceptis Christi sub spe salutis, hoc modo viventibus ab eo promissae, praestita, quae Socini est fidei definitio, latitare potest.arcanorum cognitionem, sed piam et inculpatam vitam, sed impigram mandatorum Dei observantiam esse, eum statuisse, inquit, eamque solam omnibus inculcasse, ursisse, solamque ad coelestem patriam ducentem viam existimasse ait, dilucide professus est, quae ab hospite tam charo didicerit. Et quanquam verae ejus in Christum Salvatorem fidei quoque meminerit, qua sententia id, pro conditione temporis istius et oratoris, dictum sit, credo, cunctos sagaciores divinaturos. Vtcunque res sit: Illud certum est, quum AltorphI studiis operam daret, a labe errorum Socini non fuisse Richterum immunem. At post haec tempora, quum inter ipsos hos motus domesticos Helmstadio Lugdunum Batavorum digressus, Episcopii venisse, jam supra observatum est, et §. XV. extremo in not. monitum.Illustris Reipubl. Consiliariorum ordini, ipsaque tandem Procancellarii Vniversitatis splendida dignitate condecorandus; haud memini a quoquam ejusdem veneni insimulatum, tametsi haud rara et diuturna inter eum atque b. Joannem Saubertum, Seniorem, cui justo mollior in quibusdam videbatur, intercederent dissidia. vitis Theologorum Altorphin. f. 179. not. bbb) Quorum dilucidior explicatio ad aliud pensum Historiae Eccl. patriae spectat, ubi Antistitum Noribergensium vitae, D. V., enarrandae erunt, perficiendum.Philippum Melancht. ejusque studia propensionem, hic vero in Aug. Conf. haud variatae tuenda integritate maximam industriam demonstraret; ac praeterea ille Helmstadiensibus aequior, hic iniquior visus est: quam fuerint a Socinismo illae hypotheses longe alienae, obscurum est. Quo sensu ergo Programmate supra §. XI. et XII. allegato. Ex quo parum abest, quin colligas, credidisse celeberrimum hunc Theologum, Doctorem t. t. Gryphiswaldensem, Richterum nostrum jam tunc, cum Socinismi peste (verba sunt Mayeri) Altorffium infectis Doctoribus et Patronis affligeretur, hos inter numeratum fuisse: quem tamen inter Studiosos locum h. t. adhuc habuisse, et diu post Consiliarii dignitatem consecutum esse, cum pestis illa dudum jam inde abiisset, constat. Sed non hic solum error notandus est a bono Mayero commissus, verum etiam, AltorphI Doctores et Patronos Richteri quando hac peste infectos fuisse inquit, paullo liberalius videtur loquutus: cum nemo sit ex Doctoribus infectis nobis cognitus aut Patronis, si a Sonero discedas. Qui vero, ex infectis olim, in hac postea Vniversitate Doctores et Professores sunt creati, diu ante venenum illud contagiosum exspuerant.J. Fr. Mayerus, suarum quoque partium studio ductus, Socinismi Patronum Th. Creenius in eruditissimum hunc virum, meritissimumque per vicennium Acad. Altorph. Procancellarium, quo eum ipse, sed interdum non sine scommate apposito, mactat elogio, sub initium hujus seculi demum et A. 1701. tantopere invectus sit, eumque nescio cujus Syncretismi, malignaeque de religionis nostrae Theologis opinionis insimularit: immo inter homines indoctos, Richtero judicatum videas, quam a Basileensi Acad. et Ord. in ea JCtorum, qui propter inusitatam eruditionem pro quarto loco, quem sors ei obtulerat, ultro primum honores Doctoris illic capessenti concesserunt. Aliter etiam Morhofius, a quo T. I. Polyhist. f. 329. vir undiquaque doctissimus vocatur. Aliter denique, et, ut solet, terse ac rotunde, Venerab. Abb. Jo. Fabricius, qui dubio procul minus aequa, de quibus hoc loco agimus, judicia respiciens, Bibl. Fabric. P. V. f. 444. sq. quando vitam Richteri brevibus descripsit, prioribus et aliis quibusdam adductis, aliorum, qui praejudiciis occupati sint, et contentionibus delectentur, sinistra judicia plane non esse attendenda, ait.qui, cum Theologiae Polemicae de controversiis Theologicis imperiti sint, de his tamen judicare audeant, perperam numeret. Animadvers. Philolog. L. X. p. 114. sqq. P. V. p. 251. sqq. Ex quo sua haud dubie Car. Arndins in Bibl. Polit. Herald. f. 272. sqq. repetiit, nisi quod, culpabile Syncretistarum et Neutralistarum patrocinium ei imputando, modestiae limites prorsus transiliit, et in fine tandem fervorem illum turpi Gregorii Richteri, Görlicensis, Axiom. Oeconom. et Politic. etc. auctoris, cum Georgio nostro commixtione contaminavit. Quem errorem in Cl. Creenii quoque Meth. Stud. Collect. commissum, scil. P. III. f. 522. sqq. Ven. Fabricius notavit. Nos autem, haec dum scribimus, lapidem in eundem impegisse plures, inprimis vero M. Gladovium in Adnott. ad G. Naudaei Bibliograph. Politicam f. 270., observamus.Richterianis
epistolis, in quibus ad J. Fr. Gronovium Richtero amicitia familiari, in Vnivers. Lugdunensi apud Batavos inita et constanter culta, digna est, quae legatur, vita J. Fr. Gronovii, haud ita pridem A. 1722. Hamb. edita, nitidissimeque descripta.Hugone Grotio praedicentur, quae supra hujus celebratissimi viri meritum sint posita. Ad haec commendationes etiam scriptorum quorundam allegantur, Richteroque vitio vertuntur, quibus horum publice prostantia ingenii opera magnopere collaudata sunt; cum tamen sint a nostra confessione oppido alieni. Sed quotusquisque est, qui ignoret, si qui ex dissidentibus ab Ecclesia nostra coetibus laudibus evehuntur viri docti, id non alia sententia intelligi oportere, quam in quantum virtus et doctrina etiam in hoste justo pretio digna aestimanda, praedicanda, laudanda est? Id vero tanto largius utplurimum fieri solet, si quando affectui amoris amicitiaeque teneritudini, quam testatur Richterus, se cum Grotio in Batavis iniisse, atque suum hinc vocat, aliquid detur. Omitto communem omnium, de tanto viro, etiam propter Tr. de satisfactione contra Socinianos demonstrata, existimationem, quam aliis quibusdam erroribus contaminasse famam, ingeniique praestantiam, iidem non dissimulant. De caeteris vero Grotianis etiam judicium ferre, Richtero non fuisse constitutum, ll. cc. liquet, quoniam, si non omnino, maxime tamen omnium, ad philosophica hujus viri scripta respexit, itemque politica ac historica, nominatim vero ad LL. de Jure Belli et Pacis, de quibus cum gloriosissimo R. Gustavo Adolpho se colloquutum, illic narrat. Multoque minus Erasmi, Seldeni, Vossii aliorumque elogia invidiam movere Richtero poterant: quippe quorum omnium eximias dotes, in certis eruditionis partibus, immo plerisque, nemo est, qui nesciat, aut non approbet. Quod autem Joh. Hülsemannum inter alia Vitilitigatorem sine nucleo duriori, fateor, et minus aequo titulo insignivit, id singularem affectum, ut prodit integrae orationis contextus, in G. Calixtum, Richterus studiis litterarum Helmstadii operam navabat, scriptis atque officio Professoris clarum: quem forte et ipse, rerum quoque Theologicarum cognoscendarum percupidus, A. 1614. exeunte, hoc munere ordinario exornatum docentem audivit, atque hinc etiam tanto constantius, ut praeceptorem, dilexit. Litterarum enim commercium oppido amicum inter utrumque intercessisse post id tempus, ex epistolis Richterianis clarissime patet.Richterus dissimulavit, significat. Eaque tanto viro condonari debuerat linguae acerbitas, pari jure, quo et Calixti discipuli ejusdem B. Hülsemanni dicterium, quando Calixtum quoque pediculosum Grammaticum nuncupavit, Dialysi Apologet. fol. 13. fin.Richterum, una cum J. Sauberto, non neglexisse, pacem licet et concordiam Ecclesiasticam consectaretur, veritatem etiam solicite tueri, ex ipsius epistolis addisci potest. Duraeum scripta. Vt proinde, si quod ejus fuit in Aug. Conf. variata a Philippo, et in Conv. quoque Numburg. A. 1561., uti videbatur, haud improbata, non mutato priori exemplari aequiparanda studium, (quo nomine male audiebat Sauberto) id ad momentum controversiarum de S. Coena rediret.Saubertus Grotianam et Erasmianam Theologiam ei aliquando objecerat,) silentio praeterimus: utut digna caeteroquin essent, quae hac occasione commemorarentur. Sed angustia spatii prohibemur. Hoc tamen facere non possumus, quin sequentia, quae ipse Richterus ad Illustrem Senatum Noriberg. adversus obtrectatorum insimulationes perscripsit, quia et Creenianae suspicioni satisfacere possunt, producamus in medium. Creenium, de re litteraria universa sane meritissimum virum, non pateretur, tanquam in istis controversiiis alteri parti addictiorem, suo sensu abundare: dummodo ipse ultro, et a nemine lacessitus, in bonum Richterum, in caussa multo pluribus communi, non sibi constituisset, vocabulis etiam ad criticam lancem revocatis, maleferiatus, quo ille usus est, ad incudem vocat.Richtero vindicando paullo uberius explanata addere, ne, si forte priscum in Socinismum ejus studium heic a nobis candide descriptum, sed laudabiliter ab ipso Richtero deinceps desertum, Socinianae quondam participem fuisse,) haeresin illam abdicaverit, definite et asseveranter dicere non audeamus: deferuisse tamen, quicquid alienum a recta in Theologicis sententia fuerat, Perillustris Senatus Noriberg. publico testimonio, cum a b. Joh. Sauberto aliarum opinionum, quam Socinismi, in quo tamen luto illum olim haesisse idem bene noverat, accusaretur, comprobatum est. Quod, quoniam amici cujusdam ex posteritate aut affinitate potius Richteriana benevolentia nobiscum communicatum possidemus, non ingratum fore, si typis imprimatur, existimavimus:Librorum Normalium Noribergensium) Richtero invidiam movere potuit, non aliud nobis videtur suisse, quam mollius de errantibus et forte etiam erroribus dissentientium quorundam judicium, eaque hypothesis, quae hodieque JCtorum praesertim quorundam animos occupavit, qua credenda non spernenda quidem, at non tantopere esse urgenda et exaggeranda, sed justo pretio ac pondere aestimanda; Creenianum illud judicium vel approbetur penitus, vel etiam in majus extollatur, atque ipsi adeo Richtero post pia fata fraudi quoquo modo esse possit. Quod superest, Critii nomen ex Germanica Richteri notione efformatum, atque inde quoque Praetorii alteram, quam itidem usurparunt, appellationem crypticam declarandam esse, jam expeditum putamus, et perfacile cognitu: qua de caussa etiam non multum de hisce laborabimus. Nec aliud certe quam sinceram pietatem, cum sanctissimae Trinitatis non fucata confessione, varia scripta, quae prostant, interque ea Digesta pietatis, et Idea novi ac veteris hominis, quam in 8v. forma German. digestis pietatis nemo dubitat. Alterius vero libelli elegantissimi, qui in Theologicis insignem cum eruditionem, tum pietatem solidam auctoris spirat, cujus rarissimi opusculi tit. est: Geistliche Anatomie, d. i. Beschreibung eines wahren Christen in seinen ganzen Wandel nach allen seinen Leibes-Gliedmassen etc. Norib. 1630. 8v. apud
Quod sequitur proxime ROSTOCHIVM, transpositis litteris Storochium, frequentius autem Rhodum Rosarum frutice dictum, unde Rosarum Academiam alias et vulgo quoque vocari scimus, ideo heic commemoratum esse liquet; quoniam J. Tarnovii interdum et G. Rostii, scriptis contra Socinianos clarorum, facienda erat mentio, et nonnulli quoque sodalium eo discesserant: de quibus jam actum est, et p. p. plura annotabuntur. Praeter quae, jam brevibus memorata, caussae nihil videmus, quare diutius heic subsistendum sit. Martinus autem RVARVS, dux et autor hujus tragici eventus, ac princeps factionis totius, dignior est, cui aliquantisper immoremur, ut, quae cap. I. de industria sunt omissa, hoc loco copiosius et plenius recitemus, atque continuatione quadam vitae ab eo actae, nec promiscue omnibus cognitae, expleamus. Cum quo tamen illico fratrem conjungemus Joachimum RVARVM, eadem quippe haeresi a germano suo Martino, praeceptore, suscepta pollutum et imbutum. Cui tertius etiam utrique uterinus addendus esset, Petrus Ruarus, nisi hunc a consortio noxiarum corruptelarum immunem purumque divina providentia conservasset. Quam etiam ob rem nullum in Indice nostro invenit locum. Tergemini hi fratres uno parente et matre
Crempam, Holsatiae, ejusque partis, quae Stormaria dicitur, patriam habuere. Vnde etiam Crispici nomen adscititium senioribus duobus datum et enatum est; Crempeln enim Germanicis idem est quod crispare, et quod crispum est, Saxones gecrempelt vocant. Crispici cognomentum tantopere placuit utrique fratrum, ut nec filii Martini, diu post, ab eo abstinuerint. Sic enim David Ruarus, typographus, maluit vocari, quam paterno et gentilitio nomine in P. I. epistolar: patris, cum fratris sui Joachimi praef editarum: ubi tamen cur schedula superinducta in omnibus, quae vidimus, exemplis, Crispici illud fictitium, mutato consilio, deinceps occultare voluerit, quod remoto digitis integumento adhuc apparet, non liquet.Aretii, ex Mars, derivatum Martini praenomini respondet, ad eum modum, quo geminum illud Dominici Anastasii Hebraicam notionem Jojakin aut Jojachin exprimit. Vterque horum fratrum Altorphium diverso tempore venerunt: Martinus, uti supra dictum, A. 1611. d. 6. Maji; Joachimus autem anno sequenti 1612. d. 9. Julii: Ille e disciplina Hamburgensi Huswedeliana primum Rostochium ingressus, atque inde Altorphium progressus; Hic, si recte conjicimus, e domestica institutione statim in almam Palaecomen missus. Medicinae operam daret, et natu maximus nulli discendorum certo generi constanter addictus, undiquaque delibaret, quae placerent, at Jurisprudentiam tamen pro scopo principe sibi praefixam haberet, aut certe videri vellet. Quo etiam factum, ut, qui sunt desultoriorum ingeniorum mores, cum ubique esset, nusquam esset, et tandem etiam, in Ecclesia puriori porro esse, taedio ei fuisse, eventus lugubris edoceret. Quid ab eo AltorphI gestum sit: partim (quod nunc addimus) ante primum in Poloniam et clandestinum excursum, eumque sumtu fratrum Polonorum Sarmaticorum et novorum adscititiorum Altorphinorum: si quidem hos Polonos, sententia videlicet, non gente, dicere liceat.Argentoratensem Academiam, jam alibi enarratum est. Quae Argentorati accidere, similiter eruta sunt ex epistolis potissimum ad Peuschelium et Richterum datis, et Cent. II. epist. Argentorato ad Polonicos agros remeantis, brevibus explicare non ab re videtur esse. Nempe reduxin has oras, et Burgstorphii gubernatione studiorum jam antea abdicatus, generosi viri, Casp. Sacci, filiorum ephorus primum est constitutus, anno circiter MDCXVIII., primamque etiam in exteras respublicas et regna peregrinationem cum illis aliisque sociis suscepit. In quo itinere Belgium, Angliamque, Galliam, Italiam, vitam Episcopii, a Limborchio scriptam f. 329. sq. ubi et Episcopii de satisfactione Christi per acceptilationem, liberalem sententiam, una cum Slichtingio, Lugd. Bat. cum ipso t. t. commorato, adoptasse, eamque, quam ex Socini placitis didicerat, crudiorem deseruisse, narratur. Ad quam vero jam antea etiam Peuschelium nostrum proclivem fuisse, ex disputatione cap. III. recensenda apparebit.Academia Cantabrigiensi professionem ultro obtulerint. Quam conditionem honestissimam cum difficulter acceptaturum vidissent, ultra centum librarum stipendium sibi promissum esse, ipse ad Dümlerum suum amicissimum et commilitonem quondam Altorphinum, inque eodem adhuc luto haerentem, perscripsit; Voglerum Cent. J. n. 17. f. 114. ubi eadem, sed strictim, commemorat et repetit.Socinismi studio, a se factum, sine tergiversatione professus est. Reversus cum Saccis juvenibus in Poloniae fines, non multo post patriam revisere constituit; Vnde tamen mox regressum ad sodales, et Joh. Crellio ad munus Ecclesiasticum e Schola Racoviensi promoto successorem in eodem oppido datum constat. Racoviam adiisset, se potuisse impetrare, ipse ad G. Richterum, tecto tamen nomine, in epist. Argentor. deinceps exarata scripsit: quae in epist. Richt. select. f. 388. sq. reperitur.Joh. Kirchmannum Cl. viri Justi Zinzerlingii Tungenthalii quidem (ubi pater Eccl. Pastor erat) nati, qui primum Jenensis, tum ab A. 1605. Academiae Altorphinae etiam civis fuit, et, postquam privatim Jurisprudentiam heic docuerat, inde Argentoratum cum nobili quodam juvene concessit, in Gallia vero correctorem in typographia quadam Lugdunensi egit, reversusque in German. Rostochii tandem Prof. publicam consecutus est, ubi etiam, filium D. Johan. Bernh. relinquens, A. circiter 1630. obiit.Dem Ehrvesten Achtbahrn und Wolgelehrten Herrn M. Johanni Kirchmanno, Rectori des Gymnasii zu LübeckMeinem Grossgünstigen FreundJ. M. Kraffiio, nobiscum communicatam esse, grati profitemur.
Ecce iterum fascem papyraceum, Vir Clarissime, Domine et amice honorande, Luneburgum destinatum! Rogo, et mecum Brelerus rogat, ut festino pede eat, quo debet. Intra non multos dies hinc discedet et remeabit Luneburgum iste amicus meus, Brelerus. Qui me jussit significare Tibi, Martinum Ruarum jam tandem latitantem suum Photinianisinum in apricum propulisse. Quippe quod nuper Stetini, (quo ab Illustrissimo Principe suo Augusto hinc evocatus concesserat) ex nobili Polono, Photiniano et ipso, ad tabulam Illustrissimi Pomeraniae Ducis et illud intellexerat, et hoc alterum, Racoviae ipsum esse Rectorem scholae, et Valentini Schmalzii, mei conterranei, Thuringiam. Tungenthalium enim illud, quod Zinzerlingum dedit, a Gothana urbe non longe dissitum est.filiam Ruari; sed, obitu Smalcii interveniente, nuptias has secutas haud esse constat.sponsam brevi in uxorem ducturum. In reversione sua Brelerus te salutabit, jam salutis dicundae vicarium me sibi fecit. B. V. Vir Clariss. Dab. 27. Octob. 1622.
T. T.
J. Zinzerling. Jodeci alias Sinceri nomine, quo assumto Itinerarium Galliae praestantissimum, quod dum Lugduni in Gallis emendandis typographorum operis (nominatim Nicolai Jullieron, typographi regii) incumbebat, edidit, tunc temporis etiam cognitus, et Richtero quoque nostro, uti in vita ejus haud procul a fine habetur, amicus. AltorphI equidem rerum harum, de quibus hic tractamus, notitiam eum habuisse, nisi clam hujusmodi quid agitare Sonerum observavit, dubitamus; si quidem jam A. 1610. Lugduni vixit, eoque etiam anno Criticorum juvenilium promulsidem istic publicavit: At litteris Altdorffio ab amicis ad se scriptis eorum, quae dehinc illic gesta erant, certiorem factum, famaque Ruari, Rostochiensis quoque Acad. antehac alumni, excitatum haec illum scripsisse, probabile est.
Cui officio postquam praefuisset, inde ab A. 1622, cum laude, inter suos, incredibili, de qua autor vitae Andr. Wissowatii inprimis testatur, fastidium pulveris scholastici illum cepit, ad quod tamen consvetudine vagorum studiorum et otii litterarii se antehac ductum fuisse, fassus erat. Wissowatio. Ejus
Ruaro potissimum commisisse; quamvis et alii iisdem sacris addicti, docti nobilesque viri, nominatim Joach. ab Hirtensberg Pastorius, Georgius Niemericius, Nicolaus Lubieniecius, et Petrus Suchodolius sese abeuntibus Gedani et alibi adjunxissent. Quam viam per Batavos, Anglos, Gallosque, iterum emensus (sparsis haud dubie, ubicunque poterat Richterum (Selectarum Epp. f. 387.) loquitur, adhibita sua opella in iis rebus, quibus AltorphI potissimum vacaverat, quosdam juvando.tertium, nisi fallimur, (neque enim singularia explorare Ruari, quam Remonstrantium epistolis haud obscure effici potest; ita tamen ut, quem comitatus sit, et qua occasione huc illuc commigraverit, non liqueat. Longius autem in hac tertia excursione et ultra Batavos eum non esse progressum, verisimile est.Ruaro se Berolini contulisse ipse scripsit Paul. Felgenhauer in Refut. Paralog. Socin. f. 84. 93. sqq. ubi etiam, cum Floriano Crusio A. 1638. Gedani se collocutum esse, idem narrat.Casp. Sacci, quem diu jam cum caeteris sodalibus veneratus erat patronum maximum, praedio Bobovico, donec inde Gedanum A. 1632. circiter ineunte commigraret. Hic privatim primum provehendae ac dilatandae Socini haeresi intentus, quemadmodum intra aedes suas singulis dierum hebdomadibus studiose scopo huic obtinendo incubuerit, ipse edocuit in epist. ad Eugenium Jo. Lud. a Wolzogen L. Baron. in Farenfeldt et S. Vlrich Austriacum, commentariis praesertim in LL. Script. S. plurimis latine a J. Stegmanno jun. (abolitis avtographis, quae Germanica erant,) redditis clarum, et in Pomerania ac Silesia denique apud affinem suum Flor. Crusium commoratum, tandem vero in pago Schlichtingsheim, non procul Vratislavia, A. circiter 1658. aet. 62. demortuum esse, jam supra §. VII. extremo conjecimus, deque ea conjectura, ut vera, tanto minus dubitamus, quo luculentiora alia indicia illam confirmant. Caeterum haec epistola Cent. I. num. XXVta est.Ruari verbis integre adductis, quam qualicunque compendio inde confecto, mutilatam aut obscuratam enarrare. Ita vero ille in epistola
Eugenium citata cum testificatione voluptatis maximae. Paucis, inquit, narrabo, quam agendi rationem tenuerim: fortassis non displicebit exemplum, quod non quidem imiteris, sed aemuleris tamen. Contraxi Gedani studiose notitiam cum viris aliquot eruditis, quos moderatiore intelligebam esse ingenio, sed cum longe pluribus ex plebe: illos enim obstinatiores fere reddit eruditionis persvasio, et scholasticarum aliquot distinctionum subtile effugium. Fuit tamen et inter illos non plane mihi frustra insumtus labor, praesertim, si solus sine teste cum aliquo agerem, ubi de ingenii gloria minus erat periculi, idque non tam cominus et adactis in frontem ictibus, quam ex obliquo, ut sedatis affectibus vincerentur prius, quam vinci se sentirent, aut irritati aciem contra instruerent. Id certe eo usque mihi profuit, ut non defuerint, ne ex sacro quidem ordine, qui dextram mihi fraternitatis junxerint, et ut nostram sententiam non perinde approbent, se tamen ob eam nolle nos tristi anathemate ferire, clare fassi sunt. In plebe, ut fructuosior, ita majori mihi cum molestia constitit labor. Sapienti enim, ut inquit ille, dictum satis est: his vero singulis toti saepenumero impendendi fuerunt dies, atque eadem ter quater inculcanda. Ut vero pluribus sufficerem, contraxi singulis dierum hebdomadibus bis, denos aut summum duodenos amicos ex variis eorum cohortibus, qui Christi militiam sequuntur; ne Pontificiis quidem exclusis, idque nunc in hoc, nunc in illo loco, et eo quidem tempore, quod ab aliis fere non sacris, sed deambulationi aut poculis tribui solet: quanquam ne nobis quidem poculum aliquando deerat, ut non modo aliunde supervenientibus, sed et nonnullis, qui aderant, minus rerum gnaris, familiaris potius, quam sacri conventus species ista videretur. Ubi coivimus alius post alium, permissum cuilibet in medium proferre, sive locum aliquem Scripturae S., sive caput aliquod religionis difficile, conventus pietatis caussa institutos, (uti nuper etiam quibusdam visum est, usuque ipso demonstratum) promiscuos praesertim, et quibus minister aliquis Ecclesiae, probatae compertaeque cum orthodoxiae, tum prudentiae, dirigendis non praesit, permittere, hinc sagaciores discant. Nobis hi, quos adhibuit Ruarus, subdoli plurimum huic controversiae lucis affundere videntur, praecipue cum statu praesenti Ecclesiae, eosdem insultus hinc inde sustinentis, comparati. Tantoque etiam plus caussae esse, cur clandestina hujusmodi conventicula prohibeantur, non ex his tantum machinationibus Ruari, sed etiam inde patet, quod, primum quoque Socini et sociorum Italorum a veritate puriori, deserto Papatu, ad alterum extremum transitum, ejus generis collegiis et colloquiis privatis, in agro Veneto, praesertim Vincentiae et alibi A. 1546. institutis, deberi, Przipcovius, sub Equitis Poloni nomine latens, in vita utriusque Socini non dissimulavit, et Lubieniecius etiam in Hist. Reform. Polon. suo consensu, ac paene applaudens, approbavit. Quae origines Crypto-Photinisini Italici dignae essent, quae ab Italo docto, documentisque genuinis instructo, ex professo describerentur, magisque dilucidarentur. Quae enim de societate ista, numerum quadragenarium excedente, tam Lubieniecius, quam Sandius memoriae prodiderunt, Leonhardum, Abb. Busalis, (vitam deinceps Damasci arte sarcinatoria traducentem,) Laelium Socinum, Bernh. Ochinum, Nicolaum Parutam, Valentinum Gentilem, Julium Trevisanum, Francisoum de Ruego, Jacobum de Chiari, Franc. Nigrum, Darium Socinum, Paullum Alciatum, aliosque nominatim recensentes, fataque etiam quorundam valde sinistra enarrantes, ea nondum rem omnem conficiunt, multaque adhuc luce indigent. Inter quae illud potissimum numeramus, ut, qua larva sibi sumta, aut quo obtentu collegia illa et colloquia, dissipata tandem, habuerint; Academicine conventus nomine, ut fieri dudum consvevit apud Italos, an alio inducto colore? accuratius explanari desideremus, ipsosque adeo doctrina et rerum in patria gestarum peritos Vincentinos publice de ea opella Reipubl. Eccl. et litterariae praestanda sigillatim compellemus. Qua tamen occasione percommode nobis data, non possumus, quin vel tribus verbis animadverti velimus; quando fratrum Italicorum in aliis quoque scriptis sub id tempus, et sec. XVI. anno circiter XXXIX. sqq., fit mentio, v. g. in epistolis Philippi, ad Vitum Dietericum praecipue datis, non hos intelligendos esse clandestinos Antitrinitarios, sed Petrum Martyrem, Immanuelem Tremellium, Celsum Martinengum, Hieronymum Zanchium et reliquos, qui deserta Augustiniani ritus superstitione tandem et fere XVIII omnino discesserunt, et Reformatae Ecclesiae sese adjunxerunt.deque eo sententiam
aliorum explorare. Eae vero dicebantur ordine a singulis: hoc enim et attentionem eorum, ubi aderant, et diligentiam, cum domum redierant, mirifice in illis alebat, cum quilibet se dignum haberi, qui et alios instrueret, videret. Cum adme ordo sententiam efferendi perveniebat, laudabam, si quid ab aliis probe dictum animadverteram; sisecus, commoda id interpretatione leniebam, aut blande refutabam: dabam autem cumprimis operam, cum meam proferebam sententiam, ut ea, licet, quod sacris testimoniis ac rationibus munitior foret, plerorumque ac interdum omnium ferret punctum, non emineret tamen inter caeteras, sediis ut una e multis intermixta videretur. Si videbam nonnullos procacioribus ingeniis in ociosas aut subtiles magis, quam fructuosas disceptationes abire, revocabam eas molliter: atque ipsemet aliam pietatimagis utilem, sed vicinam tamen, et tanquam ex sermonibus natam inferebam, qua illas sensim ac paene sine sensu vaferrimum hominem, in se quadrare, quod de postremis temporibus Paullus praesignificavit fore, obtererem. Haec Ruarus, in amici sinum satis candide effundens, minus tamen candide acta, ipse narravit. Quae omnia quam egregie porro illustrent locum Paulli Rom. XVI, 17. 18. et commemoratas istic AltorphI in privatis conventiculis
Postquam vero haecita Gedani gesta sunt oppido petulanter, ita, ut fraus tandem etiam pelluceret; haud injusto dolore Senatus Populique hinc commotorum auctoritate, semel iterumque excedendi ex urbe necessitas Ruaro injuncta est: idque tum demum factum, ut ipse fatetur, quum septennium integrum in ea urbe pacate publicis videlicet motibus concitandis abstinendo. Quam solicite enim ab animis aliorum clam conturbandis sibi temperaverit, jam ante dictum est.Regni Polonici Senatorum negotia Agentes appellari solent, quibus id munus demandari solet.Martini Vossii, Senatoris et Praesidis, mercatura item et ampla familia civitati innexi, filiam connubii foedere sibi junxit, eamque, ut fieri solet, Israelitarum legibus jamdudum id praesagientibus, in conjugiis hujusmodi, cum parentibus ad partes tandem suas transduxit. Quibus rebus autem factum est, ut, postquam socero cum genero suo urbe excedere tandem districte imperatum esset, atque dos Ruaro in patrimonio haereret, Ruari l. c. adhibita.Hartknochio H. Eccl. Boruss. L. III. c. IX. f 825. ex qua etiam praecipuum huic interpellationi momentum pondusque addidisse Archistrategum Konicepolskium intelliges.Ruarus, sed aliorum subinde Jac. Ogerius, Gallici ad Polonos Legati, Com. de Avaux eo profecti, socius, in itinere suo Polonico f. 418 sq. testatur, qui etiam, ad privatam consvetudinem ab eo invitatum se fuisse, l. c. addit.Gedanensem, si lubitum esset, habitaret, neque, nisi quando propter publica quaedam negotia opus esset, urbem jure peregrinantium ingrederetur. Ita Straszynium, qui pagus unum milliare Dantisco distat, et Paulli Ivanicii Paullus alibi in Vindiciis Vnitar. f. 286. Paullus in Swanitze Swanitky vocatur, et Tobiae in Swanitze, Propincernae Palatin. Czernichoviensis, frater fuisse dicitur. Vnde in proxime citando loco errorem a describente, atque S in I mutante, commissum conjicimus.Wissowatii Sandium in Append. Biblioth. Vnitar. f. 241. ubi Dantiscanam Ecclesiam illic tunc collectam fuisse, cujus curam Ruarus gesserit, affirmatur.Cujaviensi Episcopo, quantum ad Ecclesiastica jura, subjectus est, concessit. Vbi dehinc, non tamen sine omni metu, inter sacra, quibus praefuit, Socinianorum obeunda, quippe quae istic etiam abrogari Episcopus praeceperat, diu vixit. Hoc modo sustentatus Polonorum quorundam Magnatum patrocinio, reliquum vitae tempus omne duriter ibidem Epist. Remonstr. ed. 1704. f. 890. (b) et adde Hartknochii Hist. Eccles. Boruss. L. III. c. IX. §. VI. f. 825. sq. coll. 849. sq. ubi et caeteros, e vulgo ad has partes a Ruaro praecipue abductos, enumeratos legas.Wissowatii vita, aliquoties citata, Biblioth. Vnitar. Sandianae continetur f. eodem 241.Kal. Martii h. a. adhuc superstes fuit) provecta jam aetate Septuagenarius, uti definite Hartknochius Hist. Eccl. Boruss. C. IX. f. 826. affirmat.Vossia, uxore prima, Catharinam Weimeram duxisse, ex Cent. I. Ep. 47. f. 226. patet. Ex qua utrum liberos susceperit, non sine caussa dubitamus.Belgium tamen e Borussia filios commigrasse, valde probabile est. Etenim horum alter, David Ruarus, Amstelodami epistolas patris typis subjecit suis; Typograpbeum enim suum, e quo prodierit Centuria Ima, idem in Praef. IIdae praemissa explanate vocat, atque adeo hanc secundam iisdem, quibus et prior, typis procusam esse, uti titulus quoque praefixus condocet, profitetur. Publica vero, an privata ea fuerit officina, alibi demonstratum dabimus.Joachimus, praefationibus praemissis
Lectores de historia variarum rerum gestarum plerumque suspensos relinquant, et passim etiam confundant. Qua denique industria Georgius Calixtus, elegantissimi politissimique ingenii Theologus, idemque concordiae sanioris seu tolerantiae Ecclesiasticae studiosissimus, in Colloquio Thoruniensi A. 1645. cum Marchicis tunc praesens elaborarit, ut popularem illum suum (quandoquidem et Calixtum fuisse Holsatum constat) in viam rectam veritatis reduceret, sed pertinaciam ejus superare haud potuerit, Cl. Möllerus ex Frid. Ulr. Calixti, filii, litteris in Introd. ad Chersones. Cimbr. retulit: Jona Slichtingio, in famoso istoc Conventu Thoruniensi Ruarum, et quidem Ecclesiae suae nomine, adfuisse, etiam in vita Stanisl. Lubieniecii * 2. (b) legitur annotatum. Neque P. Lamyus in Histor. Socinismi Gall. P. II. f. 426. silentio id praetermisit; qui tamen et ipse non alium, quam Möllerum testem produxit.Mart. Ruaro, praecipuo tristis hujus fabulae actore. Germania, et Altorphi cumprimis, acta sunt, Socinisino promovendo praecipuam operam contulisse, nemo dubitabit, quisquis vel scribendi litteras alacritatem ejus maximam, dum viveret, continuatam, et librorum e Polonia conquirendorum, atque huc illuc mittendorum, cum aliorum tum vero maxime Socinianorum, promtitudinem, missorumque copiam, cogitaverit. Ego certe hoc, quo pararium librorum hujusmodi egit, quaquaversum curatorum plus eum promovisse sociorum caussam, quam caeteri scribendo eosdem, plane mihi persvadeo.aliud quoddam crypticum nomen, Remonstr antium illustrandas quodam modo facere poterit, neque ab aliis hucusque, quod sciamus, observatum est, remoto velo detegemus. In his enim, cum, studiose et attente epistola, quae num. CCCLXXVIII. locata est, cum Ruarianis comparata, nomen Roberti Eustachii ad Gabrielem Thrasyllum, quod illa prae se fert, excuteremus diligentius, Ruari eas esse deprehendimus litteras, atque Eustachii illud nove fabricatum cognomentum ab eo ultro assumtum animadvertimus. Quod utrum ipse editor praecipuus Christianum Hartsoekerum, Limborchii, A. 1660. (quo anno prima editio lucem adspexit, quam A. 1684. altera, tertia vero anno 1704, locupletiores sequutae sunt) in Goudensi coetu Remonstrantium Collegam, socias cum hoc manus junxisse ex Praefatione notum est.Ph. Limborchius animadverterit, fere dubitamus. Ita vero sese rem
epistolae lineas, unde ista descripta, haec vero postmodum domi asservata a Ruaro suere. Quo pacto facile fieri potuit, ut inter describendum demum nomen utrumque immutaretur, usibus autem suis ipse Ruarus, cum charactere primo, verum nomen et suum et amici praesertim, ad quem scripserat, schedae priori inscriptum retineret. Nec abhorret origo Graecorum vocabulorum, quandoquidem Eustachii alterum a arista, cum adverbio Ruh Aehren (Ruarum) exprimit, alterum Roberti, praenomen, Martium robur non obscure indicat, Martini procul dubio latina origine aliquo modo designatum, Graecumque Thrasylli genuinum Gabrielis Coenerdingii nomen obscurius refert: cum prius heic Kühn Graece expressum, dilucide satis repraesentet. Quibus omnibus tandem fidem facit praecipuam ipsa orationis ejus epistolae, ad Coener dingium (Remonstrantium addictum partibus, et t. t. Amstelodami viventem) exaratae, series; quippe quae ad verbum cum exemplo, quod in Epistolis Ruarianis spiritum pro Spiritum, contextu quoque id prohibente, qui nomen proprium flagitat, Geysteranorum aliquis (Joh. aut Arnoldus) sub eo lateat, suspi camur quidem, sed non definimus.Eustachii integumento obvolutum litteras interdum scripsisse Ruarum, aliud exemplum, Ruarianarum num. 88. impressam, si compares, forte etiam anonymum illum, ad quem eae litterae datae sunt, Steph. Curcellaeum fuisse, intelliges.Remonstrantium Epist. Fasciculo comprehensum, edocet, quod num. DCIX. fol. 890. sq. occurrit; Ex quo tandem etiam didicimus, Ruari generum J. S., forte Christophorus nominatur, quo nomine appellatum Joach. Stegmannum sen. filium reliquisse, eundemque etiam scriptis inclaruisse, compertum est.Joachimum Stegmannum, juniorem, fuisse, et non omnino septuagenarium, ut Sandius asserit, sed LXVIII. annos natum, hoc anno,
Sacer ille Fons sit, unde postremus sub Eustachii nomine litteras scripsit ad anonymum, h. e. Curcellaeum, aliis disquirendum commendamus. Straszynium fuisse, valde dubitamus.Sandius ait, obiisse, multosque cum uxore liberos atque rem angustam domi reliquisse, denuo cognovimus. Sed haec hactenus. Sandius consuli potest. Quibus nihil addimus, nisi quod, Versionem Nov. Test. Socinianorum eum quoque promovisse, multi perhibent, immo, obstetricante Mart. Ruaro, ex ipsius Socini, Ostorodi et Smalcii Dispp eam expressam esse, Hackspanius noster in Errab. Interpr. §. 72. diserte affirmavit. Quae quamvis famosae istius versionis origines non omnino patefaciant, hactenus tamen Hackspaniana (cui viro doctissimo Socinianorum res et scripta caeteroquin apprime cognita fuere) observatio usui nobis esse poterit, ut b. Pippingo in Proleg. ad LL. Symbol. lubentius assurgamus, quando l. c. f. 13. ex junioris Ruari relatione, prorsus constare, Ostorodum esse versionis ipsius, Crellium autem Praesationis auctores, tradit. Ruarum certe publicandae svasorem et adjutorem fuisse, alia quoque sunt, quae condocent. Nobis, si inter elaborationem primam, et recognitionem Ruari atque Crellii conjuncta opera susceptam distingvas, res omnis expedita videtur.Martini fratrem, nunc redire animus est. Is, postquam a fratre, natu majore, ad eandem impiae religionis societatem AltorphI pellectus erat, ita, ut sacram etiam Eucharistiam cum caeteris privatim celebrarit Vogelius Altorphio, in eadem sententia, quod sciamus, deinceps quoque perstitit, consiliaque de propaganda haeresi cum fratre, ut ex epistolis apparet, diligenter contulit. AltorphI vero non diu commoratus, cum Vogelio inde, An. 1614. mense Martio, testimonio Ord. Philosoph. Amplissimi Martinus artificiose, doctrinae sanioris approbationem simulans circumvenit.Saxoniam usque fuit, unde longius et Rostochium usque progressus est, atque cum Paullo Gröe, eo, uti diximus, itidem profecto, amicitiam studiaque in illa Academia continuavit. Ne quid vero desit, antequam ad alia progrediamur, en! Testimonii modo dicti
Qui debeant esse scopi bene nati honesteque educati adolescentis quos in omni vita respicere, inque iis mentem defixam habere debet, eleganti disticho complexus est poeta quidam non invenustus:
Hos scopos, si quisquam alias, unice hactenus curae habuit Joachimus Ruarus, Hamburg. Haemburgensis sit appellatus, non intelligimus. Ita vero ipsius Piccarti manu, qua usi sumus, Celeb. D. Jo. Jacob. Bajeri, collegae honoratissimi, benigna indulgentia nobiscum communicata, exscriptum fuisse testamur. Crempae enim Holsatorum, perinde uti fratres reliqui, et hunc natum esse, constat. Forte, quod studiis scholasticis istic diu operam dederat, sic esse vocatum, suspiceris.juvenis virtute et omnibus liberalibus doctrinis ornatissimus: qui cum rectum de Deo sensum verumque ejus cultum cum lacte materno imbibisset parentum deinde et praeceptorum monitis in dies magis magisque confirmasset, pietate duce ad literarum studia contendit, et exemplo fraterno incitatus, eos in illis progressus fecit, qui a multo grandioribus aetate et admir ationem et gloriam mereri solent. Nam et Philosophicis lectionibus auscultandis indefessam operam adhibuit: et Medicinae praeterea cognitionem non poenitendam secum a nobis in patriam refert. Quamdiu porro nobiscum fuit, et favere et prodesse bonis studuit, tolerare autem et mores et homines sequiores, qui, si ad ingenium ejus vitam instituere, quam libidinibus suis obsequi maluissent, ad frugem tam nobili exemplo redire potuissent. Nam et praeceptoribus reverentiam, superioribus honorem, paribus amorem, inferioribus benevolentiam et officium maxima animi alacritate, quasi beneficium ipse acciperet, detulit: in vita sobrius et castus, in alloquiis comis et humanus, in actionibus denique omnibus compositus et gravis. Vnde plenissimam de eo spem concipimus, fore illum brevi et patriae ornamento, familiae suae decori, publice autem bonis omnibus usui. Vnde cui meritissimum hoc ex vero, non ex affectu, testimonium negare petenti non potuimus, eum aliis porro commendatissimum esse optamus, cumque bonis boni semper placeant, non dubitamus, hunc quoque Joachimum nostrum, quocunque locorum devenerit, Patronos et fautores reportaturum; quod ipsum tamen moris potius causa, quam quod ita necesse sit, literis nostris hisce, quos fidei causa, sigillo Collegii nostri communivimus, rogamus et obtestamur. Altorff I. In Provincia Norica. Cal. April. A. M DCXIV. Hactenus illi, alia omnia non multo post experti, postquam in alias hinc Academias discesserant complices, et arcanum illud sodalitium detectum hujus quoque hominis simulatam, externaque probitate morum utcunque communitam, infucatamque in veritate Evangelii integritatem prodiderat. Tanto interim amore fratris Martini alter hic Joachimus est usus, ut non solum de conditione commoda ei paranda sollicitus ille fuerit, quo aliena
Rostochiine, (huc enim Altorphio abiisse paullo ante dictum est) an alibi, honores Doctoris Medicinae consequutus sit, incertum est; Archiatri vero Brandenburgici, et quidem in ipsa Electorali t. t. sede Berolinensi, (quod addimus) dignitatem hanc gessisse, cum ipse Möllerus affirmet, nostrum non erit pluribus explanare. Tantoque minus de eo dubitandum, quo certius est, et ipsum Sam. Przipcovium Consiliarii Electoralis operibus Przipcovii, Eleutherop. A. 1692. emissis, praefixa.Joach. Ruari de reliquo dies emortualis exploratus nondum est, neque etiam multum, eum nosse aut ignorare, refert. A. 1635. tamen in vivis adhuc fuisse superstitem, ex epistola Anonymi J. A. B. Noribergensis, Noribergae certe scriptae sunt litterae, produntque hominem Acontii placitis imbutum, qui tamen, cum Jo. Duraeum, pacificatorem illum nostrum vocarit, dubium mihi movit: utrum Noribergensis fuerit, an Reformatae alioquin Ecclesiae addictus illie ad tempus vixerit? Plura nec suspicando nec conjiciendo ex his litteris exsculpere adhuc potui, atque hinc de explicatione etiam in Indice occurrente, qua Poemerus nuncupatur, haesito. Ita fluctuabam, cum primum in hujus epistolae scriptorem inquirerem. Postquam vero, Joh. Abrabam. Poemerum, Patricium Noribergensem, sub id tempus in patria vixisse, et curam Tabularii A. 1552 eum gessisse, hinc A. 1554. redituum publicorum Consiliarium constiturum esse, sed tandem, ex urbe discedentem, Consiliarium Solisbac. atque porro etiam Moguntinum, cum ad Pontificios descivisset, creatum, A. 1586. Solisbaci vivere desiisse, comperi; tanto lubentius, eum h. l. intelligi, nunc credo, quo clariora iste animi, in religionis negotio permultis scrupulis vexati, et defectione sua et disceptationibus cum b. Joh. Fabricio, Past. Mariano, indicia dedit.Ruarianarum Tom. II. f. 424.Martinum perscripta est, edocemur, quam A. 1634. datae ipsius fratris ad eum litterae n. 98. sequuntur. Ex quibus, in haeresi illum constanter perseverasse, atque haud dubie etiam eidem immortuum esse, non obscure liquet.
Venimus nunc ad literam S.
in qua statim ab initio novum errorem notare oportet apud Cl. Mollerum scriptoris istius, quem typis subjecit, Catalogi, JOH. SARTORIVM,
Statorio seu Stoinio, substituentis. Nam, quis unquam in hac sodalitate fuerit Sartorius, vel fando accipere, aut a quoquam addiscere, huc dum haud potuimus. Praeter haec vero hallucinationem quoque calami Graecum nomen prodit ad Latini notionem accommodatum Histaei, ab sto, sisto, formatum. Non alium enim intelligendum putamus, quam Petri Statorii seu Stoinii, junioris, Racoviensis Luclaviciani, quo intimo amico et consiliorum omnium conscio usus est F. Socinus, qui etiam, ut supra jam observavimus, mortuo parentavit, sed proximo statim anno quoque ad plures abiit, cum quadragenario vix major esset.senioris, Lotharingi gente, et Thionvillaei civitate, Blandratae quondam familiaritate, ut Beza Valent. Gentilis impietatum et perjurii explicatione, in cujus Praef. f. 16. juvenem alioqui bono ingenio, nec contemnenda doctrina praeditum, at operam omnem suam fucandis Blandratae commentis navantem vocat.Genevensi, corrupti, ac Pinczoviensis deinceps Rectoris, nepotem: qui jam tunc, cum haec inter clandestinos nostros Socinianos agitarentur consilia, Pastoris Epitomen Hist. Orig. Vnitar. quae Sandianae Biblioth. subtexta est, debemus.Racoviae adolescens adhuc, cum aetatis annum XXII. ageret, fungebatur, interque eos etiam post haec tempora numeratur, qui A. 1638. solum vertere, schola eversa, adigebantur. Amstelodamum concessisse, et, postquam istic aliquantisper latitaverat, tandem in patriam remeasse, coetusque Pastorem in oppido Szersznie in Vkrainia cum collega Andrea Wissowatio factum, ibidem etiam diem suum A. 1654 obiisse, constat.Sandius testis est, Biblioth. Anti-Trinitar. f. 121. med. coll. vitae Wissowatianae scriptore f. 235. med.Statorii in Sartorii formam male inflexam esse, annotavit, multaque in epistolis variis ejus exempla nobis observata sunt similia. Caetera, et quare complices illi nostri ejus crebro meminerint, praesertim, si locum, ubi docebat, ad animum revoces nemini obscura esse opinamur. Hormii vero, alterius cognominis fictitii, originem nisi ab eloquentiae motu vehementiori, quam Rhetores vocant, derives, cum altero conciliare vix audemus. Quodsi vero ab stationem habeo in portu, (quae navium proprie est affectio) deducas, et utroque nomine Hormii atque Histaei dictum fuisse existimes Statorium, verisimiliori derivatione forte inquirentibus satisfacies, erroremque alterum hic commissum, quando videlicet duo haec nomina in Onomastico, typis a Cl. Mollero subjecto,
Statorio plus satis. Diarium forte Smalcianum annotata, et anno quidem potissimum 1617. d. 30. April. reperies.Socinismi, huc invecti, tyrones, intenderunt, cujusque diligenti vigilantia aliquo saltim modo factum, Dei gratia, ut Athenaeum Noricum a periculosissimis corruptelis conservaretur intemeratum: tametsi et naevis suis, quos alibi indicavimus, Socinianis, certamine probaverit, eo majori cum praeconio laudis commemorandum est, quo luculentius ex rerum, hac tempestate, statu Altorphino, soli propemodum adversus aggressiones hostium depugnandum illi fuisse, constat. Praeterquam enim, quod singulari amore disputandi, quemadmodum scriptorum Indices in Vitis Theol. Altorphinorum exhibiti docent, ille paene solus typis exscripta argumenta publice et frequenter proposuit; tantum etiam abfuit, ut Collegas habuerit, Sprembergerum videlicet, Jordanum et Deubelium in ea re, prout par fuerat, adjutores aeque strenuos, ut potius cum iisdem, in caussis quibusdam aliis, Formulam Concordiae, cui Schopperus addictissimus erat, attinentibus, non minori solicitudine, uti jam ante dictum, conflictandum esset. Quae dissidia, quo pacto in rem suam converterint Socinismi fautores, Cap. I. satis superque explanavimus. Equidem non tanta fuit Schopperi optimi auctoritas penes novaturientes Photinianos, cui propter existimationem eruditionisque venerationem cedendum crederent, cum potius despicatui eum videantur habuisse, ita, ut Corn. Marci aliquando proterve admodum ad Peuschelium scriberet Jonam datis, et inter Peuscheliana repertis, excerpta sunt.Schopperi Responsiones ad argumenta Photinianorum ictui pulicis esse aequiparanda: attamen, quanta potuit industria, animique contentione sincera, nec spernendis profecto etiam argumentis, effecit, ut longius execrandum illud sectae impiae institutum progredi non posset, sed publice, etsi, serio rem ab adversa parte agi, ipse non nisi sero, immo prorsus non nisi molitionibus penitus patefactis, animadverterat, contradiceretur, juvenumque deceptorum pariter atque Doctorum e Sarmatis resonans jactantia pro virili ejus opera, mysterium iniquitatis etiam nescientis, reprimeretur. Quod autem imbecillitate sua, et virium in disputando tenuitate, immo confessione sponte etiam edita, ac si ad quaedam objecta responderi plane non posset, caussam optimam perdiderit, id luculentis testimoniis
Disputationis celeberrimae omnium de S. S. Trinitate, ut memoriae proditum habemus, copiosius enarrare: utpote in qua omnes Theses innuimus de SS. Vnitate divinae Essentiae, et in eadem SS. Personarum Trinitate, A. MDCXIII. Idibus m. Octobris Respondente M. Joh. Sauberto, celeberrimo post haec Noriberg. Theologo, propositas, quae magnorum motuum hinc ortorum caussa fuere. Has enim non solum Valent. Smalcius Refutatione ex professo suscepta Refutatio Thesium de S. S. Vnitate divinae essentiae et in ead. S. S. personarum Trinitate, a Jac Schoppero S. S. Theol. Doct. et Prof. primar. Altorffii An. 1613. propositarum, cui add. ost Resp. adea, quae Herm. Ravenspergerus etc. scripta a Valent. Smalcio, coetus Racov. ministro, Racoviae, litteris Sternacianis 1614. 4. Plura de hoc libro non addimus, quoniam, uti jam de ea Diatriba actum est alibi, ita quod ad Smalcium attinet, non opus esse hoc loco putamus, sigillatim multa hoc de auctoris sui genium pariter, uti caetera, referente schediasmate, quippe satis jam cognita, repetere. Nisi quod, in locis pro Divinitate Christi et S. Trinitate ex N. T. a Schoppero adductis im becillioribus exagitandis, et 1. Cor. XV, 28. exaggerando, operosissime desudasse adversarium, monere placeat.crassaque Minerva, quod ajunt, scriptas esse, statim in limine perperam asseruit, et in calce puer les defensiones iterum inverecundo ore appellavit: ut blasphemias in ipsummet S. Mysterium profusas taceamus; Sed etiam in ipso Disputationis publicae actu contra eas omnes lacertos moverunt complices illi adhuc occulti, atque haereseos a Schoppero oppugnatae fautores: nominatim vero Peuschelius noster et Vogelius, qui una cum tertio Opponente ad conflictum pariter invitato, Paullo Demetrovitio, Lithuano, specimen illustre profectuum in haeresi edituri, omnes ingenii vires paullo confidentius, quam antea, explicarunt. De Paullo illo inferius ex ipsius Schopperi Apologia, quisnam fuerit, plura cognoscemus; Schoppero et Sauberto disceptasse, sed Smalcii et Ruari quibusdam argumentis, a Gittichio acceptis, et cum ipso communicatis, nihilominus instructum; Priores vero
Peuschelius Sospitatoris nostri O. M. Divinitatem aeternam evertere, Vogelius vero loca pro SS. Trinitate adducta enervare studeret, Ruari quoque adhibita opera, arasse, ex superioribus reminiscimur, idque ipsi deinceps confessi sunt, ad meliorem frugem reversi.Noribergae quoque mox fama increbesceret, quam acriter de summo capite fidei disputatum esset, diversimode, ut fieri solet, diversis, ea de re, istic etiam jam tunc judicantibus. Nemo tamen erat, qui sinistri aliquid de disputantium seria tanti erroris propugnatione existimaret, Mich. Virdungus Pros. Publ. supra laudatus, qui Disputationi haud dubie interfuit, Vogelio non multo post aurem vellicavit, verba sequentia Philothecae discedentis inscribendo:Ah! pereat, quisquis studio huic et se dedit arti,Verba dare ut caute possit, pugnare dolose,Insidias struere, ut si hostis siet omnibus unus:Heu ubi simplicitas tartareis artibus exul!Socini sectatoribus, (unde nec Smalcius l. c. eam in Appendice Refutationis citatae intactam relinquere potuit,) at caeteros tamen commilitones, tanquam in Evangelicae Ecclesiae gremio educatos, Ecclesiaeque suae et Inclyto Magistratui variis nominibus obstrictos, omni prorsus suspicione adversa exemtos redderet. Quid? quod ipse etiam Saubertus in Anti-Smalcio (seu Vindiciis pro his Thesibus) A. 1615. Giessensibus typis in 4to evulgato Vit. Theol. Altorph. f. 171. et not. ddd), ubi juvenilem adhuc et dictionis affectationem singulatis, et rerum atque objectionum discussionem paullo jejuniorem in eo notavimus. Quae quando candide monemus, nihil tanti viri meritisque scriptisque adultae magis aetatis et eruditionis detrahimus. Et sane tolerabilius est, hujus in verbis modoque disputandi labis senem Theologum recordari, quam juvenilem sentiendi licentiam, scriptis saepe praecipitantius propalatam, auctis cum prudentia annis, tandem deflere.Racovienses offensos esse, pronunciavit, et quod probe notandum, in ipsa adhuc dedicatione, Kalend Septembr. anno 1615. scripta, Sonerum, cum aliis Doctoribus, bono publico feliciter Academiae patriae natum, affirmavit. Nihilo tamen minus, alia omnia subfuisse consilia, proh dolor! experientia tristis non multo post addocuit, ipsamque hanc disputationem maxime omnium fuisse, quam pro confirmatione erroris sui Peuschelius et Vogelius perperam urgerent, animadversum est. Quae ne anticipemus, commodius alibi explicanda, hactenus ad particularis illius congressus historiam dilucidandam, quae dicta sunt, sufficiant. Ad Schopperum nos recipientes, qui haud dissimilia, cum J. Jac. Grynaeo quondam solemni disquisitione inter alios commissus, jam expertus erat fata typis quoque Jenensibus A. 1587. descripta, Acta Disputationis de S. Coena publice in Academ. Heidelbergensi habitae et reliqua. Sub finem subjecta est Historica relatio, quid illam disputationem antecesserit, quomodo coepta, quis fuerit processus, et quomodo tandem finita. Cui epistola ad extremum accessit Selnecceri, qua ipsius Schopperi verbis, uti res omnis gesta sit, ad Polycarpum Lyserum jam An. 1585. perscripsit. Reliqua enim de isthac Disputatione ex vita Schopperi, et Celeberr. inprimis Struvii Hist. Eccles. Palatin. ejusque Cap. VII. §. XII. seq. repetenda sunt.Socinianismi, clam AltorphI propagati, scenam vivendo attigerit, non tamen ea felicitate mactatum esse ut superstiti, ex eadem cathedra recantantes errorum portenta, hos Opponentes olim suos audire liceret. Diem namque supremum paullo ante, quam id fieret, et sub initium anni 1617. obiit. Attamen ipse, quod Deo acceptum est serendum, clementissime viri boni integritati providenti, famam innocentiamque suam adhuc viribus valens et sospes a quibusdam insimulationibus vindicare potuit. De qua re itidem commodiori loco exponemus. Vtrum, quod restat, Senem Altorphinorum (Vestrum) sola canitiei veneratione, eaque sincera, (erat enim tunc septuagenarius, anno videlicet 1545. Biberaci natus) appellarint, an per contemtum, haud definimus, neque de caeteris ejus fatis in praesentia soliciti sumus. Vitis Theologorum Altorphinorum describendis operam dedimus. Nunc utrum par fuerit hostium sophistarumque insidiis, an impar, Lectori hujus integrae historiae, cujus ille non postrema pars fuit, pronunciandum permittimus.
Sed ad novum impietatis sodalem, SEIDELIVM, ordine ita exposcente, animum appellimus, alias Heiminaeum, alias vero Pomeranum in scribendi genere Martino Seidelio, Olaviensi illo Silesio, quo de superius, ubi de Jac. Martinio disseruimus, nonnulla inspersimus: Lauterbachio, inquirenti in ejus prosapiam, per conjecturam visum esse, hunc Martinum, Jacobi Seidelii, Medici Gryphiswaldensis, fratrem, qui Olavia quoque oriundus fuerit, et An. 1615. diem supremum obierit, fuisse.Semi-Judaizantem Sociniani, quos intelligant ex Steph. Curcellaei Instit Religionis Christianae L. V. cap. XXIV. luculenter disces. Vbi, postquam de quorundam, omisso tamen Martini illius Seidelii nomine, sententia, (promissiones de Messia fuisse conditionatas, si vitam emendarent Judaei, quae cum non impletae sint conditiones, ideo eum non venisse, neque unquam venturum esse, ad populum e potestate hostium in libertatem externam vindicandum,) disseruerat, locisque Script. Genes. III. et XXII. Devter. 2 Sam VII. Es. LIII. Jer. XXIII. et XXXIII. XVIII. Ezech. XXXIV. atque XXXVII. item Dan. IX atque e tempore definito jam praeterlapso probaverat, absolutam fuisse promissionem spiritualis Regis, addit tandem f. 328. Vnde Semi. Judaizantium nomen sortiti sunt, quia neque omnino sunt Judaei, neque etiam omnino ab eorum opinionibus alieni. Sed, ut apparet, Christianisinum penitus ejurarunt, ex lege vero Mosis sola moralia praecepta retinent, quae dicunt esse natura nota, et omnes gentes obligare; ceremonialia vero et judicialia solis Israelitis fuisse data, nullosque alios praeter eos ad ea observanda teneri. Haec ille. Vtrum vero hac notione id vocabulum semper usurparint Sociniani, magnopere nos dubitamus, et ex epistolis Ruari potius colligimus, interdum hoc cognomento etiam Franc. Davidis asseclas fuisse insignitos. De qua re alibi sorte plura dicendi occasio dabitur. Nunc, habuisse quoque scelestissimum illum Martinum adstipulatores, ex hoc Curcellaei loco aliisque similibus confici posse, monemus. Caeterum etiam Judaeos quosdam: Vtrum sit caput fidei, quod de Messia agit ejusque adventu, dubitare, eaque de re disputare, non ita pridem, cum L. Ikkarim R Jos. Albo inspicerem, ex ejusdem Cap I. didici.scurram a nostris etiam Georgii praenomen erat, et patria Gryphiswaldia Pomeranorum, unde in Academ. Altorph. A. 1610 d. 27. Octobr. advolaverat; idemque ille est, quem inter alios tam amice jussit salute impertiri sua Ruarus Cent. II. epist. XVII. postremum in calce epistolae nominatum. Quo fere solo etiam loco intelligendus est, quandoquidem alibi, et in eadem epistola de cap. Es. LIII. cum Peuschelio
Martinum digitum suum fere semper intendit. De reliquo Georgius ille studiis Medicis cumprimis AltorphI operam dedit, et praeside Casp. Hoffmanno publice quoque de naturae officio in sanitatis negotio A. 1613. d. 23. Januarii disputavit. Altorphii sub initium A. 1614. adhuc is commorabatur, sed eodem (ut conjicimus) labente inde videtur discessisse, et quidem tristi admodum consilio in Poloniam quoque profectus, ubi jam anno 1616. Racoviensis Gymnasii collegam, posthabitis Medicinae studiis, constitutum esse certo cognovimus. Ibidemque Georg. Seidelius, Socinismo imbutus, cum Jacobo illo, Olaviensi patria, et Anclamensi atque Gryphiswaldensi denique Medico, utpote qui diu ante jam in his, quas nominavimus, urbibus Medicinam fecit, et fere septuagenarius A. aet. 68. Gryphiswaldiae ex hac vita excessit, cum noster litteris AltorphI operam daret. Etsi de reliquo non dubitandum sit, hunc juniorem senioris filium fuisse, atque prima forte jam a patruele Martino principia haereseos imbibisse.Heiminaei fictitium nomen unde exsculptum sit, prorsus fatemur nos ignorare; Indicis Mölleriani demonstratum est) commissum suspicaremur, collataque etiam voce dimidium sextarii denotat, et Latinis quoque sequioris aevi non inusitata est, Heminaeum potius, quam Heiminaeum, appellatum deprehendimus. Cum qua cognomenti novi origine Germanicum in his terris nomen prorsus concordat, ubi dimidia pars modii (einer Maas) liquidorum, v. g. vini aut cerevisiae, ein Seidlein dici solet, alibi vero ein Nössel vocatur. In qua derivatione etiam acquiescimus. Pomeranum enim, a gente, ubi natus erat, tanto minus dubitamus appellari consvevisse, quo luculentius ex patre etiam Medico istic, sive Anclami sive Gryphiswaldiae, uti quidem nomini suo ipse hanc quoque patriam adscripsit suam, in dias has luminis auras editum esse constat. Ex superiori vero observatione de consanguinitate cum Mart. Seidelio, cujus commendatione Vogelius in hominis hujus pessimi amicitiam, Silesiam transiens, receptus sit, nunc tandem facilius colligi potest. De Sibrando apposite satis Titionis cognomento insignito, ob fervorem disputandi, Limborchius in Vita Episcepii ad An. 1609. f. 15. retulit. Qui, praeter contumeliosas voces et exprobrationem insaniae, tanta, ait, eum incitatum ira cum adversario juvene (Episcopio videlicet,) pugnasse, ut a corpore quoque indecenter flectendo sibi non temperare potuerit, et alterum pedem prae rabie (verba sunt Limborchii) supra Cathedram interdum extulerit. Digna est, quae legatur l. c. narratio integra, quoniam festiva etiam historiola alia opificis cujusdam illitterati ad hanc disp. accedentis, et ex impotentia animi, tanquam signo, quisnam victus sit, se cogniturum esse, ajentis, illustratur. Nec poenitebit, quae alibi de controversiis ab eodem Lubberto collegae etiam Maccovio, scholastico docendi generi plus justo addicto, motis, et Gentilismi, Judaismi, Pelagianismi, Socinianismi ac similibus in eum evibratis accusationibus annotata sunt, legere; quae per compendium in Balcanqualli epistola ad Dudl. Carletonium (in Epist. Remonstr.) habentur enarrata.Belgici motus ejus opera crevere magis et accensi
Qui est docte et a bien ecrit, est un personnage tres laid et rustique, ex epist. Casauboniana, quam Joh. van der Wayen exhibuit, etiam Baelius in Lexico annotavit: quae silentio praetereunda non putavimus.III. Polon. R. nos morabitur, a fortuna in belligerando Victorius appellatus. Caussam vero, eum saepius commemorandi, non aliam fuisse credimus, quam partim mutationes, quas ad clavum eo sedente, cum Republ. multifariam concussa, etiam res Photinianorum subiere, partim vero, et omnium quidem maxime, ejus, uti in alios, ita in Socinianos, a caeteris dissidentes, aequanimitatem, favoremque Andr. illo Frycz Modrzewsky, seu Fricio, ut vulgo nomen ejus exscribi solet, Modrevio, equite Polono, qui a secretis erat Sigism. II. seu Sigismundo Augusto (id enim integrum Regis nomen fuit) plurimumque gratia apud eum valebat. A quo deinceps, mirum non est, in filium quoque Sigismundum III. hanc erga Antitrinitarios facilitatem et indulgentiam fuisse propagatam; cum Fricius in ejus quoque aula ad tempus superstes vixerit, eademque principia, procul dubio, suggesserit Principi benigno, per quae ad moderatam quorumvis dissentientium, ipsorumque adeo Photinianorum, tolerantiam induceretur: uti vel ex Sylvis ejusdem perspicere licet. De reliquo ad Edictum illud solenne et perquam celebre, quod An. 1606. in Comitiis, de Pace inter Dissidentec conservanda, promulgavit, isthac laudis praedicatione respexisse Socini adstipulatores, non est cur dubitemus. Ad Fricium autem quod attinet, eum integrum triennium Wittebergae in disciplina Philippi Melanchtonis inde ab An. 1534. contrivisse, atque hinc, Vito Dieterico commendatum, Noribergae An. 1537. linguae Germ. addiscendae caussa commoratum esse, ac deinde demum post itinera alia peracta in patriam rediisse, ex epist. ad Vit. Dietericum laudati Philippi didicimus.Jacobus Sieninsky a Siennio, Palatinides Podoliae, dominusque Racoviae, Socinianorum patronus primarius, non veritus est, inter alia ipsius Smalcii, de Divinitate Christi, librum, quasi re bene gesta, subscripto palam nomine suo, ei nuncupare. Quae
Smalcii, quem Pastorem suum vocare haud veretur, elogia, cum Socini placitis suum ipsiusmet consensum aperte profiteatur, et consilium, consecrandi hunc libellum S. Reg. Majestati, se cepisse affirmet, ut Rex agnosceret perspiceretque, quantum a blasphemando Christo Domino et Deo nostro, quod identidem adversarii calumnientur, absint Vnitarii, et de se caeterisque fideliter subditis aliter sentire vellet, quam S. R. M. iidem adversarii animum ad sentiendum de ipsis inducant. Caeterum inde ab anno 1588. inter bella Svecica, Turcica et Moscovitica, itemque intestina, usque ad seculi sequentis annum 1632., summae in Sarmaticis rei hunc ipsum praefuisse Regem constat: nec dubium est, variam Polonici regni fortunam haereseos Socinianae lolio, sub id tempus rebus videlicet turbidis, Socinianis, praeter alios, quos dissidentes in eo regno vocant, indulgendo, non obscure ideo fovebat, ut in turbido piscari, h. e. ad liberiorem imperii formam conniti posset.Stanislaus quoque Cicovius, Socinismum palam professus, inter Senatores regni cooptatus est, alii vero aliis splendidissimis muneribus praefecti sunt. Quos longa serie enumeratos in Vindiciis Vnitar. ab equite quodam Polono scriptis, et Sandianae Bibl. subtextis f. 283. sqq. reperies, et, quantopere invaluerit tunc temporis tetrica haeresis, obstupesces.Sigismundo, quantis blandimentis Vladislai, Sigismundi filii, favorem ambierit Przipcovius, eumque, ut Regis recentis clementiam in dissentientes conciliaret, maximis praeconiis extulerit, ipse, qui in operibus prostat, Panegyricus, ingenti facundia et exquisita assentatione Socinianorum illic substiterint, hinc effici possit. Ita certe stetisse, ut sub eo quoque rege Sociniani spectatissima munia adhuc gesserint, l. c. ostenditur. Sed de his alias.
Valentinus enim SMALCIVS, qui regi Poloniae proxime in Indice nostro subjunctus est, nos postulat, idemque post Socinum, et scriptis et factis pro tuenda sectae impietate, sub initium seculi superioris,
athleta prae caeteris accuratam considerationem meretur. Hunc Gothae in Thuringia A. 1572. natum, et patre Nicolao Smalcio genitum, nemo est, qui nesciat; sed qua via, quave occasione e patria et Academiis Germanicis in Poloniam pervenerit, ac teterrimae haeresi nomen animumque addixerit, cuncti fere adhuc ignorant, aut certe silent. Vtinam ergo Cl. vir, Thom. Creenius, qui vitam ipsius Sandius extare ait in Bibl. Antitrinit. f. 102. et 105.Ostorodi domi gesta, quae jam reddita sunt Cl. Heineccii studio explanatiora, plurimum lucis Historiae Socinismi affundere possent. Creenius ex instructissima, quam possidet, Bibliotheca ipsum Diarium animadversionibus necessariis illustratum, ad calcem supplementorum rejiciemus.Socini cognovimus, anno circiter MDLXXXXIII. Poloniam oppidumque Smiglam eum ingressum, ejusdemque Socini scriptis magnopere delectatum, atque his lectis in haeresin procul dubio pellectum, Argentorati, ab eodem, a quo etiam Sonerus noster, Voidovio in has partes transductum esse, ipse sua nos manu condocefecit.Smiglensis scholae Rectorem constitutum, atque hinc ad alia munera promotum esse. Opp. Socini f. 459. sqq., ubi etiam f. 460. (b) ex epist. III. ad Smalcium scripta annotatu dignum est, prima Smalcii scripta Socino fuisse ab hoc fidissimo discipulo missa, ut limam illis induceret; cujus etiam in stilo exprimendo simiam fuisse eundem Smalcium, ex altera subsequente, quae quanta est, colligitur.Crypto-Socinismi Historia Smalcii, eo tempore Pastoris Racoviensis officio fungentis, atque ex Catechismi, studio ipsius bonam partem concinnati, tristissimo tritissimoque usu, inter alia, celebratissimi, nomen tanto erat illustrius, quanto plura ejusdem, praesertim post Ostorodi mortem, unius, tanquam popularis, consilio agebantur. Vt omittamus scripta bene multa, eadem tempestate a glorioso illo milite Smalcium appellamus, utpote cujus, Thrasonis ad modum, jactantiam et insolentiam contra adversarios quosvis jam saepius atro carbone notavimus.Refutationes a Smalcio adversus Franzium, Schopperum, Grauerum aliosque in lucem editae originem habuere, effectumque ita simul est apud deceptos nostros juvenes, ut, praeter Socini oracula, novae Smalcii exceptiones, adversus tela in istum emissa, instar Evangeliorum haberentur. Certe, quanta veneratione et reverentia, ad res maximas, cum suspiciendas, tum gerendas, consilia ejusdem exceperint, Diarium vitae h. l. omnino consulendum.libellus iste memorialis, (uti inscribitur a Ruaro) idemque post reditum e Polonia in Altorphinam Academiam communi sociorum nomine scriptus, luculentissime omnium condocere potest: Ruari epist. invenitur.Peuschelii de eodem hoc coryphaeo sectae foedissimae judicium, quod ad Joh. Crellium A. 1614. ex Academia Jenensi, sub initium hyemis, perscripsisse, ex reliquiis MSctarum epistolarum apparatu librorum Peuscheliano toties memorato. Quas vel ob eam caussam abolitas esse, aut certe aeternis tenebris damnatas inaudivi; quoniam praecipua quoque, ut supra in nota extrema ad §. XIX. subobscure indicavimus, ex ipsis Proceribus Noribergensis Reipubl. Perillustris columina in illis nominibus commentitiis, iisdemque e Socini grege celebratissimorum virorum petitis, cognominata fuere. Ita ut, ne quid suspicionis vel posteritati hinc oriri posset, eas abolendas esse, consultum magis vel tutius saltem visum sit, quam asservandas.De lucubrationibus, inquit, reverendi et eruditissimi Domini Smalcii, Domini praeceptoris, fautoris et fratris in Domino honorandissimi, quod scribis, quis est, qui non inter nos gaudeat? Quem virum ut Deus optimus maximus Ecclesiae longe lateque per Belgium et Germaniam renascenti et reflorescenti salvum et ad Nestoreos annos incolumem conservet, devoto pectore a nobis est exorandus. Et p. p. addit: Quia etiam refutationis Smiglecii et quidem geminae mentionem facis, per viscera miserationum Jesu Christi vos rogamus, ut eam primo tempore, una cum ea, quae contra D. Francium parata est, ad nos mittatis. Adjecta leguntur in eadem epistola MScta quaedam alia, quibus Academiae Jenensis ordinisque Theologici status accurate delineatus est; sed, opinor, haec satis esse possunt scire cupientibus, quo in pretio novis Photini admiratoribus fuerit Smalcius, et ex quo didicerint magis magisque pro veritate decumanos errores complecti. Ac proinde mirum non est, quod primus ac
Retractationes hujus haereseos, Peuschelii atque Vogelii publice recitatas, (de quibus alibi Smalcio editis singulatim non opus est, vel verbum addere, quos suo hinc inde loco jam supra non praetermisimus annotandos. Neque etiam silentio praeterivimus specimen illud eximium impudentiae, quo non verecundatus est sententia Ecclesiarum suarum, ex qua id factum esse, inquit.Senatui Argentoratensi F. Socini librum, (Comment. scil. in Ep. Joh. I.) typis Racoviensibus forma 8v. impressum, publice dedicare. Quam nuncupationem cum in Bibl. Frr. Polonorum etiam recusam Socini f. 155. sq. In quo tamen miramur, nihil prorsus de studiis a se in isthac urbe atque Academia tractaris eum commemorasse. Verba enim, quibus inter Resormatas ad Christi Evangelium Respublicas et Eccl. non postremam Argentoratensem sibi visam esse istic scripsit, ambigua sunt. Vtut eapropter usurpata utique videantur, ut, sibi aliquando conspectam eam esse, subindicaret.Apologiam Argentinensium, quae addita est rariusculis hodie, (quantum ad priores fasciculos,) Relationibus Francof. ad Moenum, et A. 1615. in contin. Jac. Franci a Nund. vernalibus ad autumnales usque deduct. Appendice exscripta legitur, huc transferre, ne pereat illustre hoc historiae documentum, haud pigrabimur. Ea sequentem in modum scripta est:
Cujusdam Valentini Smalcii, Gothani, Racoviae Polonorum d. 20. Novembr. A. 1614. editae, qua Commentarium Fausti Socini, Senensis, Arriani et Photiniani, in epistolam Johannis Apostoli primam commendare conatur: Per ministros Ecclesiae Argentoratensis.
Qua fraude, dolo atque versutia spiritus tenebrarum orthodoxis olim Eccesiis in oriente blasphemum et impium dogma haereseos Arianae, divinam Christi Servatoris nostri naturam negantis et impugnantis, non
tantum obtrudere conatus fuerit: Sed hoc ipso impio dogmate universam fere orientalem Ecolesiam compleverit et occuparit: illud ex historia Ecclesiastica, Eusebii, Socratis, Theodoreti et aliorum tam notum est, quam quod notissimum.
Refert inprimis Theodoretus L. 2. Hist. c. 18. seqq. in Synodo Ariminensi, ex occidentalibus simul atque orientalibus Episcopis collecta et convocata, tandem ab Arianae factionis propugnatoribus sub Constantio Imperatore nihil aliud quaesitum fuisse, quam pacem et concordiam cunt orthodoxis, si modo vocabula et de formula fidei eximerentur.
Negabant enim ferendum, ut Ecclesiae corpus distraheretur, propter duas voculas, quae inscriptura nusquam reperiuntur. Qua fraude factum sane est, ut alii quidem per imposturam, alii vero per terrores adacti confessioni Arianorum subscripserint.
Longe major hoc nostro seculo videtur spiritus tenebrarum sive astutia, sive malitia: qua blasphemum et impium dogma Arianum non ex professo interdum et aperte, sedocculte quasi aliud agens in Ecclesiam paulatim introducere conatur.
Ea ratione anno superiore proximo MDCXIV. Racoviae Polonorum, opera et studio cujusdam Valentini Smalcii Gothani, editus est libellus Fausti Socini Senensis, qui inscribitur Commentarius in epistolam Johannis Apostoli primam, quo in titulo nisi ipsius autoris confessio nota esset, nulla omnino Arianismi Photinisini, quam haeresin ex asse Socini doctrina, quantum quidem, ex perpaucis fragmentis, constat, et ex instituto b. Ittigius noster ostendit, refert.suspicio apud simpliciores locum invenire posset; idque eo magis, quo puriorem et sinceriorem in religione patronum Valentinus ille Smalcius in epistola Dedicatoria huic libello quaerere non erubuit: Amplissimos videlicet (ut ipse appellat,) illustris Reipublicae Argentoratensis Senatores, Dominos (si DIs placet) suos gratiosissimos: Quos hujus haereseos hostes esse acerrimos, ex publicis Ecclesiae Argentoratensis Confessionibus sufficientissime demonstrari potest. Tanta tamen hujus haeretici est impudentia, temeritas et audacia, ut eosdem in patrocinium totius illius Commentarii invocare Smalcius, librosque hac via Socinianorum liberius spargere, et vel curiositatis gratia ut legerentur, callide studebat efficere. Mysterium ipsum, quod bonos hosce Theologos adhuc fugiebat, nos paullo post detegemus.minime dubitaverit. Adeo, ut ex praefatione illa in
suspicionem fere quis adduci posset: aliquam nostrae Ecclesiae cum hoc homine ejusque asseclis collusionem in confessione existere. Quo pertinet illa in fine praefationis insignis commendatio; quod ex sententia suarum Ecclesiarum inter Reformatas, ad Christi Evangelium, Respublicas et Ecclesias, nostra non postrema sibi visa fuerit; Praecipue precatiuncula, qua praefationem concludit: Deum potius ex animo oro, ut propitius vobis semper adesse velit, et efficiat, ut in istis rebus, quae Religionem spectant, et quibus nunc claretis, indies magis magisque proficiatis. In ipso vero Commentario distinctis in locis blasphemo ore et calamo vera summa et aeterna, eoque sensu vera. Novum hoc specimen esse potest, unde, mentem Socinianorum, fraudulenter expositam, seu potius involutam, nondum Theologis omnibus tunc satis accurate cognitam fuisse, eluceat.divinitas Jesu Christi negatur et impugnatur. Ex multis unicum saltem ac praecipuum hujus impii dogmatis exemplum allegabimus. Plures enim ejusmodi blasphemias de Domino nostro Jesu Christo, vero Deo et homine in una persona proferre, et ex maledicto ore haereticorum repetere, ipsa pietas et religio non admittit. Pag. 516. et sqq. ad illustre illud testimonium pro vera Christi divinitate asserenda: Hic est verus Deus et vita aeterna; prolixe, sed frustra, conatur refutare eos, qui haec verba afferunt adprobandum, quod Jesus Christus sit verus Deus. Inter alia sic scribit: Et sane talem esse Jesum Christum (videlicet verum Deum) ii contendunt, qui hunc locum ad Christi divinitatem probandam adducunt. Cum igitur istud, quod contendunt, ex hocloco colligi illis nullo pacto sit concedendum; non est etiam illis ullo modo concedendum, verba ista: Hic est verus Deus: ad ipsum Christum referenda esse. Sufficiant blasphemiae in Christum Servatorem nostrum, quem unum verum Deum esse cum Patre et Spiritu Sancto negat, nos Dei gratia credimus, docemus et confitemur. Absit igitur et absit longissime, Lector Christiane atque benevole, ut occasione epistolae dedicatoriae Valentini Smalcii ad inclytum nostrum Magistratum Argentor atensem eam in suspicionem adduci te patiaris, quasi vel ab Amplissimo nostro Senatu vel a Ministerio Ecclesiastico, Ruaro, qui in hanc Vniversitatem concessurus plurimum sibi hoc scriptum commodi allaturum vel opinabatur, vel Racoviae stipulatus erat profuturum esse.obscuro huic et impio homini Fausti illius infaustum Commentarium publica praefatione inscribendi et dedicandi, ulla etiam vel minima occasio data fuerit: Tantum abest, ut aliqua saltem cum gratia, savore atque benevolentia epistola illa dedicatoria recepta suerit. Diligenti inquisitione instituta, certo tamen sciri hactenus non potuit, a quo et per quem Commentarius iste Socini
ad nos pervenerit. Ruarus epist. Cent. II. n. IX. f. 62. Id tantum moneo, inquiens, Theologos more suo lectoribus fucum facere, cum sibi constare negant, quomodo Liber hic ad Senatum pervenerit: cum Tassicius euns Consuli de manu in manum tradiderit, Pragaque ad se a quodam amico, cui id negotii Reuchlinius, h. e. Smalcius, ipse dederit, transmissum dictitarit, idemque me praesente coram uno Theologorum istorum repetierit. Rectius, ut opinor, fecissent boni viri, si eorum, quae sibi adeo improbari dicunt, refutationem suscepissent. Sed fortasse difficilius est, adversarium refellere, quam criminari, iis praesertim, qui non nimium in disputatione sunt exercitati, aut certe parum sibi fidunt.Habeat igitur sibi cum suis suum Commentarium Valentinus ille Smalcius: Nos per Dei gratiam cum eodem nihil unquam in hac impia, haeretica, blasphema, Photiniana et Ariana opinione commercii aut collusionis habituros, publica hac epistola coram universa Ecclesia protestamur. Deus in semel agnita veritate nos constantes usque ad vitae finem conservare dignetur. P. P. Argentorati 4. Septembr. Anno
JesV ChrIstI no Men Ver I De I.
Haec illi. Quibus proclive esset alia hujusmodi addere, praecipue epistolam illam, qua C. Vorstium quoque in epistolis Remonstrantium palam alloqui haud veritus est ut fratrem impudentissime simul ac blandissime; Socinismo, cujusmodi fuerit a Paullo Senecae, dissensum manisesto testatus, solam moderationem in controversiis fidei et tolerantiam sibi probari, respondit, edit. in 4to 1704. num. 120. et 121. Conf. Vorstii epist. ad Vytenbogardum scriptam, quae l. c. num. 623. comparet; ubi, qua mente et alias epistolas ad Ostorodum dederit, exponit.Socinianorum in Germaniam potissimum, praecipue vero Academias et Liberas Imperii Romano - Germanici Civitates veneno suo inficiendas, intenta, et historiam, praesertim hoc aevo, quo in Agro Norico quaedam hujusmodi gesta sunt, illustrandam. Quare his omissis ad alia pergere jam constitutum est, et ad Smalcium sigillatim regredi placet. Verane sint, quae a viris fide dignis narrata audivimus, Smalcianam familiam Gothae postejus abitum ad Socini castra maxime fuisse infortunatam, et singulari divinae providentiae documento plerosque adversis fatis periisse, iis disquirendum relinquimus, quibus ea tanquam domestica propius cognita sunt. Nos facundiam Valentini, stilo et ore plurimum valentis, sed pessime tanta dote abusi, inprimis vero perspicuitatem eximiam, tanquam virtutes in hoste, laudamus; sed detestamur cum rebus ipsis dicacitatem atque impudentiam, aliquoties jam notatam, a quibus vitiis Socinus ipse cum reliquis asseclis diligenter, ut plurimum, et laudabiliter abstinuit. Caetera,
Sandii Bibliotheca repetenda essent, ipsumque annum emortualem atque fatalem 1622. ac diem VIII. Decembris, de industria silentio praeterimus. Vitae Diario huic operi attexto addisci queunt.Scherzerus ei tribui, in Recensu operum Smalcianorum, Andreae Reuchlini opuscula male a Smalcianis discernit, quae, nomine tantum ficto signata, eundem scriptorem agnoscunt: uti paullo post demonstratum dabimus.Refutationis nodi Gordii Smigleciani partem, alterum vero Dispp. Franzii in Aug. Conf. Confutationem, et tertium denique Responsionem ad Vnum par Sophismatum Ravensbergeri: quae opuscula etiam Scherzerus indigitare voluit. Ad nomen affictum quod attinet, prius Andreae Reuchlini ipsemet sibi Smalcius adoptavit, Andream pro Valentino latino substituens, et Reuchlini alterum ex Polonica lingua, nisi fallor, pro Smalciano componens. a matre, ex familia Reucblinorum nata, id sibi nomen adscivit: Quem deinceps Quirinus Kuhlmanuus, famosissimus Fanaticus, imitatus est, Ludovicum Ludovici se, quamdiu fere in Belgio vixit, nominans, et sub eo integumento latibulum quaerens. Quod nomen adscitum unde arripuerit, cum inquirerem, matris quoque (quae An. 1619. d. 3. Januarii demum Vratislaviae ab opinionibus filii prorsus immunis, secus quam b. Feustkingius in Gynaeceo fanatico, et Arnoldus H. E. et H. affirmaverunt, defuncta est, nataque Ludovicia fuit, Rosina praenomine de reliquo dicta) illud gentilitium fuisse comperi. Idque haud incommode hoc loco, cum ad Smalcianum illud cognomentum illustrandum non nihil facere possit, adducendum esse in medium existimavi. Quae porro, si id nunc ageremus, aliis quoque exemplis e Socini grege, v. g. Jacob. Rynievicii, fratrum consilio, Joh. Trembecii maternum nomen, cum proscriptus eregno cum infamia circumvagaretur, adoptantis, illustrari possent. Hoc tamen silentio praeterire nequimus, Smalcium novam illam sibi larvam haud dubie ideo adscivisse, ne qua, si forte iisdem Apologia sua pro Vorstio fatis, quibus Vorstiana opuscula, obnoxia esset, macula genuino et venerabili nomini suo, aut non tanta, ex carnificis igne, inureretur.Jacobo Angl. R. imperata erat, librorum Vorstii publicam combustionem, in Js. Casaubonum acriter invectus est, Vorstiumque suum ingenti studio et improba industria defendit. Butyrii quod superest novum cognomentum, id sine dubio a Noribergensibus efformatum, quibus nihil usitatius est, quam vox Germanico-Franconica Smalz, qua butyrum liquefactum ad ignem et a faecibus secretum insignire solent. Tantum de Smalcio, acerrimo Socini hyperaspiste, et Socinismi amplificatore praecipuo.
Ad MARTINVM SMIGLECIVM nos hinc deducit ordo Onomastici, cum quo Smalcio inprimis Socinum ipsum lacessere, et in disputatione praecipue Novogrodiensi cum J. Lioinio, Silesio, coram habita, quantum valeret disceptando, innotuerat.Möllerus, Jesuitam Polonum [ac definite quidem Leopoli natum Romae in Societatem Jesu ingressum, studiis quoque istic operam dedisse et mirum in modum profecisse, atque hinc in patriam reversum Philosophiam atque Theologiam in diversorum Collegiorum Scholis, Vilnae, Cracoviae et alibi, ut Gubernatorem non sine miraculis, docuisse etc. ex Alegambii et Sotwelli Bibl. scriptorum Soc. Jesu satis superque constat, et brevissimis quoque ex eo fonte pleraque repetiit P. Baelius in Lex. Crit. Histor. lit. S f. 2604. ed. 1720. Vbi et tituli librorum, praesertim Socinianis objectorum, ordine recensentur.Socinianos celeberrimum, et, ut verum fatear, antagonistam inter Pontificios haud proletarium: quippe stili elegantia, ordine disputandi, perspicuitate et modestia quoque, nemini sociorum facile secundum. Cracoviae ut plurimum (paucis, quae Vilnae et Nissae prodiere, exceptis) impressa esse, quae contra Trinitatis almae divinitatisque et propitiationis Christi hostes publicavit scripta, Commentariolus ad verba Joh. I. Verbum Caro factum est etc. Cracov. 1613. excus. 4to, et de Christo vero et naturali Dei filio adv. Smalcium Cracov. 1615. impress. 4to maxime celebrantur.Volkelio, Moscorovio et maxime Socinus ipse opusculo ejus Polonico, de Divinitate Christi, reposuit, in Appendice Libri, Vujeko hoc de argumento oppositi. Et quanquam, id opus Smiglecii aliquando diligenter refellere animum sibi esse, istic Socinus affirmet; non tamen memini quicquam in lucem prodiisse Refutationis istius plenioris; ac proinde Bibliothecam promissam haec quoque observatio locupletare poterit.Smalcio sub incudem missa, Bibliothecae Jesuitarum aeque ac Vnitariorum haec investigantes docebunt, ut longo recensu opus non sit. Ea tempestate, qua omnium maxime inclaruit, nostrisque hinc saepe numero nominatus est Smalcio atque Moscorovio maxima ex parte An. 1613. 1614. 1615. et 1616. publicata, et, quam grata fucrint Peuschelio, inde cognosci potest, quod etiam in supellectile ejus libraria, Jenae in Museo reperta, praecipuum locum invenerint, magnumque numerum fecerint.Neo-Socinianis, Calissiensis Carncoviani collegii Jesuitarum, quo nullum (Ruari verba sunt spectatoris) in Polonia vel structura magnificentius, vel Doctorum discipulorumque grege numerosius fuit, membrum erat Smiglecius iste: Vir, ut pergit Ruarus, aetate jam senili, procerus, maeilentus et adspectu satis religiosus, in sermone patrio, quemadmodum alii referebant,
non perinde comptus. Peuschelium pag. 96. Senium vero non ita provectum aut grande suisse, hinc patet, quod An. 1618. annos nonnisi 56. natus Calissiae diem suum obiit.Smiglecium a patria Smiglia, quod oppidum tunc Caspari Jaruzeli, Brzezinio parebat, sic cognominatum esse, intelleximus. Smiglecii vero translationem in Gelasii novam fictitiamque nomenclaturam, sine omni dubitatione, ridendi et blandiendi notio Germanica, Graece reddita, peperit. Hactenus de Smiglecio, quae, quantum ad praesens institutum, sufficere videntur. Plura enim, et rem litterarum potissimum illustrantia quaedam alia, quae hujus loci non erant, dedita opera omisimus: utpote quae ex Biblioth. S. I. ab Alegambio et Sotwello, uti dictum congesta rectius hauriri queunt. Hunc itaque Faustus SOCINVS nunc sequitur, cui totius catervae infelici ductori cur aliquid impendamus operae, nihil caussae videmus, postquam vitam ejusdem Sam. Przipcovii industria eleganti stylo contextam nobis reliquit, et Baelius quoque caeterique plurima in Lexicis congessere suis, ipsaque etiam Opera Exegetico-Dogmatica Dispp. adversus Jesuitam Wujeckum, Polonice primum, ac deinceps latine quoque, excusas; eo quod Przipcovius attigit, Laelii quoque patruelis fata prolixe exposuit. Ad cujus scepticum ingenium, vel, si malis, fraudulentum penitius cognoscendum, Calvini illa notabilis epistola, quae in Colomesianis Clarr. Virr. epist. f. 504. ed. Hamburg. habetur, conferri potest.diarrhoea vehementiori d. 20. Novembr. 1603. correptum, summam virium imbecillitatem exinde se sensisse, ipse Valentino Radecio, Matthaei filio, Socini in Bibl. Fratr. Polon. P. I. f. 492.Martio, jam alibi observatum est. Adscitum vero nomen Turpilionis seu Turpionis, (nam utroque utebantur ejus amici,) haud paullo facilius evolvi poterit, dummodo ad patriam ejus linguam respicere lubeat, in qua Sozzo turpitudinis notionem sustinet. Quo factum, ut ipse Socinus idem cognomentum, dum vixit, haud quaquam aversaretur, sed Felicem
Turpionem (Sozinum) Vrbevetanum (Senensem) se ipsemet aliquando, et forte saepius, appellaret. Qua de Abr. Calovium nostrum in epistola quadam, ex instituto ad eum data, Ruarus edocuit. Socini f. 227. seq. leguntur explanata uberius.Ruarus in epistolis alias Turpionis nomen, atque hoc ordinarie quidem, alias vero etiam Vrbevetani gentilitium duntaxat usurpavit. Quod autem ad Socinum ipsummet attinet, non eo solo illum usum esse, sed aliis pluribus studio confictis, ut latere posset commodius, nominatim vero Dominici Lopezii S. J. itemque Prosperi Dysidaei, et similibus, Gratiani etiam Prosperi larva, quam A. 1586. induit, cum Joh. Licinii, Namyslaviensis Silesii, Scholae Photinianae Ixiviensis in Lithuania Rectoris, Dialecticam edi curaret. Cujus rei nominisque et libri quoque nullam h. l. fecissemus mentionem, nisi haec a b. Franzio in Dispp. ad A. C. et quidem num. I. § LXV. commemorata, sed a Sandio omissa fuissent, ejusque observationibus locupletandis inservire possent.Przipcovii industria, uti diximus, conscripta intelligi potest. Vtrum Turpionis nomen, habita significationis ratione cum doctrina, bene conveniat, singulari quasi divino nutu inditum, atque hinc gentilitium Socini Sozzini; sic enim hoc nomen Italicum rectius scribitur, et a Smalcio quoque in Vita sua ad A. 1604. exscriptum est. conf. Diarium Smalcianum, ad A. 1604.Turpilionis formam, honestius quid sonantem, consulto declinandae invidiae gratia inflexum sit, non definimus. Plura sunt, quae his adjici possent, si Sandii Bibliothecam et Operum recensum compilare collubitum esset. Ea proinde, cum B. L. ipse adire possit, consuli jubemus, et, quoniam scripta atque fata, itemque venerationis caussae G. Aschwell, doctissimus Anglus, Tr. de Socino et Socinismo, Oxon. A. 1680. typis impresso. Vbi, qui virtutes Socini legerit animoque expenderit, cur in admirationem sui discipulos occulta quasi quadam vi abripuerit, neminem fore, ait, qui dubitare possit: Vera autem scripsisse Aschwellum, scripta ipsa cuncta testantur. Non injuria ergo, quod de Fausto Manichaeo Augustinus judicavit, magnum Diaboli laqueum alterum hunc Faustum, vel stili nitore blandientem, dixeris.Socini asseclis, nec Socino etiam, unquam per omnia probatum, camque ob rem potissimum citatum a novis illis haereseos discipulis. Neque enim ulla alioqui solida ratio, cur Catalogo huic insertus sit, reddi potest; quippe qui dudum vivere desierat. Neque nobis etiam
Possevino Sandius adduxit, Pirna videlicet in Transylvaniam evocatum esse, et Claudiopolitanae scholae praefuisse, atque eadem de Christi invocatione sensisse, quae et Franciscus Davidis docuerat, explorata sunt. Caeterum, quod a Laelio forte Socino, quum is aliquandiu Wittebergae degeret, Philippi epistol. testatur Fasciculus rarior, Lugd. Bat. A. 1647. 8v. in publicam lucem datus, f. 2. sqq. Ex quo et haec notabilis observatio (Ep. 113. f. 169.) excerpenda est, qua, eundem Laelium Socinum ab Illustri viro D. Hieronymo Baumgärtnero Sen., splendidissimo inclytae Reipubl. Norimberg. lumine, Melanchthoni commendatum, et ab eo, optima mente, nihilque mali suspicato, mirum in modum laudatum esse, traditur. Quem et ipse Philippus alibi in Ep. ad Stathmionem, Tom. II. Peucer. f. 417. ut virum gravem et doctum, et amantem doctrinae verae de Deo, praedicavit. Ex quibus epistolis, Lugdunens. praesertim, porro memorabiles has quoque circumstantias, videlicet in Forsterianis aedibus, Ebraeae linguae potissimum addiscendae studio, eum habitasse, ejusque etiam convictu esse usum, intelliges. Cujus rei et Camerario suo Philippus aliquam licet obscuriusculam significationem dedit, quando die Jacobi memoriae destinato A. 1549. f. 619.: Socini filius saepe nobiscum est, sed convictor est Forsteri, et optarim eum in Helvetiis esse, Melanchtoni, innuunt,) scripsit. Vtut vero haec sint, quam egregie ab isto verae confessionis simulatore sit deceptus, videtur ipse Philippus in epistola ad Brentium, quae istic legitur ordine XXIIa. p. 402., cum dolore tandem agnovisse. Cujusmodi etiam aliae aliorum id genus hominum commendationes, nominatim vero Franc. Lismanini Helvetiam transeuntis, et a L. Socino sine dubio contagione quadam jam tunc in Polonia affecti, habuere. Sero enim doli illi, quos multi sub id tempus alebant, emendationumque Ecclesiae necessariarum suco contegebant, detecti sunt.Melanchthonis, sed inscii errorum hominis hujus subdoli, usus amicitia, in haeresin clam pellectus sit, quae nostra ohm fuit conjectura, incertis fundamentis innititur. Quamvis enim illum, Laelium inquam, veneno pravi dogmatis jam in patria infectum, A. 1550. sqq. cum Philippo amplius triennio vixisse certum sit, et consvetudinem sibi cum homine, pietatem, prudentiam et integritatem (praeter eruditionem eximiam) prae se ferente intercessisse, ipse Melanchthon Maximiliano II. Augusto Caes. eum commendaturus scripserit: Qui et virum, Deum recte colentem, et divinitus ad veri Dei invocationem tractum, ibidem appellat; immo in epist. ad Sigismund. August. Polon. R., a furiosis et fanaticis opinionibus alienum esse, diserte testatur; Non tamen cognitum satis est, hiccine an alibi Sommerus litteris operam dederit: tametsi illud verisimillimum sit. Aprilis A. 1572, eundem Sommerum Cracoviam cum Neusero profugo venisse, atque cum eodem quoque e Polonia porro in Transylvaniam abiisse, ex Lubieniecii Hist. Socinism. didicimus, parum jam abest, quin ab iisdem Palatinatus ad Rhenum monstris in devia abreptum credamus: quod ex Indice Studiosorum Heidelbergensium, si cui eum consulere vacabit, certius explorare licebit.Laelium Socinum fuisse, qui Sommerum aut alios in tranversum abripuit, dubites; non tamen Joh. Campani, Juliacensis, aut P. Conyzae illius familiaritas, quorum alter cum G. Wicelio quoque conjuncte vixit, Seckendorff. Histor. Luth. L. III. §. 24. n. 10. f. 65. consuli potest. Vbi tamen quaedam leguntur, quae uberiori consideratione digna sunt. Nimirum recte ab illustri Historico, Wittebergae Joannem Campanum ante omnia studio Theologiae operam tunc temporis, et quidem, quod alibi addidit Wicelius, nobilium quorundam juvenum ephorus cum esset, dedisse, monendum est, affirmari; contra vero fallere Lectorem, qui istic docuisse fidenter ait, Sandium, observandum. Magistrum equidem vocat in Apolog. sua Wider seine Affterreder die Luteristen 12mo A. 1535. Lipsiae ap. Melch. Lotther excusa Wicelius D. iij (b.) sed neque ex eo titulo exsculpere aliquid licet, cum, qui dignitate hac clarent, non omnes, tametsi potestatem habeant, reapse alios, praesertim publice, in Vniversitatibus doceant. At, quando ibidem, A. 1532. Wicelium in periculum et suspicionem collusionis cum impio illo homine venisse, et in custodiam Wittebergae propterea datum esse, scribit longe meritissimus Heros, non erit a praesenti instituto alienum, si circumstantias quasdam, hoc de antiquiori Crypto-Socinismo Wittebergensi accuratiores, ut videtur, adducamus in medium. Harum enim nonnullas non solum S. Reverendus D. S. E. Cyprianus in Annotatt. ad MScta Gothanae Biblioth. f. 109. suppeditavit, quem de anno paullo ante dicto 1532. jam dubium reddidit Philippi epistola A. 1530. ad Vitum nostrum Theodorum Augusta Vindel. d. 26. Julii (extat autem in Fascic. Lugd. Bat. f. 434. exc.) Coburgum data, ubi scripsit: Hodie rescivi, Campanum illum nostrum (Lutheri videlicet et Philippi quondam auditorem ac civem Witteberg. Academ.) qui nova dogmata Torgam ante noflrum discessum attulerat, captum esse a Leodiensi Fiscali: putant et ultimo supplicio affectum esse. Sed hoc postremum nondum certo scitur. Hoc dicas Doctori; Sed alia quoque nobis suppetunt documenta, unde error iste sive calami sive memoriae emendari potest. Quandoquidem annum 1530. ejusque initium, antequam Augustam Vindel. iter ad comitia susciperetur, pro A. 1532. omnino substituendum esse, partim Wicelii ad Romanenfium castra transitus, ex Niemeccensi Ecclesia, cui uxoratus haud procul Witteberga praeerat, qui jam A. 1531. contigit, cum scriptorum Chronologia ostendit; partim etiam litterae ad manus sunt ipsius Lutheri, Torgae exaratae, eodemque A. 1530. scriptae, in quibus de captivitate Wicelii et consortis alterius infortunii hujus, plura alia commemorabilia habentur. Eam certe nobiscum a doctissimo viro nobisque amicissimo Frid. Jac. Beyschlagio, Halensi Svevo, ex avtographo Megalandri communicatam, si typis h. l. percommode expressam dabimus, vel hoc nomine legisse B. L. non poenitebit. Ita vero Lutherus:Gratiam et Pacem in Christo.Scripsi statim Principi, Charissimi sratres, pro vestra redemptione, misso cum nuntio proprio, mea impensa, nam in carcerem vos conjectos esse plane ignorabam, praesertim tam gravem et crudelem. Quid culpae sit etiam ignoro, nisi forte Campani bospitium. Sed spero hoc forte impetrari, nam is Torgaviae jam fere dies XV. fuit, miseraque monstra dogmatum indicavit; quae mihi tamen nondum visa, sed tantum relata sunt, ut divinare non satis possim, (obscura haec erant, quae sequuntur) quid utar, vel, quid agam. Igitur ferte interim patienter, ego fideliter laborabo pro vobis, ut mox dimittamini. Valete in Christo ser. 6. p. Laetare 1530.Martinus Luther.Nobilibus viris M. Georgio Wicelio et Antonio Hermanno, afflictis in Biluiz, fratribus suis. Bilniz.Wittebergae, sed Bilnizii captivum fuisse Wicelium cum Hermanno aliquantisper detentum; illud tamen maxime luculenter inde patet, quicquid harum rerum actum est, (ubi jam non inquiremus, utrum fraudis aliquid commiserit homo caeteroquin valde subdolus, Wicelius, de qua se praesertim contra Justum Jonam, quem Jodooum Koch etiam vocat, Praepositum h. t. Witteberg. purgavit operose,) id omne A. 1530. jam peractum fuisse, et excedentem hinc e terris Saxonicis p. p. Campanum omnino domi in discrimen incidere potuisse. Omnium vero certissimum est, Philippum, accurate cum Luthero concordantem, recte nos docuisse, turbas has ante Comitia Augustana in Saxonia jam datas esse, et male ad A. 1532. rejici. Neque quicquam adhuc occurrit, quod nos ab hac sententia dimovere, aut scrupulum etiam injicere queat, praeter ipsius Wicelii in citata p. a. Apologia quaedam verba. Vbi quando de rebus istis potiora, et sigillatim, quid sibi cum Campano, se invisente, atque Bibliothecam Werneri von Stehau per mensem integrum perlustrante, in alienis vero aedibus, non suis, interim habitante, negotii fuerit, narrat; ea omnia ante triennium contigisse scribit: cum tamen libellus iste, uti dictum est, A. 1535. demum Lips. ap. Melch. Lottber fuerit impressus. Sed facilem esse putamus hujus quoque scrupuli remotionem, dummodo calculum hunc non a libri impressione, sed scriptione ducas; qua sola observatione, adhibita porro communi omnibus sententia, qua A. 1531. ad Papatum rediisse traditur, conciliari optime dissensus potest. Nihil enim srequentius usu venit, quam quod libri citius conscripti ob varias caussas sero excudantur, et per oblivionem, quae ad temporis rationes in illis pertinent, deinde haud corrigantur. De reliquo, quae sententia Campano huic in capitibus fidei praecipuis, de Deo, atque Christo potissimum, erranti, sederit animo, haud dubie non alia quam Serveti, nisi eo ipso quoque Wicelii, praestito jurejurando abire jussi, et A. seculi superioris LXXIII. aetat. 72. post varios conatus, irenicos potissimum, Coloniae, Fuldaeque morati, et Moguntiae tandem vita defuncti, suerint; ac denique, idemne sit Hermannus iste Georgii, Consiliarii Ferd. I., filius, cujus in epistolis Olymp. Fulv. Moratae sit mentio, an alius? non opus est h. l. exponere uberius. Haec enim et similia, quae de Campano, nescio quae futura etiam vaticinato, et Wicelio quoque, ne uxorem dimittere cogeretur, Graeco ritu consecrato Presbytero agunt, aliaque plura ex Jamesio excerpta, tam Baelius in Lexico modestior, quam autor Socinianae Hist. Gallicae, hic tamen non sine suspicione falsorum admixtorum, enarrarunt. Tantum de his, ut Philippus Melanchthon, quippe qui in epist. ad Conr. Heresbachium Consil. Juliacensem A. 1531. d. 15. Julii data, et fascic. II. Peuceriano f. 394. comprehensa, non solum ad suos e Saxonia jam rediisse Campanum meminit, sed etiam hostem Lutheranae factionis eum se professum esse, atque librum, cui titulum fecerit, contra totum post Apostolos mundum, scripsisse juvenem et imperitum horum certaminum Campano evulgati etiam in colloquiis Lutheri familiaribus, quae sunt ab Heur. Petr. Rebstokio collecta atque edita, fit mentio, et nimium non solum ab eo una voce assumtum esse (ut Germanica formula l. c. P. I. f. 83. reddita legitur,) natratur b. Lutberum judicasse, sed eundem quoque, nunc divinitus capite plectendum ibidem, additur dixisse. Praeter haec vero, (quod etiam, cur ista adjicienda putaremus, in caussa fuit,) loco citato, Lutherum, postquam Lipsiam receptum esse Wicelium audiverat, librisque editis veritatem jam aperte impugnare Evangelicam cognoverat, plenum esse illum, (Wicelium puta,) pessimarum opinionum, easque traxisse ex Campano, ipsummet ad extremum credidisse, idque palam tandem professum esse, commemoratur. Vnde sententiam suam Megalandrum de Wicelio, quem operose excusaverat antea, pejora scil. jam de homine fraudulento certius edoctum, deinceps mutasse, et quod revera cum Campano clam antehac conspiraverit, existimasse, non obscure patet. Quae, quemadmodum a prioribus cogitationibus posteriores optimi viri de ambiguae fidei homine diversae suerint, ut constet, et ut superior illa epistola, bona mente scripta, aliquo modo illustretur, h. l. adducere in medium, visum nobis est. Quis enim Wicelius fuerit, et quantopere mutatus sit a pristina, quam prae se ferebat, integritate, quamve nefarie deceperit optima quaeque, ut charitas solet, credentem Lutherum vertumnus ille, hinc manisestissime apparet. Sed haec sufficiant de Wicelio, apostata et J. Campanu; neque enim pluribus, quid clandestinae machinationes in haeresibus disseminandis valeant, ut demonstretur, opus est. De Conyza confer, quae sunt a nobis paullo inferius §. XLVIII. in not. aa) ex Hist. A. Conf. Ambr. Wolffio, civitate quidem, sed non religione nostre, opposita citata. Longius namque heic digredi, et quasi extra oleas vagari, non licet. Huc tamen facere haec, quae diximus, possunt, ut non Altorphium solum Crypto-Socinismo infestatum esse, sed, iisdem Daemonis infernalis insultibus, alias quoque Academias obnoxias fuisse, pateat. Eundem enim Conyzam, Polonum, aut Lithuanum potius Antitrinitarium, grandem librum, de communicatione nec dialectioa nec physica, Wittebergam attulisse, atque easdem, quas Campanus ante probaverat, hypotheses, Christi divinitatem impugnantes, istic sparsisse, Philippus l. c. conqueritur, idemque, quamvis mature abscedere jussus sit, semen tamen aliquod reliquisse, ( es habe seinen Samen hinter sich gelassen,) addit. Sed filum tandem abrumpendum est.
His itaque breviter monitis, Steinfurtum latina petrae notione, vel Frutestini anagrammate notatum fuisse, attingentes, Clem. Timpleri, Metaphysici illius Steinfurtensis, memoriam refricaremus, nisi liticulae domesticae et scripta, quae caussam citationi dederant, ipsiusque nove conficti ex Templo nominis Hieronis rationes, tum Vorstii etiam collegam fuisse, et similia, satis jam cognita essent. Hoc tamen facere non possumus, quin tribus verbis addamus, Steinfurti prope ad seditionem aliquando spectasse motus Vorstio-Socinianos, cum Comitum alter, de quo ante dictum est, faventior Vorstio et sociis, hominem quendam Socini placita sectatum, et ex Polonia adventantem, humanissime excepisset, easque seditiosas turbas Timplerum praecipue compressisse. Quae tanquam singularia inter istas clandestinas confabulationes aliquando Witteberga Vogelius ad Peuschelium Jenam perscripserat. Sociniani fermenti reliquiae vita Smalciana, ad calcem hujus Historiae adjecta, patebit. Quippe ex qua non tantum, Vorstianarum hypothesium assectatores illic fuisse, apparet, sed, ipsos quoque Socinianorum fratres conjunctissimos Gymnasium hoc in sinu suo fovisse, hinc inde clucet.Comitatu deinceps expurgatae sint, in vita Henr. Altingii legere est. Quae cum sint a nostro instituto remota, jam non est lubitum pluribus enarrare. Supplementa igitur potius
novis Socinianis JOH. SCHROEDERI nomen reperitur, quod cum saepius commemorandum esset, partim ob studium ab eo adhibitum inquirendi in haec arcana laudabile et plenius ea revelandi, partim ob disputationes, saepe ex suggestu etiam, adversus dissidentes Socinianos pariter et Calvino-Reformatos. De domesticis enim certaminibus, cum A. 1611. Swinfurto Noribergam in templum Laurentianum Antistes advocatus, libris Noribergensium normalibus subscribens, sed Concordiae simul Formulae addictus, fidem dedisset, et nemini se publice moturum litem pollicitus esset, nihil commemoramus; sed occasioni magis tempestivae commemorabilia haec et singularia fata servamus. Quantum vero in Polemicis valuerit, scripta in lucem edita passim nemine refragante condocent. Quas tamen inter Disputationes, quae ipsi cum Jac. Martini, de imaginis divinae reliquiis, intercesserit, nobis non satis constat, neque etiam, quae fuerint scripta amoebaea in hoc argumento edita (Wechselschrifften, dass sie endlich des Streits müde worden) adhuc innotuit. Vnde quo jure et qua fide isthaec narraverit Gottfr. Arnoldus Hist. H. et Eccl. P. II. L. XVII. c. VI. §. 28. ne litteras quidem manuscriptas, (uti caeteroquin solet) testes allegans, ipse viderit.Scarabaei nomenclatura involvere: idemque usus vocabuli Germ. Schröter in his terris, et insigne ejus animalculi, quod gerebat signatorio annulo insculptum, suppeditabant. Ex vilipendio sane id factum esse, credibile non est; quippe quem hi novi asseclae Socini tanti aestimarunt inter caeteros Noribergenses verbi divini praecones, per id tempus istic florentes, ut, quod de Vogelio certissime nobis constat, ipso Trinitatis festo A. 1613. factum esse, ante solis ortum haud raro surgentes, pedibus Noribergam excurrerent, eumque concionantem dominicis diebus, sextaque, quae a Venere nomen habet, luce avide audirent. Idque eo factum est, quemadmodum ipsimet ultro postea fassi sunt, ut scrupulis conceptis, si qua fieri posset, liberarentur, tum vero etiam de argumentis, maxime vero imbecillioribus, prolatis, confestim discutiendis inter se rationes conferrent. Quanta deinceps ejusdem viri accuratissimi, in revocandis ab erronea sententia in rectam viam his juvenibus, fuerit industria et prompta dexteritas, sequenti capite abunde expositum iri pollicemur. Schröderi in civitate Ecclesiaque Noribergensi, ut alia plurima, ita cumprimis nummus argenteus, imaginem ejus exhibens, qui rariuscule comparet, moduli mediocris, et altera facie effigiei exsculptae verba circumscripta: M. JO. SCHRO. EC. S. L. NO. ANTIST. altera vero seu aversa verba Psalmi CXXVI QVF SEMINANT IN LACHRYMIS IN EXVLTATIONE METENT cum subscriptis litteris H. V. P. repraesentans, testatur. Quod et titulus Superintendentis, cum tamen ordine secundus inter Antistites Eccles. esset, vulgo ei tributus, inque ipsa quoque typis expresfa Memoria Schröderiana D. Christ. Matthiae (Ed. in 4to primae, in recuso enim exemplo, quod inter Memor. Theol. Wittii legitur haec mutata sunt,) prostans, comprobat.Schröderum etiam Scipionis
Gentilis in litteris istis mysticis memoriam haud raro incidisse, addendum, eumque Schürstabium Populaeum nun cupatum esse, observandum. Cujus figmenti quidem, non erroris cum illis, temperato quodam Calvinismi, ut vocabant, genere non pronunciaverim immunem; quam ex paterna forte consvetudine sententiam hausit, sed a Socinismo quam alienus fuerit, ipse profecto multis modis demonstravit, de quo Cap. III. Sect. I. videri potest.Creenium, caussa fuit commercium; sed alia subinde incidentia negotia, quorum et ipse fuit, ut Professor Academiae Altorphinae spectatissimus, particeps. Ipsius autem novae appellationis origo ex Germ. latinaeque linguae vocabulorum permutatione perspicue elucet. Adderemus et Tribandri adoptatum a Laurentio Stegmanno appellationem, ut nostris hisce congerronibus, ita post haec etiam tempora ab eo usurpatam; Wissowatii, et Lubienienicii Reform. Polon. Hist. ubi semel iterumque ejus cognomenti facta est mentio.Transylvanos, quos nostris Hylaeos, a Sylva, sic dictos esse, Onomasticon refert, paucis attingemus. Neque vero horum crebro meminisse, mirum est, cum nulla in hunc usque diem regio ac provincia reperta sit, in qua atrox illa haeresis firmiores sedes radicesque posuerit, quam in Ducatu illo Daciae populosissimo; Claudiopoli et Thordae, ita ut in Transylvania ipsa et Siculia plures quam 200. Ecclesias numeratas t. t. fuisse, Socini asseclae testentur. Quo numero tamen procul dubio etiam privatae et domesticae Ecclesiolae comprehensae sunt.Joh. Sigismundo constat, at patrocinando tamen, praestitum haud infrequenter lugubre praesidium. Hanerus in Hist. Eccl. Trans. et Cl. Jen. Prof. Schmeizelius loco p. p. citando: quorum hic cum primos Francis. Davidis et Georg. Blandratam, Archiatrum aulicum Johannis, dein Steph. et Christophori Bathoreorum, patronos principumque horum auctoritate abutentes nominasset, hujus libertatis caussam potissimum in stabilitum A. 1563. decretum, ut quisque quam velit religionem amplectatur etc. rejicit. vid. l. c. Cap. II. f. 54. sq.Claudiopoli usque eo extenderunt homines nauci, ut civitatis atque Athenaei gubernacula etiam diu tenuerint, eamque, quantum ad scholam, auctoritatem, patrum quoque nostrorum memoria, adhuc servarint. Id quod vel ex solius Paulli Michaelis Rhegenii, Claudiopolitani, ad nostros a Socini illa cohorte transgressi, et Lipsiae sub exordium A. 1688. rite demum baptizati, praefatione ad Lib. de Oeconom. Redemt. Christi Gymnasii doctores, eo tempore recentes et clarentes adhuc, Socinique sectatores, atque praeceptores quondam suos, cum elogio nominatim recenset. Quanta olim fuerit Ecclesiarum Socinianarum copia illic numerata, tanta nimirum, ut numerum interdum 200. excederet, ex historicis Anti-Trinit. monimentis, et Daciae ipsius descriptionibus abunde constat; cujus etiam supra, in fatis Rhawianis collustrandis, foecundissimae multitudinis injecta est mentio. Vt in vicinam Hungariam et Comitatum ejus Baroviensem sese diffuderit infelix lolium, in vita Wissowatii Append. Sand. Biblioth.Isanadium notavimus Lit. I. §. 24.Racovienses, et ab his vicissim ad Claudiopolitanos (quae utrinque habebantur coetuum horum metropoles) missas; partim instaurandae pacis gratia, si quando colliderentur vehementius discordantes; partim consultationum instituendarum caussa, ut latius disseminari haeresis posset, et in adversis rebus confirmarentur vacillantium animi. Ad quas saepenumero Racoviensium praecipui doctores adhibebantur, interque omnes potissimum, post haec tempora medioque sec. XVIImo, Jonas Slichtingius illuc creberrime abiit, alii vero rarius leguntur usurpati. Omitto colonias e Polonia frequenter admodum eo commigrantes, easque omnium maximas et celeberrimas, quum exturbati inde sedes sibi novas quaerere necessitate quadam Wissowatii, scriptor quoque Praef. Opp Przipcovii, aut ipse potius Przipcovius in epistola huic praefamini inserta *. 4. (b) te, si vacat inquirere, edocebit.Germania et Belgio proventus erroris exitiosi speraretur; quid mirum, si et nostris, in consvetudine litterarum clandestina, frequens Ecclesiarum tam numerosarum, omniumque simul famosissimorum inter eas dissidiorum Annott. ad Refutat. Smalcianam, Oratt. Vogelii et Peuschelii oppositam, ejusque Praef. carptim enumeranda.Transylvanis communicata, (ex hac enim officina Rhawius erat domum interea reversus) Hylaeorum, Dan. Koerneri epist. ad V. C. B. G. Struvium A. 1715. ipsis Nonis Novembr. perscripta, et Hist. ejus Lit. ex MStis erutae inserta, liquet, ubi Tom. II. Fascic. II. f. 177. Arriani, inquit, qui se malunt dicere Vnitarios, in urbe Claudiopolitana templum cathedrale et Gymnasium illustre cum aliquibus parochiis subditorum rusticorum in terris Nobilium eidem cultui addictorum in sua potestate tenent. Plenius autem, et ad sequentium proxime annorum sata progressus CL. Mart. Schmeizelius, Corona-Transylv. Saxo, Fac. Philos. Jenens. Adj. in epistolica Dissert. de Statu Eccles. Lutheranorum in Transylv. ad S. R. D. S. E. Cyprianum Cap. II. f. 57. not. 117. Atque hoc in loco (Claudiopoli videlicet) inprimis sedem fixam, scribit, posuerunt Ario-Vnitarii, erectis scholis, ecclesiis, typographia satis instructa, sede Episcopali, cujus dignitatis munia gesserunt Franciscus Davidis, Demetrius Hunyadi, Valentinus Radecius Gedanensis, circa A. 1630. Hos, Pastorum saltim nomine insigniti, exceperunt, Erasmus Johannis Antwerpiensis, Joach. Stegmannus Marchia Brandenburgicus, circa A. 1632. Adamus Francus, Silesius A. 1656. M. Valentinus Baumgarten, Memela-Borussus. A. 1670. Stephanus Pauli, Hangarus A. 1672. etc. Vid. Maimburgius in Histor. Arian. c. XII. Anonym. in Biblioth. Antitrinit. Pinxnerus l. c. p. 52. sq. Interim tamen, sic demum addit Schmeizelius, cathedrale templum sex abhinc annis (ed. est Diss. haec A. 1722.) Claudiopoli ademtum esse illis, ex litteris amicorum didicimus: reservato tamen illis libero religionis exercitio in privatis aedibus. Qui, cum de schola aut Gymnasio, quod Koernerus adhuc A. 1715. eos retinuisse testatur, nihil commemoret, hujus quoque etiamnum eos compotes esse, non dubitamus.materia et sylva, nomen
Ad VOGELIVM quae hoc loco singulariter annotemus, nova et singularia non succurrunt, praeterquam unum hoc, quod maxime dignum videtur observatu, neminem inter socios hos omnes fuisse, qui et ipse nomen suum, uti polypus quidam, frequentius immutarit, et in mutandis aliorum cognominibus diligentius elaborarit. Quo factum est, ut non tantum tritissima Aviti, (qua et Ruarus Huldrici (Johannis) Ornini (Vogelii) Vnimontani (Noribergensis) involucro aliquando delitesceret: interdum Johannem aut Jovianum etiam Avinum se ipsum vocaret: His denique etiam accessit rarissimum integumentum, quo ab amicis, inter maxime serias scriptiones festive jocantibus, obscura periphrasi Cavicampii gener nuncupatus legitur. Quae postrema appellatio nonnisi ipsorummet petulantissimorum hominum confessione patefacta est, cum interrogati de aenigmate, ideo factum, esse indicarent, quod, Vogelium M. Georgii Hohlfelderi Tr. de Sole A. 1612. 8vo evulgato clari, ac praeterea ad obeundum vicarii Pastoris munus, post Joh. Schelhammeri mortem usque ad Schröderi adventum, annos sex cum collega Mich. Rittero adhibiti.Diaconi ad D. Laurentii Norib. filiam in matrimonium ducturum, aliquando ab amicis perhiberetur: utut eventu id comprobatum non sit, uti Cap. IV. ostendemus. Quemadmodum vero in variandis identidem nominibus hujusmodi, studio confictis, operam diligentem navarit, id epistolae ipsius ad Peuschelium Witteberga datae quam plurimae, interque reculas Peuschelianas repertae, demonstratum dedere: quarum eclogas carptim jam dedimus, et alibi daturi sumus. Ex quibus, eandem illum ad caeteros scribendo servasse methodum, facillime effici potuit. Plura in praesenti addere non opus est. Jo. VOLKELIVM, Socinismi incredibili industria lege epistolas F. Socini ad eum scriptas T. I. opp. Socini f. 451. sqq. Qui uti germanam ejus in matrimonio habuit, ita, Morstinium suum et epistolis frequentibus benigne salutasse, non est, quod mireris. Caeterum Smigliam non procul Frauenstadio in finibus Silesiae et Poloniae sitam esse, satis superque constat.Philippoviensem Philippovia magni Ducatus Lithuaniae in Borussiae confiniis oppidum est, quod Christophoro Morstinio t. t. parebat, qui et a Rege Praefectura ejus loci decoratus erat, denatus vero filium Serinum Morstinium, coetus Robcoviensis et deinde Raciborsciensis ministrum, haeredem et praediorum et pro religione ardoris maximi reliquit.Christophori Morstinii, tum Smiglensium Volkelium ad tempus aliquod Wegrovianae scholae, quam Vengroviensem alii vocant, et quidem A. 1585. auctoritate Chmielniciensis Synodi, praefectum, cum ex Testamento Schomanni f. 196. patet, tum etiam Cl. Jannichen in Strict. ad Libell. Catechet, Vnitar. haud ita pridem f. 10. annotavit. Vtrum vero scholae regendae prius admotus fuerit, uti ex Schomanno colligimus; an postea demum hoc officium subierit, cum Philippoviae jam Eccl. gubernasset, (quae videtur Jaenichenii esse sententia,) in medio relinquimus. Caeterum a Schomanno Magistrum nostrum vocari l. c., memorabile est.LL.
de vera Religione, potissimum longe celeberrimum, et a Germanica proprii nominis et gentilitii (erat enim Grimmensis Misnicus) notione Popilium seu Populaeum dictum: non aliam ob caussam peculiarem toties videntur nominasse, quam propter Nodum Gordium a Martino Smiglecio nexum, et ab eodem Volkelio dissolutum. Hunc enim libellum nuperrime A. 1613. typis subjecerat auctor, nostrique sedula manu versabant. Systema autem Theologicum, paullo ante allegatum, anno demum 1630. lucem publicam Racoviae adspexisse, idemque a Joh. Crellio e MScto editum atque locupletatum esse, nemo ignorat. Et quanquam, exempla hujus operis, multa eruditione tersaque dictione haeresin Socini in compendium redactam, quem Socini epistola, quae in Opp. Bibl. Frr. Polon. f. 450. habetur, colligimus.Crypto-Socinianorum nostrorum novitiorum id unquam commemoratum, vel inter libros etiam caeteros, magno numero conquisitos, inventum esse. Multoque minus ad haec tempora pertinent, quae opus isthoc dehinc subiit, adversa fata, quum Amstelodami Coesii seu Blauii typographi id recudere coepissent, annoque 1642. consilio detecto exempla circiter 450. flammis traderentur, et mulcta simul typographo 1200. florenorum imponeretur: Quam tamen posteriorem sententiam postea mitigatam, et e tabulis expunctam fuisse, in epistola ad Ruarum scripta Curcellaeus, inter omnes Remonstrantes clariores Socinum maxime olens, non sine affectus intimi significatione refert. Haec de Volkelio, homine acris judicii, elegantiarumque et ordinis in scriptis suis studioso, Belgio sparsum esset Systema ante dictum, pro libro valde periculoso (fort dangereux) habitum, atque id circo rigori justitiae expositum subjiciendumque visum esse, Baelius in Lexico Hist. Crit. f. 2984. (T. III.) annotavit. Eumque forte ob hanc caussam sibi quoque refutandum prae caeteris sumsit Maresius, qui tamen in Praefat. Hydrae suae Expugn. Socinianismi etiam hanc rationem consilii istius reddidit, quod ex suis renascens cineribus Amsterodamensibus idem illud opus, cum vernaculis voces Latinas commutaverit, h. e. in Belgicam linguam A. 1649. translatum, majus, nisi ex instituto discuteretur, discrimen minatum fuerit. At vero etiam dignum est, quod de hoc labore conferatur Poelenburgii judicium, qui, in epist. ad C. Hartsoekerum, Remonstr. Eccl. Ministr. Amstelod., nimis infirmam et frigidam esse eam refutationem, haud obscure docet: Qua de re nos in praesenti nihil pronunciamus.Socini castra multo obscurissimi, digna sane esset, quae a Grimmensibus, rerumque Misnicarum gnaris, diligentius erueretur. Nobis, utut studiose inquirentibus, alia expiscari nondum licuit, quam quod, inter stipendiarios seu beneficiarios Sereniss. Electoris Saxoniae Wittebergae Theologicis studiis operam A. 1578. eum navasse, Sam. Fr. Lanterbach. in Fraustad. Zione P. I. Sect. I. c. VI. f. 52. sqq. et ipsum Wolffg. Franzium adde, qui, eod. anno d. 21. Septembr. in Colleg. Witteb. Augustinianum receptum esse, Dispp. in Aug. Conf. I. §. LXV. affirmat, stipendiariumque Electoralem fuisse, ex publ, tabulis explanate docet.Socinismo nomen dederit, ad unum omnes silent. Sed de Volkelio, A. 1628. circiter Smigliae demortuo, plus satis dictum est. Nunc Conradum VORSTIVM, proxime Volkelio subjunctum, ordinem Indicis nostri sequuti, paucis adhuc Sylva, Forst Germanis dicta, Sylvanum Sylvium: uti vocabulum a Ruaro exscriptum est, et in epistolis interdum legicur usurpatum.Thrasybuli ex Graeca litteratura originem itidem cognitu perfacilem arbitramur esse, dum modo ad linguae fontem illum cum praenomine, sed forma antiqua Khunrad exscripto, collatum attendere Lectorem jubeamus. Illud vero praetermittere non possumus, quia de rebus Altorphinis heic commentamur, eandem permutationem nominis Conradi in Thrasybuli formam jam A. 15 - - Conradum patrem et filium, ipse Joh. Möllerus in Homonymoscopia Sect. III. c. IV. p. 800. de quo errore vel solius nominis Thrasybuli origo Graeca eum monere potuisset. Caeterum uterque ICtus, sed pater Conradus patria Acronianus et Consiliarius Herbipolitanus, filius autem Herbipoli natus, at Profess. Juris Altorphinus extitit, et prior ex Epithetis Graecis, posterior autem ex scriptis Juridicis variis, famam consecuti sunt: ut ipsam filii, quae liuc potissimum spectat, Famam Altorphinam et epistolas, Richterianis subjunctas, h. l. sileamus.Dinnerum JCtum, Andreae Dinneri in Academia Altorphina t. t. Doctoris celeberrimi patrem, usurpasse, cum vitam Generosi et p. p. ipsa emendationis Eccl. tempora clarissimi Herois, Georgii Ludovici Seinshemii, praefixo Thrasybuli Leptae nomine, in lucem publicam daret, multaque in eo opusculo liberius de rebus in Franconia
Grumpachiana, (in qua plurimum negotii fuit Seinshemio,) enarraret, quam factum forte fuisset, si absque illa larva assumta in lucem prodiisset. Vorstii de reliquo fata quae fuerint, in vulgus notum est. Socinianismi vero quorundam hypothesium participem fuisse, cum alia multa minus sincera, vel ex istis ipsis fontibus transsumta, vel in gratiam illorum statuta et defensa Resormatorum et Sibr. potissimum Lubberti vehementissimas, nostris etiam adversus illum data est occasio insurgendi, omniumque dignissima lectu t. t. prodiit Alb. Graweri dissertatio, qua in Harmonia praecipuorum errorum Calvinianorum et Photinianorum, evidenti demonstratione conatus est adstruere, salvis multis tum Conr. Vorstii, Prof. Leidensis, tum aliorum quorundam Calvini sectatorum hypothesibus et S. Sacrae interpretationibus, solide et sufficienter refutari Socinianos non posse. Quae prod. A. 1612., et in Polem. quoque Sacr. habetur recusa.Vorstii confessio privata, sed tandem divulgata, apertius prodidit, in qua, ex Socini libris serio se didicisse epistola nimirum ad Keckermannum A. 1599. scripta: Ad quam tamen accusationem in Responso ad Exam Resp. secund. f. 40. et Ep ad Heidelberg. Theol. inter Ep. Remonstrant. n. XXVIII. reponit: Id de diatribis tantum theologicis, deque occasionali caussa se intellexisse, quae saepe nobis ab adversariis etiam haereticis praeberi soleat. At mox, ad verbum Dei penitius scrutandum occasionem a Socino sibi datam, denuo, et ultro confitetur: Caeterum primas ejus cum Theologis aliis lites ex Epist. Gothanis a CL. D. Cypriano editis f. 76. sqqueh. l repetere juvabit. Ex Additamentis vero ad Baelii Lex. Crit. Hist. f. 131. (ed. Genev.) hoc unum videtur h. l. annotatione dignum; Christophorum nempe Pezelium ei quoque conventui interfuisse, quo A. 1599. coram Heidelbergensibus fidei suae rationem reddidit. Qua de re alioquin pluribus idem Baelius ad Parei vitam disseruit.F. Socini schediasmatibus, nominatim de auctoritate scripturae libello, Rich. Simon in Biblioth. selecta P XVII. ubi et Pontificiis non ingratum fuisse hunc libellum, ex solis quippe characteribus probabilibus Lugdunensi Academia, intercedente potissimum Jacobi I. Regis Angliae auctoritate, anno 1612 ejectus, Goudae postea utplurimum, et post Synodum Dordracenam in obscuro aliquo pago, inde non longe distante, et vix amicissimis noto, donec in Chersonesum Cimbricam transiret, summo cum discrimine delituerit, epistolae Remonstrantium, inprimis Sam. Naerani, quae ordine CCCLXXXa est, testantur, et vitae scriptor Gvaltherus confirmat: ut alios Historiae Remonstrant Controversiarum scriptores sileamus. Compendium fatorum Lugdunensium
Declaratio Serenissimi Magnae Britanniae Regis, qua, quid cum Generalibus foederatarum Belgii provinciarum ordinibus super re Vorstii actum tractatumve sit, singillatim explicatur, A. 1612. Londini 4to impressa. Eamque si consulet B. L., praecipuam etiam hujus rigoris caussam suisse Vorstii LL. de Deo et Attributis divinis, jam A. 1610. publicatos, itemque Apologeticam Exegesin istius operis, eamque, ad modum vindiciarum, primario scripto priori A. 1611. 4 to subjunctam, atque Ordd. Holland. et Westfriesiae dedicatam, intelliget. Quae volumina etiam ambo in coemiterio Londinensi Paulino, et in utraque Academia, flammis antea committi, Rex idem doctissimus, atque in persequendis adversus Vorstium consiliis (Episcoporum quorundam a Sibr. Lubberto accensorum instinctu, ut arbitramur) vehementissimus, imperaverat. Num vero Socini sententiis prorsus addictus fuerit, nec ne, qua suspicione passim olim onerabatur, Pareus certe, modestissime alias de amico sentiens, non tantum, ne Rhenum quidem eum a suspicione satis perpurgaturum, A. 1601. scripsit; Sed ad eundem etiam
Sed monendus tamen est B. L., non hos duntaxat, quos litteris majoribus exscriptos dedimus, Socinismo ex animo, ad tempus certe, fuisse addictos; Verum alios etiam quosdam admodum suspectos habitos creditosque legi, eosque partim Noribergenses, partim etiam exteros: etsi ob caussas varias rara eorum occurrat, vel nulla etiam, in litteris memoria. De quibus cum deinceps inquisitum esset, et tergiversationes strenuaeque negationes a quibusdam obverterentur, Peuschelius perversus adhuc, cum, quid de illis sentiret, interrogaretur, respondit candide: Peuschelius, aliqui nunquam toto pectore, sicuti ipsemet perperam fecerat, haeresin approbarint, sed ut amici, consiliorum
Peuschelio, pro suis nimis praepropere eos venditare, visum erat.Paullus Lautensack, Hieronymus Ammon, Conr. Vffinger, Nicolaus Colerus, Rötenbacensis ad S. Guolffgangum constitutus, cui etiam functioni sacrae bene administratae A. 1656. immortuus est.Georg. Thomas Hazolt, Herbipoli deinceps transeuntis, et honoribus istic non vulgaribus decorati, tum etiam sororis ad Papatum primum abductae, deinde vero inde reversae Bamberga, et nescio cujus Judaei persvasionibus ad Judaismum propendentis, multumque negotii usque ad A. 1621. d. 19. Maji, quo rempore in monasterium Herbipoli a fratre abdita est, facessentis, alibi leguntur, quae oppido fuere memorabilia.Barthol. Laurentius Agricola, Noriberg. patriae deinceps laudabilia officia praestitit.Christophorus Reipubl. patriae a secretis: qui carmine Famae Altorphinae subtexto, ut a suspicione omni se redderet liberum, videtur spectasse.et Leonhardus Christophori frater et Pastor ad breve tempus Kalchreutensis creatus; de quo Cap. IV. paucis.Höfflichii, et forte alii, omnes Noribergenses. Quos tandem ipsorummet de novis his machinationibus prorsus convictorum confessio insontes partim declaravit, partim nonnisi fratrum appellatio, cum familiaritate intimiori eorum, qui revera abalienati a veritate erant, in suspicionem vocavit; denique eventus ipse, immunes aut omnino, aut aliquo modo, a consortio impietatis hujus fuisse, demonstratum dedit. Colerum attinet, ipsius quoque Ruari eum confessio a participatione haereseos non obscure randem absolvit, in epist. ad Peuschelium data, eoque ipso tempore, quo in sodales inquisitum est, scripta; quae Cent. II. n. XVII. comparet f. 60. atque ex his demum lucem, ut intelligi queat, adipiscetur.Socinismum sese expedire potuerunt. Quod ad Vffingerum quidem attinet, capite III. plura de eo edocebimur, quo et, carceri mancipatum eam ob rem fuisse, certiores reddemur. Paullus vero Lautensackius hoc magis sinistrum quid de se cogitandi ansam dedit, quod in Sauberti Anti-Sinalcium, litteris d. IV. Decembr. A.
Peuschelium scriptis, vehementissime et petulantius invectus erat, atque ipse quoque Peuschelius intimarum animi cogitationum in praesenti negotio saepiuscule illum reddiderat participem, eumque sententiae suae addictum esse, inter alios palam professus erat. Is vero non tantum, se immunem esse ab haeresi, constanter testatus est, sed etiam post haec tempora, cum Rector primum oppidanae scholae Altorphinae constitutus esset, tum vero ut Diaconus Norib. Aegid., et Sebaldinus libris quoque Normalibus cum laudato Sauberto, aegre subscriberet; Sauberti inprimis amicitia atque aliis testificationibus excusfit.Decreto Inclyti Senatus verba, et alia nonnulla, quae in ipsis LL. Symbolicis reperiantur, erroribus variis patrocinari sibi perperam persvaderet. Hieronymus Ammon, in litteris horum congerronum solis saepe elementis H. A. N. designatus, inter hos motus Joh. Pezii studia gubernavit, atque AltorphI adhuc diu substitisse, tandemque inter medias hasce turbas Jenam concessisse legitur; sed dubio procul, idem quoque, si quid imbiberat ex consvetudine amicorum inauspicata, vel in animum non dimisit altius, vel protinus abjecit, tristem exitum temeritatis male sanae expertus. Siquidem post reditum ex Academia Salana in patriam, et Alb. Graweri testimonio orthodoxiae cumprimis munitus, Joh. Wülserus, haud ita pridem pie defunctus, Secretis Curiae Noribergens. (Cancellist) esset, atque muneri demandato, et in re litteraria versibus inprimis pangendis, (ut erat artis poeticae studiosissimus,) inter fautorum applausus, incumberet, ac paene octogenarius mortalitatem expleret.
Quantum ad exteros, tres praecipue nobis, praeter superius jam commemoratos, porro innotuere, Stephanus RASORIVS,
Altorphium A. 1614. d. 14. Octobris advolaverat, annoque statim sequenti Ingolstadium, atque inde in patriam redierat, postquam Peuschelium, in epistola Jenam Altorphio scripta, d. 19. Junii 1615, fratrem in Christo dulcissimum salutaverat, spemque animo conceperat, amiceque fecerat, fore ut Jenensem quoque Academiam, ejus solius invisendi gratia, tandem adiret. Idem vero hoc consilium, ob alias caussas, nobis incognitas, mutasse, et Ingolstadium, prouti dictum est, concessisse, cum constet, nihil caussae est, cur in eo diutius moremur. Alter Joh. SZILAGIVS fuit, qui, non nisi ex scheda ad eundem Peuschelium missa nobis cognitus, similiter ut prior Hungaricam originem prodit, vel nominis sono et forma subindicatam: Raesorio ex Vngaria et comite etiam tertio populari, cui Stephani Conradi nomen fuit, eodem A. 1614. adventasse Altorphium, comperimus. Eadem vero hunc cum priore sensisse in religione, vel Peuscbelii, tam anxie quaesita ejus amicitia ostendit.Peuschelianas reculas a fratre quodam in Domino, ut vocatur, Johanne Ripphoroscho, manu perscripta, sed, cujas ille fuerit, indagare nondum potuimus, Altorphinae tamen Vniversitatis civem haud fuisse Jenae fortassis cum eo amicitiam contraxisse, quod similis simili gauderet, conjecturam facimus, quantusve jam numerus hominum pestifera Socinismi lue infectorum hinc inde per Germaniam sub id tempus vagatus sit, non sine ingenti animorum corrumpendorum inficiendorumque amplius discrimine, perspicimus.Caspare Willichio, Georgii Richteri contubernali, certiora praesto sunt, praeterquam quod salutatus nimis amice a Ruaro, tanquam sui cum Richtero studiosissimus, et contubernii societate huic diu devinctus, nobis visus est ab eadem mente non admodum alienus. De quo alias nihil novimus, quam Grocensem Megapolitanum fuisse patria, excedentemque Altorphio Jenam, atque hinc demum cum eodem Richtero Helmstadium adiisse. Ex litteris vero A. 1616. ad Richterum a. d. III. Non. Maji ab eodem Ruaro clam Lugdunum datis Richterianas f. 388. sq.Richtero iterum ad Ruarum Argentinam, atque hinc Basileam, ad Juris lauream obtinendam, sed tandem mutata mente Marpurgum concessisse, ubi Ruari
de que haereticis capitali supplicio non afficiendis, ejusdem Ruari industria, conscriptam orationem post renunciationem solennem Ruarus, et tunc quidem etiam Richterus, senserant, verisimilius reddi possit, credidisse; Sed alia in iisdem epistolis occurrunt, quae quo minus illud asseveranter tueri velimus, prohibent.Ruarus in epistolis Transylvanos quosdam, inter alios complices, amice salutari, scriptis e Polonia litteris, sibi de facie nondum notos fratres, atque recens proinde in Acad. Altorphinam ingressos cives, interea dum inclinante anno 1614. aberat; sed, qui et quales illi quoque fuerint, (Rhauium enim comitem itineris secum habebat) hucusque expiscari nondum valuimus, atque hinc non alios, quam Vngaros istos Rasorium et Szilagium innui hariolamur. Ita quoque, quis Joh. a Melnow fuerit, a quo se libros accepisse Socinianorum Peuschelius aliquando Altorphiumque in festantium, jam tunc fuerit copia, ab aliis nimium quantum exaggerata, ab aliis vero plus justo dissimulata atque imminuta. Reperi equidem post haec inter carmina epithalamia A. 1614. Noribergae et AltorphI in nuptias Lucae Franconidae ab Augezeze scripta, Joh. Malonovii ab Hlaraczova, Raconenfis Bohemi, AltorphI Noricorum t. t. viventis, nomen, eumque huc jam A. 1611. d. 14. Octobr. venisse, scimus. Nec dubitamus, quin is h. l. intelligendus sit. Quia vero de religione ejusdem Socini placitis non admodum aliena: inter eos quippe, a quibus venenum ipse acceperit, a Peuschelio explanate nominatus legitur l. c. §. 23.Huswedelius praetereatur silentio, quem putide infamavit editorum epistolici utriusque fascis Ruariani oscitantia, quando epistolam illam ordine quintam in Cent. secunda, in qua de S. Synaxi non frequentanda deliberatur, et in pejorem partem quaestio definitur, Huswedelio perperam illi attribuerunt. Supra enim jam observatum est, Leuchsneri eum indubitatum
M. Conradum Huswedelium, Joh. Huswedelii filius, fuerit Joh. Alb. Huswedel Phil. et Med. D. et Canon. Hamb. ac tandem Suecicus Archiater, tacente Fabricio celeb., liquet.Hamburgensem, eumque huc accessisse d. XI. Augusti A. 1615. exploravimus, sed de aliena ejus ab Evangelii veritate sententia nihil omnino a quoquam ullibi annotatum est. Id quoque sciscitantibus nobis innotuit, in convictu eum suo, (quem paravit instructa Et habe einen Tisch gehalten: unde et uxoratum fuisse putamus, pro certo tamen id non asseveramus.Polonos habuisse infectos hac labe Socinismi; at mox ab ista societate A. 1616. plures eorum decessisse, paullo inferius Ruari vero amicitia Socinianorum e Sarmatis ad mensam accessionem debebat.M. Joh. Huswedelii Conradum hunc appellamus, ex aequalitate aetatis aliisque indiciis id colligimus, praeceptorem autem Ruari eum fuisse, jam supra annotavimus: quibus eodem tempore Paullum Sperlingium Rectoris Johanneae Scholae officium administrasse, obiter addimus.Ruarus, a Sonero in transversum abreptus, ea tempestate nondum cogitaverat.Ruari testimonium accedit, disertis verbis et explanate aliam ei a se mentem et in religione sententiam tribuentis, Quod superest, scribit, mi Huswedeli, revoco tibi in memoriam pollicitationem tuam, qua mihi recepisti nuper, te, licet intellexeris, (compellaverat ergo in praecedente epistola ea de re Huswedelius Ruarum,) aliam a te sententiam in religione me secutum, nolle tamen ob id ab amore mei discedere: qua in re utinam eadem tibi duraret animi libertas, quae mihi, qui - - opinionibus a me diversos, non modo ut amicos, sed etiam ut fratres sincero affectu diligere possum et soleo.Polonis, quos ingenti numero huc advolasse, jam Cap. I. observavimus multos, si non plerosque, fuisse, qui pestifera haereseos lue affecti fuerint, et cum caeteris Altorphio demigrare imperatum esse narrabimus heic unius Tassicii meminisse juvabit; eo, quod hunc unum quoque Ruarus definite nominavit, et in epistola ad Joh. Cobium, ex illa digressione sua clandestina in Poloniam scripta, inque autumno anni M DCXIV. Smiglae exarata, Ruarianarum Epp. num. X. f. 65. sq. legitur. Conf. Cap. I. hujus Histor. §. 33.Vestro, Tassicio meo) praedicat. De quo, ut accuratiorem Lector habeat notitiam, ei Danielis Thaszyky a Luclavice illi nomen fuisse, observamus. atque Altorphium, d. 22. Martii 1614, una cum Sam. Przypkovio venisse, ex Cap. I. Nobilem vero Polonum fuisse, cum ipse Ruarus, generosum juvenem eum appellando, indicaverit, tum vero etiam ex praedio gentilitio haud incelebri patet. Est enim Luclavice notissimum illud Luclavianum, quod in submontanis partibus, non ita procul Cracovia, ad Donajecum fluvium amoenissimo loco situm, inde ab Anno 1598. ipsi Fausto Socino sedem, et tandem quoque tumulum praebuit. Inter primos nidos Photinianismo structos (quae ipsa verba sunt Historici,) refert Lubieniecius, Hist. Reform. Polon. L. III. c. XV. f. 272.Blonsciis Biebersteniis, [in qua et F. Socinus habitavit, Abrah. Blonscii benevolentia inprimis sustentatus, Opp. Socin. Tom. I. f. 461. (a) sq. ex agro Luclaviciano Abrab. Blonscii scriptae: quorsum Cracovia, per plateas antea a plebe raptatus, secedere necesse habuerat. De ipso vero Luclaviciano oppidulo, Sarlicinio admodum propinquo, et Ecclesia atque Collegio splendide in usum Socinianorum a Stanislao Tassicio ibidem extructis, confluxuque, praesertim Transylvanorum et Hungarorum, ad studia istic excolenda, ingenti, comparentur, quae auctor Histor. Socinianismi, Gallus, P. I. f. 105. sq. annotavit, et a nobis quoque infra ad Diarium Smalcianum subinde quaedam commemorabuntur. Haud raro vero errorem, ut Luclavicianum illud praedium Ludovicianum appelletur, committi, quod in Lex. quoque Hist. Germ. Basil. nuperrime recuso factum est, ubi in Baumgartii (Valent) vita, recensita brevibus, ea hallucinatio occurrit, obiter monemus.Tassiciae genti paruerit; ex qua ille Daniel noster, Altorphinae Academiae civis, ortus propagine, atque Stanislai illius celeberrimi, primique Photinianorum asseclae, nepos, vel pronepos fuit. Id saltem certum est indubitatumque, eadem haeresi correptum hunc Danielem, strenue communem illam fratrum impiotatis caussam promotum ivisse. Neque vero AltorphI tantum, sed etiam Argentorati, quorsum inde digressus concessit, idem cum Ruaro saxum volvit; ita quidem, ut, quod non potuerat non ingratissimum esse donum, superius productam et ad Examen revocatam Dedicationem Val. Smalcii, qua Comment. Socini Senatui Argentoratensi sacravit, cum libello, praefixa illa nuncupatione ornato, ipsemet coram Consuli Civitatis de manu in manum tradere, AltorphI quondam egerit, et deinceps quoque in patria tueri haud cessaverit, proclive est colligere. Sed nolumus diutius huic externo homini immorari: cum de Germanis et civibus nostris, in devia abductis, potius disserere, instituti ratio poscat.
Qui cum non ita multi fuerint, mirari subiit non injuria, quum Gottfr. Arnoldum in Hist. Eccles. et Haer., Crypto-Socinismum hunc levi brachio attigit, observaremus, tam audacter, XXX. Studiosos aeque ac Cives Noribergenses, non aliter, quam si eos sigillatim omnes in numerato habuisset, detestabili illo veneno afflatos fuisse, asseverasse. civibus Noribergensibus indefinite addita sunt, tanquam consortibus impietatis, ea, quorsum spectent, nondum perspicere potuimus, praeterquam ad invidiam Inclytae Reipubl. et Ecclesiae Noricae perperam conflandam. Hist. Haeret., naevis Ecclesiae Evangelicae detegendis, et Ministerii Eccles. potissimum vitiis exaggerandis unice fere destinatum, monumentorum defectu suppeteret, quod in medium afferret solidi, in hoc tristi uno eventu objectando industriam suam probavit Arnoldus, mirumque in modum eo infortunio, ut solet, recitato oblectatus esse videtur.Leuchsnero et Leimero, (de quibus tamen quid sentiendum sit, Cap. III. percipiemus,) nemo erat, cui tanta dica, cum specie quadam verisimilitudinis, scribi potuerat. Vnde ex rumusculis vagis Gudianae certe epistolae de numero silent, et MSctae, ad quas se refert, quarumque fide etiam alias non semper bene usus est, ubi nunc lateant, indagare non poruimus.Arnoldus sua desumserit, plane credimus. Qua etiam de caussa neque nos haec diu morabuntur. Digniora viderentur, quae de Crypticis quibusdam praeter Personas Rerum etiam sanctissimarum involucris et appellationibus praesto sunt commemoranda; sed quoniam Capite sequenti in Peuschelii fatis, caussaeque ipsius dijudicatione, ingens ex ea protervitate momentum pependisse scimus, satius erit, hanc arcanae historiae partem eo differre, et de fraternitatis, toties in complicum horum nefandi consortii descriptione commemoratae, rationibus nonnulla subjicere. Ea vero ita comparata fuit, ut fatendum sit ante omnia, si distinctius evolvamus istam nomenclaturae amicioris consvetudinem, non perinde omnes, quos fratrum nomine compellarunt Sociniani, haeresi teterrimae deditos fuisse; sed quosdam hoc titulo etiam insignitos, qui, uti candide deinceps perhibuerunt, ipsimet novitii, vitae integritate sola conspicui, caeterisque adeo nefarii dogmatis asseclis idcirco duntaxat probati essent. Neque id mirum, quippe quos constat, paucissima ad aeternam obtinendam salutem, spiritualemque fraternitatem constituendam, necessaria fidei dogmata hodieque requirere, eoque jam olim ad alliciendos conciliandosque sibi labantium animos, comparato artificio usos esse. Atque hos non opus erat, singulari opera et tessera quodammodo sacra in fratrum arctiorem societatem recipere, sed generali quadam et laxiori notione ita nuncupare,
Socinianae scholae propriorum, coetui horum sanctissimae Trinitatis hostium se approbasset, huic praeter caeteros, eximia quadam fraternae conjunctionis testificatione, novae felicitatis S. Coenae communis cum praesentibus celebratio: (qua ratione Vogelium susceptum esse in fraternitatis communionem, proximo deinceps epistolae in hunc finem scriptae; quibus mens in religione eadem ut Polonorum, velut indigenarum, ita novi apud externos accedentis ad coetum istum membri, mutua cum declaratione, et amoris intimi certissima promissione significabatur. Eumque in finem porro curatum est, uc, ne nimis esset molestum, litteras, per vias impeditissimas, Racoviam, veluti in metropolin impiae cohortis, cum periculo interceptionis arcanorumque detegendorum, mittere; ordinarie tria loca fixa, et ex pacto in finibus Sarmaticis, Marchionatusque Brandenburgici et Silesiae sita, ne qua, undecunque litterae advolarent, remora esset, earum recte perferendarum constituerentur. Alterum horum receptaculorum Moestichianum Latine dicitur, Meseritz, vulgari autem Polonico sermone Mostki appellatur. De quo opist. Opp. Schlichtingianis praefixa ** 2. conferri potest, a Stanislao Lubiniecio scripta.Poloniae majoris aditu hodieque claret. Alterum Bobevicum Bobelwitz dici consvevit, Polonice autem Bobowicko appellatur.Ruari epistolarum Tomis duobus frequentissime occurrit mentio, et pagus est amplus, Marchiam Brandenb. ex eadem Poloniae majoris parte propius tangens. Tertium denique obscurissimum est, de quo vix aliunde, nisi ex conjecturis, aliquid effici potest: quas, si cum variis in hac Historia circumstantiis contendamus, et, in Silesia id quaerere jussisse nostros male foederatos, meminerimus, non aliud exsculpere potuimus, et adhuc possumus, quam praedium Martowitz. Caussa vero, quare his potissimum locis ad litteras suas recte curandas usi fuerint, non alia fuit, quam praeter commoditatem situs, quo de compendio jam dictum est, patronorum in eandem haeresin favor; quibus illa vel omnino,
Caspari Sacco, viro generoso, splendido et opulento, sed eidem cum suis errori dedito, et receptum omnibus fere Socinianis, Germanis praesertim, praebenti, ita paruere, ut Bobelvicum propemodum totum inter bona, quae possidebat amplissima, numeraretur; in Moestichiano vero aliquam partem, nec contemnendam, teneret. Martowizium autem ad Thomae Pisecii praedia pertinuisse, jam supra observatum est; Pisecius, pluribus edocuimus. Huc ergo, si quid alias scribendum esset, maxime vero omnium, quando in fratrum numerum aliquis recens cooptandus veniret, litteras Racoviam destinatas primum missas fuisse, atque inde Racoviam porro transvectas, accurate cognitum perspectumque habemus. Eademque vicissim via responsiones in Germaniam redditas remissasque constat. Formulam equidem litterarum, quibus in societatem arctiorem recipi cupientes fraternitatem ambire solebant, desideramus adhuc, et copiam ejus exemplumque nullum, omni licet studio adhibito, adipisci potuimus. Neque vero id miramur, cum illi, quos puduit deinceps facti nefarii, exempla pravi istius ambitus haud dubie dedita opera suppresserint; perseverantes autem in impietate sua secum asportarint omnia. At responsionis rarum superest monimentum: Epistola videlicet ad Corn. Marci, collegarum nomine, Racovia a Joh. Crellio hunc in finem data, quam Marcianarum Concionum conscriptarum exempla sub tecto cujusdam neposum repertam.Peuschelium, concessisse.
Ita vero habent verba sesamo et papavere conspersa:
Quantam Tu, CornelI, quem primum quam lubenter svavissimo Fratris nomine compello, cum a me esses AltorphI relictus, tristitiam tantam ego, cum a Te, non mea voluntate, sed temporum iniquitate Altorphio aufugisse Crellium, patet, neque adeo quicquam in praesenti hac caussa per negligentiam peccatum esse, apparet.coactus discederem,
animi concepi dolorem. Vt enim taceam, quanta mihi hactenus carendum fuerit voluptate, quam praesens ex insigni Tua modestia ac probitate, quae ex ipsis Tuis oculis vultuque elucebat, quae in Tuis svavissimis moribus conspiciendam sese praehebat, capiebam, quamque ex Tuo ingenio atque indole, ad pulcherrima et honestissima quaeque capessenda exhortante, quam ex Tuis optimis litterarum studiis et diligentia hauriebam, quae vel una mihi erepta ingens Tui desiderium excitare, et acres doloris stimulos pectori meo infigere poterat; illud animum meum subinde excruciavit, quod Tuo quoque non parum doluisse affirmas. Nam cum Tu in tanta horum temporum caligine tantisque viarum, quibus hodie ad summam felicitatem vulgus Christianorum contendit, anfractibus, homine indigeres fido, qui facem aliquam ad pietatis et coelestis doctrinae studium Tibi praeferret, et ex illis errorum labyrinthis in planam salutis semitam Te deduceret, summoque caveret studio, ne alicubi vel impingeres, ac labereris, vel a recto cursu deflecteres; nec indigeres solum, sed etiam summopere requireres ac desiderares; quanto arbitraris cum dolore me a Te avulsum? Nam etiamfi ego is non fuerim, ut sane neque nunc sum, quem Tu me esse arbitraris, qui in hoc tam difficili itinere ducis obire possem partes, comitis tamen fidi operam praestare, atque adjumenti aliquid ad hoc Tuum studium Dei O. M. munere afferre poteram. Etenim cum mihi singularem Tui juvandi et fidelem Tibi operam atque auxilium praestandi cupiditatem amor in Te meus, isque summus et constantissimus tribuisset, facultatem etiam adjumenti alicujus afferendi Dei concesserat benignitas, quae me jam tum et veritatis cognitione instruxerat solidiori, Crellius, Socinismo jam penitus immersum se Altorphio abiisse. A quo vero praeceptore ea didicerit, jam ante et loco convenientiori addocuimus. Vt miremur, esse adhuc, qui eo de conragio dubitent.et ad meliora vitae instituta ejusdem doctrinae vi revocarat. Vnde aestimare facile potes, quam acerbum atque adeo luctuosum illud mihi acciderit, quod discessu meo omnes fere occasiones, tum desiderio tuo, ut maximo, ita honestissimo, tum ingenti meae cupiditati obsequendi, atque in Te longe mihi charissimum id beneficium, quod a me proficisci poterat, maximum conferendi, ereptus viderem. Verum abunde hunc animi dolorem compensavit gaudium ex Tuis ad me litteris natum, quibus denuncias, Deum O. M. tandem pro divite sua atque ubere in omnes bonitate, vota tua explevisse, Teque ex labyrinthis eductum in rectam illam justitiae et felicitatis Socinismus appellari consvevit: De qua supra lit. F. actum est.viam traduxisse. Ego sane, licet in magna felicitatis meae parte id fuissem
positurus, si mea opera, meaque veluti manu Deus hoc suum tam insigne beneficium Tibi exhibere et porrigere voluisset; tamen non minorem nunc capio voluptatem, postquam Deo per alios idem munus Tibi offerre placuit: cum non tam mea ipsius, quam Tua causa, cui donum hoc obtigit, gaudere debeam, nec illis invideo, quorum opera ad veritatem pertractus es. Potius pro labore quidem, quem tuae saluti impenderunt, magnas ago gratias, de fructu vero laboris, et quodam veluti praemio summopere gratulor. Quod si vero illis de Te gratulari debeo, quantopere debeo Tibi gratulari de Te ipso? Nam siis sibi eripitur, cui veritatis ignoratio summam ac plane divinam invidet beatitatem, quam Deus promtissime ipsi offert, et ut ea potiatur, desiderat, quemque errores varii longius abducunt, profecto Tu Tibi ipsi redditus es, cum Tibi felicitas, Felicitatem denotatum sit in confabulationibus, Socinianorum infelicissimorum, supra jam observatum est littera F., quae consulatur.Tu vero Christi reddereris, et cognita vera salutis via alacri animo et studio eam ingredi inciperes. Ego sane, ut tecum efferor gaudio, ita uni illi Deo, ejusque filio Domino Jesu Christo immortales tecum ago gratias pro immortali hoc ipsius beneficio, quod in me quoque collatum esse agnosco, qui tuam felicitatem meam esse arbitror. Eundem rogo, ut Tibi eam propriam et perpetuam efficiat, ut pleniorem indies doctrinae coelestis cognitionem, firmiorem immortalitatis spem, ardentius pietatis studium in Te excitet, excitatum vero Sp. S. aura ita foveat, itaque augeat, ut ex Tuo igne alii innumeri veritatis et pietatis flammam concipiant. Quod ut eo certius sperare liceat, hortor Te, charissime CornelI, atque adeo oro; ut studia Tua eo convertas, quo Te ipsius naturae impetus singularisque animi Tui probitas ducit, atque ingenium optimum, omnium optima et divinissima imbuas disciplina, h. e. Theologia. Qua in re, ut mihi assentiaris, non multum mihi laborandum esse existimo. Cum Tua me partim hoc onere sublevet pietas, partim ea, quae ad charissimum fratrem Cobium ea de re scripsi, Tibi facile id persvasura esse videantur. Quanquam non ita ad Theologiam Te voco, ut a Philosophia caeterisque humanioribus litteris, quibus Theologia mirifica juvatur, et sine quibus nunquam satis recte tractari potest, Te avocem; Sed ab iis, quae cum Theologia parum habent commune, eamque non tam juvant, quam impediunt. Quin ne in philosophicis quidem Te habitare velim, sed ita in iis versari, ut tandem animus Tuus in sacra Philosophia conquiescat. Quod Tuum studium fratres nostri, immo vero et Tui,
summa etiam ope juvare non negligent, qui Tuis incensi litteris in tantum tui amorem exarserunt, ut jam quasi certent in Te diligendo; quibus tamen affectu atque animo concedam nunquam, licet consilio et opera imparem me fatear. Nec erat, Charissime CornelI, quod illos rogares, ut Te pro fratre agnoscerent suo, qui sibi de fratre gratulantur ipsi, et Dei benignitati apponunt, quod tum pium pectus, cujus contractam effigiem in litteris Tuis expresseras, vinculo sanctissimae veritatis sibi devinctum videant. Non exorandus Tibi erat, mi CornelI, amor, quem exprimebas, nec gratiae apponendum, quod merito debebatur. Neque incerta scribo, quae de Tua epistola scribo. Nam, ut praeteream Generosum DN. Moscorovium, Hieronymum puta, coetus Racoviensis Seniorem, cum Jac. Siennio Toparcha, et Goslavio, regentem, de quo § XXXI.Reverendum DN. Smalcium Valentinum t. t. Racoviae Pastoris munere functum, seu Senioris docentis. Sic enim Sociniani Gubernatores Ecclesiarum ad primae Ecclesiae imitationem, 1. Tim. V. 17. delineatam, solebant distinctos habere.(qui et litteras se daturum ad Te, cum perlegisset Tuas, ultro pollicitus est,) Doctissimum Dn. Statorium, Juniorem, et nepotem Thionvillani illius Senioris.exoptatum mihi fratrem, aliosque praestantes viros, qui magnam ex ea re perceperunt voluptatem, nobilissimus Stanislaus Lubieniecius, Stanislai filius, qui et ipse Ecclesiasten paullo ante Racoviae egit, Luclavicias tandem transductus.vir pietate atque ardore in gloriam divinam caeterisque ornamentis insignis, minister coetus Luclaviciensis, neque animum suum legendo explere, neque amore in Te suo Tuique desiderio lacrymis sufficere potuit. Quapropter Te rogo, ut hunc affectum nostrum crebra litterarum scriptione alas, saepiusque ex hoc tempore ad nos mittas epistolas, in quibus Tu Te ipsum exprimas, et nobis veluti repraesentes; Nos vero inibi spirantem videamus, atque ita in litteris complectamur etc.
T.
Joh. Crellius.
Quo die epistola haec commemorabilis scripta fit, in descripto apographo, Crellii ipsius non erat, quam bene callemus.Racoviae, exinde consimiliter perspicitur. Vt taceamus blandimenta, ad irretiendos animos artificiose composita, et alimenta conjunctionis novae, per litteras frequentissimas, enixe commendata; ne, qui mente jam quasi capti essent, ex his laqueis expediti facile elaberentur. Quam etiam ob rem dignum praecipue nobis videbatur istoc arcanae historiae specimen, quo Indici nostro ejusque illustrationi attexto, finem imponeremus, unaque opera, quantis vinculis constricti fuerint nostri quoque clandestini transfugae, veluti summatim ostenderemus. Ipsa vero explanatio quorundam breviter in eo et obscuriuscule dictorum in aperta magis luce ponet, quinam illi fuerint, quorum consilio et machinatione pleraque acta sint. Tanto denique ductorum et seductorum numero, eorumque laboribus conspectis, Vitae Wissowatianae auctori fidem eo lubentius habendam opinamur, qui initia Bibl. Sandian. Append. f. 227. sq.tempore istoc, viris ac armis spiritualibus exercitatissimo, Ecclesiam (Socinianum gregem) ad robustam quandam maturitatem pervenisse, eamque tempestatem auream plane Socinismi aetatem, Germania nostra atque Belgio faciendam.