Regeln fuer die Texterfassung 03/2001
not necessary
UT ET Amplissimis Spectatissimisque Viris,
Florentissimae hujus Reipublicae Lugdunensis Consulibus,
D. SIMONI A BAERSDORP I. C.
D. JACOBO van den DEN BERGH,
D. IOHANNI A MARKE,
D. SIMONI HAZIO,
INCLYTAE ACADEMIAE
LUGDUNENSIS BATAVAE
CURATORIBUS,
Nec non
Prudentissimo Consultissimoque Viro,
D. JOHANNI a WEVELICHOVEN, I. C.
REIP. LEYDENSIS SYNDICO,
EISDEM D. CURATORIBUS a CONSILIIS
ET SECRETTS.
VIRIS MAGNIFICIS,
LITERARUM AC LITERATORUM MAECENATIBUS OPTIMIS, MAXIMIS,
HOC QUALECUNQUE
ERUDITIONIS
SACRUM VOTUMQUE
ESTO
Viri Nobilissimi et Amplissimi;
Non admodum diu deliberandum mihi fuit, Viri Illustres, sub cujus auspicio potissimum exirent CLAUDII SALMASII Epistolarum Primitiae, cum Vobis non uno nomine deberentur. Qui Principatum inter Eruditos jure suo dum vixit tenuit et constanter servavit, et servabit etiam post obitum divinis nec morituris ingenii sui monumentis meliorem alibi Pupillis suis tutelam an invenire potuit, quam in sinu vestro, et Academia universi Orbis Principe? Sed et Vester fuit dum vixit: et cum nemini aeque ac vobis obnoxius olim fuerit, ad alios ire hoc Postumum Ejus, sine ingratitudinis nota non potuit. Vestrae Liberalitati debemus, et debebit omnis Posteritas, quidquid de Rebus Ecclesiasticis, adversus
Episcopis et Presbyteris, De Sacramento Eucharistiae et Missa,de Transsubstantiatione: Quid dicam de infinitis alüsut et vaftis admodum Commentariis (quos De Ordine et Rebus Ecdesiasticis, quorum illa quaedam quasi Concordia item et Vnione ecclesiarum; tum ad Varia SS. Patrum Scripta (ut minuta alia omittam) dudum concinnavit? quae Flammas evasisse, atque etiamnum superesse, legenda olim cum omnium admiratione, pene jam certa spes est; nisi malevolentium hominum manus incurrant. Si hunc Thesaurum adipiscimur, tum demum Universa Ecclesia, omnisque adeo Posteritas sciet, quantum Vobis obstrista sit; qui liberum et commodum Illi locum atque otium meditandis iis concessistis, quae alibi nunquam perfecisset. Cum ergo potior pars SALMASII vestra sit, et vobis imputanda, an videri potero abs re fecisse, quod prae aliis omnibus
Amplitudinis Vestrae deditissimus ac devotissmus cliens,
ANT. CLEMENTIUS, ZIRZAEUS.
C. BARLAEUS.
ROCHUS HOFFERUS.
DAmus Ecce Tibi, Benigne Lector, Epistolas CL. SALMASII. Et hoc illis ad laudem sufficiet, a tanto Viro exaratas esse. Quis enim et quantus Il le fuerit, nemo est hodie Eruditorum qui nesciat. Plurimi tamen sunt qui dissimulant. Dissimulent illi quantum velint, nunquam tamen, donec Literis aut Eruditioni honos ullus futurus est, prohibebunt quin Maximus atque Eruditorum Princeps sit et dicatur
Non sum factus ad ostentandum, verum natus inter homines aulicarum artium rudes,
Sed nec ista mea sunt, neque alterius cujuslibet de Trivio, verum excellentissimorum et perillustrium Virorum eadem est
Reges, Regumque filios non ad ducam, quia res esset longioris morae. Eruditos atque eruditorum Summates nunc audiamus, Viros omnis ordinis, religionis, denique eruditionis, gentis, ac nationis omnis, Gallos, Italos, Germanos, Batavos, Viros illustres et celebratissima nominis sui fama per Orbem notos, quasi uno omnes concentu divinas et prorsus stupendas SALMASII dotes in coelum efferen tes.
Est inter eos (et familiam hic ducet) eminentissimus, et acerrimus ingeniorum aestimator, Cardinalis RICHELIUS, quem tres tantum, dum viveret, seculi sui summa eruditione excellentes viros magni facere solitum accepimus, SALMASIUM, GROTIUM, et BIGNONIUM; caeteros vero in ordinem coegisse quasi plebem sine nomine. Et re vera quantum Salmasio tribueret, satis manifesto ostendit incoram, quando Parisiis novissime haerentem ante annos quasi quindecim, omni honorum officiorumque genere prosecutus est; et omni ope atque opera conatus est eum Galliae suae asserere, oblatis Regia auctoritate lautissimis et Attalicis conditionibus; postquam iteratis vicibus testatus esset, Regem, seu Reginam Matrem, decrevisse, omnino retinendum; nec posse quidem, nisi cum maximo universae Galliae dedecore, exteris concedi, qui suae Genti tantam gloriam atque existimationem pareret. Quo de plura fortasse inferius dicenda nobis incumbent. Nunc ad alios inclytos et illustres Herois nostris cultores atque encomiastas transeamus.
CLAUDIUS SARRAVIUS, Vir et omnigena eruditione, et Senatoria dignitate Illustris, dignissimus certe est suo merito, cui contra hostes omnes Salmasiani nominis, testimonium de excellen tissimis Ejus dotibus ferenti fidem habeamus. Is itaque in Epistolis suis, quas nuper dignissimus tanto Parente silius ISAACUS SARRAVIUS publicas fecit, quanto in pretio habuerit Vincentium Fabricium, virum eruditissimum, cum anno CIC IC CXL Heros noster iter in Galliam meditaretur, ut illi laetitiam quam inde conceperat explicaret, in haecverba quasi exultabundus perscripsit. Quanto autem gaudio perfundar, cum ibo in ejus amplexus. Ego scilicet ante Magnas illas Parisienses Animas, sanctum illud caput adorabo. et deinde; Is est sane in cujus sententiam omnes boni doctique libenter eant, adeo in Literis suo merito principat um tenet. Et in alia iterum, ad ipsum SALMASIUM postquam de sensu difficillimae cujusdam Inscriptionis Nannetensis plenissime edoctus esset; Tu nempe, inquit, solus in omni Literatura principatum obtines: et quodcunque libet ventilare, frustra est qui illud postea attentat. Iterum in alia, post eruditissimas Observationes de Scripto Quaestorio, cujus mentio apud Auctorem Vitae Horatianae, quasi extra se raptus, neque efferendis tam divini ingenii dotibus satis sufficiens; Haeret animus, inquit, miretur et laudet in postremis tuis literis. Tam cito, tam erudite, tam copiose, tamque eleganter potuisse te Quaestioni nostrae satisfacere? Humanum id captum superat, omnia nosse, in numerato habere, et expedite eloqui. Vive diu vere solusque et Scientias omnes plena manu undiquaque sparge effunde.
Non est animus sigillatim elogia omnia recensere, quibus passim illae Litterae stipatae ambulant, nec paucarum paginarum res esset; et potest facile de caeteris ex hoc quod dedimus specimine judicium ferri. Ipsae Littrae, varia eruditione styloque pereleganti conditae, adeantur. Non possum tamen quin superioribus addam illustrem admodum pericopam, qua eum effert supra sortem humanam, post quam Parisiis coram stupendam ejus eruditionem fuisset admiratus. Hactenus per literas interpretes res acta est: at cum cominus omnia et
Praecipiti Octobri (ita ad Fabricium, prid. Cal. Mart. CIC IC CXL) Ejus in amplexus ivi: Super at praesentia famam.
Cum eo vivere amem, et obeam lubens. Vis plura? si per impossibile cuiquam mortalium erigantur unquam altaria, mihi Deus Deus ille, suavissime Fabrici. Atque in alia ad Iacobum Palmarium, Virum Amplissimum, ut hanc admirationem suam non vanam fuisse ostenderet, quasi in. rem praesentem eum adducturus, Quanto, inquit, gaudio perfusus esses, audiendo Bochartum (Is enim tum quoque videndi atque audiendi Herois nostri causa eo se contulerat) de mille arcanis Salmasium sollicite et curiose interrogantem, nunquam inanem recedere, furasses non defecisse Oracula. UNO IN HOMINE MIRATUS ESSES PIISSIMUM ET DOCTISSIMUM THEOLOGVM, ELOQVENTISSIMUM ORATOREM, SOLERTISSIMUM JVRISCONSVLTVM, MEDICVM EXQVISITISSIMUM, PHILOSOPHVM NOBLISSIMUM, ET OMNIGENAE LINGUAE, SCIENTIAE, ET ERUDITIONIS
Eant nunc Adversarii, et quantum libet imperitiae, et insipientiae eum arguant, Grammaticum, et Jejunum Criticum appellent, nos istis Catonibus contenti
Inter Italos vir summus, Balthazarus Bonifacius, in opere de Scriptoribus Latinis, SALMASIVS, (inquit) Vir non opinione mea tantum, sed communi Literatorum consensu, OMNIVM QVI HODIE VIVUNT ERVDITISSIMVS.
Paria cum eo facit JOH. RHOD us, vir item multijuga eruditione,
de Acia Corn. Celsi, non uno loco: et piget omnia congerere, Lectorem minus credulum ad cum ipsum remittimus.
TH. BARTHOLINVS, magni Parentis maximus filius, passim quoque in eruditis scriptis suis ruit in laudes maximi virorum. Nunc Miraculum orbis, alibi omnium mortalium doctissimum appellando. Et quis posset singula enumerare. In Dissertatione quam de Latere Christi aperto in scripsit, CLAVDIVS, inquit, SALMASIVS, compendium omnis Eruditionis, in quo uno jam Natura seculumque superbit, solus vastissimo ingenio plura complectitur, quam quotquot uspiam divisit Universi, ambitus. Et rursus alio loco, non modiis, nec trimodiis, sed integris encomiorum horreis eum cumulat et effert plane supra omnem humanam sortem. Tuum, inquit, Oraculum consulo (postquam sc. in negotio de Cruce Christi dubius quam in partem se verteret, ad SALMASIUM, tanquam unicum ac certissimum Asylum, et quasi scientissimum Oraculum confugeret,) Delphico eo nomine praeferendum, quod hoc fallaci spe et ambage flexa pavorem mortalium solatio ficto blandiretur; illud certissimo eventu de omnium seculorum dubiis det responsa. Et rursus, ibidem. Magna profecto ingenii tui, Vir maxime, majestas, quod Antiquorum aetate inferior omnes tamen magnitudine antecedas; et qui Veteres excussisti omnes ut diseres, jam versa rerum vice, si redirent prisca secula, in tuis invenirent quae ignorarent. Adeo te solum sacrorum suorum videntur optasse Custodem, qui et Iudex esses et Interpres. Duumviros ad custodiam suam Sibyllini Libri a Tarquinio impetrarunt, eosque Sacerdotes nobilissimos; quorum numerus cum adulta Roma crevit, donec plane decresceret et in auras iret. Nostrum seculum in eo antiquis felicius, quod et plura habet Oracula, sacra, profana, publica, privataque, sed unum Oraculorum Mystagogum, qui et Libros custodiat, et sine S. C. adeat, renunciet, procuret, omnia denique agat solus, in quibus ad publicam Veterum laudem per partes desudarunt plurimi. Quod singulorum jus ad Te devolverunt, penes quos Literarum stat arbitrium, Regemque Sacrorum
in Comitiis Liter ariis, non Centuriatis, publico Orbis applausu crearunt, ut in Deorum gratiam et Mortalium, regnum amplissima eruditionis dignitate sustineas, ultra quam in humanis sperare audemus amplius nihil. Et quae ibidem porro eadem serie consequuntur, non minora his quae adduximus. Videtur sane Vir doctissimus, ingenii atque eloquentiae copiam hic ejurasse, dum mentem animi sui de istoc Daemonio Hominis explicaret. Tantae molis erat, SALMASIUM digne nominare, SALMASIM eloqui. Et licet hic dixisse visus sit quantum poterat, deesse tamen sibi verba ostendit; et quasi perpetuo ista tam sublimi de Heroe nostro opinione soetum ac praegravidum animum circumferens, passim et omnibus locis summo nisu et conatu, parturientis instar, exerere divinum illum conceptum suum laboravit. Adeo quocunque progreditur, vestigia hujus suae volun tatis laudatissima relinquit.
Accedat his, quam vel primam nominare oportuit, eruditissima Virgi num, et Bataviae nostrae, quin Orbis Christiani illu strissimum sy dus, MARIA SCHURMANNA, quae pro insito candore, quem cum summa eruditione felicissimo conjugio copulavit, etiam hic calculum suum SALMASIO denegare noluit; in ea Epistola, qua super Gravissimo opere de Annis Climactericis suum illi judicium misit. Certes a mon opinionla recherche de ce sujet n'estoit point indigne de vostre incomparable scavoir, QVI NE RECOIT PAS D'AUTRES BORNES QVE CELLES DE TOUS LES SIECLES ENSEMBLE; et il y falloit un oeil clair voyant, et penetrant dans les plus reculez, cabinets de l'antiquite, comme le vostre, pour decouvrir, etc.
Pro Batavis respondebit V. CL. ADOLPHUS VORSTIUS, In Oratione Funebri, quam authoritate Senatus Academici in frequentissimo omnium ordinum et aetatum confluxu publice recitavit, super excessu (uti eum indigitat) PRINCIPIS ERUDITORUM. Cujus Judicium eo lubentius adducimus, quod, licet alias saepenumero ab Heroe nostro dissenserit, tam candide tamen (ut ingenuos decet) tam sincere et tanto cum affectu Virum antiqua generis nobilitate illustrem, doctrinae immensa varietate admirabilem, maximis in Remp. Litt. promeritis insignem, et Lugdunensis Athenaei, imo orbis Litterati universi Solem clarissimum. Alibi coeleste ingenium et eximiae naturae ipsius Ornamenta divinitus concessa praedicat et extollit. Iterum alio loco: Per omnia se diffudit vastum ejus ingenium, et nihil quod quidem scitu dignum esset, aut utile, reliquit inactum. At omne punctum fert illa sub finem jam excitato atque incalescente spiritu, quasi postremo conatu in unum acervum variarum laudum cumulata congeries: Quantus autem, quam consummatus in omni literarum parte aevi nostri hic Varro fuerit; quam diffusae Lectionis, quam rigidus veritatis assertor, quo judicio in censendis Veterum ac Recentiorum scriptis, qua industria in deprehendendis, qua libertate in corrigendis aliorum erroribus, facilius est ex divinis ejus libris, et duraturis, quamdiu Litteris ullus erit honos, operibus cognoscere, quin me commemorante. Quoties Sacra sua commoveret, et foecundum illud omnigena eruditione pectus excuteret, nullibi hospitem se esse ostendebat, quin potius REGNABATUBIQUE. In DIVINIS, in HUMANIS, in JURE, MEDICINA nostra, PHILOSOPHIA, quam multa illi erant recondita, quae singulos qui haec ex professo tractant, docere posset ex interiore Antiquitatis notitia? quaeque a se dissentienbus docte reponeret?
De SALMASIO igitur quae opinatio insederit Viros universi Orbis eruditissimos, facile patebit ex iis quae de multis pauca hactenus praelibavimus. Taceo et praetereo Scaligeros, Casaubonos, Jungermannos, Gaulminos, Peyrescios, Scriverios, Berneggeros, Freinshemios, Reinezios, Rhodios, Crucios, Maussacos, Gronovios, Gruteros, Balzacios Ferrarios, Grotios Seldenos, Vossios, Gatakeros,
AEsculapium ab iis dici veterum authorum, et infinitae lectionis Virum, Virum incomparabilem, Virum stupendae eruditionis (sic jam ante annos quadraginta Maus. sacus eum indigitat) Aut eximium atque incomparabile Reip. Litterariae ornamentum, magnum literarum et literatorum arbitrum. Aut natum in miraculum et gloriam hujus aevi. Aut Solem omnis Eruditionis; aut scientiae universae capacem; eminentissimum; infallibilem: denique, ut hic subsistam, hominem quem latere nihil possit. Voxuna et eadem omnium, uno ore, atque admirando consensu, SALMASIO aut olim admodum, juveni, Scien tiarum omnium principatum destinantium, aut provecta jam aetate quasi meritissimo jure deferentium. Lepidum est, quod post infinita alia consignavit illi encomium quadam ad eum Epistola Vir Amplissimus Joh. Beverovicius, Quis, inquit, Deus bone! non multo malit vel Umbra Salmasii esse, quam Medicorum
Parum erat SCALIGERO, si nimium breves litteras ejus esse, pro modo voluptatis quam ex iis caperet, quereretur. Parum si infinitis beneficiis obstrictum se ei testaretur; etiam hoc ad dere debuit, NUNQUAM AB EJVS SE EPISTOLIS DISCEDERE NISI DOCTIOREM.
Idem CAS AUBONI judicium, et paria prorsus cum Scaligero facit. Putares alterum ab altero habere, ita plane consonant, cum tamen locorum spatiis tum fuerint maxime dissiti. Cum in quadam Epistola ad Scaligerum appellasset, Fuvenem ad miraculum eruditum, in alia ad ipsum Salmasium, neminem vivere quicum per literas tibentius quam cum illo de communibus studiis collequeretur. Iterum in alia, cum ex pertinacissimo labore in morbum incidisset noster Heros, ut se de valetudine ejus quam maxime sollicitum esse testaretur, Duco, inquit, Te loco fratris, aetate antecedo ego, tu aliis dotibus, quae mirificam tui expectationem mihi pridem commoverunt. Tantum moderare ingenio: et serva te in hac juventa, ut major annis ea praestare possis, quae exigi nisi a te non possunt. Tandem cum Scaligero, cum ulterius quo progrederetur non haberet, ut uno verbo quicquid poterat laudis in eum conferret, nunquam se, ait, nisi doctiorem a lectione Epistolarum ejus discedere: Accepi nudius quartus, quas Anni novi Kalendis ad me dederas. Accidit mihi eas legenti, quod nunquam non quoties aliquid a Te accipio literarum UT A TVARUM LECTIONE DOCTIOR SEMPER DISCEDAM. Est ne ovum ovo similius quam haec sunt Scaligeranis; quasi uno ore prolata essent, ab eadem manu conscripta, ita de compacro egisse hic videntur. Quod si de Juvene et admodum adolescente tanta judicii contentione praedicare uterque non est veritus, quid putamus dicturos fuisse si nunc viverent? Et poterit credo exiis quae hactenus attulimus constare, quo in pretio apud eruditissimos, et primarios seculi viros et puer, et juvenis, et jam gaudior natu habitus sit noster
Me quod attinet si aut ea familiaritas cum Illo intercessisset, quanta aliis fuit, aut necessaria subsidia suppeterent; tum eruditionis atque facundiae quantum ad tam nobile et tam illustre argumentum satis est, nihil mihi prius, nihil antiquius foret istoc tam laudabili instituto. Nunc quia video ab iis omnibus me destitui, quod unum possum, Eruditos omnes maximo opere rogo et obtestor, ut qui praesentem coluere, nunc absentem quoque istoc officio, publicae potissimum utilitatis causa, prosequantur. Interea quae ego aut ab amicis, aut ex Scriptis ipsiusmet didici, ne quis fortean vana ea esse et gratis dicta arguat, quaecunque a nobis hactenus de stupendo ingenio, et maximi Virorum laudibus ex. consensu pene totius Orbis
Prosapia igitur CLAUDII SALMASII eruditorum Principis, ut hinc exordiar, tam antiqua fuit ut nulli Europaeorum pene concedat, tam illustris ut nisi Regum aut Principum alias supra se non agnoscat. Nomen Familiae, anti quissimo territorio, sive oppidum est in Occidentali Burgundia, medio ferme situ Divionem inter et Semurium, quod hodieque SALMASI AE nomine insignitur et splendet, originem debet. Quo vero anno primum Familia ista sese exeruerit, aut a quo primum ejus initium arcessi debeat, incuria istius temporis et hominum de memoria sui ad posteros transmittenda minus sollicitorum, factum est ut hodie ignoremus. Illud interea scimus jam Anno quasi Millesimo et quinquagesimo, eo fere tempore quo in Ducatum et Comitatum bipertita discessit vetus Burgundia, inter Imperii Proceres REINOLDUM DE SALMASIA, authoritatis et natalium splendore eminuisse; fidem facientibus Antiquissimis manu exaratis Burgundiae Annalibus. Abeo deinceps poten tissimam atque illustrissimam hanc SALMASIORUM familiam, continuata serie, neque dubia fide ad hanc aetatem ordine, si necesse sit, enumerare; atque ex certissimis monumentis, et accuratissimo scripto, quod nunc manibus teneo, etiam quis, a quo ortus, quos singuli honores gesserint, quibusique temporibus victitarint, tam mihi proclive esset probare quam diem esse cum Sol lucet. Verum series longissima rerum et Historiae, atque alterius loci, res esset. Id publice hic profiteri suffecerit; contra eos qui de SALMASII nostri Stemmate, quasi aliud ab isto pervetusto, et antiquissimis Annalibus celbratissimo fuisset, frustra omnino et sine ratione dubitare non verentur.
REINOLDI Duo filii memorantur GUALTERUS et WALLO DE SALMASIA, qui cum prolem ambo reliquerint in duos ramos sic discedere Familiam coegere: et SALMASIAE quidem Territorium ad GUALTERUM, qui major erat, devolutum
Sed et ipsa ista propago, quae WALLONEM pro Authore suo agnoscit, quasi alteri aemula, ad eundem fere cum ipsa potentiae atque authoritatis apicem evecta est. Nec quicquam de Splendore suo, post alienatam a se SALMASIAE arcis possessionem, remisit. Nam ut summa semper et potentissima tum ab ipso Imperii Burgundici exordio extiterat ista SALMASIORUM Familia, eandem etiam perpetuo ad haec usque tempora apud Burgondiones auctoritatem et majestatem obtinuit. WALLONEM DE SALMASIA unum de summatibus ipsisque adeo Imperii Proceribus fuisse, fidem facit vetus monumentum quod ex Chartulario Ecclesiae S. Benigni apud Divionenses in Historia Ducum Burgundiae refert Andreas Du-Chesnius. Quod, quia liber iste in paucorum hodie manibus versatur, exhibendum hoc loco existimavimus:
EGO ODO DUX BURGUNDIAE Hanc Chartam signo, et confirmo, et Filiis ac Fidelibus meis signandam trado.
* Signum Hugonis Filii mei.
* Signum Henrici Filii mei.
* Signum Wallonis Canonici.
* Signum Raineri de Castellione.
* Signum Hugonis Dapiferi.
* Signum Rainaldi de Glaria.
* Signum Sosberti Rufi
* Signum Walteri Conestabuli.
* Signum WALLONIS DE SALMASIA.
* Signum Rainoldi de Granceio.
Actum DIVIONE, Anno Incarnationis M. C. I. Indictione nona, etc.
STEPHANUS deinde et ODO DE SALMASIA, Annis ab hinc quasi quadringentis, tanquam duo illustria Familiae istius Sidera caput altius extulerunt, et aeternum posteritati. suae splendorem conciliarunt. Ille enim ducta in Uxorem nobilissima matrona ex illustri et praepotenti, CHASANTIORUM Familia, quae ipsos BURGUNDIAE DUCES propinquo admodum consanguinitatis gradu contingit, atque eadem cum illis arma, sive insignia suae Gentis ostentat, cum sola ex tam augusta Domo superesset, omniumque Dominiorum relicta ex asse haeres, factum ut tam praeclaro conjugio, ad illustre SALMASIORUM nomen, etiam alterum CHASANTIORUM, illi et dignita te et potentia suppar, non dissolvendo nexu accederet, et tam splendide unitum ad omnem Generis sui posteritatem transmitteretur. Alter, qui hujus Filius fuit, ODO DE SALMASIA, et nunc quoque CHASANTII Dominus, Vicecomitis, et Civitatis Divionensis (quae Burgundiae Ducatus caput est) atque adeo supremi, totius ejus Territorii Guberna
Atque idem quoque in CLAUDIO nostro obtinuisset, nisi aliquoties a Rege Senatoriam dignitatem sibi oblatam generose admodum respuisset, quia, jure gentis, non poterat ad eam nisi Pontificiis Dogmatis assentiretur, accedere. Ille vero sua se virtute involvens, et Regum aequans opes animis, veram Religionem, cui se tum penitus addixerat, ne quid in conscientiam peccaret, pluris aestimabat, quam quicquid erat non in Burgundia tantum, sed universo terrarum orbe honorum et dignitatum. Nunc vero, ut vela contrahamus, ad ea quae supersunt, et quae CLAUDIUM nostrum propius attinent transeamus.
BENIGNUS DE SALMASIA, Defuncti CLAUDII nostri Parens, Eques, et Consiliarius Regius, Taliaci etc. Dominus, in suprema Burgundiae Curia, Parliamentum vocant, Senatoris, dum vixit, locum obtinuit. Neque solum amplissimi muneris dignitate, sed et sanctissimis moribus, et rara admodum eruditione supra alios eminuit. Operae pretium erit hic inserere, quae de indole ejus et virtutibus refert Des. Heraldus, SALMASIO nostro alias, si quis unquam, infensissimus, in amarissimo scripto, quo Specimen confut. Salm. Refutandum suscepit. De Patre tuo (inquit) nihil habeo quod dicam, nec is sum qui quicquam fingam. Virum eum fuisse ajunt eximiae probitatis innocentiae, integritatis, et ad officium quod
in Parlamento Divionensi usque ad extremum vitae spiritum functus est, quantum satis esset, aut etiam superesset, cum fide non modo exercendum, sed et ornandum, doctrinae et eruditionis. Sane quid posset in Graeca praesertim literatura, juvenis admodum probavit, cum Dionysii Periegetae de Situ Orbis Commentarium, politissimo atque accuratissimo Carmine a se expressum edidit.
Uxor Illi fuit ELIZABETHA VIROTA, Nobilissimi Amplissimique Viri GULIELMI VIROTI, Domini de Biry, etc, et in supremo quoque Burgundiae Senatu Consiliarii Filia.
His Parentibus editus est Heros noster, et quidem partu septimestri, Anno, superioris seculi nonagesimo et sexto, in Suburbano Avi sui, quod prope Semurium visitur in Alexio Ballivatu. Unde et Alexium alibide inscribit. Quibus vero argumentis Viri Clanssimi adducti hactenus fuerint, ut anno LXXXVIII. natum assererent, equidem ignoro; nec sequendos hic existimavi, cum et universa vitae series illud confutet, et ipse mihi SALMASIVS luculentus testis sit in Epistolis suis; quod et deinceps pluribus adstruemus.
Prima literarum Tyrocinia sub Parentis ductu, et auspiciis peregit, nec poterat alibi melius. Nunquam enim felicius ingenia discentium formantur, quam cum Praeceptores sortiuntur genio suo accommodos. Mores discipulorum suorum probe calleat oportet, et ad modum indolis ipsorum praecepta iis praehibeat, qui eos promovere aliquando ad bonam frugem, et posteris profuturam eruditionem studeat. Tum affectus quoque adsit necesse est, atque ante omnia quidem Parentis animum erga Discipulos suos Praeceptoribus induendum praecipit, optimus et peritissimus harum rerum Magister, Fabius Quintilianus, Inst. Orat. Horum nihil non in Praeceptore CLAUDII nostri excelluit. Nihil ad affectum quia Parens erat, et optimus certe ac benevolus; nihil ad indolis notitiam, cujus ipse quodammodo author exstiterat; nihil ad Graecae Latinaeque literaturae scientiam, cum summa fuerit, desiderari amplius poterat. Et eventus sane luculen ter admodum, quam felici usus esset
praeviderat quid pietatis et purioris Religionis studio, cui coeperat se jam instinctu Matris addicere, magis conduceret: Parisris enim liberiorem aerem sibi fore, et frequentiora cum Eruditis Colloquia, praesertim qui Reformatae Religioni essent addicti. Casaubonum ante alios, et reverendos atque eruditissimos tunc temporis Ecclesiae Gallicanae ibidem Pastores convenire, frequentare, de dubiis consulere, et optima methodo quâ sese indagandis veteris et primitivae Ecclesrae antiquitatibus dedere posset, cogitabat. Nec spes fefellit, expertus enim admodum faventes sibi omnium animos, ob singularem candorem, sed et incredibilem, jam eâ non dicam juvenili, sed puerili admodum aetate eruditionem, ut paucissimis postquam eo appulisset mensibus, daturus aliquod progressus in vera Religione specimen, Fidei suae rationem luculenter admodum et publice exhibuerit in Ecclesia Reformata; coeptusque
incredibilem eruditionem, tum vel maxime zelum ac pietatem Ejus tunc admiratum se testatur. Sacris ergo verae Religionis jam initiatus, Germaniam cogitare coepit, ubi pacatius quam in Gallia, et fidentius porro iis operari se posse judicabat. Rogat itaque Parentem, ut Heidelbergam abire sibi liceat, tum aliorum Clarissimorum Virorum, tum eruditissimi Diony sii Gothofredi, atque instructissimae Bibliothecae fama excitato. Ille vero, quod Reformata esset Academia, multum filio suo metuens, ne scilicet a Pontificiis penitus deficeret, et nescius eorum quae Parisiis gesta erant, diu multumque repugnare, de Tholosana Academia, etiam praeclaris admodumingeniis tum celebri, mentionem injicere, et cum minus sibi istinc metuendum Filio videretur, ad eam omni conatu iteratisque
Allez donc, jevous veux monstrer en cela que je suis plus indulgent Pere, que vous n'estes obeissant Fils. Ista cum legeret quid animi SALMASIO fuisse existimabimus? Haud dubie paulo momento huc atque illuc impulsus, atque in diversa distractus, quid ageret, quam rem capesseret, multum apud se vorsavit. Magnam habet vim, magnam religionem tam arcta et tam propinqua communio sanguinis. Nec potest homini acerbius aliquid in vita contingere, quam Parentum iras experiri; praesertim si benefici fuerint ac benevolentes. Si lacrymas, et quidem effusissimas excussit nuncius jam grandaevo et ad summos honores evecto, et sapientiae studiis probe exculto, allatus de Parentis excessu, quid evenisse arbitrabimur adhucdum juveni, atque in ea rerum perplexitate, ut aut Deum, aut Parentes, et cum Parentibus amicos omnes, fortasse nunquam revisendos, deserere necessitas postularet? Qui hactenus tam placidis, atque faventibus, tam beneficis erga se usus fuerat; nunc Religionis causa, ne in Deum vel conscientiam peccaret, permittentibus quidem, sed aegre permittentibus, et si vel plenissime annuissent, tamen ad exteros et quasi in exilium procul a Patria sua, procul ab omni amicorum auxilio et consilio discedere cogebatur. Accedebat etiam
mais passez par icy avant que d'y aller, et je vaus y feray conduire par la Suisse. Quo ista tenderent facile perspexit prudentissimus juvenis, et metuens, ne, si in Burgundiam se reciperet, vi istic a Patre retineretur, aut alio casu ab instituto suo, prorsus laudabili et sancto, porro persequendo praepediretur, tandem semota omni haesitatione, ac Deo in consilium atque auxilium advocato, vicit amor Religionis, et omnino maturandum iter in Germaniam judicavit. Praesertim cum et veniam a Parente nunc obtinuisset, et occasio commoda se offerret, instantibus Nundinis Francofordiensibus, cum Mercatoribus simul iter capessendi. Quod cum Parenti rescripsisset, circa Nonas Septembreis, Anno CIC IC CVI, iter ingressus est, annum aetatis agens XIV.
Heidelbergam cum appulit miro omnium Eruditorum applausu exceptus est, atque e vestigio raris ingenii sui dotibus, sed et commendatitiis literis quas a Casaubono ferebat, maximorum Virorum Dionysii Gothofredi, Jani Gruteri, et Joachimi Lingelshemii amicitiam sibi ac familiaritatem paravit. Atque ilico sub auspiciis maximi Viri, Dionysii Gothofredi, Jurisprudentiae studio se applicuit; quo sic desideriis optimi Parentis occurreret, quem, quotiescunque licuit, et extra causam Religionis, sanctissime semper coluit atque observavit: unde et faventiorem deinceps habuit, vel eo ipso quod tam laudabili, nec minus generoso incepto, Dei causam obsequio Parentis sui anteponere sustinuisset. Donec paullatim quoque optimus senex huc inclinare, amplecti tandem eandem veritatem, et profiteri denuo non latenter oecoepit. Certe in juventute eam atque adolescentia foverat: sed afflictis ac dissicillimis Ecclesiae rebus, atque adeo turbatissima Republica, Anno superioris seculi LXXII, postquam per Gallias omnes horribilis et plane Satanica conspiratio, quam nec ipsi probare poterant meliores e Pontificiis, tot millia innocentium capitum miserandum in modum sustulisset, ex ista tanta et tam subita rerum omnium conversione aliquod frigusculum senserat; quod penitus
Interea noster, ut prudens semper fuit, et in futurum longe prospiciens, dum Heidelbergae versatur, statuit nihil prorsus eorum negligere, quae sibi in posterum ad rem quam inceptabat aut utilia aut necessaria fore existimaret. Admissus igitur in interiorem Jani Gruteri amicitiam, simul et liberrimus ei ad locupletissimam Bibliothecam patuit aditus. In eam itaque se condit, et ad evolvendos partim, partim conferendos cum editis, aut si editi non essent, et majoris momenti viderentur, transscribendos Graecos Latinosque Codices MSS. Sese accinxit. Atque eaquidem pertinacia, ut non diem tantum
Impar his tantis Laboribus CLAUDIUS noster, et qui caelestem ac divinam plane animam sortitus erat, cum imbecillo esset corpusculo, accedente et aeris intemperie, amori usque adeo ardenti, quo eruditionem omnem deperibat, satisfacere pro desiderio non potuit; et languor atque invaletudo tam praeclarum impetum sufflaminavit. Sed et Medicorum inscitia factum, ut, cum leviter defungi eo malo potuisset, quod exstudiorum assiduitate potissimum contraxerat, tractus sit ultra
Cum per eum languorem a studiis pene omnibus arceretur, et Medicorum consilio vigiliis ante noctem abstineret, ne nihil ageret, testatur alibi se coepisse non amare, sed amatorem agere, et more caeterorum studiosorum qui tunc Heidelbergae degebant cum puellis versari ac ludere. Quod eum in finem nunc adduco, ut hinc discat benevolus Lector, quam maligne, quam impudenter confictum olim ab adversariis mendacium fuerit, amoris impotentia in morbum incidisse Heidelbergae SALMASIVM nostrum. Quae cum mera calumnia sit ac per se facile transpareat, nec fidem unquam apud bonos invenerit, non est cur in confutanda ea laboremus.
Alia mens et melior, et firmiori certe tibicine suffulta cum ab ipso Grutero habuerint, Principum Virorum Scaligeri et Casauboni, qui simul ac de morbo inaudiverant, atque etiam diu antequam audiverant, cum invasurum brevi ex tanta praesertim studiorum pertinacia, tanquam certo praeviderent, rogant, orant, precantur, ut valetudinem curet, et in studiis suis memorem se veteris dicti probaret, Satis se intelligere quae sit studiorum ejus ratio, quae contentio, ac proinde de ipso et ipsius valetudine se admodum esse sollicitos. Quid quod Litterae, inquit, quas ante menses fere duos accepi, etsi non gaudium mihi attulerunt; magno tamen solatio mihi fuerunt propter nuncium de tua afflictissima valetudine paullo ante allatum. Meministi, doctissime Salmasi, quoties tecum per literas egerim, ut Te respiceres, et corpusculi tui valetudini consuleres. Noram animi tui impetum: quem sciebam corpori plura imperare, quam vires ejus ferrent. Itaque quoties tui recordatio animum
subibat (subibat autem saepissime) metuens valetudini tuae, tibi tacitus apud me irascebar. Nam qui nihil mediocre de tuo excellenti ingenio sperarem, iniquo animo ferebam non id agere te, ut Resp. Literaria quam diutissime industria et laboribus tuis fruatur, etc. atque aliis id genus interjectis, cum de obitu Scaligeri monuisset, ac publicam privatamque jacturam, ut par erat, moestissimis verbis extulisset, Levabor, inquit, non mediocri parte hujus aerumnae, site valentem de reditu cogitare intellexero. Omnia igitur depone, corpori servi. Quantam diligentiam in valetudinem tuam contuleris, tanti me fieri a Te putabo. Si Pater fuisset, an, quaeso, poterat magis esse sollicitus? An majorem affectum testari? Curam de valetudine ejus gerere? Quasi spes opesque tum omnis Literati Orbis, tum privatim suas in tam tenero capite, et vixdum annos quindecim nato (quis crediderit!) sitas optimus Senex judicaverit. Plura erant hujusmodi in iisdem Literis, et flagrantissimi amoris, et mirae sollicitudinis plena, quae idcirco sigillatim non adduximus, quia passim illae prostant, et plenius a benevolo Lectore (si tanti judicaverit) legi illic poterunt, nos digitum solummodo intendimus, quia festinamus.
Quamvis autem et taedii et languoris multum is morbus Heroi nostro pareret, nunquam tamen usque adeo afflixit divinae particulam aurae, ut omnino a studiis et vigiliis abstineret. Verum in victus plane et indomitus, quem initio ad Libros Libri Primide Primatu excudendum tradidit. Mox FLORUS insecutus est, Anno CIC IC C IX. Infinitis locis post Cl. Gruteri curas emendatus atque explicatus; quem ipsi etiam Grutero, tum gratitudinis ergo, tum etiam ut arbitrum eum sibi caperet, dedicavit. Annum vix tum impleverat quintum supra decimum CLAUDIUS noster, et tamen adeo exquisita ad eum Authorem jam tum post tot doctissimorum virorum labores observaverat, ut viros summos iterum in admirationem abripuerit. Obierat tum magnus Scaliger: verum superstes Casaubonus, quo cum ille paria facere solitus dum viveret, in laudando SALMASIO nostro, pro eo tunc temporis in Epistolis suis respondit, et nunc quoque hoc loco pro aliis respondebit, cum unus tunc ac solus principatum in Literis obtineret. Ergo ad SALMASIUM ille, post acceptum Nilum et Florum, de Libellis, inquit, quos nuper a Te editos misisti, etc. Unum scito, ita mihi placuisse hoc tuarum Lucubrationum, ut neminem tota Europa tuorum aequalium putem tibi comparandum. Parum dixi: sed nolo in os. Atque addit iterum aliquid de valetudinis cura, quo magis credatur ista animitus, Iterum Numen, inquit, convenio, et pro tua sanatione vota facio. Tanti intererat SALMASIUM valere, et curis suis superesse. Quod tamen in tantum vir ille maximus tum suspiciebat, neque id immerito, ipse deinceps Heros noster pro crepundiis pueritiae suae habuit, et jam gravior annis, ac doctrina provectior plane contemsit, et abjecit; cum alias animadversiones jam haheret SALMASIO dignas. Juvat audire, quae in eam rem olim ad Clarissimum atque Eruditissimum Virum FRED. GRONOVIUM scripsit, Epistolâ hujus Libri CXI. Scio me Auctorem illum (de Floro loquitur) olim in Germania curasse edendum, CUM VIX QVINDECIM ESSEM ANNORUM (Nota.) Praeter mea errata tot alia. de suo accumularunt operae, ut foetum illum numquam promeo agnoverim. Habeo tamen ad editionem paratum elegantissimum illum Auctorem: qui ubi prodierit, si unquam prodit, ostendet quid intersit
inter puerilia rudimenta et maturioris aetatis curam. Ergo et ex illis apparet falsam esse computationem, quam vulgo in designanda aetate CLAUDII nostri servarunt Viri docti. Si Anno CIC IC LXXXVIII natus fuit Florum in Burgundia ediderit oportet Anno hujus Seculi III. ante quam etiam de Germania cogitaret: aut si in Germania edidit circa Annum hujus aevi IX (ut omnino verum est) jam oportet XX et amplius annorum fuisse; et sic insignitum Ejus mendacium fuerit, quod ipsius manu rotundis literis consignatum heic expressimus. Sed et alia sunt, quibus confirmem quod dico; et habeo mihi adsentientes Viros Clarissimos ac SALMASIO nostro, dum viveret, perfamiliares.
Praeter ista STEPHANUM De Urbibus etiam habuit paratum ad praelum sexcentis amplius locis a se emendatum, ac maxima parte ex Antiquissimo Codice Bibl. Palat. auctum. Cui, si bene memini, versionem etiam adjecerat, potius temporis fallendi, et styli exercendi gratia, quam quod necessariam judicaret. Mirum dictu, quantopere hujus Operis videndi desiderio teneretur magnus olim Casaubonus; atque operae pretium erit ipsius verba adducere, quod laudes contineant, quae ne adulto jam et sene fuissent indignae. In ea igitur quam ad eum Lutetiâ dedit ipsis Kal. Septembr. Anno hujus Seculi VII. Stephano tuo quid factum sit, ait, discupio scire. Nam is Liber nobis nunc cummaxime esset usui. Multa enim, ut scis, Polybiana ille Auctor attingit; in quibus, si quid a te fuerimus adjuti, antiqua fide profitebimur, per quem profecerimus. Est sane is Liber admodum depravatus: ut non mediocris. laus eum videatur secutura, qui meliorem saltem publicaverit, quam priores fecerunt. Hoc ego a Te spero, et certo scio ita fore. Mox iterum: Tantum illud opto, ut et quam primum editionem matures, et ut, nihil eorum omittas, quae videntur nostris studiis posse conducere. Ecce Principem Literarum Puero SALMASIO fasces demittentem, et qui omnes docere tunc posset, praesertim in Graeca Literatura, a Puero (cur enim aliter appellem?) quatuor et decem annorum
Reditum ad Parentes jam meditabatur SALMASIUS noster, cum repente cupido eum cepit Romam videndi, et reliquias ac monumenta potentissime ac latissime olim dominantis Populi. Et jam itineri sese accin xerat, atque in comitatum Mercatorum quorundam se dederat, cum ea ipsa nocte, quae praestitutum profectioni diem praecederet, terribili insomnio turbatus, et vocem audire visus quam maxime eum dehortantis ab eo incaepto, atque interminantis quoque, si eam viam insisteret, nunquam vivum reversurum, consilium illud penitus abjecit, Praesertim cum cogitaret, quam caute illic sibi agendum foret ne vitae discrimen, aut aliud malum incurreret; dein si vel cautissime ageret, malevolentium tamen hominum artibus, cum jam fama undique notus esse coepisset, facile prodi et deferri posse. Tum et illud accedebat, Nilum et Barlaamum, Pontificiae Monarchiae hostes acerrimos, ipsius cura non tantum vulgatos, sed et expolitos esse; unde et tanto certius periculum adiret, et si vel optime res caderet, temeritatis tamen notam effugere posse desperabat. Et quid, quaeso, tunc magni Roma habuit, aut quid nunc etiam habet, cujus videndi aut lustrandi tanta Eruditos vel cupido incesseret, vel necessitas urgeret? Cum praesertim quae ad Eruditionem, et notitiam Antiquitatis facere possunt aut Inscriptiones, aut aliud genus monumenta, tam accurate, eorum operâ ac studio qui viderunt,
Patriam ergo cogitavit, et jam spoliis insignis opimis, quasi totidem armis instructus, quibus rem Literariam jam labantem instauraret, vel Hostes veritatis, et hoc potius, aggrederetur, paternas sedes, et natale solum elegit, unde primum impetum faceret. Tum videre eum Parentes, qui impensius eum amabant, atque incredibili ejus videndi et amplectendi desiderio se teneri significaverant, efflictim expetebant. Nec necesse fuit currentem impellere Quid quod dissidia indies et bellorum motus in Germania gliscerent; qui tum Academiam Heidelbergensem atque opulentam Bibliothecam, tum Germaniam universam haut ita multo post miserandis modis vastarunt. Protinus ergo convasatis rebus suis SALMASIUS noster, tendit in Burgundiam ad Parentes; exacto jam in Germania solido triennio. Notandum hic obiter, errorem admissum in exprimenda subscriptione ejus Epistolae Casaubonianae ad Salmasium nostrum, quae in priori Editione numerum habet XLI, recentiori vero IC CCLXIV. Datam enim subscriptio, ut nunc extat, innuit Lut. Paris. vi. Kal. Septemb. CIC IC CXIII. atque ex ipso quidem Literarum contextu apparet Salmasium etiam tunc in Palatinatu haesisse; quod turbare fortean posset Lectorem minus attentum. At ne quidem Parisiis tunc fuit Casaubonus, sed Londini, ut scimus; neque ex Anglia, postquam semel intraverat, pedem unquam extulit. Tum ex altera quae
Florus et Barlaamus; in ista altera demum editum Florum sperat, neque dum viderat. Ante eam ergo locanda est, et sic patebit non A. CIC IC CXIII, sed CIC IC CVIII scriptam fuisse.
Vix pedem in Galliam intulerat, cum Optimus et vere Magnus HENRICUS IV. detestanda Regicidae Ravaillacae manu occubuit. Omnis ex eo casu Gallia in luctu, et imminere tum plane pernicies universae Genti videbatur. In primis vero lugere Eruditi, et sortem suam miserari, cum, eo extincto, nihil sibi tutum fore vererentur a diris et crudelibus Lojolitarum machinationibus. Gallia ergo omnis in motu. Interea noster aut in Parentum AEdibus, aut Praediis Suburbanis, studiis porro operam navavit, et publicum luctum, turbas, commotiones, quae aures saepe verberabant, Musarum amaenitate temperavit.
Et hic frequentare denuo cum Eruditis Literarum commercia occoepit; qui ad eum undique, facto velut agmine, difficultates suas solvendas deferebant. Per illud tempus, edidit misitque ad SALMASIUM Spicilegium suum in Harpocrationis Lexicon Eruditissimus Maussacus, quo quae a SALMASIO potissimum, post Notas suas vulgatas, per Literas didicisset, collegerat; praemissa admodum honorifica Ejusdem mentione, et elogiis non vulgaribus passim inspersis.
Interea Lutetiam aliquando excurrere, arctiorem cum Doctissimis et Amplissimis totius Regni Viris Sillerio, Thuano, Puteanis, Memmio, Servino, Rigaltio, aliisque, qui alicujus aut nominis aut dignitatis tunc erant, familiaritatem contrahere. Rigaltio imprimis utebatur, cum ei Regiae Bibliothecae cura incumberet; cujus quoque aditum ejus beneficio quoties vellet impetravit. Et cum jam ad graviores curas se accingeret, omnemque prorsus Graecam Romanamque Historiam, ipsius quoque Naturae arcana, denique Res Ritusque Veteris Ecclesiae penitius scrutandas et indagandas suscepisset, praeter ea
Inter has curas,
Eodem fere tempore rogatus ab Amico quid sentiret de sententia quam super REGIONIBUS ET ECCLESIIS SUBUR BICARIIS Sirmondus cum Sociis foveret, quae sibi visa essent et libere admodum, pro more, et erudite ac solide Literis commisit, quae mox etiam ejusdem Amici, ad quem scripserat, opera Parisiis tum vulgata sunt, et quia nobis mire quoque placuerunt, ac legi posse cum publica utilitate judicavimus, nec nisi raro in his Regionibus occurrant, praelo iterum subjici, et ad hujus voluminis calcem adjungi curavimus.
Successit deinceps ingens et aureum opus COMMENTARIORUM in AUGUSTAE HISTORIEAE SCRIPTORES, qui Suetonium sequuntur, et Minores appellari solent. Nam post Casauboni obitum, quo nemo melius hos Authores curaverat, in tota Gallia nullus repertus est, qui post ipsum aliquid hic tentare vel posset vel auderet. Et cum alii nemini obtrudi posset hoc negotium, itum est in Burgundiam ad CLAUDIUM nostrum; qui licet in alio argumento tunc versaretur, et nihil minus expectaret, cum dudum Notas et emendationes suas, et excerpta ex MSS. Pall. Quae habuerat ad illos Authores proprio usui dicata,
Vixillud opus absolverat Heros noster, cum negotium illi denuo procuravit Sirmondus. Nam cum videret multum de existimatione sua apud Viros eruditos imminuisse Epistolam SALMASII de Suburbicariis, ne scilicet omnino victum se silentio suo testaretur, Libellum iterum reposuit, sed qui honori ejus nocuit magis quam profuit. Et cum tam misere haut multo ante vapulasset, sexcentis tamen novis plagis obnoxium tergus maluit reddere, quam non ulcisci veteris et jam in cicatricem coeuntis vulneris, injuriam. Multum illic se versat, saepe auras verberat, aut cum umbra sua litigat. Quae manifesta sunt, et omnibus comperta negat: errores erroribus connectit; et dum veteres defendere annitur, de novo plures iterum committit, in multis sibi contradicit, in plerisque nugatur, in omnibus fere hallucinatur; et cum miserandum saepius, passim et quovis loco deridendum propinat; ut verissi me omnino alibi SALMASIUS, judicavit, ac certissimis quoque argumentis comprobavit. Eum Librum, quia tunc Parisios SALMASIUS cogitabat, Adventoriam Sirmondus inscripsit. Haud diu siluit SALMASIUS, verum ilico Parisiis EUCHARISTICON illi
Adventoria reposuit. Quo Libro quam alte jam Anquitates et Origines Ecclesiasticas penetrasset, quam solide intelligeret, luculenter admodum docuit. Et Sirmondum plane ad incitas redegit, ut vel ipsi Doctissimi e Pontificiis testantur; nec ausus est deinde unquam cum SALMASIO pedem conferre.
SALMASIUS jam aevi maturior, et quo commodius quod reliquum erat vitae conficeret, coepit de conjugio cogitare: et Uxorem sibi sumpsit Nobilissimam et generosissimam Matronam ANNAM MERCERIAM, Filiam Amplissimi ac Doctissimi Viri JOSIAE MERCERI De Bordes, Gryniaci Domini, Magni illius Viri JOANNIS MERCERI, variis atque eruditissimis ingenii monumentis inclyti, Filii. Viri, ut Heraldus publice testatus est in eo ipso opere quod contra Salmasium scripsit, praecellentis ingenii, ac doctrina eximia, sed sagacitate et rerum gerendarum et explic andarum magis clari. Unde et in pretio et honore semper fuit apud Regni Proceres, et a maximo Rege HENRICO IV. variis atque amplissimis dignitabus ornatus. Dubiumque reliquit, utrum prudentia et fortitudine in juvandis Patriae rebus, an solida et omnigena eruditione magis excelleret. Scripsit atque edidit, dum vixit, Notas doctissimas et elegantissimas in Tacitum, Aristaenetum, Dictyn Cretensem, Apuleji Librum De Deo Socratis, et Nonium Marcellum. Invenio praeterea et in Casauboni Epistolis crebram mentionem Commentarii ejus in Tertulliani Pallium, verum an editus ille fuerit, non potui hactenus indagare. Caeterum cum summa eruditione modestiam quoque et candorem raro admodum, sed necessario et summe laudando conjugio junxerat; adeo ut cum in Notis ad Tacitum multa contra Lipsium disputasset, ab ipso Lipsio tamen insignem laudem meruerit, quia et cum causa, et cum modo hoc faceret, uti ipse scribit in quadam Epistola ad Baudium, quae extat in Nov. Ed. Baudianar. Epist. Cent. IV. Ep. XXIX. Cum eo SALMASIUS, dum licuit, vixit conjunctissime, et, ut fuit semper Plinianas Exercitationes sub exodium, cum forte mentionem optimi et doctissimi Soceri sui injecisset, Ejus, inquit, Viri interitu quantam nuper jacturam fecerit Resbublica Litteraria satis sciunt quibus vel de solo nomine notus fuit. Ego vero cui doctrinam ejus ac virtutes propius intueri ac stupere contigit, hoc magis etiam testari possum; et cum privatum damnum, quod ex illa morte sensi me maxime tangere, sicut facit, debeat, haud minus et publici caussa afficior quamvis in illo homine non me Socerum duntaxat amisisse crediderim, sed Patrem, sed socium studiorum, adjutorem, fautorem, laudatorem summum, et quidquid est denique majorum minorumg necessitudinum. Ingenio eum sagacissimo, judiciol imatissimo, eruditione consummatissima si dixero, vera quidem me praedicare consensus omnium fatebitur, sed partem hanc esse laudum ejus nec maximam scio, quibus pro re ac merito latius explicandis alius a me destinatus est locus, ideo hic parcior ero. Talem ergo Socerum, sed pauxillo tem. pore, habuit Heros noster; et hunc quoque prudenter admodum elegerat. Quid enim, qui solas aestimabat animi dotes, caetera, quae mundus suspicit, calcabat, an adsciscere alium sibi Socerum commodius potuit, quam consortem studiorum suorum, et qui cum eo ad gloriam quoque immortalitatis sapientiae via grassaretur? sed et potentiae atque authoritatis tantae apud suos, quanta a Literato Viro desi derari potuit.
Interea temporis Commentarios ad TERTULLIANI PALLIUM ediderat SALMASIUS noster: opus diffusa admodum Eruditione differtum; et quod omnem pene antiquam Rem Vestiariam tractaret. Argumentum ut difficile admodum, ita utilissimum ac necessarium cognitu iis omnibus, qui cum utilitate Veterum quorumvis Scripta versare studeat. Parenti vero
Benigno de Salmasia inscripserat; ut aliquod erga eum publice extaret gratitudinis suae monumentum. Quippe cui pene soli non
Ad graviora interim gradum jam promovens, et ipsa Naturae Arcana, vidit sibi Heros deesse aliarum Linguarum cognitionem; ergo ad Graecas et Latinas, Orientales etiam plerasque, Hebraeam praesertim, et Arabicam cogitavit adjungere: ne quid in posterum esset, ubi sistere impetum ingenii in indagandis omnigenae et cujusvis reconditae eruditionis adytis cogeretur. Verissime enim ab Eruditis hactenus vel judicatum, vel compertum, omnes omnino scientias quasi quodam arcano Naturae vinculo sibi invicem connexas: Et frustra quempiam in una rite absolvenda desudare, nisi caeteras quoque noverit. Quia ergo per omnia longe lateque se diffunderet vastissimum illud ingenium, ut tanto confidentius de Orientalium Rebus, cum occasio ferret, pronunciaret, tum etiam quidquid illi prae caeteris exquisiti de omni Scientiarum genere in Scripta retulissent, addisceret; in eam curam totum sese tradidit. Et quia Magistri copia, licet diu quaesita, non oblata est, placuit tandem experiri ecquid sine Magistro hic etiam proficere posset, ut pene in caeteris omnibus fecerat. Et hoc belle admodum processisse, testis ipse in Epistola ad Grotium, quam etiam hoc volumine exhibemus. Et satis manifesto apparuit, quantum in eo stadio profecisset, in Divinis Exercitationibus Plinianis.
Per idem tempus commodum accidit, ut amicitiam suam illi et singularem affectum ultro offerret vir et eruditione et genere Nobilissimus, nec sine honoris praefatione nominandus Fabricius de Peyreso, Regius in Aquae-Sextiensi Curia Senator, Literarum magnus, dum vixit, instaurator, et Literatorum Maecenas plane incomparabilis. Is ergo qua potuit ope atque opera suppeditatis undique subsidiis, SALMASII institutum
Baronis Riantiensis, operâ vero et curâ Nobilissimi et Amplissimi CONRARTI, Consiliarii ac Secretarii Regis Christianissimi, Viri omni laude majoris, comparatas; quod gratitudinis ergo publice heic profitendum duximus. Minima horum pars est, quam in Annalibus suis de Vita Inclyti Viri, Vir summus Petrus Gassendus nuper admodum memoravit: quin et multa perperam (nescio quo fato) relata, alias fortasse docebimus. Quid quod et AEgyptiacae Linguae Arcana, et universam pene veterum. AEgyptiorum Theologiam, Astrologiam, Mysteria multa Hieroglyphica, longius latiusque, ut Amplissimo Peyrescio satisfaceret, explicârit. Inde tanta utrimque animorum conjunctio, tanta et tam arcta necessitudo coorta, ut non credam ullum alterum pari affectu Tabulam Cebetis Arabicam, quam ante quindecim annos noster Heros publico exhibuit. Qui ergo tam magnifice de Salmasio olim meritus fuit, et quem tam impense vicissim Salmasius amavit, non erat a nobis sine honesta gloriosarum virtutum et
Personabat jam Universum Orbem SALMASII nomen. Nec a Doctis tantum aestimari, in pretio haberi, ad coelum evehi; sed et a Potentissimis Rebuspublicis, ipsisque Regibus ultro ambiri coepit. Singuli Eum sibi vendicare, sibi soli asserere exoptabant. Oblatis ergo lautissimis conditionibus primum VENETI tentare; quod crederent immortalem ab Eo sidere Patavio suo splendorem accessurum. Et quia publicas Lectiones detrectabat, quod videret eas studiis suis obfuturas, iterum oblatis aliquot Aureorum millibus solum orarunt (quod nuperrime ex amico didicimus) ut ter in anno publice praelegeret; modeste tamen recusavit, et gratias egit tum privatim, tum publice etiam, dicato Iis stupendo admodum et immensae eruditionis Opere EXERCITATIONUM PLINIANARUM AD SOLINUM.
Quod opus, vel potius, quem Thesaurum, quibus cedo laudibus satis digne efferemu? Divinum appellat Beverovicius, alii infinitae eruditionis; nobis omnigenae Eruditionis latum et vastum pelagus vocare nunc adlubescit. Paucis verbis, sed vere omnia complexus sum. Et horror quasi me invadit, et mentem stupor occupat, quoties ambitum tam immensi aequoris animo circumspicio. Recte olim et eleganter Plinius Nepos Opus Historiae Naturalis Avunculi sui vocavit, diffusum, eruditum, nec minus varium quam ipsa esset Natura. Lib. III. Epist. V. At si hoc seculo vixisset, ut ingenuus erat, magnusque et idoneus eruditorum omnium aestimator, quid de AUGUSTO hoc EXERCITATIONUM SYNTAGMATE dixisset? Praesertim ubi tot Avunculi Historiae Naturalis, et solidius, et doctius, et accuratius dicta ac diducta offendisset? Et haec tantum
Plinio, compilatorem ejus Solinum in contextu operis persequendum sibi sumserat. Tertium Volumen jam praelo paratum habuit, quo egerat De Erroribus Veterum et Recentiorum in Re Herbaria; et jam in Gallia olim edidisset, antequam ad nos veniret, nisi idoneum Typographum diu frustra quaesivisset, qui Arabica posset excudere. Unde factum deinceps, ut de Uno Libro, lapsu temporis, dum haesit in Batavia nostra, et majorem copiam habuit Librorum Arabicorum et Persicorum, ingens et diffusum opus procuderit DE HERBIS et PLANTIS; non jam secundum Plinii aut Solini ductum, nam id curriculum tum arctum nimis videbatur, sed suo sibi genio et talo decurrens. Atque illud quoque jam lucem aspexisset, nisi Didymum de Plantis Authorum rarissimum et vetustissimum ex Italia diu frustra expectasset. Quae tamen confecta habuit, etiamnum salva esse, et fortean brevi in lucem protrahenda spem Eruditis omnibus non vanam facio.
Nunc e diverticulo in viam. Postquam ergo VENETI frustrati essent spe ejus potiundi; tentavit idem BRITANNIA, quo Oxoniensi suo Athenaeo eum assereret. Aer et Regionis amaenitas, tum libertas verae Religionis videbantur eum huc inclinare potuisse, et certe obtinuissent, nisi aliquid ab Eo (quamvis lautissima conditione) petiissent, quod cum ad Nationis utilitatem spectaret, non erat tamen ad genium ipsius. Interea ipse PONTIFEX eum deperire, favorem ejus ambire, missa per Episcopum Aurelianensem amica salutatione. Petrus Aurelius Theologus Pontificius celeberrimus, in Anaeretico contra Sirmondum, in Praefat. sub finem, postquam Sirmondum acriter admodum reprehendisset, quod tam imprudenter et tam acerbe SALMASIUM, virum maximum, traduxisset, cum in ipsius ingenio nihil esset quod cum SALMASIO conferretur (sunt verba Aurelii.) Longe alia, inquit, mens et pietas fuit sanctissimi URBANI VIII. qui, pro eo quo Eruditionem et eruditos prosequitur studio, non minus Eruditionis quam Ecclesiae ipse
Princeps, HOMINEM TOT NATURALIBUS DEI MUNERIBUS ORNATUM, divinioribus gratiae donis cumulari exoptans, SALUTEM EJUS DOCTISSIMO NUPER AURELIANENSIUM EPISCOPO BREVI APOSTOLICO COMMENDAVIT. Videtur vero Pontifex eo adductus quod Libro contra Sirmondum de Suburbicariis Ecclesiis; Salmasius inter caetera doceat Episco pum Romanum antiquis temporibus non tantum Italiae, nec solius Occidentis extitisse Patriarcham, sed eamdem omnino in Oriente potestatem obtinuisse; quod vero nunc in Occidente solum imperet, Graecos id Schismate suo curasse, quo jugum summi Pontificis excusserunt, Orientemque ab Occidente absciderunt, seseque a Communione Romanae Sedis segregarunt; ut utar verbis ipsius Salmasii. Et sane idem Ille praeviderat, cum de Epistola sua sub finem Eucharistici sui praedicet nihil non habere Romanum, ac proinde non dubitare quin Romae videri, legi, haberique potuerit. Cum Sirmondi altera sententia, qua contendit specialem solummodo Occidentis, nec omnium quidem ejus Provinciarum, Patriarcham fuisse Episcopum Romanum. Interea dissimulabant illi, qui Salmasio hac in parte faverunt, de corruptis temporibus nec nisi quarto seculo et sequentibus aliquot intellexisse, cum optime nosset Salmasius omnino illud Imperium esse Juris positivi, et usurpativi, non institutionis divinae aut Apostolicae. Quicquid sit, maxime versatum Salmasium in omni antiquitate Ecclesiastica, et Sirmondum aliosque Iesuitas istius temporis Coryphaeos longe post se relinquere haud latenter testati sunt: atque exinde magis magisque amicitiam ejus ambire, conari ad suas partes penitus traducere; aut si hoc non possent, variis beneficiis ac lenociniis avertere ejus animum a scribendo contra Romanam Religionem intenderunt: quia scilicet calamum ejus, et accerrimum in Disp utando judicium coeperant extimescere.
Haec inter, circa annum hujus Seculi XXX, de vocando SALMASIO in hanc nostram Bataviam commodum cogitari coeptum est. Urgente imprimis Nobilissimo AERSSENIO gloriosae
Placebat SALMASIO libera Respublica, ubi posset praesertim pacate incumbere detexendis, quas inchoaverat, Observationibus in Universum Primitivae Ecclesiae antiquitatem, quas inter minas et pravas Lojolitarum machinationes aegre admodum absolvisset; et jam confectas praelo unquam committere posse desperabat. Cum praesentiam suam omnino ei rei necessariam judicaret, et in tota Gallia nusquam satis fidum aut tutum locum inveniret. Illud vero unum nunc agebat; atque eo omnia sua studia, omnes curas dirigebat, ut omnibus machinis Romanum Pontificem, unde tanquam a capite morbus omnis in reliquum Ecclesiae corpus defluxisset, adoriretur. Eâdem causa et olim Casaubonum permotum novimus, ut Angliam pro Gallia sua eligeret; quo liberius istic vacaret confutandis Cardinalis Baronii Annalibus Ecclesiasticis. Bataviam tamen hac in parte prae Anglia praeferebat Heros noster, quod majorem semper in Republica quam in Regno libertatem esse judicaret. Verum nonnihil ab injuria aeris metuebat, qui corpusculum nactus esset plane omnis frigoris impatiens, et incommoda quae inde obvenire sibi possent, in Germania abunde fuerat expertus. In primis vero et hoc illi dolebat ut ingenuus semper fuit et candidus, rem in eum statum fuisse deductam, ut nisi multorum invidiam et odium incurreret, accipere hanc conditionem non posset. Quin maluisset in alterum propterea deferri, ne inimicitiam ejus deinceps experiri cogeretur,
Post alia atque alia ergo, quia instarent perpetuo Curatores, et eas offerrent conditiones, quae sine fastus suspicione recusari non posse videbantur; assensit eorum petitioni, et circa exitum Anni CIC. IC. C. XXXII. in hanc Urbem cum Familia appulit. Quanto ibi applausu, quanto gaudio, quanta exultatione, quanto honore, quanto omnium ordinum et aetatum confluxu exceptus sit, longum foret hic referre, et properantibus nunc in hoc ipso folio operis Typographicis ad alia porro transeundum. Illud solum hic addam, nullo Professoris, multo minus Professoris Honorarii titulo, ut ridiculi homines finxere, evocatum fuisse; verum ea solum lege, quomodo verissime in Oratione Funebri V. Cl. Adolfus Vorstius commemorat, ut nominis sui honorem Academiae huic impertiret, Scriptis eandem illustraret, praesentia condecoraret. Cum SCALIGER vocatus esset ad implendam vacantem ex decessu J. Lipsii Historiarum et bonarum Literarum publicam professionem: licet eam postquam venisset, detrectaverit. Atque ut re ipsa quoque significarent Amplissimi Curatores, longe, Se eum constituere supra Professoriam conditionem, publica authoritate locum illi in publicis actibus aut aliis occasionibus decernunt ante omnes Professores, immediate post ipsum Magistratum hujus Urbis: quin et singularem illi et segregatam a reliquis sedem in Academia conficiendam mandant. Quibus vero machinationibus, quibus artibus, quo conatu, hunc illi honorem disturbare et irritum reddere laborarint Illi, qui supra se locari eum publico mandato aegerrime patiebantur, et perpetua se invidia discruciabant, non diducam hic latius, ne videar sopitas
Quibus vero et quantis Divini ingenii sui lucubrationibus hic omnem iterum eruditionem promoverit; quam fortiter Religionis hostes, quam solide alios a se dissentientes confutârit, si singulatim commemorare hic contendam, operam omnino perderem; quia vel quibusvis laudibus, nedum meis, majora sunt, et omnia uno verbo melius et rectius fuero complexus, si dixero fuisse singula SALMASIO digna. Catalogum eorum infra Lectori nostro exhibebimus, ut numerum ineat; et, si ante non legit, ex ipsorum, si
At quos quantosque amicos e vestigio ultro consecutus sit in hoc Belgio, non possum accuratius, et verius dicere, quam omnes fuisse, qui probi essent, et Eruditioni pretium ponere novissent. Patet ex his Literis, quanto impetu undique, quasi certatim, ad eum convolarint, amicitiam et benevolentiam ejus expetentes, et amplius patebit, ubi plures undique receperimus, quas intelligimus collectas nobis asservari. E praecipuis semper fuere Nobilissimi, et Amplissimi, Aerssenii, Willelmi, Hugenni, Staackmanni, Graswinkelii, Sciverii, Heydani, Vorstii, Golii, Herebortii, Beverovicii, Colvii, Gronovii, Vossii, Riveti, Spanhemii, Crucii, Junii, Dievii, Latii, Walaei, Elichmanni, Wevelichovii, aliique aut generis nobilitate illustres, aut eruditionis fama praecellentes.
Multum quoque et familiariter eo usa est, Serenissima BOHEMIAE REGINA: et de gravissimis saepe difficultatibus cum eo contulit. Quin et Celsissimi et Praepotentes Heroes FRIDERICUS HENRICUS, et GULIELMUS II. Gloriosae Memoriae ARAUSIONENSIUM PRINCIPES, saepius in consilium adhibuere, super Rebus Politicis, ac militaribus. Et cum aliquoties cum Augustissimo Principe FRIDERICO de Veteri
Romanorum Militia, ejusque varia mutatione, et discrimine sub Consulibus et Caesaribus (quod hactenus Eruditos omnes latuerat) sermones miscuisset; tam impense placere sibi SALMASII illas Dissertationes MAGNUS HEROS, et Belgii nostri Mavors significavit, ut Scripto eas consignari protinus jusserit. Et paruit ejus Mandato quam lubentissime SALMASIUS.
Syntagma ergo aliquod de MILITIA ROMANORUM, quod dudum animo conceperat, et cujus gustum saepe Amicis id flagitantibus per literas dederat, tandem auspiciis AUGUSTISSIMI HEROIS serio et accurate tractare primo Gallice, deinde et Latine, aggressus est, nec destitit donec ad finem deduxisset. Integrum tamen videre PRINCEPS non potuit, cum acerbissimo et Bonis omnibus aetatem lugendo excessu prohibitus sit. Varios deinde casus expertus est ille liber et diu per amicorum manus ambulavit; donec ad aliquem, Virum Celeberrimum, pervenit, qui hactenus fideli, sed incommoda publicis utilitatibus, custodia asservavit. Utrum vero aliud praeterea et majus opus conceperit, cui hoc ferviret pro Apparatu, an hoc ipsum fuerit, quod promiserat, incertum mihi est atque incompertum. Cl. Sarravium audiamus in Epist. quadam ad Gronovium; Longiuscule, inquit, Epistolae modo (de Militia loquitur) crediderat olim posse omne istud definiri, et absolvi: sed jam sententiam mutat, grandiusque volumen promittit, quod majoris adhuc OPERIS ad Arausionensium Principem erit vice Apparatus. Magnus sane liber est, quem hodie habemus, et rem omnem plene pertractatam habet. Aliquot ejus
Anno CIC. IC. CXL. Parentem amittit jam grandaevum, et praeter propter Octuagenarium, qui et ductor infantiae ejus et fidissimus Paedagogus, et jam provecta aetate magnum illi et solatium et praesidium fuit. Quantopere ille obitus SALMASIUM nostrum percusserit, vel ex hoc apparet, quod testantibus viris
Praefatione ad Epictetum et Simplicium In aliis adversis fortiorem esse posse; in hoc tamen uno, ubi agitur, erga suos affectus, rem tenerrimam etiam sapientissimis, ne fortiorem quidem se natum velle.
Ergo illud malum in causa suit, cur in Galliam tum festinarit. Abrupto filo COMMENTARIORUM de PHILOSOPHIA STOICA nunquam detexendorum. Impetrata ergo ad certum spatium ab Ampliss CURATORIBUS discedendi venia, auctoritate Praepotent. D. D. ORDINUM Hollandiae et West-Frisiae, quo tutius, simul et magis honorifice eo duceretur, injunctum fuit Tandem, inquit, contigimus dextram, qua nulla potentior armis Palladiis. Solidos decem dies illum hic detinui: diluculo, mane meridie, vespere, nocte intempesta, ejus lateri indivulsus haesi. Expectas jam ut librum scribam, non Epistolam: omnino opus eo esset si cuncta exequi esset animus.
Parisios vero ubi appulit, confluxere ad eum eruditi omnes, et Regni Proceres; hi salutare eum, amplecti, colere, suspicere, atque admirari. Colloquia et multiplices sermones, discertationes de quavis materia Theologicâ, Juridicâ, Philologica, de Rebus Ecclesiasticis, cum Amplissimis et Clarissimis Viris, Grotio, Heraldo, Milleterio, aliis, longum esset memorare, et legentur alias in ipsius Salmasii Epistolis quas Parisiis tunc ad Amplissimum Sarravium Rothomagum de omnibus ac singulis accuratissime perscriptas asservamus. Illud interea, hic monebimus, plane incredibilem esse amorem et affectum, quo Illustrissimus atque Eminentissimus RICHELIUS eum complexus est. Quibus vero conatibus, quo studio, quantis viribus annisus sit eum in Gallia retinere, integrae Historiae res foret, si persequeremur: paucis hic absolvero, si dixero nihil non intentatum reliquisse. At nullae opes, nullae Attalicae conditiones, nulli vel amplissimi honores, nihil denique, quod allicere quemvis alium potuisset, generosissimum Heroem flectere unquam potuit. Nummos cum offerret, bis tanto obtulit, quam in Belgio nostro obtineret; de promta persolutione si forte metueret, optionem illi dedit, velletne viginti millia Coronatorum Aureorum simul et semel, an annuos sex mille, a tali amico quem ipse eligeret, an vero fundum aliquem, qui ultra tria millia florenorum annuo reditu conferret, recipere. De libertate; summam illi fore, et quam vellet sumeret. Onus aliud non imponere, nisi mansionem et sedem in Gallia eligeret eam ubi vellet. Tandem cum frustra omnia tentata essent, aliquot post Mensibus, a Deputato Regio iterum sollicitatur, et quidem vehementius. Colloquium ipsum ita sefert Salmasius: Que le Roy et SON EMINENCE avoient absolument resolu de me retenir, et me retirer des Pays estranges, jugeants que c' estoit une honte et vn deshonneur pour la France, de m'y laisser retourner; comme j' allegay la dessus que difficilement me pourrois-je desgager, ayant de si grandes obligations a Messieurs les Estats pour l' honneur qu' ils m' avoient fait et pour les promesses que je leur avoy faites de ne les point quitter, il me repartit que j' estois bienplus oblige au ROY par ma naissance, et m' allegua qu' ils avoient tire du fonds de l' Italie vn excellant peintre par cette mesme raison. Au reste qu' on me lieroit icy par de si doux liens, que je n' aurois pas subject de regretter les Hollandois, que tout ce que je demanderois, on me l' accorderoit, et qu' on me bailloit la Charte blanche. Que je misse sur vn billet ce que je desirois pour pouvoir demeurer dans Paris, qu' il seroit mon Agent envers S. M. et S. E. et que rien ne me seroit refuse.
Contra illa constantem et obfirmatum semper animum opposuit Heros noster, libertati suae metuens, ne qua in parte aliquando detrimentum caperet. Nam quae meditabatur, aegre in Gallia admissum iri, et multorum odia excitatura verissime et prudentissime judicabat: tum aliam, atque aliam insequentibus temporibus, ut Regnorum etiam et dominantium sua est varietas, faciem rebus posse induci: ea autem erat SALMASIUS indole, ut in causa Religionis et veritate asserenda, contra quoscunque Adversarios, vel Amicos etiam, antiquum semper et constantissime obtineret, non flecti. Ut hac in parte cui Eruditorum comparari queat, hactenus non inveniam.
Interea vero maturare iter in Burgundiam instituit, quo sic honesto subterfugio Regis et Cardinalis tam obnixis et tam potentibus sollicitationibus sese subduceret; et Paternis quoque Rebus cum fratribus, qui jam convenerant, herciscundis incumberet. Accidit interim, ut dum Divione versatur, Anno CIC. IC. CXLII. d. IV. Decembr. fatis cederet RICHELIUS. Quem haud diu post secutus quoque est Rex ipse LUDOVICUS XIII. Anno sequenti, M. Majo. Hinc respirare iterum Salmasius, et quasi de recuperata jam plane ac plene sua sibi libertate triumphos agere.
At ubi peractis negotiis Lutetiam rediit, sub exitum Anni CIC. IC. CXLIII. ecce aliam de novo dividiam illi parit, qui RICHELII locum obtinebat Dum hic moratur (inquit, et de Salmasio loquitur) illum omnes Regni ordines, ita virtutes ejus merentur, sollicite et curiose invisunt. Vult volunt caeteri omnes eum Lutetiae detinere Attalicis conditionibus, quas omnes aspernatur ut Leydam denuo repetat, ibique possit suo arbitrio vivere et scribere. Quod negotium ne latius tum serperet, confestim etiam ante hyemem statuit transfretare et infelici admodum ac permolesta navigatione reversus est in Bataviam nostram ipso anno CIC. IC. CXLIII. Mense Decembri, cum triennium praeter propter in Gallia exegisset.
Consules Leydenses, quo illi affectum suum, et quanti eum aestimarent, novo beneficio testarentur, Aulam Principis, quae in hac civitate ampla est et augusta, singulari liberalitate, quoad viveret, illi et familiae ejus habitandam concedunt.
Pauci interea menses abierant, cum de novo in Gallia de eo revocando cogitari coeptum est. De prospero expugnatae Gravelingae successu gratulatus
Verum et hac vice, ut alias, generose eas conditiones SALMASIUS recusavit. Ergo post repulsam passam, ut tamen aliquod REGIS CHRISTIANISSIMI in SALMASIUM affectus extaret publicum et perpetuum testimonium, licet absentem, EQVESTRI ORDINE donavit, et in SANCTIORIS CONSILII sui Ordinem transmisso honorifico Diplomate adoptavit.
Fervebat jam sub praelo opus DE PRIMATU, et ejus fama orbem Europaeum pervaserat, maxime vero Britanniam, cujus Ecclesiae variis circa causam Episcoporum et Independentium dissidiis tum sciendebantur. Et quemadmodum Dissertatio de EPISCOPIS et PRESBYTERIS, multum juverat optime sentientes, in abrogando jure Episcoporum (quod multi ex Proceribus et Viris Primariis ultro cum gratiarum actione testati sunt); SCOTIAE PROCERES, Literis a Cancellario consignatis eum invitârunt, ut contra Indepentes etiam aliquid in isto opere tentaret, cum in eo jam essent, ut penitus condemnarent. Simul honorificas etiam illi conditiones obtulere. De Independentibus ergo et Controversiis Anglicanis ex professo scribere constituit, et hinc in inde quaedam ejus generis in scriptis deinceps editis inspersit. Quasi ab uno tum Salmasio, portentoso et vastissimae scientiae inter mortales Oraculo, aequi et iniqui judicatio omnis pependisset, ad eum undique omnis ordinis et nationis Viri cum dubiis ac difficultatibus suis tanquam ad
Ferventibus ergo tantopere et gliscentibus indies dissidiis in Ecclesiis Anglicanis, consilium Salmasii saepius per Deputatos implorarunt Regni Proceres, quae tum praesens praesentibus, tum per Epistolas lubentissime iis suppeditavit. Erat autem in ea sententia, postquam comperisset Presby terialem statum citra Episcopalem in iis Ecclesiis cum pace consistere non posse, prout nata istic ingenia viderat, aliquam moderationem adhibendam, et Episcopos quidem non omnino tollendos, sed cum restrictione majoris, quam obtinebant, potestatis admittendos, ut Ecclesiae essent moderatores una cum Presbyteris. Quale regimen ad schismata et dissidia evitanda olim quoque primis seculis in Ecclesia diu obtinuisse scimus, et ante Hieronymum: ut primatus aliquis Episcopi fuerit inter Presbyteros, sed ordinis tantum, nec absolutae Jurisdictionis. Licet ex eo primatu postea, malitia istorum temporum, omnis Hierarchia, quae nunc inter Pontificios obtinet, profluxerit. Melius tamen illud regimen, et haud dubie cum summa utilitate processurum in Anglicanis Ecclesiis existimabat. Cum videret contra sublatis Episcopis omne genus haeresium et Schismatum pedetentim gliscere, et repentinam illam mutationem, ac nimis violentam, nec institutam eo ordine ut fas erat, aliquando causam fore miserandae per universam Britanniam calamitatis. Voluit ergo ut essent Moder atores perpetui Presbyterorum collegii; Et sic diu ante ad ipsum PRINCIPEM ELECTOREM, per litteras sententiam super his difficul tatibus ab eo rogatus perscripserat. Quin et non latenter eam ipse deinceps Responso ad SALMASII literas probari sibi significavit, et pluribus quoque Presbyterianorum non displicuisse. Juris tamen divini esse Episcopos quatenus a Presbyteris distinguuntur, nunquam dixit, nunquam scripsit Salmasius: contrarium passim et ubivis in Libris de Episcopis et Presbyteris, De Foenore, de Primatu Papae
Ergo hoc unum adhuc deerat ante obitum SALMASII honoribus, ut Potentissimam quoque et Eruditionis omnis studiosissimam Principem CHRISTINAM, Suecorum, Gothorum, et Vandalorum Reginam, impensius faventem sibi experiretur. Non poterant ejus animum Doctrinae avidum satiare tot undique accersiti V. V. CLL. et doctissimi, nisi iis Salmasius accederet. Eum ergo amicissimis Literis invitat ut ad se veniat quam primum, flagrare enim vehementer desiderio videndi ejus et audiendi. Interim dum Is se itineri accingeret, ne quod sibi tempus, ne qua occasio in posterum elaberetur, qua aliquid ab eo discere posset, rogat (haec enim erant ipsissima verba) ut posset cum eo litteras commutare, et de studiis suis eum consulere. Litteras ergo dein crebras inter se et perfamiliares mutuitarunt; et scribebat illa fere Latinas, omnes bene longas, saepe plurium, aliquando et sex septemve paginarum. At cum aliquandiu tardaret ab itinere suscipiendo. Heros noster, praesertim quod frigidissimi istic aeris et saevissimae hyemis, quae illic omnino esset transigenda, injurias extimesceret; tandem illa significavit, aut magis illi fore festinandum, aut sibi ad eum esse proficiscendum; jamque hoc fracturam fuisse, si conditionis suae ratio aut Regni commoda tulissent. Omnino enim ardere cupiditate penitius Eum cognoscendi.
Ergo ad iter Salmasius se accingit Anno CIC IC CL. Mense
Haec inter, licet varias undique ab amicis literas reciperet, vacare tamen responsionibus ad ipsas non potuit. Ut sine causa inde sequius aliquid de constantia amoris ejus Viri Clarissimi, quibuscum frequenter per literas fabulari consuêrat, opinati sint.
Meliori tandem valetudini redditus, cogitare coepit de reditu; Regina contra obstare, et offerre ei lautissimas et amplissimas conditiones, quo suam illi operam perpetuo addiceret. Verum obstrictus hujus Academiae Curatoribus, quibus et fidem dederat se reversurum, manere ultra non potuit. Discedentem vero quanta liberalitate, quot officiis cumularit, quam aegre a se dimiserit, paucis absolvere non possemus; affectum sane quam luculentissime testata est in iis Litteris, quas post excessum Ejus, ad nobilem et generosam matronam, Viduam ipsius scriptas infra exhibemus. Illud quoque hic addemus, duos e filiis ejus CLAUDIUM DE SALMASIA, Dominum de Mursaut etc et JOSIAM, Dominum de Plessiaco, luculentis illic honoribus et lautissimis muniis condecorasse. Quorum ille Parentis vestigiis nunc insistens, turbatis in Suecia rebus, quietiorem in Gallia locum delegit, ubi Musis vacat et sibi; et Graecis Latinisque literis sub Parentis ductu probe excultus, ad graviores porro Disciplinas, mira ingenii perspicacia, et Regia via grassatur. Hic vero nuper, ut accepi, fortiter admodum et perquam gloriose in armis, quae contra Polonos gesserat pro Suedis, occubuit.
Et jam tempus quoque videtur, ut ad excessum maximi virorum sermonem flectamus. Luctuosum sane argumentum, et quo maluissem aetatem abstinere, quia sine summa animi aegritudine non possum ejus reminisci. Sed quo nos filum orationis jam deduxit, age celeriter pertexamus, et fugiente ac festinante calamo extremum Vitae maximi Herois Actum transeamus, ne diu nos rei omnium luct uosissimae cogitationibus discruciemus. Spadam ergo cogitans ejus Uxor male habens, Anno CIC IC CLII, sub finem Julij, haud gravate ab eo impetravit ut se comitem itineris praeberet, praesertim pelliciente jucundissima et suavissima anni tempestate. Mosae Trajecti per diem unum aut alterum moratus Salmasius, Serenissimum COMITEM AD RHENUM salutavit, ab eoque amicissime exceptus, commutatis ultro citroque aliquot, de Politicis praesertim rebus, sermonibus; mox, quia Uxor, morbi caussa, festinabat, quod reliquum erat itineris absolvit. Spadae cum esset, fallendi temporis caussa, protinus se accinxit confutando Miltonio, idque sine Libris, et sola adjutrice memoria; cum esset ipse sibi ACastro, Senator Sylvae-Ducensis; qui eo etiam valetudinis curandae causa se contulerat. Rogatus a D. Stuarto an non in omnibus assentiretur Fidei Reformatae Ecclesiae, prorsus assensit; et paratum se manu sua sub signandis ejus Articulis ostendit: Nullam aliam illi unquam praetulisse, quam ab ipsa infantia amplexus, Dei beneficio ad id tempus constanter servasset, et certissimis atque invictissimis argumentis veram esse comperîsset, Scriptisque editis asseruisset. Calumnias esse quicquid de Socinianismo, quasi ei aliqua in parte favisset, aut de alia quacunque heterodoxia malevolentes homines commenti essent: ipsis vero hoc ex animo condonare: et Deum sibi testem esse sincerae mentis. Tum ut officium veri Christiani quantum in se esset omni ex parte impleret, injunxit Uxori ut quae habebat domi Scripta jam confecta, et seposita in quadam arca, adversus Maximos viros dudum praelo parata, omnia ac singula flammis traderet: ne, si forte in aliorum manus devenirent, in publicum erumperent, et magnorum Virorum Famam perderent: cum iis gravissimos eorum errores confutasset. His peractis unum Deum, et coelum cogitavit, fortissimus Christi miles, et qui de Hostibus veritatis toties Dei auxilio triumphasset, nunc omnes cogitationes ei curae impendere, quomodo ultimum hostem, mortem inquam, debellaret. Advocato ergo saepius Dei auxilio, et iteratis ad Servatorem suspiriis ac precibus, tandem d. III. Septemb. inter circumsistentium lacrymas et singultus circa horam nonam, piissimam animam Deo reddidit. Praesentibus multis Pontificiis, qui cupiditate videndi ejus accurrerant; Deo sic volente, ut quos tota vita hostes infestissimos expertus esset, nunc in glorioso hoc actu constantiae suae in vera Religione testes haberet. Ita vixit, ita mortuus est Maximus Virorum, et vere ERVDITORVM PRINCEPS. Cadaver postridie Trajectum delatum ac sepul tum ibidem est in majori templo.
Causam morbi qui indagarunt, arbitrati sunt hanc potissimum extitisse, quod Spadanas Aquas sumsisset fere inter edendum, contra vulgarem consuetudinem. Inde cibum minus coctum, et nimis crudum transiisse statim ad Chylum, hinc alia atque alia mala, tandem mortem ingruisse. Accedit et illud; Aquas ea tempestate valde insalubres extitisse, ut solent pro temporis varietate, et arcanis quibusdam Naturae Legibus, aliam atque aliam faciem in duere. Adeo ut illo anno plerique decubuerint, qui eas bibissent, sed et magna pars mortalitatem expleverit. Erat et Veneni suspicio. Quidquid sit,
Quam liberet jam paulo fusius exspatiari in laudes maximi Virorum! quam ampla esset materies! Sed Limites Praefationis jam excessi. Nunc demum video frustra me fuisse, cum tam arctis spatiis includere tam portentosi tam vasti ingenii laudes tentavi. Aliquot folia jam insumta sunt, et nihil aut parum dixi. Nugae sunt hactenus, prae iis quae dicenda mihi restare nunc demum animadverto. De Indole ejus, de studiis, et eorum ratione, de ingenii dotibus, deque Eruditionis ejus partibus, quam multa possem, et quam eximia narrare, quae comperta habeo: et tamen necdum praecipua, nedum omnia, assequerer. Accidit mihi in hoc narrationis filo, quod iis qui in immenso Pelago versantur, quo diutius navigant, eo longius a littoribus abesse se deprehendunt.
Ne tamen nihil dicamus, breviter, et prout se in memoriam dabunt, inconcinno et minus exacto ordine, nonnulla in sequentes paginas conjiciemus, quae restare nunc videbantur neutiquam ptaetermittenda: et solum digitum intendemus; alias vero latius, si Deus velit, persequemur.
In Laboribus ergo fuit indefessus: studio et ardore in pervestigandis Scientiis, Disciplinis omnibus excutiendis pertinacissimo. Memoria vero prorsus stupenda. Adeo ut pares illi hac in parte vel universo orbe paucissimi, superiores nulli.
Omnia eum in numer ato habuisse, quae unquam legisset, et expedit a polluisse facundia, qua eloqueretur, testis in quadam Epistola ad Is. Vossium Illustris Sarravius. Librum de Mutuo adversus Cyprianum scripsit plane sine Libris, cum padagra impediretur in Museum ascendere. Tota etiam Dissertatio de Episcopis et Presbyteris, extemporanea est. Et nusquam fortius disputat. Judicio vero fuit accerrimo, et illoopus fuit, in rite disponendis ordinandisque quae memoria depromeret; argumentis commode inveniendis, solid e firmandis, diducendis, quibus Adversarios aggrederetur, et profligaret. Ad haec promtitudo incredibilis, hinc quindecim diebus librum integrum scribere, et illud sola potuit memoria adjutrice. Epistolis omnibus (et eae erant propemodum infinitae) quibus de Rebus quibusvis difficillimis rogabatur, respondere ex tempore, intra horam aliquot folia implere, ut fundere eas potius quam scribere crederetur.
Ad ista Eruditionis adjumenta, naturae hujusdem beneficio quoque aditum paraverat sibi et penitissimum quidem, ad Exoticas linguas quoque, Occidentales et Orientales pene omnes, idque sine Magistris. Praeter Europaeas plerasque, et Septentrionales, Latinam et Graecas omnes, Hebraeam, Chaldaeam,
Clypeus tuus septemplex, millenis jaculis sustinendis et retundendis sufficit: solus contra omnes. Inde et multorum invidiam incurrere, aliorum odia, plurimorum aemulationem. Et cum saepe in Theologia, Jurisprudentia, Medicina, Philosophia, nova multa, et meliora quam quae vulgo docerentur, erueret; factum ut in se saepe concitarit harum Scientiarum Professores, qui non patiebantur ab illo se doceri, quae ignorarent; cum gradum nullum in Scientiis haberet. Liroe! Liroe! et his ipsis abunde respondit in specimine Confut. Herald. Cap. 1. Plerosque tamen, et probos, habuit sibi faventes; et magis ac magis eo nomine addictos.
De FOENORE TR. APEZITICO, ut multos sibi habuit adverfos, ita alios et plures plane assentientes. Marezium publice, Libro contra Boxhornium. A. Colvium in quadam Epist. ad Ipsum; cujus verba hic bona fide exhibemus. Quod ad ipsum opus attinet, (Liber est de Foen. ) in eo multa praeclar a invenio, et lubens fateor me non videre quod responderi possit tuis argumentis e Scriptura Patribus, Conciliis, Jure Civili, et rectis rationibus petitis: per quae omnia luculenter ostendis, quod Trapezitae, modo intra cancellos a Magistratibus positos maneant, ad Sacram Synaxin admitti debeant. Quid quod ipsa Synodus Hollandica Anno CIC IC CXL. lectis et expensis SALMASII
Opus DE USURIS eximie laudant Virimaximi; Seldenus Libro VI. de Iure Rat. et Gent. C. X. Freinshemius, Qu. CXXXVII. ad Lib. Taciti de moribus Germanorum. Pro Sententia vero Ejus de Mutui Alienatione, quam contra omnes Jurisconsultos ausus fuit asserere, constanter quoque semper pugnavit in ipsius gratiam Magnus J. C. et ingens, dum viveret, Academiae nostrae ornamentum B. Schotanus: quin et peculiari Libro stabilivit, qui hactenus apud haeredes latet. In Gallia vero, magnus et Juris omnis peritissimus Talaeus, Regius in suprema Curia Parisiensi Advocatus, cum primo aspectu ut novam, et
Sententia de COMA, licet moderatissima, et solidissimis argumentis suffulta, (quippe qua cum calamistris, exotici pulveris inspersionem, affectatam omnem colendi comendique curam et artem aperte damnarat, solam decoram et modestam caesariem defenderat) etiam suos repperit ad versarios; plures tamen, et eos doctissimos ac publicos, fautores, Theologos, Senatores, aliosque viros celeberrimos, et amplissimos. Deinde eandem plerique etiam qui oppugnarant amplexi.
In Explicatione Aphorismi Hippocratis de CALCULO, cum a CL. Beverovicio et aliis, sed cum ratione, dissensisset; Alios tamen, et peritissimos ac doctissimos Medicos in partes suas pertraxit: quin et probat sententiam ejus, et Hippocratem passim in Scriptis melius quam vulgo ab aliis fieri assolet, interpretatum, nuper mihi cum honorifica ejus mentione, testatus est, qui, si quis alius, testari hic potest, CL. Lindanus, M. D. et Professor in hac Academia doctissimus, et celeberrimus.
Fuit ergo quod in Theologia Theologos, in Medicina Medicos, in Jurisprudentia Jurisconsultos, in Philosophia ipsos Philosophos doceret. Hinc ab omnibus rogatus, de quibusvis arcanis et adytis in quavis Scientia. Quae plerumque etiam felicissime reseravit. Hinc assurrexit ei quicquid toto Orbe fuit eruditorum.
Quam faventes sibi habuerit, etiam in Theologicis, universos per totam Galliam Pastores, testis locuples in Epistolis Sarravius, praesertim eâ quae Lut. data est, XLVIII. Jul. CIC IC C XLV. Et illud ipsum Viri summi, Dallaeus, Langlaeus, Bochardus, Amyraldus, Cappellus creberrimis ad eum Litteris, comprobarunt.
In JURISPRUDENTIA, cum eam tantum Mutuo, de Usuris et modo Usurarum, de Testamentis, tum de aliis obviis et interim occurrentibus materiis uberrime disceptavit.
In MEDICINA, Theoretica, Practica, Botanica, quam intime esset versatus, quam profunde doctus, Testes Dissertationes de Calculo, testes Medici celeberrimi, coram quibus de morbis suis et eorum natura summa cum ratione disseruit. Testes denique amplissimi, et locupletissimi Commentarii quos de Herbis, et Plantis, earumque Viribus et differentiis, tum sigillatim De Saccharo, et Manna, adornaverat, fortean in lucem aliquando protrahendos.
In PHILOSOPHIA quantum posset, luculenter probatum dedit; quando De anima ejusque facultatibus ad Epictetum et Simplicium, tam diffuse, et tam solide disputavit; et satis manifesto ex penitissimis Peripateticae et Antiquae Philosophiae thesauris illic demonstravit, nullos minus esse Peripateticos, aut Aristotelicos, quam qui hodie eis titulis superbiunt.
Ergo hinc credo jam apparet quibus causis compulsus fuerit CL. Vorstius, quibus item caeteri, quos sub initium hujus Praefationis
Nunc mores si memorare aggrediar, Zelum et Pietatem, modestiam, ingenuitatem, liberalitatem, comitatem, fidem candorem, sinceritatem, verba me citius multo quam materia deficeret: et quem non ista lassare valeant, etiam disertissimum, et Orationis copia instructissimum. Quantus et quam incorruptus veritatis assertor, quam generosus in ea contra omnem omnium impetum propugnanda, extiterit, si quis digne enarrare instituat, operam perdiderit: A deundus ipse SALMASIUS in divinis operibus est, ut inde qualis fuerit ediscatur. Interea cum doctissimo et CL. Sarravio (in Ep. p. 116) Venusinum illud perpetuo accinere illi possumus; NEMO. GENER OSIOR ILLO.
Illud vero quod in Litteris ad CL. Crucium. Ep. XXXV. aeternitati consecratum voluit, quod et quantum est magnarum virtutum ejus, quas cum immensa eruditione copulaverat, argumentum. Nihil moror libros, et combustos omnes velim, si doctiores tantum, non etiam meliores, qui dant illis operam, reddere idonei sunt.
Quam affabilem quam comem, quam liberalem semper se et erga obvios quoslibet praebuerit, nemo fere est qui ignoret. Quaecunque ex Vett. MSS. Excerpta habuit, quas Observationes in Authores, Libros ipsos MSS. Ipsos denique suos Commentarios, si posceretur, lubentissime et liberalissi me concessit. Quin et humanitatem ejus hac in parte et liberalitatem ipse Scaliger in Epistolis suis jam olim meritissimis laudibus praedicavit.
Quam modeste vero de se sentiret, quam se infra alios deprimeret, alios supra se extolleret, licet ipse omnibus jure superior esset censendus, quantopere Scaligerum aestimarit, Casaubonum praedicarit, alios Viros Eruditos extulerit, tum in his Epistolis quas damus, tum in Praefatione Not. ad Hist. Aug. Scriptores, tum alibi locis quam plurimis abunde testatum reddidit.
Denique, ut finem faciamus, quid amplius ad humanae sortis perfectionem, quanta in hoc seculo datur, requiri possit, quod non in Salmasio, exundaverit? Verum enimvero beatum ab omni parte fuisse, quis vero est qui contendat? Dei hoc est, non hominis. At supra homines tamen quadam singulari et inusitata felicitate eminuisse, illud est quod nos asserimus; et probasse hactenus putamus. Naevos suos habuit, et Sol, splendidissimum Sidus, etiam suos habet.
Corpus sane tenellum, imbecillum, variis morbis ac languoribus obnoxium nactus erat. Adeo quidem ut ab ipsa usque infantia continuo cum doloribus et invaletudine luctatus sit: ut saepe dicere solitus fuerit, non se credere alium hominem pluribus corporis malis fuisse vexatum. Cephalgiae, Gravedines, dentium horribiles cruciatus, sanguinis effervescentis incommoda, febrium omnes omnino species et classes, dolores Colici, tum et Arthritici, perpetui atque conjunctissimi per omnem vitam, sed duri, comites extitere. Unde coelestis animus vacare consiliis et cogitationibus saepenumero prohibebatur, cum tam incommode habitaret, et vicem ejus hac in parte saepe iu Epistolis suis Casaubonus doluit. Quid hic tamen culpari jure possit, non video; quin potius laudanda hic venit incredibilis ejus in ferendis hisce doloribus constantia, quam saepe amici, qui invisebant, mirabantur.
Sed enim ad iram quoque paulo fuisse procliviorem, praesertim sub vitae exitum, non est cur diffiteamur. Ut erat generosae indolis, nihil frigide nihil languide agebat. Praesertim ubi veritas esset asserenda. Probare tamen semper nimium ejus impetum non possumus, neque volumus. At excusandum esse, et
Epictetum et Simplicium. Tum re quoque atque opere idem testatus est, cum paulo ante obitum sollicite admodum Uxori injungeret, ut quaecunque adversus VV. CLL. et amicos acerbius conscripserat, quamvis tuendae veritatis causa, omnia ac singula, seorsim in quadam arca seposita, flammis mandaret.
At voluit Deus O. M. hoc tum corporis tum animi incommodo admonere eum suae conditionis, ne forte nimia mentis praecellentia, ut homines ad arrogantiam et ambitionem proclives sunt, hominem se esse oblivisceretur; Nam qui ingenii dotibus omnes homines facile anteiret, corporis tamen incommodis, quamplurimis concessit. B. Paulum (2. Cor. XII. 7.) vehementi malo vexatum olim legimus, ne se nimium efferret
Caetera quae objectare illi solent, aut calumniae merae sunt, et otiosorum hominum commenta, aut admodum frivola, neque rationis quicquam habentia, et omnino ridicula.
Criticum ajunt fuisse, quasi hoc immane peccatum foret, Criticum esse. An, quaeso, illi qui hoc Ei criminis (si Dis placet) objectant, sciunt quid sit Criticus? arbitror eos ignorare, et omnino ignorant. Discant ergo, si placet, ab ipso Salmasio, in Dedic. Hist. Aug. Script. et videbunt quo sensu Criticus dici possit, imo et dici velit Salmasius noster; tum quid intersit inter suas de Criticorum officio, opiniones: et rem ipsam. Sin alium malint, magistrum illis Vossium do, Libr. I. de Arte Gramm. C. VI. Huic alterum adjungunt, quod Grammaticus, fuerit: et certe hoc Scaligero, hoc Casaubono etiam vitio ab illis datum. At idem Grammaticus, qui Literatus. Ergo literas quoque omnes et universam Specimen Confut. Heraldi. C. I. Et caeteros hujusmodi fursuris accusatores ad Judicia Regum, Principum, et maximorum virorum, quae supra passim enarravimus, nunc ablegamus, et bonam mentem illis optamus. Jam ut convitia, dicteria, obtrectationes, calumnias, tales ac tantas, quibus nullo suo merito saepissime impetitus fuit Heros noster, praetervehar, solum hoc Plautinum illis regero:
Dum ista scribo, significat mihi Maximus
Vellem hic si possem, prolixius aliquid de instituto hoc nostro adtexere, verum omnino nunc prohibeor. Illud interea profiteri hic necesse habeo, me multimodis obstrictum esse Viris Clariss. atque cruditissimis J. Dallaeo, Lud. Cappello, Jac. Golio, Constant. Hugenio, Job. Fred. Gronovio, Is. Vossio, Is. Sarravio, aliis, qui hasce Literas et infinitas alias vel ipsi suppeditarunt, vel ab amicis mihi impetrarunt. Quorum exemplum ut sequantur quoque amplissimi et doctissimi Viri, penes quos aliae hujusmodi Literae asservantur, publice hic rogatos oratosque volui; tum etiam ut hanc qualemcunque operam a nobis praestitam, aequi bonique consulant, et studia nostra favore suo prosequantur. Propediem (si Deus volet) Libros secundum et tertium quos habeo jam paratos, simul cum altera parte hujus Voluminis, ad annum usque: CIC IC CXL. pro ducta, Typographis exhibebo. Dabam raptissime Lugd. Bat. VIII. Id Aug. CIC IC CLVI.
NIlus et Barlaamus de Primatu Papae. Heidelb. CIC IC C VIII. et Lugd. Bat. CIC IC C XLV.
Florus cum Commentariis. Heidelb. ex Bibliop. Commel. CIC IC CIX. Idem ex iter ata edit. cum plenioribus Animadversionibus. Lugd. Bat. apud Adrianum Wijngaerden. CIC IC CXLVIII. et CIC IC CLV. Apud Elzev.
Explicatio Duarum Inscriptionum, Herodis Attici etc Item Notae ad Dosiadae Rhodii ovum, Alas, Securim. Theocriti Fistulam. Lut. Paris Apud Hier. Drovart. CIC IC CXIX.
Epistola de Regionibus et Ecclesiis Suburbicariis. Paris CIC DC XIX.
Notae in Historiae Augustae Scriptores. Ibid. CIC IC C XX.
Eucharisticon Jac. Sirmondo. Pro adventoria, De Regionibus et Ecclesiis Suburbicariis. Ibid. CIC IC CXXI.
Notae in Tertullianum de Pallio. Ibid. CIC IC C XXII. et Lugd. Bat. apud Joh. Maire. CIC IC CLVI.
Exercitationes Plinianae in Solinum. Paris. apud H. Drovart. CIC IC CXXIX
Lucius Ampelius. Lugd. Bat. apud Elzev. CIC IC CXXXVIII. et rursus CIC IC CLV.
De Usuris. Ibid. CIC IC CXXXVIII.
Notae in Pervigilium Veneris etc. Lugd. Bat. apud Fr. Hegerum et Hackium.
De Modo Usurarum. Lugdun. Batav. apud Elzev. CIC IC CXXXIX.
De Foenore trapezitico, Ibid. apud maire. CIC IC CXL.
Diatriba de Mutui Alienatione, contra Cyprianum. Ibid. CIC IC CXL. sub nomine Alexii a Massalia.
Commentarius in Epictetum et Simplicium. Ibid. Anno Eod
Tabula Cebetis cum Prolegomenis. Ibid. Eod. Anno.
Notae ad Achillem Tatium. Ibid. apud Hagerum. Anno Eod.
Interpretatio Hippocratei Aphorismi LXXIX. Sect. IV. De Calculo. Cum Epistolis ad Beverovicium. Lugd. Batav. apud J. Maire Eod. Anno.
Responsio ad Epistolam Johan. Cloppenburgii. Ibid. Anno Eod
Brevis Confutatio Notarum Larvati Theologi in excerpta Dissert de Trapezitis. Ibid. Anno Eod.
Dissertatio (sub nomine Wallonis Messalini) de Episcopis et
Ibid. apud. I. Maire. CIC IC CXLI.
De Lingua Hellenistica, et Origine ac Dialetis Graecae Linguae. Ibid. apud Elzev. CIC IC CXLIII.
Funus Linguae Hellenisticae, et ejusdem Ossilegium. Ibid. apud J. Maire. Anno Eod.
Epistola ad Menagium, de Herode Infanticida, Paris. CIC IC C XLIV.
De Coma; super cap. XI. I. ad Cor. Lugdun. Batav. Elzev. CIC IC C XLIV
Dialogus de Coma. CIC IC C XLV.
Arnobii Textus emendatus. Lugd. Bat. apud I. Maire. CIC IC C XLV
Observationes ad Jus Atticum et Romanum. Ibid. Anno Eod.
Disquisitio De Mutuo, qua probatur non esse Alienationem Ibid. Anno Eod.
Confutatio Disputat. Jac. Wissembachii de Mutuo. Ibid. Eod Anno.
De Mutuo, Adversus Joh. Tabor. Ibid. Anno Eod.
Item contra Fabroti Epistolam. Ibid. Anno Eod.
Epistola ad J. Pacium, (sub Nomine Simplicii Verini,) de Libro Postumo Hug. Grotii. CIC IC C XLVI.
De Transsubstantiatione, (sub nomine Simplicii Verini) contra H. Grotium. CIC IC C XLVI.
Epistolae ad Th. Bartholinum, de Cruce et Hyssopo. Lug. Bat. I. Maire. Anno Eodem.
Tractatus De Subscribendis Testamentis; et Annulis Antiquorum. Sive Specimen Confutationis Animadversionum Des. Heraldi. Lugd. Bat. ex Officinâ Elz. CIC IC C XL VIII.
De Annis Climactericis et Antiqua Astrologia, Diatribae. Ibid Eodem Anno.
Deferisio Regiapro CAROLO I. ad CAROLUM II. Septies et amplius recusa. A. CIC IC C XLIX. et CIC IC C L.
Adjuvit praeterea, et multis de sus suppediatis luculenter emendavit et illustravit,
Plautum, Ed. Boxhornii.
Phaedrum, Ed. Rigaltii.
Suetonium, Ed. Schildii.
Virgilium, et Servii Comment. ad eum, Ed. Schrevelii.
Juvenalem et Persium, cum Scholiaste, Ed. Schrevelii.
Sulp. Severum, Ed. Hornii
Et alios sine numero.
Libri partim confecti, Et parati jam olim ad editionem; partim affecti, et inchoati.
EXercitationes Plinianae, quas inter et Libri deHerbis et Plantis. Aliquot voll.
Dissertatio de Saccharo et Manna.
Tractatus Theologici Miscellanei. ingens volumen in 4.
Notae in Ammianum Marcellinum. Quarum Specimen extat Epist. IV. et VI.
Commentarius in Concilium Eliberinum.
Epigrammatum Graecorum Anthologia, infinitis locis auctior, Latina item interpretatione et luculentis Annot at ionibus illustrata.
Commentarius de Officiis Domus Augustae: ingens opus.
Commentarius in Arnobium: cui Praefixerat Dissertationem de
ratione Nominum, Cognomimum, et Agnominum apud Veteres.
Libri De Ordine, Rebus, ac Ritibus Ecclesiasticis. Vastum opus, et cujus exigua portio est Liber de Primatu Papae.
Annotationes in Novum Testamentum. magnam partem absolutae Comment arius de Militia Romanorum.
Exercitationum De Philosophia Stoica, in Simplicium et Epictetum, pars Altera. Cum Prolegomenis uberrimis, de manuductione ad eandem Philosophiam.
Annotationes in Tertulliani Apologeticum, Librumde Corona Militis, De Spectaculis, De Habitu Muliebri, et De Cultu Feminarum.
Emendationes in Hesychii Lexicon, et Hae brevi excudentur. Comment arius et emendationes in Stephanum De Urbibus, cum Interpret. Lat.
Liber de Instrumentis Musicis Veterum.
Observationes et emendationes in Ovidium.
Diatriba de Termino Vitae.
Commentarii De Re Vestiaria et Coloribus.
De Acia et Fibulis Antiquorum.
De Usuris Iustinianeis.
Comment arius in A. Gelli Noctes Attic as.
--- in Diogenem Laertium.
--- Lucium Ampelium.
--- M. Antoninum de seipso et ad se ipsum.
--- Hygini Gromatici Librum de Castr ametatione.
--- Martialem.
Libri De Re Nvmmaria.
Diatriba de Vita Josiae Merceri.
Commentarius in Rationale Imp. Romani.
Exercitatio de Scriptis Plinianis.
Comment arius De Sibyllis.
Animadversiones in Annales Card. Baronii.
Liber de Aromatis.
Dissertatio de variis Annorum Formis.
--- de Gemmis.
Dialogi aliquot de Coma.
Notae in Antiquas Graecas Inscriptiones.
Etymologicum Latinum.
Apologia contra Miltonium pro Defensione Regia.
Et infinita alia quae nunc non occurrunt. Potuisse autem omnia haec dare, si longiorem Vitae usuram ei Deus concessisset, patet tum ex iis quae de ingenii ejus dotibus pauca de multis supra narravimus; tum quoque ex iis quae de his rebus passim in aliis operibus intermiscet.
LOUIS par la Grace de Dieu, Roy de France et de Navarre, à nos amez et feaux Conseillers, les gens tenans nostre chambre des comptes à Paris, Salut.
Estans bien informés que l'Eminente doctrine du Sr. de Saumaize, Conseiller en nostre conseil d' estat, et sa singuliere Erudition en toutes sortes de Sciences, joinctes aux belles qualites qui accompagnent ordinairement ceux qui ont de si grandes lumieres d' esprit, l' ont fait rechercher par divers Princes, et Republiques, pour servir d' ornement à leurs estats, et les rendre plus Illustres par la demeure qu'y feroit un si grand personnage; nous avons estimé à propos le dit Sr. de Saumaize, estant né nostre subject, d' ancienne et Noble Race de nostre Duché de Bourgogne, de l' appeller de la Ville et Université de Leyden en Hollande, où il est depuis plusieurs années en grande consideration, en la place du defunct Sr. de l' Escale; et luy donner moyen dans nostre Royaume parmy les Siens, de produire avec repos et tranquilite d' esprit ce que ses longues et laborieuses estudes luy peuvent fournir de plus rare et de plus exquis. Pour ces Considerations, de l' advis de la Reyne Regente, nostre tres-honnorée Dame et Mere, avons par ces presentes, signées de nostre main, accordé et accordons au dit Sr. de Saumaize
la somme de six mille livres de pension, par chacun an, à prendre sur les deniers de la Recepte particuliere de l' eslection de Paris; voulans que par chacun an, et à commencer de la presente année, la dite somme soit employée en despense au nombre des charges de la dite Recepte particuliere, et qu' elle soit acquittée par les receveurs, sans aucune nonvaleur n' yretranchement. Si vous mandons et ordonnons que vous ayez à faire registrer ces presentes et du contenu en icelles jouir et user ledit de Saumaize pleinement et paisiblement. Mandons aussi à nos amez et feaux Conseillers en nostre Conseil d' estat et Tresoriers de Nostre Espargne, presens et à venir, chacun en l' année de leur exercice, de payer bailler et delivrer au dit de Saumaize la dite somme de Six mille livres de pension par chacun an, aux termes et en la maniere accoustumée, en vertu des estats qui en seront par nous expediez par chacune années; et rapportans par eux ces presentes ou copie d' icelles deuement collationées pour une fois seulement, avec la quittance du dit de Saumaize sur ce suffisante, nous voulons la dite somme de six mille livres estre passée et alloüée en la despense de leurs comptes, desduite et rabatue de la recepte d' iceux par nos gens de nos comptes. Vous mandant ainsi le faire sans difficulté; CAR TEL EST NOSTRE PLAISIR. Donné à Fontainebleau, le troisiesme jour de Sept. l' An de Grace, Mil six Cens quarante quatre, et de nostre Regne le deuxiesme. Signe LOUIS: plus bas, par le Roy, la Reyne Regente sa Mere presente, Signé de Lomenie; et seelle sur simple queue du grand du grand seau de Cire jaulne; et sur le dos est escrit, enregistrée au Controlle general des Finances. Par moy Conseiller du Roy en ses conseils et Controlleur general des Finances de France. A Font ainebleau, le vingt cinquiesme jour de Septembre, CIC IC C XLIV. Signé Particelle.
Collationné à l' original par moy soubsigné Conseiller du Roy, en sa Court du Parlement de Paris, ce premier Octobre MDC XLIV.
SARRAU.
SI la mort du grand SAUMAISE est aujourd' huy le subject de desplaisirs de tout ce qu'il y a de gens raisonnables au Monde, et que de toutes parts l'on vous en console; jugez quel doit estre mon ressentiment dans cette perte irreparable: vous scavez quel estoit l'estime, dont j' honnorois son merite; et vous estes tesmoing, que j' avois pour luy des sentimens de tendresse aussy veritables, que je les aurois peu avoir pour un Pere: j' etois sur le point de luy en renouveller les protestations, lors que la funeste nouvelle de cette mort inopinee me fist tomber la plume de la main, et me laisser sans autre pensee, que cette, de regretter la perte d' une personne qui m'etoit si chere. Imaginez vous apres cela quels sont les mouvemens des douleurs que j'ay ressentis; et n'esperez pas de moy que j' entrepreme de vous consoler: vostre douleur est juste, et vous devez employer le rest de vos jours a pleurer cette perte, et le crime d' hommicide, que vous avez commis sur ses escrits. Estes vous si ennemie de vostre propre gloire, et de la memoire du deffunct, que vous avez ose profaner vos mains par un tel sacrilege? vostre obeissance est cruelle, et jene vous pardonneray jamais, d' avoir fait mourir pour la seconde fois celuy de tous les hommes qui meritoit le mieux d' estre immortel. Par donnez je vous prie le transport, l' indignation m emporte, et je ne puis m'empescher de vous reprocher cette perte inestimable, que je voudrois pouvoir rachetter par un tresor. Mais puis que le malheur a voulu que nous eussons us si ample subject de regretter cette mort, il est juste que par les ressentimens que j' en tesmoigne, je me justifie des soubcons d 'estre mediocrement interesste a la gloire de ce grand homme; c' est ce qui.
me reste a faire pour me laver du crime que vous m'imposez. Et quoy que vous ayez fait pour me donner subject de me plaindre de vous, je me souviendray pourtant toujours que vous estes la vefve de ce mesme Saumaife, que j' ay ayme comme un Pere, et dont j' honoreray toute ma vie la memoire. Ie m' en souviendray toujours, et je feray voir en vous, et en ses enfans l' amitje et l' estime que j' ay portee au defunct; il ne tiendra qu' a vous de me faire scavoir en quoy je pourray vous favoriser, et soyez certaine qu' il n' y a rien que je ne fasse pour vostre satisfaction, pourveu que je n' ignore pas en quoy je pourray vous estre utile. Et pour ce qui est de vostre Fils, dont vous me parlez, sachez que je pretend d' avoir part a son education, et que je veux que vous mesme m' en rendiez conte, puis que je veux contribuer autant qu' il dependra de moy a lerendre digne Fils d' un si grand Pere.
CHRISTINE.
LE nombre des courtoisies que j'ay reçeues de vous m'oblige d'en avoir un tel ressentiment, qui, peut estre, n'est pas egalau merite de la chose: mais autant que le peut estre celuy qui ne sera jamais ingrat de tant de plaisirs reçeus, et en retient ferme la souvenance. Si c'estoit un payement bien loyal que des belles paroles pour des bienfaits, je tascherois à me surpasser moy mesme, et d'en coucher sur ce papier autant, qu'il me sembleroit estre suffisant pour me decharger d'une si grosse somme, dont je vous suis redevable. Mais le bien dire ne peut pas payer le bien faire. Et quand ainsi seroit, je me trouverois aussi empesché au payement de l'unque de l'autre. C'est pourquoy vous demeurerés s'il vous plaist content et satisfait de la seule souvenance que j' ay et auray tousiours des plaisirs que vous m'avés faits, à moy qui auparavant n'avois point cet honneur d'estre cognu de vous. I'ay tantost achevé la conference de vos deux Manuscrits, ou j'ay trouvé le vostre beaucoup meilleur que celuy de Monsieur de Thou. Il est grand dommage qu' il n' est plus entier. Luy seulen vaudroit une dousaine. A la fin du livre il s' est trouvé un Poeme non encore imprimé, duquel Monsr. Iuret avoit la copie, qui luy avoit esté envoyée autre fois par seu Monsr. Pithou, disant l'avoir tireé de vostre Manuscrit; mais si different de l' Archetype, ue
je ne puis quasi me persuader qu' elle n'ait esté extraite d'un autre livre que du vôtre. Ce Poeme est fort ancien, et du temps mesme de Prudence car parlant de Symmache, il dit; Posuit nuper quod Symmachus haeres. Au reste, Monsr. Milletot est tousiours apres son livre, Il le revoit, il l'amplifie et le fait latin. Mons. Jurèt luy à fourni unbeau passage pour la defense dece qu' il avoit mis enson livre, que le Roy est chef et Protecteur de l'Eglise; ce mot de chef deplaisoit à plusieurs malè feriatis de cette ville, qui ne le pouvoyent digerer. Le passage que luy donne Mons. Juret est pris d'une Epitre de Zacharias Pape à Tepin, ou il dit s' adressanta Pepin, Tu es caput et fundamentum omnium Christianorum. Ie vous escris tout ce que je scay et les petites et les grandes nouvelles, Vous scavés que ce pays icy n' en est pas trop fertile, c' est donc de vous que nous les attendrons plus grandes et de plus grande importance. Cependant je suis.
MONSIEUR
Vôtre plus humble et tres-affectioné serviteur C. SAUMAISE.
IE me sens et me tiens tellement vostre obligè que j' en ferois le subject de toutes mes lettres; n'estoit que je crains vous estre autant facheux à vous remercier, comme je me suis rendu importun a vous prier des choses qui meritent remerciement. Monsieur Milletot, que j' ay veu au subject de vos lettres, à esté bien aise d'apprendre le nom de celui qui a traduit son Livre
en latin. Il m' a dit avoir changé de resolution et vouloir le laisser françois. Seulement il se defend sur ce mot de Chef pardeux ou trois pages quil y adjouste. Nous avons recognu que ce passage du Pape à Pepin ne lui peut servir la dessus, et qu'il se doit entendre comme vous le prenez. Les Epistres qu'a fait imprimer Gretserus sont toutes pleines de semblables passages ou par tout la soubmission des Papes est tresgrande: mais comme vous jugez bien, c' est lors quils estojent pressez: autrement ils se fussent bien gardés de faire des confessions si prejudiciables. Ie vous renvoyeray bientost vostre M. S. de Prudence, avec celui de Monsieur de Thou, si je trouve une comoditè qui soit seure; si non, j' attendray a vous le porter moy mesme. Je vous prie me mander si le Sr. Maussac faict imprimer son Harpocration, et s' ils ont desia commencé. Je trouvay l' autre jour parmi mes papiers des Letres de Jungerman sur ce subject, qui possible lui pourrojent servir. Il est vray que son bel esprit qui remplit les lacunes sans aucune ayde et faveur de Manuscript, semble n'avoir pas besoing de secours. A tant je suis,
MONSIEUR
Vostre treshumble et affectionné serviteur SAUMAISE.
VOus m'aveztant donné desubject d' avoir souvenance de vous, que je serois le plus ingrat du monde, et le plus oublieux, si je ne taschois par tous mojens de vous temoigner quil m' en souvient. Vous en pouvés dormir sur l'une et sur l'autre oreille. J'y veilleray pour vous, et mes amis pour moy. Nous en sçavons desja un bon nombre, qui ne sont point sur
vostre liste. En somme je vous promets d' y tenir la main, et donner tel ordre, qu'il n'en passe point, que nous ne soyons advertis. Quant au passage de Tyrius Maximus vous m' estonnés de me dire, qu' en cette seconde edition Heinsius n' ait point veu d' avantage, qu' en la primiere. Et cependant la chose donne quasi dans les yeux. Je vais en peu de mots vous faire mettre le doigt dessus. En ce Discours Tyrius traicte de l' utilité qu' apportent les gens de guerre, et les gens de terre, c'est a dire les laboureurs; et prefere ceux la comme plus utiles, à ceux ci. Toute cette Diatribe la, depuis le comencement jusques à la fin, ne chante autre chose, si non que la liberté et domination à tousiours suivi ceux, qui ont portes les armes, comme au contraire la servitude s'est tousiours attachée à ceux qui se sont adonnés à cultiver la terre, et le preuve par l'exemple de beaucoup de Peuples. Et premierement des Spartiates, qui ne faisoient autre mestier que le maniement des armes, et vivoient une vie libre et vertueuse, et se servoient d' Eilotes et de Serfs à labourer et cultiver leurs champs. Voici les mots de Tyrius: . Ie lis donc sans rien changer . Il ne faut que d'un mot en faire deux pro , car bien souvent le se tourne en ; comme en ce mot pro , et d' autres sans nombre. Il appelle les Spartiates , comme delivrés et exempts du labourage, laissant à leurs serfs et affranchis cette vocation, et se reservant à eux une vie plus libre et plus relevée: ce qu'il apelle . Tyrius suivant la poincte de son discours tire encore d'autres preuves des autres peuples. Il dit . La mesme faute s' estici rencontrée, et pour deux mots il s'en est fait un . Or il compare ensemble la vie des laboureurs et celle des gens d' armes. Celle des laboureurs, il la nomme , celle des gens de guerre . Cette-ci libre et toute adonnée à la vertu. L'autre du tout serve et adonnée à la terre. Au commencement de son Discours il les depeint en ces mots,
MONSIEUR,
a Dyon ce 8 me Decembre 1614.
Vostre treshumble et affectionné serviteur CL. SAUMAISE.
POur response à vos dernieres sur le passage d' Ammian Marcellin touchant les Provinces des Gaules, c'est sans doute qu'il est corrompu, et ie ne sçay s' il n' est defectueux. Ie n'ay point de varieté sur cet Autheur qui soit tireé d'aucun Manuscrit, mais bien me fais-ie fort par coniecture de le rendre sain et net. I' espere donner cet Autheur incontinent apres l'edition de Spartian et de ses compagnons, y ayant remarqué tout plein de belles
choses, et dignes d'estre veues. Voicy donc comme le passage est escrit dans l'edition mesme de Lindenbruch, secundam enim Lugdunensem Rothomagi et Turini Mediolanum ostendunt et Tricassini, Alpes Grajae et Paeninae exceptis obscurioribus... habent et Aventicum, desertam quidem civitatem, sed non ignobilem quondam etc. Ie ne scache rien de plus corrompu ni de plus confus; car ni Taurini, ni Mediolanum, ni Tricassini, ni Alpes Grajae et Peninae ne sont de pas une des Provinces Lyonoises. Premierement pour Turini, ie ne fais point de doute qu'il ne faille lire Turuni, vel Turoni. Quant a Mediolanum, ie trouve deux villes de cenom Mediolanum Insubrum, et Mediolanum Santonum. Ni l'une ni l'autre ne sont, ni ne furent jamais d'aucune province Lyonoise. Pour le dernier, il est Aquitanicae Provinciae, aut Viennensis septimae: Strabon Stephanus, Ptolemaeus en font mention. Ie trouve encore un dans Ptolemaee, sous la Province Lyonoise, , et c'est possible celuy qu'entendicy Marcellin, et en ce cas il faudroit lire, secundam enim Lugdunensem Rothomagi et Turoni et Mediolanum ostendunt.
MONSIEUR,
A Dyon ce 24. Mars 1618.
Vostre plus humble et tres-affectionné serviteur CL. SAUMAISE.
I'Ay reçeu les vostres tres agreables *. Maintenant je vous prie de me conferer sur votre Manuscrit, que je sçay estre tres bon et ancien, ce passage de Tertullien au livre de son Apologie Ch. XIII. Quum de paedagogiis aulicis nescio quem cinaedum Deum facitis. J'ay trouvé dans un Manuscrit, nescio quem synhodi Deum facitis. Mais comme il n'est pas des plus anciens ni des meilleurs, je n'ay osé croire à sontesmoignage seul. Je vous prie donc de voir dans vostre livre s' il n'y a point quelque diversité de leçon en cet endroit. Vous me ferés plaisir aussi de m'envoyer la conjecture que vous avés de vostre ami sur le passage d' Ammian Marcellin. Il faut que la miene ou la siene soit fausse, car tontes deux ne peuvent pas estre vrayes; Apres l'avoir examinée, si je la trouve meilleure, je m'y tiendray. Faites moy encore ce bien de m' erivoyer les varietés que Mons. Vassau fueillant avoit remarqué en la conference de l' Epitre S. Paul avec vostre Manuscrit. Ie le vous rendray aussi tost, et ne le garderay gueres. Quant à ce que vous me mandés de l'edition d' Ovide qu'un certain Paraeus aentrepris, je voudrois luy pouvoir
servir à cause de vous. I'ay tout plein d'observations sur cet Autheur, prises tant des divers Manuscrits, et principalement du vostre, que de mes conjectures propres: mais je n'ay pas le loisir maintenant de les ramasser et les envoyer. Et puis je vous diray qu'il ne pourroit pas s'en servir utilement, ni en faire le profit du public. Je cognois les Allemans, et entre autres ce Paraeus. I'ay veu ce qu' il a fait sur Plaute, et l'edition qu'il en a donnée. C'est ce que je vous puis dire pour maintenant. Ie suis,
MONSIEUR,
A Dyon, ce 8. Iuillet 1618.
Vostre treshumble serviteur C. SAUMAISE.
IE vous remercie de la peine que vous avez prise pour moy en la conference du passage de Tertullien. Le Manuscrit que j'ay veu avoit de mesme que le vostre. Mais comme il n'estoit pas des plus anciens, ni de la bonne marque, je n'ay osè sur sa foy seule fonder la verité de ma conjecture, craignant qu' elle ne fust mal asseurée. Maintenant que j' ay vostre livre pour garant, je ne feray point de difficulté de m'y fier. Je nesçaurois assez admirer la negligence de ceux, qui nous ont donné ce traitté de Tertullien, collationné (disent-ils) si diligemment avecque les anciens exemplaires, et qui n'ont pas remarqué une difference si notable, comme est celle-ci de Sinhodi Deum pour cinaedum. Mon observation n'est elle pas belle de Synhodo Deorum? Aureste j'ay veu la lettre de Mons. le Battelier touchant le passage d' Ammian Marcellin, sur lequel je vous avois escrit il y a quelque temps. Voulez
vous que je vous die en un mot ce qui m' en semble? Il ne se peut rien de mieux sur ce sujet: et je ne sçai pas si l' on pourroit apporter à l' esclaircissement de cet endroit rien de plus vray-semblable et de plus à propos, que ce qu'il en a escrit. Pour moy, je luy suis infiniment obligè de la communication qu'il a desirè m' estre faite de tant de belles et curieuses recherches, et à vous, Monsieur, de m'en avoir fait part. Il n'y a rien au monde que je fasse plus volontiers, que d'apprendre, et il n'y a personne à qui je sçache plus de grè, qu' à ceux qui m' enseignent ce que je ne sçavois pas. Mais j' ay bien plus encore d' obligation à ceux qui me corrigent, et me redressent; et qui me font l' honneur de remonstrer mes fautes. Car je tiens qu' il y a moins de peril à ne pas sçavoir du tout une chose, qu' à la sçavoir mal. Quant à ce qui est de mes opinions, elles ne me tiennent jamais. Je leur fais prou l' amour à toutes, et n'en espouse pas une; tellement qu' il m' est tousjours libre de m' en separer quand je veux, et je le veux toutes et quantes fois que je trouve un meilleur parti ailleurs. Je voudrois faire le mesme ici, si je le pouvois, et quitterois volontiers mon opinion pour embrasser celle de M. le Battelier, si beaucoup de raisons ne m' en empeschoient, qui font que je panche tousjours du costè ou je suis tombè. Vous les entendrés s'il vous plaist, et me permettrés de les deduire toutes par le menu, et de reprendre un peu la chose, de plus haut, afin d'en avoir l' esclaircissement entier.
Il est tres-certain, et personne n'en peut douter, que du temps d' Auguste et long temps apres, voire mesme jusques à Constantin le Grand, les Gaules n'estoient divisez qu'en quatre Provinces, qui sont la Narbonnoise, l' Aquitaine, la Lyonnoise, et la Belgique; laquelle division est la mesme qu' apporte Caesar au commencement de ses Commentaires, ou il dit que la Gaule est divisée en trois peuples, assavoir Aquitanos, Celtas, et Belgas. Car il n'y a personne qui fasse doute, que sous le nom de Celtas ne s'entende la Province Lyonnoise. Pour la Narbonnoise, il n' en fait point de mention, parce qu'elle estoit desja acquise aux Romains, il y avoit long temps; et qu' ils la tenoient, non pas pour une Province Gauloise, mais pour une seconde Italie. Et c'est la raison pour quoy Pline
ne la met point en la description des Gaules, et la descrit separément avecque les Provinces d' Italie; et dit d'elle, breviusque Italia potius quam Provincia. Cette division donc des Gaules en quatre Provinces estoit du temps de Pline, qui n'en recognoist pas d' avantage; du temps de Ptolemée qui n'en met que quatre, et sous les mesmes noms, que j'ay dit ci dessus. Et depuis encore sous les autres Empereurs devant Constantin elle semble avoir durée: parce que dans les Auteurs, qui ont escrit depuis le temps de Trajan et d' Hadrian, auquel on attribue une nouvelle division des Provinces, nous lisons souvent Legatus pro Praetore Narbonensis, Lugdunensis, Aquitaniae et Belgicae. Il y en a des exemples dans mon Histoire Auguste, et dans les vieilles Inscriptions de Gruterus. Mon argument est, que si l' Aquitaine euste estè divisée en deux Provinces des ce temps-là, comme elle a estè depuis, on n' eust pas dit Proconsul Aquitaniae; mais ou primae, ou secundae, ou utriusque Aquitaniae: De mesme de Lugdunensis; de mesme de Belgica. Car vous trouverés tousjours Praeses Pannoniae inferioris, ou superioris; et jamais Pannoniae simplement, parce qu' elles estoient deux. Et apres Constantin vous ne trouverés jamais Praeses Germaniae simplement, mais tousjours ou Germaniae primae, ou Germaniae secundae; et ainsi des autres. Je dis donc, que quand nous lisons Legatum Provinciae Lugdunensis, aut Aquitaniae, il faut de là necessairement inferer, qu' il n'y avoit qu' une Lyonnoise et qu' une Aquitaine du temps que nous trouvons escrit de la sorte, soit dans les Auteurs, soit dans les vieux Monumens, LEGATUS. aut PROCONSUL. LUGDUNENSIS: LEGATUS. AQUITANIAE; qui est une raison contre laquelle on ne peut rien dire. J'en pourrois rapporter une infinit è de passages, s'ile stoit besoin. Il se lit souvent dans les anciennes Inscriptions, PROVINCIAE. GALLIARUM. TRES. comme INQUISITORI. TRIUM. GALLIAE. PROVINCIARUM; cela s' entend de la Narbonnoise, de l' Aquit aine et de la Lyonnoise; la Belgique n'y estant pas comprise. Ces trois Provinces sont comprises dans une Inscription qui porte,
Dans une autre se voit escrit, SERVO. IV. GALLIAE. PROVINCIARVM. Dans ces quatre, si je ne me trompe, la Belgique est comprise, qui contenoit en soy les deux Germanies, qui devant Constantin estoient distinguées des ces noms superior et inferior; apres Constantin de prima et secunda. Devant Constantin vous ne trouverés jamais primam, aut secundam Germaniam; comme apres luy il seroit difficile de trouver, superiorem et inferorem. Pour la Province Viennoise, qui a estè entraite et tirée de la Narbonnoise sous Constantin, il n'en est memoire aucune dans les Auteurs, qui ont vescu devant le Regne de cet Empereur, ou qui ont escrit des choses, qui se sont passees devant ledit Regne; Ce qui me rend persuadè que la division en plus de Provinces, que quatre, n'a esté introduite que depuis Constantin, ou par Constantin me sime. Et je ne puis assez m' estonner comme Onufrius, Auteur diligent et curieux s' il en fut, s' est peu faire accroire que le part age des Gaules en XVIII Provinces, tel qu'il est rapportè par Sext. Ruffus en son Breviaire, a esté establi par Hadrian, auquel il attribue une nouvele division des Gaues et de tout l' Empire, apres celuy qui fut instituè et ordonnè par Auguste. Ily a trop d'arguments et de preuves au contraire. Je m' estonne encore plus d' Ammian Marcellin, qui traittant de l' ancienne distribution des Gaules en quatre Provinces, depuis Auguste jusques à son temps, les nomme autrement, qu' elles ne sont nommées par les Anciens; et au lieu de la Narbon. Aquitaine, Lyonn. et Belg. il fait deux Narbonnoises, dont la premiere contenoit la Viennoise et la Lyonnoise; la seconde, toute l' Aquitaine; et au lieu que la Belgique n'est contée que pour une chez Pline et chez Ptolemée, et qui comprenoit les deux Germanies la superieure et l'inferieure, il fait deux Provinces de la Belgique, la Germanie superieure et inferieure; qui estoient (cedit-il) regies s par deux jurisdictions. Ie trouve fort estrange cette division, et nesçay ou elle aesté peschée. Ensomme si je prens bien son sens, il est telque les Gaules depuis Jules Caesar, qui les conquit, ont esté partagès en quatre gouvernemens; donc
le premier estoit l'une des Narbonnoises, qui avoit sous soy la Lyonnoise et la Viennoise; le second l' autre Narbonnoise, sous laquelle estoit comprise toute l' Aquitaine. Les deux autres gouvernemens estoient les deux Germanies, la haute et la basse, et les Belges. Et qui ne sçait que la Lyonnoise a tousjours esté depuis Auguste un gouvernement separè, et qui ne dependoit point de celuy de la Narbonnoise? et qu' elle aeu pour Gouverneurs, tantost des Proconsuls, tantost des Lieutenants Consulaires, et quelques fois de ceux, qu' ils appelloient Praesides comme je le pourrois facilement verifier s'il enestoit quesion? Et qui a jamais oui parler de la Viennoise, que depuis Constantin? et qui a fait mention de deux Narbonnoises devant ce temps-là, ni mesme apres? Et comment est-ce donc que l' Aquitaine a esté sous cette seconde Narbonnoise? et quand fut-ce, puis que personne n'enfait mention? Au contraire tous les livres et toutes les vieilles pierres sont remplies de l' Aquitaine et de ses Gouverneurs. Pour la Belgique je doute fort si elle a tousjours esté administrée par un mesme Gouverneur, y compris les deux Germanies. Ie trouve bien qu' il n'y avoit qu' un Procureur de Caesar pour la Belgique, et l' une et l' autre Germanie. Car dans trois ou quatre Inscriptions j' ay remarquè PROCVRATOR. BELGICAE. ET. VTRIVSQVE. GERMANIAE. ou, DVARVM. GERMANIARVM. Mais il ne faut pas prendre pied là dessus. Car bien souvent trois ou quatre Provinces estoient attribuées à un mesme Procureur pour l'exaction du Tribut. Et en effet dans une autre Inscription vous tronveres, PROCVRATOR. TRIVM. GALLIAE. PROVINCIARVM. AQVITANENSIS. NARBONENSIS. ET. LVGDVNENSIS; Dans une autre de deux seulement, AQVITANENSIS. ET LVGDVNENSIS. Toutesfois je tiens pour certain que la Belgique du temps d' Auguste, et assez long temps apres, aesté gouvernée par un Lieutenant, ou Legat de Caesar, qui avoit sous soy les deux Germanies. Tacite au XIII Livre de ses Annales fait mention Belgicae Legati, qui tenoit comme je dis le gouvernement entier de toute cette Province, et des deux Germanies, qui en estoient
dependantes. Depuis, je ne sçaurois bien dire quand, si ce n' est du temps d' Hadrian et par Hadrian, (comme il est tres-vraysemblable) cette Province semble avoir esté partagée en trois, et separément gouvernée par trois jurisdictions, afin de parler selon Marcellin. L'un estoit Legatus Belgicae pro Praetore; L'autre, Legatus Germaniae inferioris; et le tiers, Legatus Germ. Sup. Tous trois pro Praetore, et Lieutenans d' Auguste. Les anciennes Inscriptions peuvent faire foy de ce que je dis. Voici donc une nouvelle division des Gaules en six Provinces, que je crois fermement estre de l' establissement d' Hadrian, et du nouveau mesnage et reiglement qu' il tint des Provinces de l' Empire. En ces six Provinces l' Empereur n' envoyoit que deux Procureurs pour le Fisc, et pour l' exaction des Tributs. L' un avoit l' intendance sur les trois Provinces des Gaules, la Narbonnoise, l' Aquitaine, et la Lyonnoise. L' autre, des trois autres, de la Belgique, de la haute Germanie, et de la basse. Ils sont ainsi marqués et designés dans les tiltres des Inscriptions anciennes; l' un, Procurator trium Provinciarum Galliae, et il faut tousjours entendre Narb. Aquit. et Lugd. L' autre Procurator Belgicae et utriusque Germaniae. De ces six Provinces onest venu a dix, et ne peut on attribuer cette multiplication qu' à Constantin. C' est le nombre que j' establissois dans Ammian Marcellin. Premierement de la Province Narbonnoise on a tirè la Viennoise; de l' Aquitaine la Novempopulaine a esté extraite ou distraite. Et ainsi ont esté faites deux Provinces dans l' Aquitaine, Aquitanica, et Novempopulana. La Lyonnoise divisee en deux in primam et secundam. Voila dix Provinces pour six; en faisant tousjours deux, d'une. En mesme temps, comme je croy, furent changées les appellations Germaniae superioris et inferioris, in Germaniam primam et secundam. Or depuis encore furent adjoutées Maxima Sequanorum, Aquitania secunda, Alpes Grajae, Alpes maritimae, qui est la division notée et cottée par Sextus Ruffus, ou Ruffus Festus, comme les autres l' appellent. Je l' avois veue et l' avois sçeue, lors que je vous escrivis sur le passage d' Ammian: mais il ne me sembla pas qu' Ammian l'eust suivie, encore qu'il fust de mesme temps; au moins pour
ce qui est de la seconde Aquitaine et des Alpes maritimes; de l' autre deux encore en fais-je difficultè. Je vous diraien passant qu' il n'y a point de faute au nombre dans Ruffus Festus, et qu' il faut retenir, decem et octo, comme il escrit. Mais an lieu des trois Provinces de Bretaigne, qui sont denombrées seulement dans les vulgaires Editions, il en faut comter quatre, in Britannia Maxima Caesariensis, Flavia Caesariensis, Britannia prima, Britannia secunda. Les Manuscrits ont ainsi, et l' Edition que M. Pithou en fit faire chez Patisson bien differente de celle de Marnef, et Gryphe, et sous le nom, non de Sext. Ruffus, mais de Ruffus Festus, qu'il estime estre Avienus, et moy non, comme je le monstreray ailleurs. Onufrius met cinqueProvinces en la grande Bretaigne, et adjouste aux susdites Valentiam. Le mesme Onufrius rapportant ce denombrement et cette denomination de dixhuit Provinces, tantesés Gaules et Aquitanie qu'en la grande Bretaigne, qui est dans Sext. Ruffus, pour trouver son nombre de XVIII, il ne met que deux Provinces dans la Bretaigne, Britanniam primam maximam Caesariensem, et Britanniam secundam. Mais il adjouste deux nouvelles Provinces Gauloises Ambianensem, et Massiliensem; qui ne se trouvent point dans les Editions de Ruffus, et je ne puis dire d' où illes aprises. Car il est sans controverse, que Marseille estoit in Viennensi; comme Ambianum in Belgica secunda. Or pour revenir à mon propos touchant Festus et Marcellinus, qui ne conviennent pas quant au nombre des Provinces Gauloises, qui estojent de leur temps, il ne s' enfaut pas esmerveiller. Ce n' estoit pas une chose bien fixe ni arrestée. Aujourdhuy on faisoit deux Provinces d' une; demain une de deux. Apres qu' elles estoient démembrées d' une part, on les rassembloit d' une autre; ce qui se pratiquoit principalement au sujet des petites Provinces. Par exemple; Maxima Sequanorum a esté tirée premierement et démembrée de la Belgique. Apres par le dernier denombrement on l' a donnée à la cinquiesme Lyonnoise. Alpes Grajae et Poeninae estoient de l' Italie autres fois. Pline, Ptolemée et tous les autres en sont d' accord. Depuis on les a comtées entre les Provinces des Gaules. Alpes maritimae dependoient de la Province
Narbonnoise, lors qu' elle estoit seule. Elles suivirent la Viennoise quand elles fut separée de la Narbonnoise; et nostre Ammian ne les endéache pas, comme nous verrons ci apres. Outre ces Provinces, qui sont comprises dans la Notice des Gaules, et la Notice de l' Empire, et le Breviaire de Festus, nous trouvons dans les vieux Monuments, Provinciam A relatensem, Provinciam Genevensem, Provinciam Massiliensem; qui sont petites Provinces, que chacun sçait estre de la dependance, et appartenance d' autres plus grandes; Ouplustost Provincia se prend en ces endroits-là pour territoire; comme si quelcun disoit Provinciam Veronensem, pro territorio Veronensi, ou simplement pour Veronensi, comme Pline parle souvent. Voyons maintenant et examinons si nous pourrons trouver les quatorze Provinces de Ruffus, en Marcellin. Huic adnexa est Belgica secunda, qua Ambiani sunt urbs inter alias eminens, et Catalauni, et Remi apud Sequanos. Bisontios vidimus et Rauracos aliis potiores oppidis. Il faut que je vous confesse que sçachant bien, que Maxima Sequanorum estoit une Province des Gaules, qui depuis a esté nommée Quinta Lugdunensis, je ne pouvois pourtant m' imaginer que Marcellin la voulust comter ici pour une Province. Et d' autant qu' il la met en suite de la seconde Belgique, et qu' il parle en cette sorte apud Sequanos, vidimus, je me figurois qu' il entendoit joindre Sequanos, et les villes qui sont apud Sequanos, avecque la seconde Belgique; comme il est sans doute qu' autresfois Sequani estoient de la Belgique. Et me sembloit qu' Ammian eust eu aussi tost fait de dire apud Maximam Sequanorum, s'il eust voulu faire une Province separement, que de dire apud Sequanos. Maintenant pour ce chef je souscris entierement à l' opinion de M. le Battelier, et si j' osois je tirerois volontiers ces mots, qui se lisent plus bas, Habent et Aventicum etc. pour les faire venirici, et les joindre à cette periode, où ils seroient merveilleusement bien à propos. Ie ne sçay qui les a logés là; mais ils y sont fort mal, et jurerois bien que rien ne les y a placés qu'une transposition. Voyci donc comme je voudrois lire et radouber tout ce passage. Apud Sequanos Bisontios vidimus, et Rauracos aliis potiores oppidis multis.
a tousjours esté in Sequanis, et ex Provincia Maxima Sequanorum. La Notice des Gaules le met in Quinta Lugdunensi, qui est Maxima Sequanorum. Ptolemée la met inter Sequanos, vel inter urbes Sequanorum. Voyci ses mots: le MS. Je ne croy pas qu' Aventicum ait jamais esté sub dispositione Praesidis Alpium Poeninarum. Et puis je vous laisse à penser qu' elle apparence ily auroit, que Marcellin eust ainsi descrit la Province des Alpes Poenines. Alpes Grajae et Poeninae exceptis obscurioribus habent et Aventicum, desertam quidem civitatem, sed non ignobilem quondam. Il a tousjours nommè quelque ville celebre en toutes les untres Provinces. Il n'en nomme point en celle-ci qu' une ruinée et deserte, et avec cela qui n' appartient en rien à cette Province, et qui est ville d' une autre. Et pourquoy eust il oubliè Darantasia et Octodurum, qui sont les deux villes plus celebres de la Province des Alpes Grecques et Penines? C' est ce qui me faisoit entrer en soupçon, et mal penser de la sinceritè de ce lieu. J'estime à present que ces mots, Habent et Aventicum, doivent estre transportés et remis au lieu où j'ay dit, qui est leur vray siege. Il est vray-semblable que quelque mauvaise main les a apportés en cet endroit, pour remplir le defaut qui se trouvoit dans les exemplaires apres ces mots, Alpes Grajae et Poeninae exceptis obscurioribus... . Et par effet Lindenbruch, qui a donné la derniere edition du Marcellin, et adiligemment noté toutes les varietés de son MS. marque une lacune en cet endroit, et en beaucoup d' autres lieux, qui semblent aujourd' huy bien sains, et bien entiers. Je ne sçache point d' Anteur plus miser ablement ni plus injurieusement traitté par les hommes et par le temps, que cetuicy, ce que, Dieu aidant, j' espere faire voir quelque jour. C' est mon opinion quant à ce lieu. Je la tiendray pour bonne, si vous et M. le Battelier la tenez pour telle. Venons à ce qui suit; Secundam enim Lugdunensem Rotomagi, et Turini Mediolanium ostendunt.
Toutes les editions, et les livres escrits à la main s' accordent à lire comme cela; l' Edition de Rob. Estienne, et celle de Lindenbruch ne lisent pas autrement, et le dernier n' apporte point de varieté du MS. qu' il a veu, bien qu' il les ait toutes remarquées fort curieusement in Collectaneis varietatum. Ie sçay bien pour Rotomagi, que le nom de la ville ne se lit jamais au pluriel, non plus que les autres qui ont cette mesme terminaison; comme M. le Battelier l ' a tres-bien observé. Mais je croy que Marcellin a voulu mettre Rotomagi pour Rotomagenses. Rotomagi comme Mediolani, et Mediolanii a Mediolano, pour Mediolanenses, Vesontii pour Vesontini, a Vesontio; Istri populi ab Istro fluvio, Steph. Pers. ingentesque locat Caesonia Rhenos. Ainsi ils disoient Turonos et Turonenses, Biturigas Biturigenses; Eboricos Eboricenses; De mesme nostre Auteur a peu dire Rotomagos pro Rotomagensibus. Il a bien dit Bisontios: et toutesfois la ville s' appelle Bisontium. Pour Taurini Mediolanium, il n'y a moyen que je puisse estre de l' advis de M. le Battelier. Cela est bon pour quelque village, ou quelque bourg, ou s' ily avoit deux villes en la, mesme Province de ce mesme nom, et que pour les distinguer, l' une fust ainsi appellée. Si Marcellin l' eust voulu distinguer d' avec celuy qui est de là les Alpes, et celuy de Saintonge, il eust aussi bien dit Aulercorum, ou Eburicorum Mediolanium, comme Taurini Mediolanium. Et puis quel besoin, de distinction, où personne ne peut errer, ni prendre l' un pour l' autre? Car mettant ce Mediolanium in secunda Lugdunensi, qui est-ce qui pourroit s'equi voquer, et entendre ou le Mediolanium de là les Alpes, ou celuy de Saintonge, qui est de la Province d' Aquitaine? Avec cela, les bonnes Editions lisent Turini, comme j' ay desja dit, et non pas Taurini. Que Turini ne soit escrit pour Turuni ou Turoni, je n' ose quasi en doubter. Et je ne voy pas quelle raison auroit eu nostre Auteur d' omettre une des principales villes de la seconde Lyonnoise de son temps, et qui un peu apres aesté faite la maistresse et mere-ville de la troisiesme Lyonnoise. Pline ne la laisse pas en arriere en la de scription de la Province Lyonnoise, qui
n' estoit qu' une de son temps. Diablinti, Turones, Rhedones, etc. Quant à ce que M. le Battelier dit qu' il n'y a point d' apparence que l' Auteur entre deux villes si proches, comme sont Rouen et Evreux, ait logé ceux de Tours qui en sont fort éloignés; pour moy je ne trouve point de grand inconvenient en cela. l' Auteur n'a pas pris garde à la distance des lieux, quand il a mis par escrit les noms des villes qui sont en chaque Province des Gaules; et je ne sçay pas mesme, s' il y a deu prendre garde. Il les a placées comme elles luy sont tombées sous la plume. Il ne dressoit pas un Itineraire. I'oubliois de vous dire qu' au lieu de Bituriges, que l' Auteur range sous la premiere Lyonnoise, je lisois autresfois Bitucasses. Pline les nomme Viducasses et les colloque en la Lyonnoise. Ptolemée les appele , où les interpretes rendent mal Biducenses.
SATURNINO. SECUNDO V. C. PRAESIDI. PROVINCIAE. AQVITANICAE MAGISTRO. MEMORIAE. COMITI. ORDI NIS. PRIMI. INTRA. CON SISTORIUM. ET. QVAESTORI. PRAEF. PRAETORIO. ITERUM. OB. EGREGIA EJUS. IN. REMPUBLICAM. MERITA D. D. NN. VALENTINIANUS. ET VALENS. VICTORES. AC. TRIUMPHA TORES. SEMPER. AUGUSTI STATUAM. SUB. AURO. CONSTI TUI. LOCARIQVE. JUSSERUNT.
Je vous prie de prendre garde à ces motsIe tien pour tres-certain et tres-asseuré, que s' il y eusteu deux Aquitaines de ce temps lá, une premiere, et une seconde, il eust misouou bien s' ilestoit Gouverneur de toutes deux,ouce qui est perpetuel en toutes les Provinces doubles. Vous ne lirez jamaisoumais tousjoursMais Ruffus Festus, qui vivoit et quiescrivoit sous le Regne de Valentinien, en met deux? Acela je n' ay querespondre si non que sous Valentinien cette division de l' Aquitaine in duas Aquitanias et Novempopulaniam ait esté premierement introduite, et que Rufus ait suyvi cette division, qui escrivoit non pas au commencement de l' empire de Valentinian (encore qu'au commencement de son livre il ne comte le temps de la monarchie Romaine, que jusques aupremier consulat de Valentinian et de Valens) mais sur la fin et apres la victoire obtenue contre les Goths, comme ilescrit à la fin de son livre, Vt ad hanc ingentem de Gotthis etiam Babyloniae tibi palma pacis accedat; Et que Marcellin au contraire ait suyvi celle qui avoit lieu devant le Regne de Valentinian. Par mesme moien peut on dire, que cedont il est fait mention dans l' Inscription que j' ay rapportée, a eu cette qualité devant que Valentinian vint à l' Empire. Ie ne sçay qu' on pourroit dire autre chose; estant plus que certain, que des mots d' Ammian Marcellin, comme ils sont couchés, on ne peut tirer qu' une Province Aquitanique, non plus que de l' Inscription susdite. Pour ce qui est des Alpes maritimes, elles alloient autresfois avecque l' Italie, aussi bien que les Penines et les Grecques. Pour preuve que nostre Auteur n'en fait pas une Provinces separée, je n'ay point de plus grand argument que ce qu' ilne les nomme point, et qui me semble assez grand. His prope Salluvii sunt, et Nicaea, et Antipolis, insulaeque Stoechades. Y-a-t' il quelqu'un qui puisse entendre la Province des Alpes maritimes par ces mots? Il les devoit nommer, comme il a fait Poeninas Alpes. His prope Salluvii sunt. Il a ainsi parlé de Marseille,qui est neant moins dans la Viennoise, comme tout le monde sçait. Et ce qui me confirme encore d'avantage dans cette opinion, est que ninininine furent jamais de la Provincedes Alpes maritimes. La Notice des Gaules ne met pas une de ces villes en la quatriesme Viennoise. Pline colloqueAnous ils sont citra Alpes. Nicae a esté bastie par les Massiliens; et estoitest de la troi siesme Viennoise, et n' appartient en rien à la quatriesme, qui sont les Alpes maritimes. Je dis le mesme des Isles Stoechades,qui autresfois estoient de la Narbonnoise, et depuis ont esté de la Viennoise, et jamais des Alpes maritimes. Aussi les Isles ne sont pas dans les Alpes. Comme donc se pourroit il faire qu' Ammian Marcellin en ne mommant pas les Alpes maritimes, et nommant des villes qui n' en sont pas, et ne faisant point de mention de celles qui en sont, ait voulu parler de cette Province? Celan' est pas croyable. Voila ce que je vous puis dire pour le present sur cette matiere, n' ayant du loisir pour plus, et estant tousjours empesché apres mes Notes sur l' Histoire Auguste, à changer, rechanger, retrancher et adjouster. Si vous communiquez la presente à M. le Battelier, vous le prierez s' il vous plaist, de ma part de m' advertir librement, où il jugera que j' auray failli. Non seulement je le prendray en bonne part; mais aussi je luy en sçauray gré toute mavie. Ie le prie aussi de ne point trouver mauvais, quand je ne me rencontreray pas de mesme opinion avec luy. Ie sius,
MONSIEUR,
A Dyon, ce 9. Aoust, 1618.
Vostre tres-humble et plus affectionné serviteur, C. SAUMAISE.
QUantas ego tibi maximas agere possum gratias ago, Vir clarissime, pro eruditissima illa tua observatione de Calceis, quam heri ad me misisti. Gaudeo etiam tibi aliquando idem quod mihi in mentem venisse ad conciliandum Marci cum Matthaeo locum, ac ne nunc quidem a te improbari. Certe quo magis magisque cogito, nullam aliam iniri posse viam video conciliandorum illorum Euangelistarum. Certum est, ut nuper tibi dicebam, Graecos vocem calceus apud Latinos, cum proprie et stricte accipitur, de illo calceamenti genere dici certum est, quod forenses et togati gestabant. Hinc Tertullianus noster, calceos nihil dicimus proprium togae tormentum; et paulo post, Quem non expediat in algore et ardore rigere nudipedem, quam in calceo uncipedem? Hos togatorum calceos sic proprie dictos opponit illi calceatui, qui proprius erat palliatorum, sandaliis nempe vel soleis. Ita enim de pallio loquitur et palliatorum calceatu; Siquid calceatûs inducitur, mundissimum opus est, aut pedes nudi magis quam in calceis. Calceos porro forenses illos et Romanos, cum Graeci Graece volunt dicere
QUant au passage de Tacite, apres y avoir pensé, je me tien tousjours à l' opinion que je tenois touchant son explication lors que nous estions ensemble; et voici comment elle se peut à mon advis defendre et confirmer. Les deux parties les plus requises en l' homme d' affaires, sont la main et la langue; l' une
pour l' execution, l' autre pour le conseil: l' une de ces deux parties suffit à faire un homme grand, les deux le rendent parfait. Homere les met toutes deux ensemble en celuy qu' il vent hautement louer . Pour la preference quand elles sont separées, Ciceron la donne à la langue, Concedat laurea linguae;
Si quelqu' un, dit il, peut s' acquerir l' immortalité par les hauts faits d' armes, sur tous autres sans doubte la porte des cieux doibt estre ouverte a Scipion. Dans Lactance, où se trouve ce Distique, toutes les Editions lisent Si fas caedendo; les Manuscrits ont, Si faciendo; les Doctes de ce temps, entr' autres Monsr. Pithou, ont corrigé, Si fas endo plagas: mais il ne faut rien changer. La main est principalement necessaire és exploits de guerre, et aux grands Capitaines; la langue, és affaires de paix, et aux hommes de robbe. Autresfois ces deux mestiers n' estoient pas distingués. Agrippine donc voulant despriser et abaisser Seneque de tout point, lui oste toutes ces deux parties et la main et la langue, et dit de lui qu' il estoit trunca manu, et Professoria lingua; comme n' estant pas homme de main ni d' execution pour une grande entreprise, ni de conseil pour la bien desveloper et conduire à chef. L' extreme impuissance d' un homme, est quand il ne peut ni faire ni dire,
Au jugement d' Agrippine Seneque estoit en ces termes. Pour la main, il n' enfaisoit non plus que s' il eust coupée: pour la langue, il ne l' avoit pas liée, mais il l' avoit pendue enpedant; c' est ce qu' il appelle Professoria Lingua, d' autant que les Philosophes estoient appelles Professores Sapientiae. Et c' est d' eux que dit un Ancien dans Aulle Gelle, homines ignavâ operâ, Philosophâ sententiâ. C' est le mesme que disoit Agrippine de Seneque; hominem trunca manu, et Professoria Lingua. Les Grecs nommoient l' action, du nom de main: Artemidore; . Les main coupées en songe signifient , ce que je ne puis dire
Ce Drances estoit tout semblable à Seneque, au dire d' Agrippine. Vopiscus en la vie de Probus l' Empereur, multum manu sua fecit, duces praeclarissimos instituit. Lampridius en celle de Severus, quum ipse Alexander praelia obiret, milites admoneret, sub ictu teli versaretur, manu plurimum faceret, singulos quoque ad laudem verbis adduceret. Celuy-là n'avoit pas truncam manum, ni Professoriam Linguam. Capitolinus in Maximiniano multa manu et corpore ostendere solitus: Herodian parlant du mesme, l' appelle . Je n'ay que cela sur ce passage. Si je m' escrivois des Lieux Communs, je vous en donnerois d' avantage. Vous n' aurez, que ce que ma memoire m'a peu fournir, et que j' ay escrit à la haste; demeurant au surplus comme à l' accoustumée,
MONSIEUR,
Vostre plus humble et tres-affectionné serviteur CL. SAUMAISE.
LE passage de Tertulian de Spectaculis, Cap. XII. qu' il vous pleust me communiquer l' autre jour, n' a point ce me semble d' autre difficulté, si non qu' il faut lire pluribus enim et asperioribus Numinibus conservatur quam Capitolium omnium Daemonum templum, comme il estoit fort bien remarqué dans le billet que vous me fistes veoir. La plus grande raison, dont se sert Tertulian pour defendre aux Chrestiens les Theatres et Amphitheatres, est l' Idolatrie. Comme elle estoit grandement odieuse aux Chrestiens, et que toutefois beaucoup d' entre eux ne laissoient pas de frequenter les Theatres et Amphitheatres, pour veoir les jeux qui s'y faissoient, croy ants quil n'y avoit point en cela de mal, ni d' Idolatrie. Tertulian pour les en detourner, leur remonstre qu' ils ne pouvojent aucunement y assister sans estre Idolatres, puis que les lieux où ces esbattements lá se faisoient, estoient consacrés aux Dieux des Payens, et que tout ce qui s' y faisoit, estoit fait à l' honneur des mesmer Dieux, ou des hommes illustres. Parlant donc de l' Amphitheatre, où les escrimeurs à outrance combattoient d' homme à homme, ou d' homme à beste, il dit que celieu estoit dedié à plus de Demons ou Dieux Payens, que le Capitole mesme; et adjouste en ces mots, tot illic immundi Spiritus considunt, quot homines capit. Ce qu' il prouve par l' origine de ces combats des gladiateurs, qui avojent esté premierement institués pour honorer les funer ailles des grands, et propitier leurs manes, ce qui est par Idolatrie. Au mesme Chap. un peu plus haut, quod ergo mortuis litabatur, utique parentationi deputabatur, quae species proinde Idololatriae est, quoniam Idololatria parentationis est species, tam haec quam illa mortuis ministrat. In
Et encores que depuis la chose soit passée a l' honneur des vivants, qui se celebroit autrefois en l' honneur des morts, il dit qu' il faut tous jours regarder l' origine; et que mesme ce qui se fait pour honorer es vivants excessivement, n' est pas sans Idolatrie. C' est pour quoy il conclud, pluribus enim et asperioribus numinibus conservatur etc. Avec cela Mars et Diane presidoient aux jeux de l'Amphitheatre. Lipse a interpreté ce passage enson Amphitheatre, Cap. 3. si j' ay bonne memoire, mais je ne sçay comment, car je n' ay pas le livre. Il me semble qu' il ne se peut interpreter autrement.
MONSIEUR,
Vostre treshumble serviteur CL. SAUMAISE.
LE passage de Caesar, que vous m' avez marque, est assez difficile; je voudrois veoir la derniere Edition, qui est celle de Wechel, ou est la version Grecque pour scavoir comme l' Interprete a rendu cet endroit. Si vous avez cette Edition, je vous prie de la veoir. C' est Jungerman qui la donnee. Cependant il me semble que ce lieu ne peut souffrir que deux interpretations. L'une, que Caesar ne voulut point pour suivre ses ennemis d' avantage, a cause de marests et Forests qui estoient entre deux, et que d'ailleurs il voyoit qu' ils avoient quitte la place avec une assez notable perte. Et c' est le sens qui se peut donner a ces mots, comme il sont conceus dans l' Edition que vous m' avez envojee. Autrement il faudroit lire, neque etiam parvulo detrimento illum locum relinqui videbat. Que Caesar fut empesche de suivre plus loing ses ennemis, non seulement a cause de Palus qu' il falloit
passer en les pour suivant; mais aussi qu' il ne pouvoit quitter l' avantage du lieu ou il s' estoit campe, sans quetque perte. Je trouve la premiere explication meilleure. Pour en parler plus asseurement, je desireray veoir le changement et variete de lecture es autres Editions. Si j' ay ce bonheur de vous veoir aujourdhuy, nous en confererons plus amplement ensemble. Cependant je suis,
MONSIEUR,
Sans date, ni Susscription.
Vostre tres-humble serviteur, C. SAUMAISE.
GRatias ago tibi ingentes, Vir magne, pro opera et pro voluntate, quam ostendis propensam juvandis studiis nostris. Non agnosco tamen laudes, quae tuae propriae sunt, et meae quoque forent, si animo responderent vires, et conatibus par esset effectus. Observatione tua de Salichali nihil verius, nihil doctius. Cum vero inter omnes conveniat non omnem casiam eo nomine vocari, sed certam speciem, eamque quam Graeci Salicha vel Selicha ex casiam vulgo Kerfe ab Arabibus dici annotant. Repudio itaque meam illam conjecturam de Siliqua, et hanc praefero, quam non dubitem esse veram, si tibi ita videatur. Qui tam benigne operam tuam praebuisti in hac observatiuncula, noli quaeso eam gravari in eo, de quo nunc te rogabo.
de tinctura aeris meminit
IE vous renvoye la Lettre de Monsr. Peyresc, et vous en remercie, comme je luy fais pour les remarques de l' antiquité, qu' il a daigné rechercher si curieusement à mon subject. Quant aux Thirses Bacchiques, il faut necessairement qu' il y en ait eu de deux sortes, et les Autheurs anciens en marquent la difference. Les uns estoient tout entortilles de papier et de feuilles de lierre; Anacreon les appelle Il s' en voit de cette façon dans l' Agathe gravée, qui est au devant du Perse de Casaubon, et dans son livre De Satyra, et qui est expliquée par Scaliger en l' une de ses Epistres. Elle a pour argument les mysteres ou Orgies de Bacchus, et une bacchante y tient un thyrse, fait en la façon que je dis. C' est un bat on simple qui a du lierre à l' entour. En quelques uns le bout du javelot estoit enuelopé de fueilles de vigne ou de lierre, et en ce sens Macrobe interprete thyrsum, hastam vel jaculum, cujus mucro hedera lambente obtectus est Les Grecs les appellent , ou . Quant aux autres remarques par le dit
MONSIEUR,
A Grigny, ce 13. Iuillet, 1628.
Vostre tres-humble Serviteur SAUMAISE.
GRatias tibi ago ingentes, Vir maxime, pro impetrata abs te mihi a Gabriele Sionita loci Avisenae interpretatione, in quo mihi aqua haerebat; et cui non istic haesisset? Quasi duae voces essent Arabicae Bis Mus ubique reddit interpres. In qua etiam me opinione confirmabat corruptela vulgaris appellationis Napellus Moysi. Quod etiam nunc vehementer miror, unde illud portentum verbi fluxerit Moysi ex Mus, tam ignota vox ex tam nota? Si Farat Albis, aut Napelli Mus dixisset interpres, nihil difficultatis foret. Sed ita etiam in aliis soliti sunt. Ut C. CCCCXXXI, de Labni, sive Storace; Et dicitur illa quae liquida est, Mel Lebni, sive Storacis, vel Astorach. En mel Lebni! Cur non utrumque Latine extulit, vel Arabicum in utroque non retinuit? Cuperem scire per te ex eodem Gabriele
mel Lebni legendum Meha Lebni, quod Arabice liquidam storacem significat. Sed hoc esset augurari sine avibus. Libenter etiam discerem an illud Lebni originem habeat in Arabica Lingua; ut et Miha quod pro storace liquida posuit Avisena in alio capite. Quod ad Lebni attinet, videtur depravatum ex Lovan vel Loban Arabice thus dici ex Hebraico. Quoniam autem tam libenter suscipis, quicquid ego tibi oneris tam libere impono, utar licentia quam semel dedisti. Cap. DCIX ejusdem A visenae, Titulus est vulgo de sanguine draconis, id est Achillea. Succum rubeum notum esse dicit Auctor. Atqui Achillea illa, quae quarta est sideritidis species, nullum fundit Medicinae succum, qui mereat hanc appellationem. Aut igitur falsus Avisena, aut falsi interpretes. In Arabico ajunt esse Alhachun. Quaero quid illa vox Arabice significet, et an aliquid habeat quod de dracone vel de serpente intelligi possit. Apud Serapionem vocatur Dem Alachuen, quod significat sanguinem Alhachuen. Tota difficultas in nomine Alhachun, vel Alhacuen. Taedet me quod ita tibi sim molestus. Sed nihil refugere te scio, quod ad litterarum bonum redundat. Vale et me ut solitus ama. Ex Grinaeo, XVIII. Sept. CIC. IC. CXXVIII.
ITer capessens in Burgundiam, praestantissime Vossi, facere non potui quin has ad te darem, vicemque tuis redderem quas ante aliquot menses accepi, quibus ideo responsum me distulisse velim scias, quia expectabam exitum operis quod una cum his litteris accipies. Non dignum satis te munus, nec tuo pro quo et gratias infinitas ago tibi, Plinianarum Exercitationum duobus prioribus accudere; qui jam exisset, si habuissem heic qui Arabica possent excudere. In eo siquidem Volumine non tantum Plinii peccata quae in re Herbaria commisit, sed etiam Arabum in Graecis quae ad eam rem pertinent vertendis errata in apertum exhibere aggressus sum. Ea gratia totum me Arabicae Linguae studio ab aliquot his mensibus dedi, in quo magis proficerem, si magistrum aliquem vivâ voce docentem audire mihi liceret. Non tamen aliter Graeca didici, quibus Arabica non esse difficiliora, ubi prima rudimenta transieris, reapse comperi. Audio te de Etymologico Latino sive AEolico jam serio cogitare, quae dialectus Latinam totam antiquam, quanta est, paucis exceptis formavit. Quasdam origines per occasionem attigi in Exercitationibus Plinianis, et possem, si tecum una essem, nonnulla expedire, quae certo scio nec tibi nec alii cuiquam venire in mentem posse; non quod ingenio aut sagacitate magis valeam, sed quia bono quodam fato in ea Scripta Veterum incidi, quae tibi videre non contigit. Inter alia vidi Apollonii Alexandrini de Pronominibus, mulierem. Plura non addam, quia plura per otium quo nunc careo non licet, ut pote jam praecinctus ad viam. Si quid litterarum ad me voles, per Grotium nostrum curabis. Et rogo ut deinceps frequentioribus inter nos contendamus. De me promitto non defuturum vicibus, sed nec moras tracturum respondendo. Quin et provocabo ipse, et cessantem interpellabo. Vale vir
TUas accepi, Vir summe, rure positus in medio febris horrore, quo tum maxime premebar, levioremque in de multo fieri sensi ex earum lectione. Eo secesseram experiendi gratia ecquid aeris urbani mutatio in liberiorem illum purioremque reciperando quod amiseram conferre posset. Frustra id expertus, ut et alia multa opis medicae tentamenta; quibus hoc unum debere fateor, quod jam scio non esse amplius periclitanda. Tempus igitur hoc praestabit, et major Medicus, quod pusilli isti et terrestres Machaones ex arte sua dare nescierunt. Quinimo et assuetudine jam usuque familiarior mihi facta ac mitior haec hospes; etsi nihil dum de rigore suo remiserit. Sed quod diu passus sum, nunc melius fero, quamvis nihilo mollius. Maximum tamen ex eo morbo incommodum sustineo, quod per illum mihi non licet studiis insistere et propositum urgere. De Floro itaque frustra est exspectatio librarii Lugdunensis. Vix in hanc urbem pedem intuleram cum me malum corripuit, et cogitationem illam de Flori Notis recensendis, aliisque omnibus prorsum amovit. Sed quid tu censes?
MIror, Plinianarum Exercitationum receperit, quas ad eum miseram. Dedi eas Dano illi quem nosti; qui in comitatu erat Legati Regis Daniae. Gratum igitur feceris imo gratissimum, si per te cognovero si forte quid ex Berneggero per litteras audisti, tam de illo exemplari, quod ei propriatim dicâram, quam de altero quod etiam miseram Lingelshemio eadem via eodemque Dano procurante. Quid rerum etiam geras, ut valeas, non aliunde melius quam ex te noverim, nec amantiorem tui quemquam poteris facere omnium certiorem, quae ad te pertinent,
Bernacae vocantur apud vetustos Hiberniae Scriptores, et similes sunt parvis anseribus; Bernaclas vulgo audio vocari. Hoc te scire volui. Vale Vir praestantissime, et nos, quod facis, ama. Divione XIII. Kal. Mai. CIC. IC. C XXX.
SI putarem, praestantissime Groti, tibi persuasum non esse, quantopere curem ut tibi curae sim, factis non minus quam verbis adlaborarem, quo id crederes. Sed otiosa res est credulo fidem facere velle. Ne illud quidem puto, ignoras, quanti te faciam et merito tuo: quod hic praedicare alienum esset; certe in re minime apud te dubia, minime omnium necessarium. Bene est quod ex te audio Berneggerum nostrum exemplaria accepisse, quae ad ipsum destinâram. De caetero moram scriptionis liberam illi esse volo, nihilque ab amicis unquam nisi quod ipsorum commodo fiat, postulare ac ne
Canissam pro Casina legamus, cum certum sit tribus brevibus illam dictionem in Plauto constare. Nec Canissam esse Vermicaulis illa ostrea, quam ex lignis putrefactis in aqua gigni compertum est. Operae pretium praeterea quaerere, cur non ubique nascatur, ubi aqua et mare et ligna similiter ex vetustis navigiis putredine labefacta. Dicendum et coelum quoque conducere. Nam cur in Hibernia et Anglia tantum? Cur hodie atque heri in vestra Batavia idem quoque exploratum? Et videndum an non ligna illa quae producunt apud vos hunc conchiferum vermem, ex Britannia per mare delata eo sint, et in vestrum littus ejecta. Nec vero illis habenda fides, qui Bernaculas aves ex eodem conchylio generari affirmant. Et bene tu admonuisti de nova Zembla, ubi ova visuntur et aves inde ortae istiusmodi. Quid deinde simile, volucris et conchylium? Certe et papiliones ex erucis fieri notum. Sed et corpus papilionis formam refert erucarum: iisdem coloribus pennae papilionis variegatae, ac tergum erucae ex qua prodiit; et alia multa similia. Nihil cognati est conchae cum ejusmodi avibus, quae Bernacae vocantur. Vale
GEminae mihi laetitiae causa acciderunt litterae tuae et Vossii nostri, quas simul accepi; quo me amico nunc uti idque tuo debere beneficio, ne vivam nisi nimio quanto opere gaudeo. In ejus litteris ambigebam quis esset Somerdicensis Dominus, quem impensius ait favere illi negotio, de quo aliquid te audisse nullus dubito. An idem qui et Aerssenius proprio nomine? Ita quidem esse ex re ipsa videor conjecturam facere posse. ***** Ad me quod attinet, parum sum sollicitus quem exitum res ista habitura sit, nisi quod doleo eum in locum deductam esse, ut necesse sit aut vincere aut vinci. Sed et commissum me cum illo homine moleste fero, cui multum defero, quem et loco illo et successione quam ambit dignissimum judico, ut nec digniorem alium profitear mescire aliquem. Cur igitur alii detur quod ipse supra omnes meretur et ante omnes? Quod si adfuissem in illo Conventu Academico, quo tractatum est negotium, et sententiae dicendae jus habuissem, ad victoriam nec illi meus defuisset calculus. Exspecto quid statutum fuerit, nec dum apud me stat utram in partem malim propendisse sententiarum summam; adeo multa sunt, quae me dehortantur a vertendo solo. Sed haec alias tecum pluribus. Laetor Thuanum arbitrium in se recepisse componendae litis inter Aurelianensem et amicum illum nostrum. Aliud tamen ipse timuit in illis quas nuper ad me dedit. Aurelianensem scribit irarum plenum libros adversus ipsum parturire, et quidem Latine concipiendos, ne noster ille glorietur solum se hodie existere qui Latine sciat scribere. Hanc ejus esse mentem non obscuris indiciis saepe mihi in communi conversatione ostendit. Eat nunc, et Latinitatem Charactere insignitam cincinnis illis suis et calamistris oppugnet. Si Character scientiam etiam Deos Deasque, quibus urbs haec habitatio est. Plautus ad verbum, qui hanc urbem colunt. Corath Plautinum sit urbs, Hebraice Kereth, quae Syris Kartha. Eadem illa quae scribis animadverteram de repetitis versibus ex Antidamas con, Antidamas fuit, idque ex Arabismo meo, quibus fuit. Hebraeis autem puto et Phoenicibus perpetuum est, ubi est Arabicum Elif ponere Vau, quod in sexcentis observavi. Mirum vero Poenos Phoeniciam linguam vel usque ad extima tempora paene puram conservasse, ut constat ex multis Augustini locis; apud quem Namphanio ille, in quo haeret Seldenus, debet esse Namphamio, ut saepe in libris vetustis N. pro M. reperitur exaratum. Nullus certe liber est Plinii aut Solini, quamlibet antiqua scriptus manu, in quo non Minas pro Mimante monte offenderim. Namphamio plane Punicum proprium nomen, quod boni pedis hominem significare scribit Augustinus, nempe
TUis, quas nudiustertius accepi, jam respondeo, amicissime Vossi, ut ne in mora sim; praecipue ubi nihil excusationis suppetit aut causae qua responsum differam. Otio enim hic fruor, eoque abundantissimo, nec quicquam nunc succurrit quod agam, aut in quo me occupem. Cum Lutetia Parisiorum in hanc urbem veni, tertium Tomum parabam Exercitationum Plinianarum, et earum quidem selectarum, non sub Solino duce detexendarum. In eo adhuc sum, sed lentius procedo et mihi parco, segnior redditus ex febre quartana, quae per quattuor menses satis exercitum me habuit. Jam alter hic est mensis quo ea careo, fastidium tamen reliquit studiorum et pristinae diligentiae cursum nonnihil tardavit. Pro volumine Oratoriae tuae gratias ago, etsi nondum acceperim; sed in acceptum referre debeo quod jam manu tua emissum est, ad hoc ut meum sit. Cur gratiam facias promissi voluminis Exercitationum causae non est, nisi fortasse metuis magno libro quasi magno infortunio mactari. Sed non debes melioris esse fortis quam caeteri mei amici fuerant, quibus malum illud grande objeci. Si quid in eo erit boni, conditionem tuam pejore loco esse nolim, quam illorum omnium fuit quibus hoc munus impertii, cum neminem eorum merito tuo tibi anteferam. Lutabam
PRaeterita septimana qui tuas mihi reddidit tabellarius, idem et amici nostri attulit, quae ne offerre in eo loco Tertulliani accipit de oblatione panis benedicti. Nulla necessitas obligare laicum potuit ejusmodi oblationi faciendae; non enim ad salutem necessaria. Praeterea nunquam ejusmodi oblationes usurpari solitae, nisi eo tempore et eo loco, quo offerre, cum absolute ponitur, de alia oblatione accipi posse. Nullum exemplum produxerit. Quae ad eam rem produxit, falli eum docent. Nam semper aliquid habent adjunctum quo designatur genus oblationis. Late hoc pertractabo, et infinitis exemplis rem firmabo. Decrevi partem illam resectam ex Commentario meo seorsim edere: quod brevi fiet, et jam fecissem nisi me tenuisset exspectatio Lugdunensis negotii quorsum evadat. Si ibi non poterit edi, Sedani curabo per Justellum nostrum.
Mirum porro est Can. LVIII. Concilii VI. in Trullo laicis interdici, ne praesente Episcopo, aut Pres bytero, aut Diacono Sacramenta sibi ipsis administrent, et qui contra fecerint tam levem imponi poenam, ut per hebdomadae tantum spatium abstinuerint caetu fidelium. Inde sequitur potuisse hoc jure facere per absentiam Episcopi aut Presbyteri, aut Diaconi. Quod et notat ad eum locum Zonaras: fractionem nemo est, qui non videat etiam intelligi consecrationem. Paulo ante dixerat, et scripsit eis securitatem Quod de hoc foedere patet intelligendum, testamentum significat, sed etiam foedus et pactionem. Inter alia, quae Interpres male vertit, illud etiam est quod pagina 4. in Provinciis meis: Imo in arcibus et propugnaculis. Tanta tunc impostoris nec tam extensa ditio fuit, ut plures Provincias sub se haberet; aliquot tantum praesidia et arces et propugnacula in aliquot Provinciis. Praeterea vox Arabica non Provinciam designat, sed castella, et Peregrinus qui in tuis portis in domo tua, vel habitatione. Et haec obiter. Si videris locum Almachini, non dubitabis de scripto. Habetur p. II. Historiae Saracenicae Erpenii. Vale saeculi decus, et me ama. Divione III. Id. Jul. CIC. IC. CXXX.
NOn solum Cardinalibus, sed etiam mihi rem minime gratam facis, qui me dones eo titulo, quo tu dignior, supereminentissime Groti. Quid enim te non sic appellem, cujus me multo similem esse malim, quam omnes purpurati illius gregis divitias et honores possidere? sed illi valeant cum suis divitiis et honorum eminentiis. Pluris ego et merito fecerim a te amari, atque aestimari, quam eo modo eminentissimum fieri. Non jam autem Graecis aut Arabicis mercibus, quibus plus abundas, haec onusta ad te veniet; sed Batavicis e Burgundia, quod instar erit miraculi, ad Batavum importatis. Scito igitur mense Junio sub finem, quo die jam non memini, Conventum Academicum extra ordinem fuisse coactum, ac decretum de me vocando factum. ****** Respondi quod volui, imo et quod debui ***. Ut video tuus semper ero, etsi nunquam Batavus. Non difficile fuit animum meum ab omni migratione abhorrentem, minimeque aventem vagari, multo minus in solo externo, et fortasse insalubri, degendi cupidum ab illa cogitatione in totum avertere, quam amici quidam mihi inseverant. E Batavia tam cito excipiet me hinc iterum Lutetia vestra studio invisendi amici de quo tam saepe ac tam multa inter nos. Levissima erant quae antea de illo querebar. Furtum aliquod aut plagiolum tenuis correctiunculae, aut observatiuncula clanculum sublecta. Nunc injurius sim ipse mihi, et formae meae iniquior, si mussitem injuriam quam ab illo nuper accepi, insigniter gravem. Vidisti, nam et vidisse per literas mihi significasti, scripta illa quibus Aurelianensis, et iste inter se velitati sunt. In sententia hujus explicatiore, ultima observatione haec verba posita leguntur, quae in me intenta nisi scirem, non ita fortasse interpretari auderem. Scio virum caetera probum, magnumque
quem ad Catholicae piet at is officia reduci summopere mecum boni omnes cupiant, et reduci quidem posse minime desperabant nullo magis impedimento quam hujusce meae vexationis indignatione retentum, et consimilis conditionis metu deterritum. Imo vero nihil est quod aeque mihi indignationem possit movere, quam haec verba tam ab omni parte mendacii, imposturae ac perfidiae plenissima. Scilicet nisi Aurelianensis *** ve xasset, spes erat, immo certa res erat me Catholicum Romanum futurum? scilicet ego indignatus sim tam male *** ab Aurelianen si tractari, qui ipsi in os dixi non semel, sed saepius hoc ipsi sibi intrivisse, hoc meritum esse, nec de alio, quam de semet ipso quaeri posse? Ego denique nimium timidus ac meticulosus quem nulla praemiorum spes, nullus impendentium periculorum huic professioni metus de sententia potuit demovere leviculae vexationis quasi aciculae punctionis formidine deterrerer? Non solum haec omnia quantum ab omni similitudine veri, nedum veritate absint qui mea intima optime nosti, unus maxime tenes, sed etiam ipse sibi conscius est *** nullam impudentiorem a se potuisse confingi calumniam. Qui saepissime frustra me interpellasset de mutanda Religione, ubi se, libenter ejus verbo utor, vexari sensit ab Episcopo propter illam Tertullianici loci interpretationem, aliam derepente ad me cepit canere cantilenam, et impensius dehortari, ne in illas ubi ipse erat partes transire vellem. Etiamsi multa mihi promitterent non staturos promissis, viderem praeterea quomodo acciperentur apud eos qui veritati lucem commodare cuperent, bene inquam tum respondi, quod tuum nunc consilium est, meum semper fuit propositum. Quod si haec omnia ut se habent, atque ut dicta ab illo fuêre proferrem publice, quid? Quid fieret illi misero? Nihil certe foret miserius. Prospicere videor qua mente uterque tam familiariter de meo corio inter se ludere sibi permiserint. Voluit Aurelianensis homini suo, invidiam conflare de loco Tertulliani, cum diceret eam emendationem et expositionem obstitisse mihi ne haereticarum partium transfuga fierem. Rejicere in illum contendit alter onus
SIlentio tuo non offendor,
QUi cessationis tuae causas a te expetebam, nunc tibi meae cogor reddere, summe virorum, quibus intermissum officium litterarium potius quam omissum excusem. Sane quod in respondendo solito tardior fuerim, multa afferre possum. Domesticas primum occupationes, et quaedam
TUis litteris me invitari ad Scaligerianam
I'Attenidois tousiours à vous faire response, que quelque occasion s' en presentast; non que je n' en eusse tousiours assez de subject, mais crainte de vous divertir de vos sainctes et serieuses occupations; et ce que j' en fay maintenant, n' est que pour me ramentevoir en vostre souvenir, n' ayant voulu laisser aller Monsr. Durant Pasteur de nostre Eglise, sans le charger de ce mot pour vous, puis que c'est son dessein de vous voir, y estant obligé par l' affaire qui le meine à Paris, quand la societé du Sainct Ministere, et la particuliere familiarité qu' il me dit avoir avec vous, ne l' y obligeroit pas, Il y va pour une notable vexation qui luy a este faicte, et laquelle vous sçaurez mieux par sa bouche. Je ne sçay si vous aurez eu response de Monsr. Rivet; cen' est pas que j' y treuve, aucun interest, d'autant que ma resolution est abbuttée à ne plus rien attendre, ni entendre à rien de ce costé la. Je suis encore sollicité du costé de Venize; mais je n' y auroy qu' une demie liberté Il me
faudroit pour le dessein que j' ay à present en main, quelque lieu plus libre, et plus seur que la France. Car j' ay quitté toute autre sorte d' estude, pour me livrer et manciper à celle où j' ay tousjours eu ma visee. A cet effect j' ay entrepris de traicter toutes les Controverses, et en chemin faisant respondre aux principaunx traictez du livre du Cardinal. Ie commence par l' Ordre Ecclesiasticque et l' Hierarchie, dans laquelle je recognoi le Primat du Pape, comme primat d' ordre, qui est degeneré en Monarchie, et puis en Tyrannie. Tout ce qui ce peut dire sur ce subject je l' estalle amplement, et par un chemin non encore frayé. Ce premier Traicte est desia fort avancé, et pourroit s' imprimer separement: j' y attacheray en suitte par une liaison, qui les joindra ensemble, tous les autres Traictés; comme apres les degrés de l' Ordre, le Primat, le Charactere, la Function; puis les Sacrements, et tout ce qui en depend, et qui appartient proprement au Ministere; et enfin tout ce qui est en controverse, entre nous et nos Adversaires. J' avoy achevé mon Exercitation ou Diatribe, sur le passage de Tertullian; mais ne sçachant comment la faire imprimer, j' ay trouvé plus expedient, de l' inserer et l' employer dans un plus grand oeuvre. Tout ce que j' avoy aussi remarqué sur le Concile Eliberin, ne manquera d' y estre mis, ayant jugé qu' il seroit plus à propos de me donner la liberté de courre en un champ tout plein, que de m' astreindre à suivre le texte d' un Autheur, en faisant des Notes; où je ne pourroy tout dire ce que je voudroy, que par des grandes, et quelque fois impertinentes digressions. Voilà ce qui est de mon dessein, outre celuy que j' ay de demeurer à jamais,
MONSIEUR,
A Dijon, ce 27 Novemb. 1630.
Vostre tres-humble et tres-affectiomé Serviteur, SAUMAISE.
DEinceps ad te scribenti non ingenium in numerato, sed verba et sub clave esse debere video; nec spargenda amplius, ut ante solebam, sed parcente manu eroganda. Apparet enim qui Opitio assentiaris silentium interpretanti studiorum reverentiam, parem quoque tuis haberi velle honorem, nec passurum nisi aegre tibi fieri quod alteri non faciundum judicâris. Nempe qualem exhibes brevitatem, exigis et ipse talem. Utar itaque lege quam uterque vestrum praescribitis; ille nihil, tu pauca scribendo. Et levissime quidem erga illum defungar, cui ut respondeam tacere satis est. Tu vero cui aliquid reddendum est, curam etiam injicis de solvendi modo, utrum ad mensuram eandem etiam pondere paria facere tenear. Ut enim tua aurea sunt, mea ex aere, nisi pluribus congestis, monetae, quam credidisti, pretium ac vim aequare non potero. Sed quum cogito verbosum esse hoc negotium, subit etiam non minus esse verba quae levissima sunt, imo etiam magis. Praeterea quantum eorum numero detraxero, tanto plus apud te ponderis et gratiae habebunt pauciora; quia vel silentio meo contentus esse poteras, imo sic te magis honorari censeres. In pauca igitur contraham. Gaudeo Opitii judicio, tuoque amore. Nam nisi amares me, non illud probares. Et nisi probares, non judicasses. Scis tamen quam iniqui plerunque judices alienae sint existimationis, qui favent vel aemulantur. Quid qui amant, vel oderunt? Profecto nisi essent qui me injuste carperent, haud magnopere curarem esse qui me laudarent. Et si hi quoque immerito id faciunt, juvat tamen habere me quod opponam illis meis reprehensoribus. Quaerebam prioribus meis quis esset Johannes Weitzius Grottensis qui ad me scripsit, cuique respondi, litterasque tibi misi ad eum curandas.
I'Avoy reçeu huict jours avant la vostre celle que Monsr. Rivet m' escrit de Spa, pour m' advertir de la derniere resolution des Hollandois; Monsr. Iustel m' a fait aussi la faveur de me faire voir celle que lui en escrit Monsr. d' Aerssen. Pour moy, la mienne premiere est la derniere, et n' en peu prendre d' autre, pour les raisons que vous sçavez desia. Quant aux Insulaires que vous dittes, ce que je vous en ay mandsé n' est pas que je vueille briguer pour y estre appellé: mais pour vous dire, qu' osté la condition qu' ils m' imposoient lors qu' ils m' ont fait demander, j' en prefereroy le sejour à celuy de Hollande: Non pour les causes qui pourroient tomber en la fantasie d' un chacun qui ne sçauroit pas celle que j' aurois eue; mais pour la seule consideration du pais et de l' air, que j' y trouveroy plus propre et plus convenable à ma santé. Chacun se doit cognoistre, et principalement en l' aage ou je suis, estant plus jeune et plus apte à porter l' intemperie d' un air froid. J' ay essayé l' incommodité que j' en pouvoy reçevoir, en tout le temps que j' ay demeuré en Allemaigne; où de trois ans que j' y ay fait sejour, j' ay esté un an et demi malade. Ie n' espereroy pas d' estre mieux traicté, ny mesme si bien, en une region plus rigoureuse et septentrionale. Autrement il n'y
a point de comparaison à faire entre ces deux lieux, pour la frequentation et communication des hommes sçavants que j' y rencontreroy, et la liberté plus grande dans une Republique qu' en un Royaume. Laquelle liberté toutefois ne se trouve pas en toute Republique: voyez nostre voisine, qui ne me pourroit accommoder en l' impression de ce que j' escris, pour ce defaut la. Comme ils sont chatouilleux en ce qui concerne l' Hierarchie, peut estre, n' approuveroient ils pas de la façon que je la traite: Or sont ils coustumiers de retrancher et corriger ce qu' ils repreuvent és livres qui s' impriment chez eux. Je vous confesserai librement que je me trouve assez empesché à decerner quelle puissance et authorité appartient de droict au Pape, en vertu du Primat. Car de croire que la nature et notion de ce mot emporte en sa signification une Monarchie absolue telle qu' ils la recognoissent aujourd' huy, c' est une pure réverie qui combat le sens commun. De penser aussi que cette Primauté ne soit autre chose qu' une preseance, et l' honneur d' aller devant, c' est se mécompter. Lapractique de la primitive Eglise est contraire, qu' il luy a tousjours donné d' avantage, et ce mot de Primatus en toute l' Hierarchie Ecclesiastique, n' a jamais esté sans quelque function superieure, ou jurisdiction avec l' honneur. l' Evesque du commencement avoit vrayement le primat par dessus les Prestres, et n' estoit que le premier Prestre: le Metropolitain a eu cette primauté sur les Evesques de sa Province, qui estoit quelque chose de plus que preseance. Depuis les premiers Metropolitains de chaque dioecese se sont arrogé le primat sur les autres, d' où sont venus les Patriarches; qui a esté le souverain degré en l' ordre Episcopal. Entre ces Patriarches le Pape a tousjours eu le premier lieu, qu' ils ont appellé Primatum: de mesme nom que la presidence des Patriarches sur les Metropolitains; et des Metropolitains sur les Evesques. Il s' ensuivroit donc de la, que le Pape auroit pareille autorité sur les Patriarches, que les Patriarches parmi leurs Metropolitains, et ceux cy entres les Evesques de leurs provinces. Mais le Metropolitain ne pouvoit rien faire, ni determiner sans le conseil et l' assemblée de ses Evesques, ni le Patriarche sans celle de ses Metropolitains.
Il se peut aussi et se doit conclure en suite, que le Pape ne puisse rien definir en l' Eglise qu' avec le Concile des Patriarches, qui est le Concile Universel. Il est fort aise de regler et limiter cette puissance infinie qu' on lui donne aujourd' hui. Or comme l' antiquité atous jours recognu les Patriarches, souverains chacun en son dioecese; le Pape n' a que voir dans le ressort particulier de chasque Patriarche. Que si un Patriarche vient à manquer de faire son devoir, ou errer en la foy, c' est au Pape de l' admonester et reprimender: ou s' il persiste, de le faire condamner par le Synode general de tous les Patriarches. Auquel Concile il doit presider, et avoir sa voix, comme un premier president dans un Parlement. C' est, ce me semble, sauf vostre meilleur advis, comme on doit proceder et comme je procederai pour trouver à quel pouvoir appartient au Pape dans l' Eglise bien policée. Je monstrerai aussi que le Pape n' a point de dioecese Patriarchal ou particulier outre sa Metropolit aine. Qu' il n' est point Patriarche d' Occident, et que le pouvoir qu' il y a, vient de l' usurpation qu' il a voulu estendre sur toute l' Eglise universelle, qui luy a succedé en Occident, et luy a esté empesché en Orient. Qui n' est pas chose de petit poids, quand elle sera bien considerée. Pource qui est du Cardinal du Perron il me sera fort aise de desabuser ceux, qui apporteront tant soit peu d' equanimité touchant ce grand savoir qu' on luy attribue. Il estoit moins que mediocrement savant en la langue Grecque, fort verse je le confesse en la Theologie Scholastique, grand fourbé et grand sophiste, mais ces artifices sont fort faciles à decouvrir, et ses sophismes se donnent à refuter d' eux mesmes. Je ne l' espargner ai point où je le rencontrerai, et sera quasi par tout. I' estoy ces jours passez, sur le traité du sacrement de Penitence; duquel le Concile de Trente fait trois parties, la contritiondu coeur, la confession de la bouche et la satisfaction de l' oeuvre. Le Cardinal a bien jugé que toutes ces parties là ne pouvoient faire un Sacrement, c' est pourquoy il a mieux aimé dire que l' absolution estoit le Sacrement de Penitence. Ce qui termine la penitence n' est pas penitence. La fin est l' ab solution, qui ne peut estre appellé penitence, ni Sacrement de penitence.
Quand le pecheur demandoit entierement la penitence, et que l' Evesque luy accordoit, ce que les Conciles appellent, petere, dare, accipere poenitentiam, ils n' entendent point de l' absolution, mais de la permission de pouvoir faire la penitence, qui n' estoit pas une petite grace, car elle ne se donnoit qu' à ceux qu' on vouloit recevoir à la communion, apres le temps de la penitence accompli. Or elle ne se donnoit pas pour toute sorte de peché, ni à tous pecheurs. Ceux que l' on jettoit tout à fait hors de l' Eglise, et à qui on ostoit toute esperance d' estre reconciliez, si ce n' estoit à l' article du dernier moment, nerecevoient jamais cette grace. Elle se donnoit avec imposition de mains. Cette permission donc de faire penitence pour estre reconciliez en fin et ab sous, est ce qu' ils ont appellé Sacramentum poenitentiae, avec l' acte et ses parties jusques à l' absolution, qui est la fin pour laquelle elle estoit demandée et concedée. C' est une matiere assez mal entendue, et qui n' a point encore esté expliquée comme il faut, avec tout plein d' autres de l' antiquité Ecclesiastique. Monsieur Rivet m' offre par ses lettres de tenir la main à faire imprimer ce que je voudrai à Leiden. Mais c' est bien loin et seroit bien long. Geneve est plus pres, mais je vous ay dit les raisons qui m' empeschent; avec cela c' est une misere là comme ce qu' ils impriment est mal correct. Ie travaillerai tousjours cependant, et peut estre se rencontrera-il quelque occasion non esperée. Depuis mes dernieres escrittes, cet ami qui m' avoit prié d' escrire à Paris pour trouver quelque maistre à enseigner les enfans, en a recouvré un, qui lui à esté addressé de Geneve par Monsieur Prevost, et est le fils d' un ministre nommé Gaultier. Ie vous remercie de la peine que vous en avez daigné prendre et serai eternellement,
MONSIEUR,
A Dijonce 19. Decemb. 1630.
Vostre tres-humble et tres-obeissant Serviteur SAUMAISE.
I' Estime que le sieur Handoyer vous aura escrit de sa condition, et de la resolution, qu' il a prise là dessus: pour moy je continue tousjours mon travail, et tiens le Pape par la Tiare. Vous avez raison de croire, que je ne diray rien au fond sur le droit de la Primauté, qu' il doit avoir en l' Eglise universelle; n' ayant à representer que le fait, lequel toutesfois estant bien rapporté dés son commencé selon l' ordre des temps, declarera assez mon sentiment, qui est que la pureté a esté plus grande plus pres de la source. Or je monstreray clairement, que les deux premiers siecles nont point cognu ni de Metropolitains, ni de Patriarches. Les Evesques gouvernoient en pareille dignité et puissance, sans avoir aucune aut horité les uns sur les autres. L' authorité plus grande des uns que des autres venoit du merite de la saincteté, et de la doctrine, et quelques fois de la grandeur, et puissance de la ville, où ils presidoient. Apres ce temps là, les Evesques des grandes villes en chasque province commencerent à s' en faire accroire, et à usurper la jurisdiction sur leurs Collegues d' une mesme Province: ce qui fust confirmé, et à plain estabili par le Concile de Nicée; où tous les droits des Eglises Metropolitaines, furent reglés à l' instar de celle de Rome, tellement que par ce Decret chasque Metropolitain avoit autant de pouvoir en sa province, que celuy de Rome en la sienne. Pen apres, par cette mesme voye les Evesques des premieres Provinces de chasque dioecese, qui contenoit plusieurs Provinces soubs un vicaire, s' attribuerent tout plein de prerogatives sur les autres Metropolitains du mesme dioecese: d où est venu lestablissement des Patriarches; qui fust confirmé par le Concile de Chalcedoine; qui est le temps, où s' est borné le Cardinal.
Et dans ce temps toutes les usurpations se sont faites en Orient, et notamment de celuy de Constantinople, et du Pape en Occident; qui à l' envie l' un de l' autre, se sont merveilleu sement accreús, depuis le Concile premier de Nicée jusques à celuy de Chalcedoine; si nous nous arrestons à ce siecle là, que les Patriarches ont esté establis, il est certain qu' il faut donner au Pape ce que ce siecle là luy donne, et interpreter son primat de la façon que je vous disois: mais au fond il faut tenir pour indubit able, que la dignité de Metropolitain, et de Patriarche, ne s' est glissee en l' Eglise, que par ambition. et usurpation. Le Primat du Pape n' est pas de meilleure origine. Ce que les Evesques mesme du commencement se sont esleves d' un degré par dessus les Prestres, n' est pas d' institution divine: cependant ils sont si plaisans, qu' ils nous voudroient faire croire, que le Primat du Pape, soubs lequel ils entendent une Monarchie absolue, est de jure divino, et que l' institution des Evesques n' est pas de jure divino; comme si c' estoit en autre qualité, que d' Evesque, que le Pape de Rome pretend cette primauté, qui neantmoins ne s' est jamais qualifié autrement qu' Evesque de Rome. Ie ne laisseray rien à dire sur ce sujet, qui me semble estre un des plus importans de nos Controverses; comme celuy seul, qui empesche que l' on ne vienne à la reformation de tous les autres: aussi l' ay-je mis le premier, et iray en suite par tous les autres points, tant qu' il plaira à Dieu de me prester la vie, pendant laquelle je demeureray tousjours,
MONSIEUR,
A Dijon, ce 12. Fevrier 1631.
Vostre tres-humble et tres-obeissant Serviteur, SAUMAISE.
POur response à la vostre du 23. Fevrier je vous diray, que je n' oublie point à remarquer l' authorité que le Presbytere ausurpé sur le peuple de chasque Eglise; et que tant s'en faut que je condamne la forme de Police Ecclesiastique, qui est aujourd' huy reçeue des Eglises reformées de France, qu' au contraire je trouve qu' elle approche beaucoup plus de l' establissement qui à esté fait par les Apostres, que pas une autre, qui soit adjourd' huy dans la Chrestienté: C'est là où je m' arreste principalement, à monstrer quelle forme de gouvernement a esté establie par les Apostres; car de là depend tout: et le changement, qui a esté fait depuis les Apostres, ne pouvant recevoir et tirer son origine et son institution du droit Divin, doit estre rangé soubs le droit positif; et par consequent est changeable suivant les temps, et les lieux, et les choses. Si nostre Seigneur a voulu astraindre, et obliger son Eglise à quelque sorte de gouvernement, et de police, ilsemble que cesoit à celle, que ces Apostres ont instituée, comme remplis qu' ils estoient de son sainct Esprit, et en ayants comme ordre de luy. Or est il que dans les Actes des Apostres, ni dans leurs Epistres nous ne trouvons aucune trace d'un Evesque seul, qui ait commandé absolument sur quelque Eglise. De leur temps, et selon leur institution, Prestre, et Evesque estoit tout un, et jamais un seulne regentoit une Eglise; mais plusieurs ensemble, ayants mesme aut horité et puissance, gouvernoient leur Eglise d'un commun accord. Cette opinion tres-bien fondée, comme elle est tres-vraye, peut ouvrir le pas à soudre les difficultez, et les doubtes, qui se recontrent en l' Histoire des premiers Evesques de Rome. Les uns mettent Clemens pour le premier, les autres Linus, les autres Cletus;
et moy je tiens qu'ils ont tous esté de mesme temps Prestres, et Evesques de la ville de Rome; et n'est pas croyable que Saint Pierre estant à Rome, ait introduit une autre espece de Gouverneurs en l' Eglise, que celle, dont fait mention son Epistre, escritte mesme de Rome, (comme veulent nos Adversaires) où il fait les Evesques, et les Prestres toute une mesme chose. Dans l Itinerarium du dit S. Pierre, escrit à la main, encore que ce soit unlivre Apocryphe, je trouve qu il instituoit en chasque ville douze Prestres, et quatre Diacres; il ne s'y parle point d Evesque, parce qu' Evesque, et Prestre estoit tout un: ce que S. Hierosme, et S. Ambroise, et tous les autres Peres Grecs et Latins recognoissent franchement, que du temps des Apostres, dans le college des Anciens, l' un n' estoit pas plus que l autre; et que puis apres pour eviter le schisme, qui pouvoit naistre de l' egalité, il fust trouvé bon qu'un seul eust le gouvernement, qui seroit appellé Evesque, et qu'aux autres demeureroit seulement le nom de Prestre. Du commencement cet Evesque, qui devoit presider à tout le College, estoit le plus ancien en ordre, sans autre election: depuis on donna plus au merite, qu'à l'age, et fust esleu tant par le peuple que par le corps des Anciens, ou Prestres. Par cette primauté, ou presidence d'un seul, ils vouloient parer au Schisme, c' est à dire fuir la sumée, et ils ont ouvert la porte à la Tyrannie, et sont tombez au seu: car du premier Prestre s' est fait l' Evesque, du premier Evesque le Metropolitain, du premier Metropolitain le Patriarche, du premier Patriarche le Pape, et Monarque de toute l' Eglise. Ainsi par ces degrés le chemin s' est frayé à la Monarchie, c' est à dire à la Tyrannie. Le Schisme de l' egalité n' estoit pas tant à craindre, l' on y pouvoit tousjours remedier. Voilà donc le temps des Apostres, pendant tout lequel il ne se parle point d' Evesque, qui soit par dessus les Prestres: les Anciens seuls y gouvernent l' Eglise, pareils en puissance, et authorité. Reprenons la chose de plus haut, à fin que vous sachiez tout mon secret. Nostre Seigneur estant venu au monde pour delivrer le genre humain, et estant né en Iudée, et de la race de David, s' est conformé en tout ce qu' il a peu aux moeurs et
façons Iudaiques. Il abolissoit les Ceremonies de la loy, et les Sacrifices, comme estant le dernier Sacrificateur, et le dernier sacrifice; ostant donc les sacrifices, il a par mesme moyen aussi osté les Sacrificateurs: et c' est pourquoy il ne se trouve point ni dans les Evangiles, ni dans les autres escrits des Apostres, que les disciples de nostre Seigneur, ni ceux qui ont esté establis par eux pour predication de sa parole, ou pour le gouvernement de son Eglise, ayent esté appellés Sacrificateurs, Sacerdotes, ni , ou . Et comme le grand Synedrium
MONSIEUR,
A Dijon, ce 19. Mars. 1631.
Vostre tres-humble et tres-obeissant Serviteur SAUMAISE.
ACcepi, Vir maximi faciende, maximisque comparande, alteram partem editionis Justini a Berneggero nostro, quae usque ad XIX. Librum porrigitur. Foci quod jussisti, et hanc quae nuper, et illam quae olim transmissa est, quantum per occupationes licuit, oculo properante percurri, ut si quid dignum mihi notatu occurreret in amici gratiam huic chartae illinerem: sed fatendum nihil quod operae pretium esset adnotari omnia pervolventi incidisse, nisi quisquilias quasdam et haud magnae rei Lanae iis usus ac vestium ignotus, quanquam continuis frigoribus urantur. Pellibus tamen ferinis aut murinis utuntur. Particula interposita et totam loci sententiam turbat, quae plana sit ea sublata. Eod. lib. cap. IV. nomen alterius Amazonis transpositis litteris corruptum est, scribendum enim Otriria pro Orithya; Graecum est Orteria, vel Otriria Trogo; lib. III. cap. II. de Lycurgo parcimoniam omnibus suasit, existimans. Pro eo habent omnes libri, par cimonium omnibus itemexistimans. Illud suasit in nullis comparet libris; putaverim emendandum, in par cimonium omnes idem; existimans etc. repetendum exproximo formavit, populum formavit in obsequia principum, principes ad justitiam imperiorum, omnes in idem parcimonium. Loco corrumpendo ansam et causam dedisse videtur antiqua dictio parcimonium pro parcimonia, ut sanctimonium; Glossi etiam id notatur, parcimonium parcimonia, Ibi in monumenta
rerum a se gestarum urbem Barcen condidit. Nulla Barce ab Alexandro inter ostia Indi condita; solstitialis ortum syderis; per solstitiale sydus putem intelligi Syrium, quia non longe post solstitium oritur. Et solstitium Veteres non pro puncto ipso quo committitur, interdum acceperunt; sed et totum mensem ei tempori dederunt. Poterat etiam legi solstitiales ortus Sirii. Haec habui quae non putarem negligenda esse, etsi minuta sint: sed ut vobis obsequerer, cujus rei mihi prima cura fuit, haec etiam levia duxi persequenda. Negotium Lugdunense, quod ego putabam refrixisse, imo quod pro extincto habebam, e cineribus suis nuper recalfecerunt. Nunc offerunt eundem omnino honorem, et idem honorarium quod olim Scaligero offerre dignati sunt. Amici rogant, urgentque ut ne respuam. Nondum ad animum meum revocaviquid statuam. Quicquid statuero, brevi faciam ut scias. Vale. Divione, v. Id. April, CIC. IC. CXXXI.
IAm tandem vir es, et virorum quidem suavissimus, Praestantissime Groti, qui ejurata illa merito mihi invisa brevitate, ad longiores Epistolas redîsti. Quid enim putabas? Me contentum esse posse pauculis lineis ab eo
CEs Messieurs de Hollande, qui me devoient apporter la duplication des lettres que je reçeus il y à quelque temps en Bourgogne, me vindrent hier trouver en ce lieu, pour m' asseurer encore de bouche du desir qu' ont Messieurs les Curateurs de l' Academie, et Bourgmaistres de Leyden,
que je face le voyage devant l' hyver. Ie suis venu de Bourgogne avec cette resolution; laquelle je prevoi bien toutefois ne pouvoir executer, à cause de quelques affaires que j' ay avec Madamoiselle ma belle Mere, desquelles j' esperois sortir avant l' hyver, et aussi tost que je serois icy. Cependant je suis bien loing de mon compte. C' est pour ce beau Proces quelle a *****. Voilà la principale cause qui me retiendra icy cet hyver. Il y en a encore d' autres non moins legitimes: l' un de mes petits est indispose, et ma femme grosse, et dans un assez mauvais mois de sa grossesse. De les exposer à un long voyage, soit par terre, soit par mer, je ne le pourrois faire sans peril de leur personnes, ou sans une grande incommodité; et principalement par un temps fascheux et d' hyver, que nous touschons desia. I' avois promis à ces Messieurs les Curateurs, de leur mander si je pourrois prevenir l' hyver. Ie leur escri donc que non, et vous envoye les lettres, lesquelles je vous prie faire tenir à ces Messieurs qui me virent hier, et qui sont logez assez pres de vous, à la Croix de fer, ruë S. Martin. Ie leur eusse aussi escrit à eux mesmes, mais je ne sçay pas leurs noms. J' auray au reste assez de loisir cet hyver, de continuer mon dessein, si j' avois des livres: les miens sont à Paris, et emballés, que je lairray comme il sont, et vivray sur l' emprunt, comme je sçay bien faire. Ie vous dirai à ce subject, que depuis que j' eu l' honneur de vous voir, je fus chez Monsieur du Puis, où je vis les livres que Monsr. de Thou a rapporté du Levant; où entre autres m' ayant esté monstré un petit livre de fort ancienne escriture, qu' on disoit estre des Litanies escrites enlangage des Coptites, avec l' Arabe vis à vis, je recogneus aussi tost que c' estoit la litourgie des Coptites, et esperant y trouver quelle est leur creance touschant l' Eucharistie, je l' ay apporté icy, et y ay trouvé ce que je cherchois. Ce qui m' en a donné plus d' envie, est ladiversité des langages que j' en ouy tenir: Monsr. Grotius m' ay ant asseuré plusieurs fois, que le Sieur Herpenius avoit dessain de monstrer que les Coptites avoient la mesme creance que nous avons touschant ce Sacrament: d' autrepart il m'a
esté dit, que quelques Capucins qui avoient voyagé en Levant, et sçavoient les langues Orientales, se faisoient fors de preuver, et l' avoient ainsi confirmé à Mons. de la Ville ..., que les Coptites croioient larealité et presence du corps en ce Sacremmt, ainsi que les Catholiques Romains la croient. J' ay dequoy convaincre ces bons Peres, par la piece que j' ay enmain, qui est tresancienne, et faite dutemps que les Empereurs Chrestiens possedoient encor l' AEgypte. Car il y a une priere pour les Empereurs, et pour tous ceux de leur maison, et pour la gendarmerie, et tous autres qui servent
, que j' interprete in Palatio.
MONSIEUR,
A Grigny, ce 22. Octob. 1631.
Vostre tres-humble et tres-affectionné Serviteur, SAUMAISE.
Latine et Arabice.
Tu confirma
In nobis commemorationem
Ministerii tui sancti:
Tu mitte
Super nos gratiam
Spiritus tui sancti;
Ut purificemur
Et convertamus has
Oblationes
Viles,
In corpus
Et sanguinem
Servatoris nostri.
*** I' Attends impatiemment le N. T. Cophte, ne doubtant point que cette version ne soit plus ancienne que pas une que nous ayons es autres langues Orientales, et par consequent la meilleure. Les Syriaques et les Arabiques sont assez recentes. Ceste-ci doibt estre plus vieille, d' autant que le Cophte est a present une langue morte, quin' a cours que dans leur Liturgie; et partant les Versions qu' ils ont de la Sainte Escriture, tant du V. que du N. T. ne sont pas faites d' hier ni d' aujourd' huy, et ne peuvent estre que fort anciennes: Pour la version Arabique, qui est joincte a la Cophte, ce qu' elle est sans points diacritiques, n' est pas. un argument de l' antiquite de l' escriture. Car au contraire les plus anciens livres sont tousiours les plus diligemment et plus exactement escrits avec les points et les voyelles. Mais ordinairement ils omettoient les dits points es escrits cognus et vulgaires; comme sont les Evangiles, qui se doivent scavoir par coeur, par eux qui font le mestier de les dire et lire tous les jours. Il se trouve dans les Bibliotheques d' Italic un livre intitule , duquel il nous est reste un fragment qui traicte des Ordres Militaires, et en expose seulement les noms. Cet Autheur vivoit du temps d' Anastase, et par le commandement de l' Empereur avoit mis au jour et interprete un livre de l' Empereur Adrian, qui traictoit de la Milice. Quelques uns l' attribuent mesme a Trajan, et voici le tiltre que j' en ay trouve dans un anciens M. S. sur un Epigramme fait a la loüange d' Urbicius et de son Ouvrage: . En ce temps la la Milice Romaine a este en son plus grand lustre, et bien differente de ce quelle estoit du temps de la Republique, et de la forme qu' elle a eu sous l' Empire
De Grigny, ce 7. Novemb. 1631.
GRatulatorias tuas accepi praestantissime Vossi, quibus nihil mihi gratius accidere potuit, hoc tempore praesertim, quo in hunc tam long e a Patria dissitum orbem delatus, inter omnigenam novum hospitem salutantium turbam aut amicorum aut amicos singentium, in dubio utrorumque discrimine, certum in his veri amici specimen deprehendisse visus sum. Earum igitur vicem et meas nunc eucharisticas accipe: et nisi variae occupationes, quales novum in externa regione domicilium molienti solent occurrere, hactenus distinuissent,
VT minus me poeniteat, praestantissime Cruci, haec in loca migrasse, et sedem heic relicta Patria fixisse, faciunt doctissimorum hominum, quae maxima turba est, atque etiam optimorum, quod longe praefero, licet minor sit hic numerus, quotidianae qua praesentium incoram, qua absentium per epistolas, amicae compellationes, adventum gratulantium. Quibus pro egregia illa voluntate quam testantur, homini externo et nunc primum cognito, quid reponam non invenio, praeter parem de his bene merendi voluntatem. Nec enim in praesentia quicquam habeo, quo ipsis ostendam quam gratum mihi sit atque acceptum, quod cum homine nullis adhuc meritis ipsis noto, hoc genere officii certare priores non dedignentur. Tu in horum albo, doctissime Cruci, nomen quoque tuum profiteri dignatus es, amantissimis illis omnisque humanitatis plenissimis litteris, quas hodie per filium accepi. Imparem esse me referendae pro ista inusitata benevolentia, gratiae, hoc primum et in ipso limine fateri debeo. Deinde illud etiam attestari ac repromittere, me omni ope annixurum, ut animo suppleam, ad quod vires aspirare nequiverint ut saltem, inquam, ostendam quibus potero cunque testimoniis, me vicem iis velle reddere, qui tam bene mihi volunt, potius quam posse. Hoc si pro votis meis praestare non valeo, longe illud minus valebo, ut quod mihi impositum est onus, tam celebri in hanc Academiam vocatione, etiam Atlanti alicui grave futurum, meis istis humeris sufferam, ac pro dignitate sustineam. Non monitore opus habeo, qui me doceat quis sim, et quo me debeam modulo metiri. Satis hoc ipse per me, de me novi: et cum alias majores dotes mihi Deus opt. maximus
GRatulantem te mihi pro adventu in has regiones, nisi quibuscunque possem modis remunerarem, ingratus omnino viderer, Clarissime Beverovici, cujus criminis suspicionem ut a me longissime amoverem, sedulo semper cavi, praecipue adversus tui similes, quos ubique studeo prior demereri. Ubi hoc non datur, aegre quidem id fero, sed ad neminem esse Prophetam in patria. Sed haec hactenus. Nunc ut posteriori Epistolae tuae parti respondeam de loco. Pliniano, qui hactenus viros omnium nationum eruditissimos habuit exercitos, non video quî tibi possim satisfacere, qui nunquam mihi super eo fecerim satis. Aliorum interpretationes refutare mihi magis obvium, quam aliquam asserere, quae mihi probetur. Verisimiliorem non diffitebor illam mihi semper esse visam Mercurialis ac Dalecampii, qui sapientiae morbus recte dicatur, ut lateris morbus, et articulorum dici Latinis consuevit, quam Pleuritin aut Arthritin unicâ voce vocant Graeci? Certe sapientiam mori dixit, ac Capite sequenti longe clarius, sapientiae aegritudinem appellat, quam vix aliter interpretari liceat, quam Iam signa, inquit, letalia, in furoris morbo, risum; in sapientiae vero aegritudine fimbriarum curiam, ac stragulae vestis plicaturam. Per furoris morbum sapientiae aegritudinem, morbis enim quoque quasdam quasi leges natura posuit. Nil obstare
Morbis quoque. Sic igitur distinguenda haec sententia, quae non pendet a superiore per caussativam voculam, sed cum sequentibus connecti debet. Morbis quoque quasdam leges natura imposuit. Quadrimi circuitus febrem, nunquam bruma, nunquam hibernis mensibus, incipere, quosdam post sexagesimum vitae spatium non accedere. Hae sunt leges quas natura morbis imposuit, ut Quartana nunquam bruma incipiat, ut quidam morbi nunquam tentent qui sexagesimum annum vitae attigere, ut alii pubertate deponantur, ut senes minime sentiant pestilentiam. Non possum etiam probare, quod a Doctissimo viro heic adstruitur, sapientiae vocabulum poni pro certo ordine, et opponi iis quae casu fluunt ac inordinatim. Nec juvat hanc expositionem locus Taciti, in sapientiam vertenda, quae casus obtulit, cujus loci longe alia sententia est. Omnino mihi videtur sapientiae vocem hic eodem significatu sumi debere, ut eam usurpavit sequente capite his verbis, quae jam superius attuli: Fam signa letalia in furoris morbo risum, in sapientiae vero aegritudine fimbriarum curam et stragulae vestis plicaturas. sapientiae aegritudinem plane mihi constat, vel aegritudini sapientiae, Hippocrates in Prognostico sapientiae morbum vel aegritudinem ab eo vocari, quae Graeco auctori, unde accepit, sapientiam usurpaverit capite praecedenti, etsi verba paulo obscuriora sint et intricatam contineant sententiam: atque etiam morbus est aliquis per sapientiam mori. Quod Graecis verbis sic fortassean expressum fuerit: sapientiae morbus acutis morbis supervenit, aliquando per se morbus est, et moriuntur multiper sapientiam, hoc est
TAm propinquos nos, Clarissime Vossi, et tam raras inter nos commeare, id vero est quod mediutiuspati non posse tibi denuntio. Statui itaque deinceps frequentioribus te lacessere; et si provocatus adhuc taces, non tamen desistam
CAssium tuum ad te ire sine meis nolui, Vir magne, nec sane oportuit. Quum enim tamdiu in officio litterario cessaverim, hac saltem occasione oblata tam bona, morae causas indicare debui, quae me hactenus a scribendo retardarunt. Quas et si nullas indicarem, si bene me nosti, non alias credere posses nisi sonticas, ab illa lenta qua conficior tabe ex quo hic sum, vitio si forte ab aere contracto, sed et ut non nemo putat interno meoque; vel quod verius est, ab utroque. Malos enim ac peccantes humores quemadmodum huc me attulisse verum est, ita et hic pejores me offendisse vero verius. Aerem meae valetudini nocentem sic expertus sum, ut hominum innocentiam laudare non queam. Mala mens in plerisque, malus animus, et qui praesenti in os blandiuntur, mox absenti detrahunt. *******: sed relinquamus illum hominem suis ipsius moribus puniendum. Non alium ultorem quam ipsum mihi volo. Studia mea, si quid agam jam scire cupis, plane jacent: Arnobii textus editus est, Notae expectantur, et credo etiam diu expectabuntur. Vix legendis quibus ab nimio otio maloque taedium evincam sufficio. Decrevi me hoc vere Medicis totum committere; si eorum ars frustra erit, repetam natale solum. Iam ante sex menses Aulicus medicus qui me vidit, morbum meum ad hydropem vergere pronunciavit. Animo tamen sum forti, et quicunque exitus me ab hac lenta valetudine manet, generose feram. Cassius vester jam et noster tibi plura referet quae chartis committenda non fuerunt. Vale, vir summe, et me ama. Lugduni Batavorum. Idibus Martiis CIC. IC. CXXXIII.
TUas accepi una cum litteris nostri Grotii, hoc est duorum optimorum et amicissimorum mihi virorum. Debebam et prioribus tuis responsum, sed in diem id differebam, non quia mihi volupe sit frequentius, hoc litterarium commercium tecum reciprocare, sed ne molestus turbator intervenirem seriis illis occupationibus, quibus posteritatem demereri studes. Credas enim hoc mihi velim
QUî factum sit, clarissime Beverovici, ut meae ad te non pervenerint, quae tuis posterioribus respondebant, ego vero divinare non possum: hoc tantummodo mihi constat, et doleo, tibi redditas non fuisse, sive culpa tabellarii id acciderit, sive famuli cui eas tradidi ad tabellarium perferendas, interim nollem certe id accidisse, quo merito possim parum diligens hujusce officii literarii cultor argui, cujus ego me semper superstitiosum observatorem professus sum, modica ac legitima in his religione minime contentus. Si me talem veteribus amicis usque probavi, quid me facere oportuit in istis nascentis commodum inter nos amicitiae initiis, quae cum alias caeteris in rebus soleant teneriora esse, sic in amicitia delicatissima sunt, et minimae etiam offensae obnoxia. Respondi igitur, respondi jam tibi, Virorum amicissime et amplissime, et de Plinii loco etiam ingenue fassus sum, non me mirari si tibi non satisfecerim, cum nec ipse mihi. Profecto cum locum eum repetitis subinde vicibus saepius versarim, nunquam memini me ab eo recedere fiduciae plenum,
sapientiae aegritudo apud eum cap. XXI, de eo morbo accipienda sit, quam Graeci lateris morbus aliquem etiam morbum esse per sapientiam mori. Quid enim morbum per mortem definit? multi moriun tur sine morbo, ut omnes qui morte violentâ ac subitâ vivis eximuntur, quibus aegris esse non vacat. Correctiones omnes illius loci libri veteres refutant, sed et magis ipsarum absurditas quae per se refellitur. Si quid esset concedendum, probabilius putarem illud mori repetitum ex sequentis dictionis similitudine morbis, adeoque expungendum, ut scripserit tantum: atque etiam aliquis morbus est per sapientiam, sapientiam. Inde et sapientiae aegritudinem capite sequenti reddidit Sternutamento, quae pars altera fuit Epistolae tuae, quid scripserim haud jam memini, nisi haec, nihil posse addi adea, quae doctissime observasti. De re constat, Veteres nimirum Sternutamentum sacrum ac divinum habuisse. Cur sternuentes salutamus, quod etiam Tiberium Caesarem, tristissimum (ut constat) hominum, in vehiculo exegisse tradunt. Et alioquin nomine quoque consalutare reliogiosius putant. Nempe ita salutabant, ut apud Petronium habetur, Salve Gnython. Dum haec ego jam credenti persuadeo, Gnython collectioris spiritus plenus, ter continuo ita sternutavit, ut grabatum concuteret: ad quem motum Eumolpus conversus salvere Gnythona jubet. Item apud Apuleium de sternutante: quod cum putaret ab ea profectum, solito sermone salutem fuerat ei imprecatus. Eodem pertinet Graecorum mos etsi non nomine consalutabant sternutantes, sed aliis verbis salutem iis precabantur, Nam sternutamento revocari ferculum mensamve, si non postea gustetur aliquid, inter dira habetur, aut omnino non esse. Haec instituêre illi, qui omnibus negotiis horisque interesse credebant Deos, et ideo placatos etiam vitiis nostris reddiderunt. Omina igitur illa, et auguria non solum a Deo praesente mitti
pro Deo habere, et sacrum vel divinum habere. dextra sternuit approbatione. Ovidius, dextrum sternuit omen amor. Quin et crepitus lucernarum pro sternutamento luminis habitus, ac faustus eo nomine existimatus. Idem Ovidius in Epist. Herûs ad Leandrum:
Ita legendum suadent veteres libri, non,stertuit. Sic in Graeco Epigrammate,
AB eo tempore, quo heic te vidi, Clarissime, et tuo casu miserande Vossi, non destiti cum variis morbis conflictari, qui me partim lecto affixum, partim domi residem detinuerunt, adeo ut per totum hoc trimestre spatium domo pedem non extulerim, immo vix extra cubiculum processerim. Quae res non solum me prohibuit desiderio meo et promissis satisfacerete Amstelodami videndi, sed etiam salutandi officio per litteras, cum ipsa vita mihi taedio esset, et etiamnum sit oneri, ingravescente indies malo, quod ad Hydropem vergere, nisi praecaveam, Medici minantur. Sed haec mea incommoda ludum jocumque fateor esse, praent est illa clades, quae te coelo caput sublime ferentem, repente ad inferos pressum demersit, optimi, carissimi, doctissimi, et ad omnia summa nati filii obitu, quem tu non solus lugere, sed omnes una tecum debemus, quicunque litteras amamus; cum satis constet iis quibus notus fuit, non privatam sane esse jacturam, sed publicam, et communiter bonis omnibus doctisque dolendam. Non tu, inquam, filium tantum tui amantissimum, tuam spem, tuum solatium amisisti; sed Respublica etjam litteraria summum suum alumnum, ac praesidium, quale se futurum esse non levicula aliqua spe ostendebat, sed re certa, manifestoque pignore jam spondebat. Nec promittebat fructum duntaxat, sed etiam praestiterat. Quod ad me attinet, cum heri mihi, nec enim ante rescivi, tristissimus hic nuncius et acerbissimus allatus esset, haud aliter inhorrui, stupuique
ANte aliquot septimanas scripsi ad te, Vir magne, ut meum tibi dolorem testarer, quem ex morte praestantissimi Iuvenis, ac Musarum Gratiarumque manu facti filii tui ceperam, non eo certe animo ut tuum luctum levarem, quem non dubitabam esse maximum, sed ut me quoque ejus participem ostenderem, qui non solum amicum amicissimi Viri filium amisissem, sed etiam litterarum olim magnum tibicinem suturum, magnumque decus, si vita illi, Dei voluntate, longior esset data. Ab eo tempore quo illas ad te scripsi, variis etiam ipse malis exercitus fui, morbis meorum, meo ipsius, sed lento illo et languido, quem ad Hydropem vergere Medici opinantur; tum etiam proxime uxoris gravissimo et acutissimo, quo paene absumpta est, eodem certe, qui tibi charissimum adolescentem abstulit. Illa meliuscule nunc habet, et quasi jam in tuto est, cum diu pro desperata habita sit a Medicis. Nunc ipse quoque spirare paulo liberius incipio, ex quo melius de illa sperare datum est. Libros itaque nunc retracto, quos plane cum caeteris vitae voluptatibus abjeceram. Ad id opus igitur quod in manibus est, opus mihi inspecto libro Aphrodisaei
I' Ay reçeu la Figure du Papyrus, dont je vous remercie. Ce ne peut estre la mesme Plante que nos Herbiers rapportent pour le Papyrus d' AEgypte: et ne sert de rien, de dire que cette-ci este spanouie, et l' autre encore en bouton. Ce seroit une extreme negligence et supinité à des gens qui ont demeuré si long temps en AEgypte, comme Alpinus, et qui ont si souvent veu ceste sorte de Ionc AEgyptien, de nous larepresenter imparfaite; qui est tout de mesine, comme si à qui n' auroit jamais veu des roses, on luy faisoit voir le bouton, pour la fleur, lors qu' elle est en sa perfection. Alpinus donc escrit que les filaments de latige, qui fait le Papyrum, sont droits et longs, et ceux-ci sont couchés et esparpillés. Il luy donne aussi des feuilles, au pieds de la tige droites, et en forme de glayeul, triangulaires et molles. La figure que vous avez envoyee n' en a point. En somme ce ne peut estre la mesme Plante. Le Nil produit deux sortes de joncs assez semblables, dont l' un se nomme , et l' autre , ainsi que l' escrit Theophrastus. Ie ne sçay si l' on pourroit dire, que l' une d' icelles soit le . I' eusse desiré qu' on eust aussi envoyé à Mr. de Peyresc la description de la grosseur et longeur de la tige du dict Papyrus.
Pour nouvelles: les Deputez de Brabant sont tousiours à la Haye, qui attendent leurs compagnons, y ayans tousiours este depuis, et crois qu' il n' auront pas perdu leur temps. Le Duc d' Arschot est parti pour aller en Espagne querir la conclusion de la Tresve; cependant l' Infante s' est laissé mourir, qui fera que les affaires changeront de face. Car celuy, qui lui succedera, voudra signaler son entrée au gouvernement par quelque acte memorable, et plustost de guerre, que de paix, ou de Tresve. Il y a desia dix ou douze jours que le froid est ici si Hollandois, que les caneaux sont tous pris. Pour moy je suis tousiours avec mon incommodité, qui aesté aggravée d' une grande et juste apprehension de perdre ma femme, laquelle a esté desesperée des Medicins, d' une maladie de petite verole, qui a fait un grand ravage en cette ville depuis IX. ou X. mois ença, qu' elle y regne, emportant toute sorte d' aage et de sexe. Ils tiennent ici par traditive, que ce mal est un trescertain avancoureur de Peste. Ma femme en sera quitte pour remporter des marques en France, comme elle aura esté en Hollande. Il s' imprime ici une notable Question, De Humanae Vitae Termino; s' il est fatal et inmuable, ou s'il se peut prolonger par regime de vivre, et par l'art des Medecins. Tous les sçavans d' ici y ont donné leur jugement: on a aussi voulu avoir le mien. Le Pere Mersenne a donné le sien, que j' ay veu. Je vous en envoyeray un Exemplaire, lors que l' impression en sera achevée. I' attends tousiours le Tertulian de Monsr. Rigault.
Ie vous avois mande de le faire bailler à un homme, qui se tient à l' enseigne du Roy François, à la porte S. Michel, qui a charge de me faire tenir quelques habits. Vous ne m' en escrivez rien par vos dernieres, dont je m' estonne. Ie ne puis vous en dire d' avantage, car l' encre gele dans la plume, et mes doigts ne peuvent plus aller. Mon affection est tousiours fervente à vostre service, non obstant le froid du Pais; et suis verit ablement,
MONSIEUR,
A Leyden, ce 10. Decemb. 1633.
Vostre tres-humble et tres-obeissant Serviteur, SAUMAISE.
HUmanitate tua partim fretus, praestantissime Gronovi, partim etiam causis, quas habere me sentiebam legitimas ac sonticas, confisus, responsum ad tuas, mero eruditionis atque elegantiae flore conditas, tamdiu distuli. Non noluisse me respondere vel hoc fidem fecerit abunde, quod nunc respondeo. Voluisse me citius nec potuisse ipse tibi nuncio, non difficulter credituro, si scias me ab illo tempore, quo tuas recepi, ad hunc usque diem varia conflictatum valetudine, qua necdum libersum, cum et illo ipso articulo quo redditae sunt mihi tuae, Uxorem haberem decumbentem citra spem salutis a Medicis relictam. Ubi respirare ab his malis coepi, ac meliora jam de me meisque sperare, etiam rediit illa cogitatio, qua tuis peramantissime pridem ad me scriptis tandem aliquando possem facere satis, ac par pari referre. Quod certe amore ac benevolentia me consecuturum confido; non ut tecum pariem lepore ac doctrina, qua tuas temperasti. Quae enim ad Martialem
externos truncos, unde manant opobalsama, pro Hesternis drancis pudori nostro male oltentibus atque obscaenis, reposuit. Sic certe et Dosiades in Ara, quam primi edidimus, Tus vocat, Truncorum Nysiorum viscum odoratum. Quae sequitur, non minus mihi certa videtur, etiamsi vocem turpiorem pro minus turpi vocabulo rescribat. Si ita scripsit Martialis, cur non admittamus? Evirandus alioquin esset, si omnia obscaena, quae apud eum leguntur, honestioribus profatu permutarentur. De Rufa illa cum septem crinibus, haesit etiam olim mihi aqua, et fortean erraverim quoque cum Scaligero circa septem sertas Crinium. Nihil melius tua interpretatione. Quod ad lectionem scripti codicis attinet, pro Capta lubentius legerim Compta crinibus septem. Nullus autem ambigo, quin convenientius sit lunam septam Colchico Rhombo vapulare dici, quam sectam prae multitudine nimirum Rhombum illum volventium ad Lunam laborantem. Qui sectam reposuerunt, ad illud vapulare respexerunt. De nisus in eodem Epigrammate, quod corrigi velles pro risus, magis dubitarem. Sic satis mihi arridet vulgata. Phasiani porro illi, quos in Xeniorum Librum reducis, qui tamdiu inde aberraverant, sunt genuinae Martialis alites, et saporem ejus praeferunt. Magis me beasti illo disticho, quam si ipsos phasianos duos, marem cum foemina in prandio apposuisses. Vale vir eruditissime, et me amare perge, et si pergis, fac crebriores istiusmodi deliciae ad me veniant. Idibus Martiis, Lugduni Batavorum. CIC. IC. C XXXIV.
IE reçeus hier la vostre du XXVI. May, et avois reçeu quelques semaines auparavant lepacquet de Monsieur de Peyresc, auquel je n' ay peu faire response plustost. I' attends avec impatience ses Rituels. Je vous prie, lors que vous les aurez reçeus, les faire bailler à celuy que je vous avois addressé pour me faire tenir le livre de Monsieur Rigault, qui vous baillera les presentes. I' áy en fin reçeu le dict livre de Monsieur Rigault, et le remercieray par le premier ordinaire. ça esté la faute de ma belle Mere que je l' ay reçeu si tard. Je seray bien aise aussi de voir le livre du S. Valois, afin de juger ce que l' on doit esperer de ce nouveau Critique. Ie suis bien aise que vous ayez à gré la Dedicace de mon traicté de Acia, qui sera un grand ouvrage, par le loisir que m' ont baillé les Imprimeurs. I' y traicte quasi toute l' antiquite Vestiaire. Il le falloit ainsi, pour monstrer la difference des habits in Fibula, et de ceux qui ne l' estoient point, afin de faire voir quelle a esté la Fibule des anciens, de la quelle ils se servoient à agrafer les habits: laquelle estoit de metal, cuivre, argent, ou or, et fort differente de celle dont parle Celsus pour retenir le blessures en estat. I' entends celles qui ne pouvoient pas estre cousues. Et ces Fibules n' estoient pas de fil de fer, comme s' imaginent quelques uns de nos Medecins Espagnols, et autres qui sont de leur opinion, mais de lin, ou d' autre matiere semblable. Il ne falloit ja se tant tourmenter, pour prouver que la Fibule des habits estoit de metal, car il n' y arien plus vray: mais il ne s' ensuit pas, que la Fibule à lier et retenir les Blessures, fust aussi de fer; puis que de là il faudroit aussi conclure, que la suture dont ils se servoient à coudre les Blessures, qui pouvoient souffrir la cousture, fust aussi saite de fil de fer, ce qui est tresridicule, et impossible. Et m' estonne
que de si grands hommes en Medicine et Chirurgie ont peu tomber dans une si absurde et extravagante imagination. La fibule des habits se nomme chez les Grecs , et estoit, comme j' ay dit, tres-indubit ab lement de metal. Mais qu' ils me monstrent, que Galen ou Hippocrate ou quelqu' un des Anciens Medecins ait appellé ceste Fibule, faite pour arrester et approcher les bords des blessures ou . Galen la nomme , aussi fait bien Paulus AEgineta, et tous les autres Grecs: lequel mot ne signifie qu' un lien pour serrer et arrester quelque chose. Celsus dit aussi que les Grecs la nommoient ainsi, et luy tourne en Latin Fibula;
MONSIEUR,
A Leyden, ce 5. Juin. 1634.
Vostre tres-humble et tres-affectionné Serviteur SAUMAISE.
*** QUant au Barachias du Pere Kircher, par l' eschantillon que vous m' en avez fait voir, j' ay beaucoup diminue et rallenti de l' ardeur que j' avois d' en jouir, depuis les vostres qui me donnoient avis de son merite par le seul titre de l' ouvrage. Car sur ce mot de Hieroglyphiques je
m' imaginois tout ce qu' en avoit autrefois escrit Chaeremon, fort renomme de l' antiquite, et cite par Porphyre, et Jamblique. Il m' eust fait plus de plaisir, s' il eust envoye la Preface de l' Autheur, que cet eschantillon, qui n' est rien a mon jugement. Car ce sont des mots pris de l' Alcoran, et qui ne ressentent rien des Inscriptions des anciens AEgyptiens; et par la Preface nous eussions peut estre mieux decouvert une partie de son dessein, et juge plus asseurement ce qu' on peut esperer de l' ouvrage entier. Tant y a, que par ce que j' en ay veu je porteray plus patiemment le delai, ou il nous renvoit de sa version et edition d' iceluy; apres qu' il aura fait et dresse ce grand et mysterieux bastiment de ses Hieroglyphiques. Pour ce qui est de Georgius Sincellus, j' ay confere tout ce qu' en a pris Scaliger, pour nous donner le Grec de son Eusebe, qui avoit eu a cet effect le M. S. de la Bibliotheque du Roy, qui est le mesme que j' ay aussi, ou de fortune ayant rencontre quelques passages qui me sembloient differents d' avec l' edition de Scaliger, il me prit envie de le conferer tout; ou j' ay trouve tant de difference, que j' eusse eu peine de croire, qu' il eust pris son Grec de ce mesme livre, si je n en eusse este bien informe d ailleurs. Le Manuscript est l' unique en toute l Europe, et est un Originel fort ancien, d une lettre assez menue et fuiante, et avec beaucoup d' abbreviations; ce qui a fait que Mr. de la Scala, ou ceux qu' il avoit employez a cette transcription, se sont mepris en une infinite d endroits. Pour le Georgius, il commence sa Chronique des le commencement du Monde, et finit en Diocletian; non qu' il ait vescu de ce temps la, mais la mort l' a vaincu au milieu de sa course, et ne lui a pas donne le temps d' aller jusques au bout, c' est a dire, jusques aux Empereurs de son temps, Michael et Theophile. Theophanes suit dans le mesme M. S. qui commence ou Georgius finit, et dit avoir entrepris expres l' ouvrage, pour achever ce que Georgius son ami et contemporain n' avoit peu faire, ayant este prevenu par la mort. Apres Theophanes vous avez Leon Grammaticus, qui continue l' Histoire jusques aux Empereurs qui regnoient de son temps.
Quant au mot de Coaegyptus qui se trouve dans les Notes de Tyron, j' estime qu' il soit corrompu, et qu' il faut lire Coptos,
estoit le nom d' une tres celebre Ville d' AEgypte sur le Nil, ou toutes les Marchandises qui venoient de l' Arabie, AEthiopie, et des Indes arrivoient, ainsi que l' escrit Strabon. En somme, c' estoit un Emporium des plus celebres de ce temps la, pour la navigation des Indes. Car d' Alexandrie on alloit par le Nil jusques a Copto, de Copto avec voiture des Chameaux on gaignoit un Port de la Mer rouge, ou du sin Arabique, nomme Berenice. De Coptos, I' ay creu autrefois que le nom des Cophtes d' aujourdhuy estoit pris de cette ville Coptos. Car comme dans l' Alexandrie, qui estoit une ville bastie par les Grecs, la langue Grecque estoit plus commune que l' AEgyptienne ancienne qui sembloit avoir comme quitte la place en toute cette basse AEgypte, la Dialecte antique des AEgyptiens s' estoit retire en la haute Region d' icelle Province, vers Coptos, laquelle apres Alexandrie estoit une de places la plus renomee de toute l' AEgypte; de facon que j' estimerois que ceste appellation des Cophtes auroit este conservee pour ceux qui parloient l' AEgyptien ancien. Et defaict les Arabes mesme font distinction en leur lang age entre l' AEgypte, quand ils la prennent pour le nom general de ceste Province, l' appellans Misri; et quand ils veulent parler de ces Cophtes, qu' ils nomment Elcubt, et qu' il prennent pour les originels, et anciens habitans d' AEgypte. Dans l' Histoire Sarracenique d' Erpenius parlant de la monnoye qui avoit cours dans toute l' AEgypte, il fait mention de Viuar Misri, d' escus d' or d' AEgyptiens. En la vie d' Omar, et un peu apres dans la mesme vie pag. 29. il fait difference entre les Cophtes, et les Romains qui tenoient l' AEgypte; comme prenant ceux la pour originaires d' AEgypte, et les Grecs ou Romains pour nouveau venus. Toutefois ce qui m' empeche a present de persister en cette opinion, est que les Arabes escrivent autrement en leur Geographiece mot de Coptos, que le nom des Cophtes, qui ne peut estre deduit que du nom s' il ne l' est de celui de
Je n' ay jamais leu que les Grecs appellassent d' autre nom que , ce que les Latins appeltent Talus,
Pour la maniere de compter sur les doigts, j' en ay veu un traitte Grec conforme a celuy de Beda: ou plustost celui du quel Beda semble avoir traduit ce qu' il en a ecrit.
Je serois fort aise de voir une figure de cet Abacus de bronze ancien que vous avez recouvre. Je crois avoir explique la facon de jetter des Anciens sur l' icon de celui que Velserus nous adonne. **.
Je n' ay jamais peu rencontrer de M. S. de Marcellus Empiricus. I' en avois fort a faire a cause de quelques noms de Simples en nostre vieille Langue Gauloise, qui peuvent estre mal escrits: et qui tesmoignent assez que nostre Langue n' estoit pas la Germanique, comme beaucoup de scavants nous veulent persuader. Ce mot de Cutis, qui signifie ce que nous appellons aujourd' huy cochon, qui ne se trouve point en Alleman, en faict foy, et beaucoup d' autres. I' avois oublie de vous dire en son lieu, que la compilation des Notes de Tyron semble avoir este faicte telle que nous l' avons aujourd' huy, environ le temps de Gregoire le Grand. I' ay veu une Preface dans un ancien livre, qui porte qu' il a faict ce recueil par le commandement de Gregoire le Pape, et lui dedie l' ouvrage qu' il entrepris a son instigatio. Ce peut estre d' un autre Gregoire; mais je le donne plustost a celui la. Il y a beaucoup de mots qui monstrent, qu' il aeste faict par un Chrestien; ou que ces mots ont este adjoustes depuis a ceux de Tyron et de Seneque. ****
A Leyden, ce 10. Juin. 1634.
REdiit nuper, de Fato nondum potui remittere, quia intermissum illud opusculum de Termino Fatali plane nunc jacet, quando terminum accipiet nescio. Urget noster Beverovicius, et si urgere etiam nunc pergat, fortasse absolvam. Vix mihi ipsi satis faciebam in tam morosa et ancipiti Quaestione. Sed morbus in causa praecipue fuit ne exorsum opus liceret detexere, cum tamen liberet. Quaeris in quibus nunc sim? Rem Veterum Vestiariam exponere satago, et jam Liber in magnam molem exiit. Accurate istud argumentum pertracto, et multa obscura in Scriptis Veterum ab hujus rei ignoratione elucidare satago. Neminem qui hanc materiam dedita opera prosequutus sit scio, praeter Bayfium nostratem. Si scis aliquem, quaeso mihi indices. **** noster non cessat ***: ego rideo. Vale vir maxime et me ama Leydae III. August. CIC. IC. CXXXIIII.
GRatissimae mihi tuae fuere, doctissime Gronovi, sed minime in iis gratum, quod te audio malis artibus circumactum, ut nihil ageres eorum, quae tibi promissa fuerunt. **. Hoc urge, caetera etiam suo tempore inambita venient. Quae ad Lucretium notata in scedula ex scripto Vossii nostri codice misisti, valde mihi placuerunt. Quin multis locis emendatior dari queat ille Sophus vates, etiam post operam illi navatam a Viris doctissimis, nunquam dubitavi. Nunc minus etiam quam antea ut am bigerem secisti. Nunc mea vicissim vide. Non placet in isto versu cum Giphanio legi:
Magis adlubesceret quod habent omnes scripti, Suadente.
Et lib. VI. Multaque vis subita et paupertas horrida suasit.
id est, compulit, coegit. Inde Malesuada fames Virgilio. Ergo vites funduntur autumno suadente, quia ita cogit autumnitas, et natura illius temporis, ut tunc vites uvasdent. Sed quid si legamus:
Ver sua dat, cum dat rosas, calor frumenta, et autumnus uvas. Vers. 272.
Ita quoque plerique habuêre libri, quos Lambinus vidit. Quod velles corpus, vereorut possit locum habere. Et si animum attendas, haud certe potest. Veterem meam conjecturam quasi somnium, nec pluris fortassean faciendam, tibi narrabo.
In charactere Longobardico quem vocant, quo plurimi olim libri descripti fuêre, V et A plane confunduntur. Portas igitur scriptum putarim non Portus, et id pro Porcas. Cave nares corruges. Id verbum videtur et Auctor veterum Glossarum ita legisse, cum scribit: Porta, Porca quo id quod inter duos sulcos eminet, significatur, posuerit. At Porta et eo sensu legit, porta porta, portat, porta
Ingentesque ruit naves. Fluctuum sulcos vis venti verberat, et naves subvertit. Reliqua quae notasti bene habent et vera sunt usque ad versum 164. Lib. II. Ubiex scripto codice plane legendum opinor: --- Materiai
Tempora mutare annorum. Putant, inquit, qui Admoderate, ut adtemperate apud Comicum: Adtemperate venit in ipsis nuptiis. Tantopere admoderate, adeo consentanee humanis rationibus. Nec admoderare nec admoderari satis placet. Volventes etiam frigora fontes ex tuo codice impende probo. Frigida enim ut plurimum flumina ob auras quas remittunt. Si qui non tales, Atque Aretino frigidus amnis agro. Ita enim libri. Multa observavi ad haec confirmanda. At vers. 596. Fluidas frondes prorsus expungendas judico, et restituendam veterem tui libri lectionem:
Habet etiam, inquit, terra ob illa pluria principiorum quae habet in se genera, unde fluvios, id est, aquas, praebere possit montivago pecori ut bibat: Frondes ac pabula laeta ut edat. Id prorsum confirmat, quod sequitur vers. 87. qui sic legendus e scriptis codicibus Lambini, quae asserenda etiam foret lectio adversus codices scriptos, si eam non haberent:
Fluvii, inquit, quos bibunt pecudes, frondes et pabula laeta, quibus pascuntur, vertunt se in pecudes ipsas. Nam potus et cibus vertitur in naturam animalis. Pecudes autem ipsae quibus vescimur, vertuntur in corpora nostra. Obiter addam de meo ad finem hujus secundi libri Scopuli vocem pro scopulo fuisse interpretibus, cui navem adliderent suarum interpretationum:
Nec enim ibi scopulus, ut accipiunt interpretes, pro interitu, tralatione a navi quae infligitur scopulo. Scopulus est meta vel parvus scopus, qui statuitur curriculi terminus. Scopulum pro scopo etiam posuit Suetonius in Domitiano, quod Viri Docti perperam
Nonnunquam pueri pracul stantis, praebentisque pro scopulo dispansam dextrae man pusalmam, etc. Proprie quidem de collimantibus ad scopum cum sagittis dicitur, omnis tamen meta pro scopo ad eam tendentibus. Atque haec raptim. Quod ad Sixtinum attinet, habeat sibi suas divitias, mea me virtute possum involvere, et aliena non curare. De illo Pastore Noviomagensi Fibularum veterum possessore, an oblitus es? Nunquid et ille sua bona nobis invidet? Si oblitus es, fac in memoriam tibi promissa redeant. Vale a tuo Salmasio, et me ama, Lugduni Batavorum, XXII. Augusti. CIC. IC. C XXXIIII.
I' Ay eu autrefois dessein de concilier la Musique ancienne avec la moderne, et voir en quoy elle pouvoit differer d' avec la nostre. I' ay veu pour cet effect tout ce que j' ay peu rencontrer d' escrits en cette matiere par les Bibliotheques ou j' ay eu entree, et principalement en la langue Grecque. I' ay veu tous ceux que marque le Sr. Doni dans sa lettre, et le meilleur de tous, et le plus exact, est le Ptolomee, qui est en la Bibliotheque du Roy. Pour l' Aristoxene que nous a donne Meursius, comme il est le plus ancien, aussi est il le plus corrompu. Le Nicomache est dans la mesme Bibliotheque, et quasi tous les autres. Quant a l' Aristides, il est escrit de main recente, et il ya a la fin ces 3. hymnes de Dionysius, que j' avois aussi transcrits autre fois. I' ay confere encor les deux MSS. de Boece qui sont dans la dite Bibliotheque, et fort anciens, pour en tirer le Decret des Ephores contre
Timotheus, qui ne se trouve que la, et que j' ay restitue en beaucoup d' endroits par le moien du M S. et de mes conjectures, l' ayant remis tout autrement qu' il n' est dans les animadversions de Casaubon sur l' Athenee, ni dans les Notes de Scaliger sur le Manile. I' ay aussi un petit commentaire tout prest de Instrumentis Musicis Veterum, ou j' ay tache de monstrer quelle difference il y avoit inter Cytharam et Lyram, que beaucoup confondent, et laquelle de deux approche le plus de nostre Lut; y traittant aussi de la Cynire, et du Psalterion des Hebreux. Je pensois le donner incontinent apres mes Exercitations sur Solin, mais d' autres pensees m' en ont diverti. Ie me rejouis fort que Mr. Doni ait entrepris cette besogne, et espere d' y voir ce que je ne pourrois voir ailleurs. Pour le Pere *****, je n' entend pas grand chose de luy: il est homme de grande lecture, mais il ne semble pas escrire avec trop de jugement: et pour la piece Arabique que vous luy avez envoyee, je ne vois non plus qu' il en puisse bien faire son profit; car il n' entend pas la langue, et ne scay personne a Paris qui luy puisse beaucoup aider, si ce n' est Mr. Gabriel Sionita. Mr. Golius auroit fort envie de voir cette piece. Il a l' Avicenne de la Musique, et encor un autre escrit Arabe. Outre cela il a encores un autre moderne Latin de CCC. ou CCCC. ans, qui a escrit tres-exactement en cette matiere, et m' a dit n' avoir point veu aucun Autheur, ni Grec, ni Latin, ni Arabe, ancien, ni moderne, qui l' aye mieux traitte. En fueilletant les Catalogues des Livres qui se trouvent es Bibliotheques d' Angleterre, j' y ay remarque les livres de Musique qui suivent:
Augustini de Musica Ecclesiastica, septem Exemplaria in VII. diversis Bibliothecis.
Boethii Musica, in IV. Bibliothecis: in una adjunctum est opus Anonymi de Musica; quod est etiam in M. S. Bibliothecae Bodleianae.
Emanuelis Briennii In duabus Bibliothecis.
Aristides Quintilianus de Musica Graeca, semel in Oxoniensi.
Gualtherus Monachus de speculatione Musicae. semel in Cantabrigensi.
Hogeri Abbatis excerpta ex Auctroribus Musicae artis. semel ibidem.
Anonymi expositio Musicorum instrumentorum Veteris Testamenti.
Aristides Quintilianus de Musica et Aristoxeni Harmonica, extant MSS. in Bodleiana.
Cl. Ptolomaei Harmonica, cum enarrationibus Porphyrii. Augustae Vindelicorum.
Aristides Quintilianus, ibidem, de Musica.
Voila tous es enseignemens que je vous puis donner touchant les Autheurs anciens de la Musique.
Vos observations sur cette union et communion des langues, procedentes d' une mesme matrice, sont fort curieuses, et tresbelles. Nous avons icy un tres docte Alleman, Silesien, Medecin de Profession et Chymiste, ou il scait de merveilleux secrets, au reste fort scavant es langues Orientales, principalement en l' Arabique et la Persienne, nomme Elichman; dans la quelle Persienne il a trouve une si grande convenance avec sa Germanique et Theudesque, qui ne doubte point que la langue Scythique ne soit la matrice de toutes les Dialectes qui ont este en l' Europe, et dans une grande partie de l' Asie et de l' Orient. Il a amasse plus de CCCCC. mots Persans, qui sont tout a fait Alemands: et dans la Grammaire de l' une et l' autre langue il a re marque une telle resemblance pour la terminaison des Verbes, l' analogie des mots, et la Syntaxe, qu' il faut ne cessairement juger, qu' elles procedent toutes deux d' une mesme origine, qui est la Scytique. Ces peuples ont autrefois inonde toute l' Europe, et font allez mesme jusqu' au fleuve Indus, et ont fait porter leur nom a une grande estendue de pays es environs de ceste riviere, que s' appelle chez les anciens . Les mesmes Persans ont une infinite de mots qui conviennent avec les Grecs, mais touts ces mesmes se trouvent aussi dans la Theudesque ou vieil Saxon; ce qui monstre qu' ils vennent d' une mesme matrice. Il estudie a present la langue de Basque, dans laquelle il observe un merveilleux rapport de plusieurs paroles et a son Celtique et a son Persan. Nous en avons mesme
Pour vostre langue Etrusque et leurs Caracleres, c' est un point ou je confesse n' entendre rien du tout. I' y ay souvent voulu bailler des atteintes, mais je n' y ay jamais peu mordre. Ie ne scay comment il s' y faut prendre: s' il convient aller de dextre a senestre, ou de senestre a dextre. Les Caracteres semblent estre tout Grec. Mais de scavoir s' ils les ont apportez tels de la Lydie, ce que je croirois volontiers; ou s' ils les ont pris sur les lieux, par le voisinage des AEoliens ou Arcadiens venus avec Evandre, c' est la grande question. Ceux qui ont voulu interpreter ces Tables Eugubines, ne me peuvent pas satisfaire. Mettons donc ceci entre les choses que nous ignorons parfaitement. Pour nostre ver ou var ou ger qui se rencontre si souvent dans nos noms de Villes ou de Rivieres, il est tout a fait Celtique, cet a dire Germanique ou Belgique, ou veer signifie gue ou passage. Dela le mot de Verdun, Ville sur la Saosne, ou est un passage: et de l' autre Verdun aussi, en Loraine. Varare flumen en nos Agrimenseurs, et varatio fluminis, est un passage de Riviere. Ie vous remercie des petites Inscriptions qu' il vous a pleu adjouster a vostre lettre, qui sont sans doubte, comme vous le jugez tres-bien, des sortes anciennes. Il s' entrouve de mesme sorte dans l' Apologie d' Apulee, si je ne me trompe, ou dans l' un des livres de sa Metamorphose. I' ay confere avec plusieurs MSS. ces Canons de l' Eglise
universelle de Mr. Justel, ou j' ay d' assez bonnes remarques. C' est pourquoy je desirerois voir la version Arabique, en beaucoup d' endroits, ou la chose semble obscura. *******.
QUod de illis fibulis, quas avebam videre, fidem liberasti, gratias ago tibi maximas, Doctissime Gronovi. Tantundem enim mihi est, ac si viderem; quod eleganter eas in literis suis depinxit ille Smithus, cui meas curabis. Nec minori etiam me beneficio obstrinxit, quod indicavit, ubi possem similes illis quas habet, in re praesenti oculis hisce meis usurpare. Ex locis autem illis Lucretianis, quae notasti, video gravissimum scriptorem multis posse rebus meliorem fieri ejus ope codicis, qui penes te est. Nam et scripturae varietates, quas inde misisti, quae pro librarii vitiis, sed et pro monstris, videri possent, Germanam auctoris lectionem, si parva conjectura adjuventur, mihi exhibere visae sunt. Lib. III. ubi vulgo est,
Scriptus codex habet, Sic esse praemo. Non de nihilo est tanta diversitas. Unde enim librarius pro soporem, quae vox et res est notissima, mente et manu in tantum exerrante posuisset praemo. Suspicor fuisse olim scriptum:
Illud enim su deletum ex affinitate praecedentis syllabae se, deinde ex prema factum praemo. Quod ad sensum attinet, hoc vult auctor. Frustra, inquit, timent homines, ne in morte siti premantur, aut alicujus rei desiderio torqueantur. Nec enim tum quispiam se, aut ea, quae in vita habuit, requiret, cum mens et corpus illo somno letali jacent consopita. Nam vel per nos licet aeternum sic esse suprema. Id est, sic nos esse aeternum, quales sumus statim post suprema, plane per nos licet. At tunc nullum
Suprema interdum pro tempore ipso, quo morimur. Ut in supremis esse dicitur qui animam efflat, suprema etiam pro reliquiis corporis recens combusti accipimus: ut ad Historiam Augustam observavimus,
Dicis codicem tuum habere:
Ne dubita mecum legere:
Cum in semine, inquit, commiscendo, vim virilis seminis faemina mulsit, vi subita. Ex illis est Lucretius, qui sentiunt in coitu foeminam pariter semen emittere, et commiscere cum viri semine. Quod ex sequentibus apud illum clarum est. Nam similes matribus e semine materno fieri tradit, et patribus e paterno. Mulgere autem semen viri apte saemina dicitur. Vir autem ipse immulget. Vim seminis quin proprie admodum dixerit, non dubitabis, si bene te novi. Vim illam Lucilii fervidam vocat noster Arnobius. Vide etiam mihi illo l. IV. versum hunc quem e conjectura emendavi, an codex tuus eum sic scribat:
Quae nullum sensum efficiunt. At legendum puto:
Reddita, secunda producta, a reddire pro reddere. Sic reddibo apud Plautum pro reddam. Reddere vitam et animam tralatitium est. Ad tua nunc redeamus. Notas lib. v. versum hunc ita scribi in vetusto codice:
Unica voce addita veram feceris lectionem:
Nihil impurius edita lectione. Consequiae sunt consequentiae. Ut enim ab obsequor obsequium, quî minus a consequor consequium. Imo et haec consequia enallage numeri. Quod etiam analogum. Ut enim a carpo, carpia, ab adtego adtegia pro casa, sic a consequo consequia pro consequentia. Veteres enim, ut scis, consequo et insequo et obsequo dicebant. Sic offuciae et offucia ab offuco. Et talia sexcenta. Lib. VI. Illa etiam omnino vitiosa in editis:
Quae est enim illa media clades, e qua coorta flammae tempestas ibi dicitur, quae ab AEthna exundavit? Tuus liber habet: Media Greciade coorta. Indubitanter scribo:
Quod et sequentia ostendunt. Non, inquit, media e re coorta clade, incendium illud, quod per Siculos agros dominatum est, finitimas ad se gentes mirando ac terribili spectaculo convertit. Non e media re illa clades coorta est, id est, ex media rerum natura, ex summa rerum. In sequentibus id explicat. Vide etiam mihi aliquot ab hoc versu versibus, quomodo scribat tuus codex haec verba, quae noster Lambinus se correxisse gloriatur, cum manifesto corruperit:
Sic enim hunc versum constituo e veteri scriptura, cum ille, quem dixi, ediderit:
Scilicet et fluvius aliquis visus ei maximus, qui majorem non viderat. Quod primo loco signasti e libro primo, fugerat me,
Ubi veterem codicem habere dicis, Oralatum. Quid si Poeta scripsit altatum. Cur non altatum pro exaltato et excelso potuit dicere, ut vivatum idem dixit? Eodem libro hunc de meo versum perspice:
Quid enim hoc, pontum per vada? lego: Pontu per vada, id est, Pelage sonora Graece dixit,
ubi significas in libro veteri legi: Vim non jam domus excipiet. Nihil jam occurrit, quod placeat, nisi forte velis probare: Quin non jam domus accipiet. Quod tamen longius e vestigiis abit. Somniabam etiam: Im non jam domus accipiet te laeta. Im pro eum, ut ibus pro iis. Is tu, Is ipse,
Ubi perperam Lambinus praestinxit, contra fidem librorum, et Latine loquentium usum. De quo nos alibi. Epicurus omne genus ingenio suo superavit, et extinxit sive restinxit ut Sol adventu suo stellas restinguit, cum lumen suum illis adimit. Sic infra lib. v. Praeclarumque velit Solis restinguere lumen. Tertullianus: Redaccenduntur et stellarum radii, quos matutina succensio extinxerat. Velim etiam scire eodem libro non longe ab loco superius indicato, quomodo legat tuus liber isto versu:
Quicquid enim ibi dicat Lambinus, magis probem scribi:
Insultare equis murmura ponti. Sic insultare fores apud Comicum. Haec raptim exaravi, quae boni consules. Vale, et me ama. Lugduni Batavorum. Idibus Septembribus CIC. IC C XXXIV.
VIx e manibus meis hesterno die literae ad te meae exierant ut mitterentur, cum mentem subiit in loco quodam Lucretiano conjectura plane palmaria, quam tibi indicandam credidi. Lib. IV. non solum liber tuus, sed etiam, qui a Lambino excussi sunt, praeferunt:
De reliqua emendatione quam tibi significavi nihil nunc muto.
Sed illud mulsit mihi plane non arridet, et a vestigiis scripturae veteris satis recedit, quae Ulcit habet, non Ulsit. Et sane nihili est illud verbum hoc loco. Quod si distrahas ac dispares verba illa veteris scripturae, Vim ulcit, senties quam vim habeant ductus illi literarum ad veram lectionem eruendam. Nam si fastigium secundae literae in nomine Ulcit demittas, et ad aequalitatem redigas, tum tibi apparebit certissime legendum, Vim vicit. Non nescis qui scriptos codices tractas, quam saepe illa duo elementa invicem permutentur. Sic Lib. VI. Ciade pro clade tuus liber praeferebat. Sic Lib. eodem III. notat Lambinus omnes scriptos libros habere, Estolam pro Esto jam. Nihil porro melius ad sententiam, quam ita scribere. Rationem reddere instituit cur filii patribus ac matribus similes existant. Si semen virile superavit, tum prolem patri similem gigni; si contra muliebre, tum matribus similes natos exire.
Quod ad locum alterum attinet e libro III. in quo mihi aqua haerebat, ut constitueram scripturam antiqui libri, nunc id videor reperisse. Nam plane legendum autumo: I, non jam domus accipiet te laeta. Pro, I, factum ab ineptis primo vi, deinde et vim. Prosopopoeia est et allocutio remanentis in vita ad eum qui discedit e vita: i, jam non quo is, domus accipiet te laeta. Et hoc I, rediturus. Illud At quod est in vulgaris, nihil ad rem facit. Hoc te volebam ne nescius esses. Vale et me ama. Lugduni Batavorum. XV. Septemb. CIC. IC. C XXXIV.
FRustra excusas infrequentiam tuam in me adeundo, cum essem Amstelodami. Frustra, inquam, ubi nemo te accusat. Libero te culpa, quae nulla est. Omnia mihi ab amicis, et quos tales esse scio, in aequo sunt, sive invisant raro, sive saepius: modo ne illis invisus sim. Hoc enim solum deprecor. Quin hoc etiam frustra. Cui enim invisus esse queam, qi me diligat? Parabam tuis prioribus responsum, cum posteriores supervenerunt. Ad utrasque igitur unum idemque habeto. De loco Arnobiano nimis distat a veteri scriptura illud tuum carnem. Praeterea non in corpora nostra eam verti dixit Arnobius, ut Lucretius, sed in valetudinem. Non potest igitur idem esse. De eo ad Arnobium ipsum viderimus. Nec illud placet deminimum apud Lucretium. Quamvis non negem ita dici posse, ut desubito ac derepente, ac demagic: illud
sed minimum magis requirit Lucretiana illius loci mens. Praeterea aliud est. Nam quod derepente dictum est ac desubito, compositum est: utrumque. Derepente, de subito prius dicebatur. Ideo servavit regimen. At deminimum non ita est. Quin dici deberet, ut par foret, deminimo. Demagis etiam aliud. Nam illud De ibi auget non minuit significationem, etsi non nesciam secundum quosdam minuere. Verum sive augeat, sive minuat, non eo trahi pbtest. Sic desubito dicitur, ut Graecis Demagis est Demininum nihil esset. Postremo, constructio postulat sed minimum.
Non modo, inquit, non omne durare per aevum possit, sed ne minimum quidem consistere. Non omnia, quae scripti codices exhibent, laudanda, sed cum judicio eligenda, et bonae a malis scripturae discernendae. Illud Esseque prohibet, quod e scripto eruisti, valde mihi arridet, nihil est verius. In illis neque enim se vindicat hilum, agnosco conjecturam Lambini, quae locum veteris lectionis occupavit, Neque enim se vidit, pro quo primae editiones habuerunt, Neque enim se dividit. Quod magis insistit veteribus vestigiis, nec absonum habet sensum. Ille, inquit, qui putat ad se pertinere quod ferae et volucres corpus ejus laceraturae sint post mortem, non se segregat, nec removet a projecto corpore, sed quasi individuum cum illo facit, tanquam si esset in illo corpore projecto, quod ferae lacerant. Nihil aptius nunc succurit. Fluctus pro Fructus puto esse vitium scripti codicis. Dum locum, qui sequitur, attentius considero, non de morte, ut in prioribus ad te memini existimare, sed de somno video jam debere intelligi: Cum pariter mens et corpus sopita quiescunt, nempe somno, cui deinde subjici velim hunc versum, cui alius interjectus:
Non enim, inquit, tum se vitamque aliquis requirit, cum mens ejus ac corpus somno demersa quiescunt, nec desiderium nostri nos ullum attingit. Post quos sequi facio istum cum nostra correctione, Nam licet aeternum per nos sic esse suprema. Per nos, inquit, licet sic esse suprema, mortem nempe ipsam, ut
Supremo nempe sopore vel somno, sic licet esse per nos aeternum, ut est isti quotidiano quo requiescimus. Vides conjecturas res non semper esse certas. In loco Calpurnii non mutem, Vmbra, in bruma. Nempe umbra fuscos artus naturaliter cogit albescere, si in umbra et sub tecto semper educentur: sic Tantum tempori licet. Tempore enim opus est, ut quis albescat in umbratili tecto. Tridui enim aut quatridui res non est. Dic ergo, si quis diu in umbra educetur quamvis naturaliter fuscus, albus tamen tandem evadet, tantum tempori licet. Haec ad priores, nunc ad posteriores tuas veniam. Dissicillimus tibi videtur locus Lucretii e Libro VI.
Certe si ita legamus, non solum difficilis, sed plane inextricabilis. Ex veteri Scrip tura si constituatur, nihil haber quod non sit vel communi intelligentiae pervium. Sic igitur legendum ac distinguendum:
Postremo, inquit, quacunque, qua circum Coeli lorica coercet, id est, sub Coeli tegmine, vel ut alibi, qua nos Coeli ambit amictus, morbida vis corporibus insinuatur. Pro corollario et mantissa addam ex eodem Libro versum desperatissimum, in quo Viri eruditi frustra diu desudarunt, feliciter ex vestigiis antiquae scripturae a nobis, praefiscine dixerim, restitutum:
Ita noster Lambinus edidit a conjectura Turnebi, cum ipsius libri haberent, et tuus ille quem vidisti:
Vide sis an divinus sit, qui conjiciat legendum:
Scis in illo codice, ut et antiquissimis quibusque L pro I et contra saepe occurrere. Cum igitur scriptum esset acrisni pore pro acri sulpore, ex eo factum, acris vi per montes. Non commendabo tibi pluribus hanc conjecturam. Per se bonitas ejus patet. Sed nec verbum amplius addam. Rescribam intra paucos dies Smithio nostro. Interim vale ac me ama. Leydae. III. Idus Octobres CIC IC CXXXIV.
NON satis habuisti praesentia tua me ante aliquot dies honorare, nisi etiam litteris tuis absentem ac versibus condecorares et tanto quidem acceptioribus quanto minus exspectatis. Quis enim speraret non dico versus ab Staackmanno, omnis elegantiae, omnis leporis, omnis denique eruditionis patre, sed versus Gallicos tam dextro Apolline, tam Musis faventibus factos? Ut nihil magis praeter spem mihi poterat accidere, ita nihil magis ad gustum fuit. Verum et hic gustus, ut fatear quod res est, non sine quodam animi morsu evasit. Inter legendum primo stupore defixus in vestigio haerebam tacitus, ut illae apud inferos animae Virgilianae quas ad conapectum Aeneae attonitas et dicere aliquid cupientes vox hiantes frustrabatur. Consumpta demum ad miratione, vel potius delassata, recollectis ac redintegratis sensibus, repente in hanc
Amplitudini tuae dicatissmus CL. SALMASIVS.
Par vostre tres-humble Serviteur
DE SAUMAISE:
CUm promissi reus apud te sim, ecce nunc fidem meam libero, ac mitto tibi Mysteria illa AEgyptiaca quibus abundo et quibus tu cares. Nullum hîc mysterium est. Res aperta et simplex et admodum nuda. Quem duplicem habui
Itque reditque viam toties. Nam sane iterum ad te ibit, atque iterum, donec Ohe dicas jam satis est, ego recipio. Vin' scire et aliam rationem cur hunc duplicem retinere nolim. Nihil me est simplicius. Nihil ergo duplex habere volo. Idque hoc Tetrasticho expressi sub manum nato, ut si prosa minus possim, saltem malis versibus persuaderem:
In his finiam. Vale Vir Amplissime, et Salmasium, quem semel amare coepisti, ut judicium tuum tuearis, amare porro perge, qui omni obsequio officioque se tibi addictissimum profitetur. Leydae. A. D. Pridie Kalendas Novembres. CIC. IC. CXXXIV.
CErte illud erat quod proxima nocte somniavi, me, cum digito terram scalperem, thesaurum aperuisse. Mane expectabam eventum somnii, cum ecce qui librum
Leydae IV. Nonas Nov. CIC. IC. CXXXIV.
Tuae amplitudinis dicatissimus CL. SALMASIUS.
AMplissime Beverovici, Si quisquam unquam venia se indignum sensit et tamen petere non erubuit, ab illo praesertim quem facilem dandae putavit, is ego nunc eam a te peto. Quid vis amplius, confitentem habes reum, atque adeo fortasse magis merentem cui ignoscatur, quod culpam nec excusat nec deprecatur, sed aperte ac ingenue fatetur. Abduc, vinci, verbera, tuo huic quamcunque poenam voles imponere, aequo animo feram; quia plura his et majora meritum me scio supplicia. Quod enim contra mutire aut hiscere auderem, quid causae adferam? An ab eo tempore, quo tuas postremas accepi occupatissimum me fuisse dicerem? Verum equidem dicerem. At nulla tanta occupatio, nulla etiam tanti, cui aut quadrantem horae surripere non potuerim, aut quam non postponere debuerim, responso tuis dando. Quocunque igitur me verto, nihil excusationum occurrit, saltem idonearum aut legitimarum. Melius itaque fuerit ac honestius ut compendium faciam mei expurgandi, cum nulla ad hoc suppetat via, sed criminis veniam in tuâ facilitate et humanitate totam reponam: dum tamen vel tuo permissu hoc addam, causam unicam hanc mihi fuisse, cur ad te non rescripserim, quod sperarem me mearum
Ramice quam proponis Quaestionem, non aeque arduam existimo, atque illa dudum a te fuit proposita de Termino Fatali. Non dubium quin Ramex optimis et classicis Auctoribus sit herniae genus. Etymon ipsum vocis id clare ostendit, eam esse herniae speciem, quae ramo similis sit. Ex omnibus generibus quam Graeci Ramicem appellarunt, teste Cornelio Celso lib. VII. Plinius non aliter hanc vocem usurpavit: Juvenalis etiam manifeste herniam intellexit hoc versu,
Lucilius apud Nonium his versibus de hernia plane exponendus:
Varronis apud eundem verba in eum significatum rapienda omnino sunt: Rapta a nescio quo mulione, raptoris ramices rumpit. Scis enim herniosos non valde juvari, si in Venerea palaestra vehementius desudent. Facile illo opere rumpuntur ramices. Loquitur de rapta quadam formosula, quae raptoris sui ramices rumpebat. Nihil etiam magis nocet ramicibus, id est, herniis, quam spiritum ex alto collectum cum vi et contentione emittere, ut faciunt tubicines tibicinesque. Hinc raros hodie videre est tubicines, qui nonsint herniosi. Idem fatum fuit et tibicinum olim. Quare et illa verba Varronis apud Nonium de herniis capienda; Priusquam in Orchestra Pithaules inflet tibias, domi suae ramices rumpit. Domi nempe meditatur tibicen, et id ipsum domi canit, quod postea in Orchestra tibiis est incenturus. Ideo et domi suae ramices rumpit, priusquam rumpat in theatro. Cum tot probati Auctores et antiqui non aliam Ramicis notionem agnoverint, an credibile est Plautum aliter
ramex ramis, ramix; et ramicosus. Arnobius ita etiam usurpavit. Alia Glossa: ramex,
Duo sunt non unum, et rupit ramices, et sanguinem hic sputat. Quod unum ex acri contenta et longa cursura evenire certum est. At quod sequitur: resinam ex melle AEgyptiam vorato, salvum feceris, remedium est, ad sanguinis rejectionem non ad ruptos ramices aut herniam. Nam ad herniam nullum occurrebat praesens remedium quod ipsi indicaret: ideo ad solam sanguinis sputationem monuit, ut eo remedio uteretur, quodd facile erat atque in promptu. Vide doctum hominem, qui inter ramices ac ramicem distingueret, et ramicem vellet esse herniam, ramices venas pectoris sive pulmonis. Frustra: Ramices, venae illae sunt quae intumescunt in
Contentione enim vocis etiam hernia fit. Quod adeo verum est, ut sciam Charthusianos, qui stantes diu et iteratis vicibus multis de die nocteque in Ecclesia canunt, isti morbo esse plurimum obnoxios. Quod ex nonnullis aliquando audivi. Haec de Ramicibus. De resinis Plinianis in ea Epistola dixi, qua tibi respondi de Termino Vitae sciscitanti, et id habebis quando exibit illa Epistola; quam non decrevi premere: sed nondum maturitas ejus advenit. Dicam cum advenerit: interim ama me et vale. Leydae, ipso Martini die. CIC. IC. CXXXIV.
LOcus ille Auctoris tui Arabis, clarissime Goli, ex quo didici Anni Persici Intercalaris Ierdegirdici ultimum diem ex sex adjectitiis occupasse ipsum primum diem anni sequentis, quantivis mihi pretii visus est. Ex eo enim rem adhuc incompertam et Scaligero ignoratam didici, annum illum Persicum in sequentia evagatum esse, non in anteriora ut voluit Scaliger,
Remitto tibi AEgyptiacum tuum Auctorem, nediutius eo careas, propter ea quae mihi heri dicebas. Habet alioquin auctor ille multa quae ad propositum meum faciunt, de Epochis Alexandri, Augusti, et aliorum, quae per otium majus videnda sunt; ubi etiam indigebo auxilio tuo, quia
in anno, Graecos autem, in anno ineunte vel incipiente. Non video quodnam istud discrimen sit, ut haec quidem verba sonant. Sed puto tamen illum voluisse dicere AEgyptios intercalare in fine anni, Graecos initio. Nam Epagomenae ad finem anni adjiciebantur apud AEgyptios. Vale, vir Clarissime, a tuo Salmasio.
QUod responsum ad tuas tamdiu traxerim, doctissime Gronovi, non mea id factum sponte velim tibi persuadeas, sed voluntatem meam coactam fuisse scias aliis occupationibus multis, quae me non passae sunt esse mei arbitrii. Pluribus in me excusando immorarer, nisi candorem meum tibi esse cognitissimum ipse cognoscerem, ut cujus non sit falsas et arcessitas causas pro veris allegare. Hoc primum. Deinde et illud in secundis tibi velim esse compertum, quod Lucretianum exemplar a Vossio nostro petii ac mecum huc attuli, non alio fini ac proposito hoc me fecisse, nisi ut possem consulenti tibi certius respondere consideratis literarum omnibus apicibus atque ductibus. Quod quanti sit momenti in his criticis conjecturis eruendis, nec ipse ignoras. Hoc ipsum et prae me tuli apud Vossium, cum libri illius usum ab eo flagitavi. Quod miror, illum tibi non eadem opera significasse, cum indicaret librum a me ablatum. Cave igitur suspiceris aliquid me in Lucretium meditari,
POsteriores tuas nudius tertius accepi, doctissime Gronovi, priores multo ante acceperam; quibus quod tamdiu responsum debuerim, irasci te nolim, nec enim id mihi permiserunt occupationes, quod nisi te scirem vel injurato credere, excusationem pluribus firmare verbis satagerem. Laborabas in illis ut omnem ex animo expuerem suspicionem, qua videbar augurari tibi aliquid sinistri in mentem incidisse, quasi mihi Lucretium corrigendum destinarem. Omnis ille tibi labor in tuto, nihil tale de te unquam cogitavi serio, volui tamen efficere ut si quid ejusmodi animum vel leviter adfricasset,
T. B. prae tam divina emendatione. Pro ea tibi reponam ex Lucretio tuounam, quae modo mihi in mentem venit, non tam ut illam imputem tibi, quam ut experiar an te fugerit. In lib. 1. sic vulgo legitur in editione Lambini, nec enim alia nunc prae manibus:
De Antipodibus, ut vides, loquitur. Pro illis subtu' vagari, quae ex ingenio suo reposuit Lambinus, notat in veteribus libris esse partim supra, partim suapte, partim suapta. Ex quibus vestigiis olim faciebam:
idest, supina, antiqua voce. Nam illi qui pedes nobis obversos habent, Suppum porro notat Festus antiquos dixisse quod nos supinum dicimus. Liber Vossii nostri plane praefert suppa. An et hoc notasti? Si a te praetermissa tam bona tam vera lectio, profecto nimis suppus fuisti in libro illo versando. Ultimam illam editionem, quam optimo Vossio dicis dedicatam, nullus vidi, nec scio a quo sit curata. Nullam habeo praeter Lambinum. De mundo patente nihil scio praeter id quod a veteribus super ea locutione observatum e Catone et Varrone. Per mundum intellexerunt Deûm Manium locum, qui patere per illos dies existimabatur: Ideo nihil tum quod recte vellent succedere,
VOcem capere et sumere. Quae vocula verbum et nomen est, prout Particulae quae verbum aut nomen assumptio, assumptiones. Inde quoque arcessendum Mosis Etymon quod plane. AEgyptiacum esse constat, et ad verbum sonat aquam significat, assumere. Sceipi, apud illos ignominia est; unde ignominiosus, quasi ignominiam capiens. Sic superbiam vocant, quasi cordis assumptionem dicas; nam cor. Passim addunt et illam vocem ad verba patiendi effingenda. benedicere: benedici, hoc est, capere benedictionem. glorificare, glorificari. Inde et compositum fecerunt in Liturgiis suis ex Graeco et AEgyptiaco assumptio carnis, quo Domini nostri assumptiones, vel assumptitii dies; idemque significare Arabum caudam capiens. Nam cauda est. Sic nomen AEgyptiaci Regis
Tibi addictissimus
CL. SALMASIUS.
AB eo tempore quo a te discessi, Clarissime et Carissime Vossi, tot curis exercitum me fuisse scias, tot occupationibus distractum, ut otii nihil mihi superfuerit quo quid litterarum ad te darem. In memoria tamen mihi semper fuêre, humanitas illa summa, summa comitas, summa denique benevolentia quibus me domi tuae complexus es, et quarum jam antea testimonia absenti, immo nondum viso, et adhuc ignoto plurima praebueras. Egone immemor Vossii mei viverem tam cari capitis, et cui si miles hac aetate adeo rari sunt! Dum memor ipse mei. Nosti caetera. Nec pluribus apud te
NUncio tibi me accepisse Tabulas Columnae Trajanae cum Electis Rubenii, pro quibus immortales tibi habeo gratias, ut et eximio Wickevortio, qui tam libenter librum suum utendum concessit, quo patienter non poteram carere, ita mihi utilis futurus; nec ut aliunde possem habere,
SAlvum te advenisse gaudeo. Non immemorem tui quidem, absit a me tale nefas, sed certe nec opinantem quasi oppresserunt tuae litterae; cum adhuc in media te
ECce meus rediit Frisiis STAACKMANNUS ab oris, Staackmannus Patrii gemma decusque soli,
Votivum Carmen, Amplissime Domine, quod in reditum tuum promiseram frustra fortassean expectasses, nisi ipse exegisses. Tam bonum, inquies, nomen es, ut nisi aurem vellenti solvere non sustineas! Immo mala illa nomina sunt quae ne appellata quidem se liberare curant. Ego statim admonitus
Leydae, XI. Febr. CIC. IC. C XXXV.
Tibi ess addictissimum CLAUDIUM SALMASIUM
ACcepi tuas et in respondendo brevior ero, quia tempus non fert bene longas literas, cum vix manus prae frigore calamo retinendo sufficiant, et ipsum atramentum paene congelatum vix sibi viam inveniat, qua super hunc papyrium campum liquide decurrat. Optimae esse notae codicem Cypriani, quem nunc tractas, exhis, quae adposuisti, cognovi. Tuae omnes conjecturae ex illius vestigiis ductae certissimae mihi videntur, tuoque omnes ingenio et acumine dignae. Vide sis, an codex ille tuus conjecturam meam confirmaturus
Cum multo patientius et toler abtlius audiret levari adversus se aemulum Principem quam aemulum sacerdotem. Ex hoc loco quidam Pontificii magni nominis jam tantam tunc temporis fuisse Papae potestatem hariolati sunt, ut aemulus dici posset Imperatorum ac Caesarum. Quod ridiculum semper mihi visum est ac falsum. Legendum itaque putavi: Levari adversus se malum Principem quam aemulum sacerdotem. Quid habeat ibi tuus liber mihi velim significes. Miror autem nullum me habere responsum a nostro Smitho. Et una cum literis quas ad eum curasti, misi iconas multas fibularum antiquarum, et rogavi ut ex suis nonnullas, quae diversae forent ac dissimiles illis, quas miseram, remittere dignaretur. Non dubito tamen quin meas acceperit, praesertim cum recte te eas curasse pridem rescripseris. Alias longior ero, ubi remissior fuerit hic rigor hyemalis. Nunc vale et me amare perge. Leydae, IV Kal. Februarias. CIC. IC. CXXXV. raptim.
REsponsum ad posteriores meas, Clarissime Vossi, ideo nec expetii nec expectavi, quia nihil in illis erat cui responderes. Incidit nuper quiddam de quo te admonen dum esse duxi. Claudius Daniquejus Canonicus Tornacensis, in humanioribus litteris celebris, quem tibi puto notum de nomine, ante aliquot septimanas scripsit mihi, me incusans, quod ob dedicatum nomini meo tractatum unum ex pluribus de Orthographicis, et ante biennium missum, nec gratias egissem nec ullo verbo me librum ejus accepisse significassem. Atqui nesciebam tale quidquam ab illo editum, nec in manus meas
ITa quidem est ut dicis, Clarissime et Doctissime Walaee, nihil in tota Antiquitate de quo magis varient veterum Auctorum sententiae, quam de PONDERIBUS
Coro primum videbimus, deinde alia sequentur. Haud bene illud in tuis signatum, quod Epha decem Epha tria Sata complectebatur. Si decem Ephas Corus tenebat, triginta Sata comprehendet. Hi sane sunt Modii quos Coro implendo satis fuisse tradit Epiphanius. Nam et passim Hieronymus vocem Hebraicam Modia, inquit, quinque Medimnum faciunt. Tres Medimni Gomer complent. Duo Gomer Corum reddunt. Duo Cori culleum quae sunt Modia sexaginta. Atqui totidem Josephi Corus Modios habuit, quot hic Culleo reddit. Medimnus autem ille quinque Modiorum, Paphiorum sive Cypriorum proprius. Nam Atticus sex Italicis adpensus est. Alius fuit et Siculus Modius, cujus meminit idem Josephus Lib. III. c. ult. his verbis; Coro fuere, quomodo septuaginta Cori reddere poterunt tantum Atticos Medimnos unum et quadraginta? Hunc enim sensum verba Graeca praeferunt, Septuaginta Coros respondere uni et triginta Siculis Medimnis, item uni et quadraginta, quales Attici. Interpretes ita
De Epha non minor variatio. Chomer sive Corus decem Ephas recipit. Ergo, ut diximus, Epha eadem cum Medimno
Cadas, qui sunt Catini vel patinae quae singulae pendunt libram cum quadrante. Sic Oepha adpendebat triginta libras. Cum autem decem Oephae sint in Chomero vel Coro, non plus quam trecentas libras pensitarit Corus; quod onus Asini vel Muli vix esse queat, nedum Cameli, ut fuisse tradunt Veteres. Longe majus pondus Cori ex Josepho adstruere licet. Modius Italicus pendebat rasus triginta duas libras. Nam Bato nunc videamus.
Haec Mensura in Liquidis locum habuit; atque ut Corus aridorum maxima, ita haec liquidorum. Quantum olei ex una factura premipotuit, et ex uno trapeto redire, hoc nomine appellatum Veteres tradunt. Inter Magistros Iudaeorum constat Batum tria Sata habuisse, quae unum Epha constituebant. Epha in Aridis, Josepho teste, libras colligebat centum et sexaginta duas. In Liquidis haud scio an pondus respondeat. Immo certume est non respondisse. Gomer etiam in Liquidis decimam Ephae constituebat; et quadraginta ac tria ova, cum parte quinta ovi tenebat. Quaeris quo auctore haec dicantur? Citant ex opere R. Alphes, Tractatu de Paschate, e quo enucleata haec omnia Ponderum in Liquidis nomina reperies apud
Manes. Scribit Africanus apud omnes Nationes Minam centum Drachmas habuisse, sed sui duntaxat generis. Hinc differentia Minarum. Cum enim esset coacervatio nummorum sive drachmarum centum, prout erant majoris vel minoris ponderis drachmae, ita plus, vel minus appendebat Mina. Apud alias omnes nationes fortassean hoc obtinuerit quod vult Africanus de Mina centum drachmarum. Apud Hebraeos aliud fuit. Apud Ezechielem legitur cap. xlv. Mina sive Manes sexaginta siclorum fuisse. Siclus teste Josepho tetradrachmum Atticum valebat. Sic Mina Hebraica sexaginta tantum sui generis habuerit drachmas, quae ducentis quadraginta Atticis exaequabatur. Siclus ille quattuor drachmarum major erat, et siclus Sanctuarii dicebatur. Alius minor fuit, didrachmus. Septuaginta tamen ubicunque occurrit mentio Sicli in scripturis semper
Tuus ad omnia
CL. SALMASIUS.
DE loco Apostoli quod exemptum tibi vis scrupulum motum ex his verbis I. Cor. IX. 24.
Puer ille
Leydae vii. Kalendas Apriles CIC. IC. CXXXV.
Tuus omni obsequio CL. SALMASIUS.
HEri posteriores tuas accepi, cum prioribus pararem responsum, quod ideo ad hunc diem differre sum coactus, quia in quaestione mihi erant primae tuae literae, ex quibus sumendum illud erat, quod tibi satisfaceret. Latebant illae cum aliis confusae mixtaeque, et jam desperabam
Quod ad posteriores tuas attinet, nihil verius tua correctione in versu Ovidiano, Chlamydem contractus ab auro, nisi legere malis constrictus, quod verbum huic rei proprium. Sic emendavi in Commentario meo de Re vestiaria. Contrictus fortasse scriptum erat, unde Librarii fecerunt contractus, et alii deinde contactus; quod non potest ferri, licet defendat Giphanius. Constringi chlamydem Fistula sexcenti sunt Auctores qui dicant. Non tamen improbandum tuum illud contractus; nam contrahuntur in unum et
NU dius tertius, Clarissime Vossi, accepi litteras a Puteanis fratribus, quos puto tibi de nomine notos esse, satis enim celebres sunt, qui te plurimum per me salvere jubent, simulque reddi tibi per me cupiunt litteras quas hic habes, quibus olim Heidelberga in hanc Academiam evocatus clarissimae vir memoriae Socer tuus. Si nondum visae tibi fuere, gratas scio futuras; si visae, gratus erit tibi eorum animus. Inter schedas veteres sibi repertas eas scribit mihi major Fratrum. Mitto etiam tibi iconem plantae Papyri qualis ab amico
de naturae admir andis, cum Epistola consolatoria ad alterum Vickefortium fratrem; quem puto esse, cujus cimelia
ACcepi tuas una cum Smithi Iconibus fibularum, quas in meam gratiam delineandas curavit. Pro quibus et illi maximas gratias ago, et tibi non parvas, quod
NOli mirari, Vir Amplissime, quod nihil eorum tibi dixerim, quae aliunde scribis accepisse, cum apud me nuper esses. Scire illa te putavi quae pervulgata jam erant, tam inter malevolos quam benevolos meos. Deinde quod alia essent meliora dictu quibus praeverti volebam, ideo vel tacenda omnino credidi, vel postremo dicenda, prout tempus se dedisset. Jam enim serum erat diei, cum ad me venisti. Praeterea quid attinebat male feriatis nugis tuas doctissimas onerare aures, cum nec melior, nec doctior, audita ambitiosa illa de vitae Termino, me enim in animo habere, statim post absolutam meam Militiam Romanam, Termino illi finem ac terminum figere. Si redeo in Gallias, quod ab nostrorum Curatorum decreto pendet, ibi curabo edendum illud opus, cum tua Epistola, aut prout statues. Nam priusquam hinc discedam, te videbo. De loco Johannis variae fuere hactenus sententiae doctorum hominum,
Oesypum esse sordes ipsas, ac pinguem illum succum ab lana abstractum. At ille putat idem esse
PRioribus tuis diu est cum responsum debeo, quibus nec potui maturius respondere ob occupationes varias, quibus hactenus districtus sum, quae necdum hodie cessant. Sed cum heri posteriores tuae supervenissent, non potui diutius utrisque simul junctis
QUas tibi agam gratias nescio, quantas debeam scio, quem non uno nomine obligatum tenes memoria tam recenti, ut de prioribus sileam beneficiis quae plurima, sunt. Tuum de Grammatica Arte accepi, exactissimum in hoc genere opus ac cui nullum priorum vel prisci aevi vel nostri possit comparari. Non pueris tantum haec scripta, sed viris qui haurient unde doctores evadant quaeque aliunde doceri non possent. Si noster ille, qui Grammaticos omnes vocat ac prae se contemnit, tale quid dedisset, quam elate buccas inflaret ad glorias suas depraedicandas? Tunc nullum genus potius priusque foret Grammatico. *******. Gratias etiam tibi ago ingentes pro commendatione desiderii mei apud Junium tuum. Ante
de Militia Romana. Quo in opere multa hactenus parum cognita proferam, et nulli dicta de castrametatione et aciei instruendae modo. Fortassean et in Tacticis me futurum Grammaticum dicent, ut in Botanicis dixerunt. Obiter heic te monebo, cum librum tuum aperirem, primo adspectu incidisse me in paginam 216. libri secundi, ubi distinguis inter focale quod a foco, et quod a faucibus. Atqui nullum a foco focale. Nam ipsa illa focalia in versu Horatii laneae sunt fasciae latae, quibus aegroti sibi fauces circumligabant, unde focalatus ille miles apud Petronium, pro quo libri haben focasatus, ex quo nostri Critici fecerunt foecasiatus. Focale proprium aegrotantium. In versu Horatiano, non cubitale, sed cubital veteres libri quos olim consului: Fasciolas, cubital, focalia. De his focalibus multa dixi in meis de Re Vestiaria, quae interim jacent dum Militiam peregero. Accepi Sophompaneam a fratre
TUae me in eo deprehenderunt, Vir Amplissime, cum pararem te praevenire, sed expectarem diem Militia nunc Romana sum, quam ut tractarem et Gallica quidem lingua, quidam ex Proceribus nomine PRINCIPIS, quia jubere poterant cum rogarent, obtinuerunt. Maluissem Latine scribere. Non rerum sed verborum inopia laboro quae Latine eam materiam persequuto sponte se dedissent ultro ambientia poni. Nunc ignota conquirentem, et vi trahentem vix subsequuntur. Evici tamen,
Vestiaria interea jacet. Ex occasione id mihi susceptum vetus argumentum, cum per valetudinem majora aggredi nec luberet nec liceret. De Epigrammatis Graecis cum in eo resciscam te esse, ut otio abundes ad eam rem curandam, submittam tibi omnes emendationes meas. Sed otio etiam mihi opus ad eas colligendas, quo nunc careo. Vale, Vir Amplissime, et me ut solitus facere, amare perge. Leydae. VIII. Kalend. April CIC. IC. CXXXV.
PArum abfuit, Vir Clarissime, quin lectis tuis constantia omnis mihi exciderit, et quam de originis vocis Nisi certitudine conceperam opinionem penitus ejurarim. Ita primo adspectu conterruit me Arabum tuorum auctoritas, tuis praesertim adjuta argumentis, et in adsensum paene abripuit. Velut improvisa re adtonitus haesi paulisper: sed mox adtentius pensitatis rationum omnium momentis, animum tandem recollegi, et in statu graduque, quo me deturbarunt illi Arabes, post paulo me reposui. Non autem, ut reris, ex sola Etymi ratione, quod scio quam sit infirmum, eam dictionem AEgyptiis asserui; sed cum alias putarem constare ab illis eo sensu usurpatam quo Nisi vocare, ab antiquo id retinuerint oportet. A Coptits id illum dedicisse opinor, cum quibus habuit commercium litterarum, et a quibus nonnulla accepit, ut Mensium nomina quibus hodierni utuntur Coptitae, paulum deflexa ab antiqua AEgyptiorum appellatione, ut eam nobis Graeci tradiderunt. Quin et multis locis repetit, Coptitas Nisi hoc etiam tempore appellare Osiris, secundus Arueris, tertius Typhoeus, quartus Isis, quintus ac postremus Nephte, qui erat nefastus et de Iside et Osiride Cum singuli igitur dies Epagomenarum nominibus AEgyptiacis appellati fuerint, non Graecis, mirum foret caruisse illos nomine quo universos simul comprehensos indigitarent. Certe antequam Alexander urbem cognominem in. AEgypto condidisset, et Graecorum seu Macedonum coloniam induxisset, nullum in tota illa Provincia fuit Graeci sermonis vestigium, nullus usus, nulla notitia. Et tamen certum est longe ante illa tempora, et annum in duodecim menses divisum habuisse, et quinque dies Deducitur Apis a sacerdote Isidos in locum qui nominatur Adytos, et jurejurando adiguntur neque annum, neque mensem, neque diem intercalandum, quo festum diem immutarent, sed CCCLXV dies peracturos sicuti institutum est ab antiquis. Haec etiam ratio movit impurum Muhammedum ut intercalationem vetaret, ne festi dies suo loco moverentur. Sed quod
IL faut avouer que vous domines sur touts les autres hommes du Monde, en cette recherche de l' antiquite, d' aut ant que vous avez joint la Pratique avec la Theorie: la plus part de nos scavans n' ayants exerce que l' une des parties; s' estans contente de scavoir ce que les livres leur enpouvoient apprendre, qui n' estrien au prix de ce que les choses mesmes
nous enseignent; lors que nous venons a les mettre sous nostre veue, les tenir et manier dans nos mains: Pour exemple; nous n' eussions jamais compris la facon de calculer des anciens, si nous n' eussions veu l' Abacquesur lequel ils calculoient, et la forme de leur jetton. Cependant y a t' il rien, dont les Autheurs facent plus de mention en leurs escrits, tant les Grecs que les Latins. Ainsi de tout le reste, et principalement des habits antiques Togae, Pallia, Chlamydes, Saga: Combien me suis-je de fois rompu la teste; et travaille en vain a expliquer et esclaircir ce que j' en rencontrois chez les Anciens; et n' en fusse jamais venu a bout, sans avoir veu de mes yeux le pourtraict des choses que je ne pouvois me figurer telles par la lecture seule des Livres. Tesmoins encore la Fibule des Anciens, que je ne me fusse jamais imaginee telle, si vous ne me l' eussiez fait voir par les desseins, que vous m' en avez envoiez. Ie suis maintenant sur un plus noble subject, que celuy de vestement et robes anciennes, et lequel j' ay entrepris en faveur du PRINCE d' ORANGE, qui m' en avoit fait parler il y a long temps, qui est la Milice Romaine; ou je monstreray que jusques ici personne n' a entendu la maniere de camper et de ranger en bataille, que les Romains ont pratique. Et cette Milice a este ignoree jusques la, que les plus scavants n' ont pas mesme sceu discerner qu' elle difference il y avoit entre Pilum et Hasta. Lipse en ses Dialogues sur le traicte de Polybe tourne Pilum ce qui est Hasta, et que les Hastati portoient; et au contraire il rend Hasta ce qui estoit Pilum, et qui estoit un arme propre anx Triarii, qui en estoient encores appelles Pilarii: touts les autres sont tombes en cette mesme faute. Ce qui a aide a les tromper, est que sous les Empereurs le Pilum a este seulement en vogue parmi les Legions; et ne se parloit plus de Hasta, d' autant que la distinction des Hastati Principes et Triarii, n' avoient plus de lieu es batailles Romaines, ainsi qu' elle avoit en autrefois; qui est encores un autre erreur bien grand, qu' ils ont creu que les Romains ont tousiours range leurs Legions par ces ordres differeants de Hastati Principes et Triarii. Si vous avez en main quelque figure du Pilum ancien, vous me feriez un singulier
plaisir de me la faire tracer sur du papier avec sagrosseur, sa longueur, et sa forme, tant du bois que du fer. Cependant je suis,
MONSIEUR,
A Leyden, ce I. luin. 1635.
Vostre tres-humble et tres-affectionne Serviteur SAUMAISE.
QUod in meis nuper ad te professus sum, Vir magne, iterum heic iterum que profiteor ac repeto, me tuo judicio quidquid est hujus menses, inquis, aequabiles annosque agnoscit; non AEgyptios tamen, sed Persicos dicit. Atqui non de Persicis sed de AEgyptiis quaerimus. Nunquid iidem sunt AEgyptiicum Persis? Hoccine vero est Alexandrinorum AEgyptiorum annum alium discrimine facere ab AEgyptiorum priscorum anno? Immo ut vides non solum hic Alfraganus sed etiam cum illo caeteri haec omnia signant alba linea, unumque omnino statuunt AEgyptium annum in quo post quadriennium unus dies intercalatur. Quantum ad hoc, sum extra delictum imputatae falso ignorantiae istis Arabiae magistris, ut equidem existimo, nisi adhuc aliter tibi videatur. Quod autem ad AEgyptiorum veterem linguam an eadem sit cum hodierna Coptitarum, quia subdubitare videris, aut potius plane negare, in alia ipse sum sententia. Si enim valeret argumentum quo multa interspersa Graeca vocabula eorum sermone dictitas, tum profecto hoc ipso argumento probari posset, Arabum linguam qua hodie loquuntur, non esse eandem cum prifca; cui tot mixtae voces visuntur ex Graeco idiomate, ut aussim asserere
panem in hac, et scientiam in illa significat; quia, inquiunt, qui scientiam sibi comparavit, etiam habet unde panem sibi quaeritet. Caeterum eandem esse Coptitarum
aqua est, Josepho, Philoni, et Clementi Alexandrino, idem quoque sonat Coptitis. scientia utrisque est. inferos. Plutarcho filius penes antiquos AEgyptios, apud Coptitas etiamnum planta, est et istis; unde homo, amare. Unde apud Eratosthenem in expositione nominum Regum AEgyptiorum serpens, id est parvus Rex. Hodiernis Coptitis eadem vox in usu, ex quo et regnum. dare vel donum veteribus: unde dare, et dedisti; sol, et cum articulo canis, quam multi cum de Iside et Osiride diserte hoc testatur. Africanus apud Eusebium ex Manethone nomen etiam Regis AEgyptiaci recenset, qui primus quinque illas appendices dierum adjecerit. Isa pronuntiant. Quam longe hoc ab ipsis vocabuli natalibus? Hebraeis est servare; fidem tuam, doctissime Goli, hic interpello, quis omnino dicere posset illud Iachia posuisse, pro eo quod esse ex Hebraeo deberet, Aristo vocant pro Aristotele; cur curpalat, quod ipsis cura Palatii. Inde fortasse verbum finxere lapidibus sternere. Quod si hoc verbum Arabicae est originis, quis non posset illud
NOn heic te morabor pluribus, nec detinebo fortassean gravioribus occupatum, quia certe et ipse sum. Lucretium hic habes, et literas ad Fabricium, quas ad eum curabis. Nondum rescribo Smitho nostro. Prima occasio hoc dabit, ubi fuero magis meus. Ne nunc quidem tibi scripsissem, sed Lucretium solum ad te ire nolui. Hoc ejus gratiae dedi, quem amo, ut meis comitatus abiret. Accepi nuper Parisiis Apologiam Apulejicum novo commentario Pricaei Angli, qui multa Monumenta inseruit ex Arondelianis marmoribus nondum visa, in his inscriptionem Cretensem vetustissimam duarum paginarum, quae soedus continet inter Hierapy dinos et Priansaeos. Quod ad Criticam attinet, non adeo
TAntum abest ab ea judicii laude, qua optimas quasque calculo suo comprobasse emendationes censendus sit, ut contra non nisi de pessimis recipiendis auctor esse videatur. Rem tibi auctorem darem, si ad manum liber esset, quem propterea ad te misissem ut nosceres; sed amico utendum dedi, quem ubi recepero, tum faxo ad tuas quoque manus convolet. Inter meas praecipuas conjecturas hanc semper reposui, qua in eadem Apologia feliciter mihi emendasse visus sum, quod legebatur pag. 282. Elmenorstianae editionis: Quid enim si choragium thymelicum possiderem, num ex eo argumentarere etiam uti me consuesse tragoedi syrmate, histrionis crotalo ad trieterica orgia, mimi centunculo. Quo loco cum in libris offendissem scriptum, quod et membranae Florentinae confirmant, histrionis crocata, non dubitavi resectis superfluis et additiciis glossis corrigere, tragoedi syrmate, histrionis crocota, mimi centunculo. Quid enim ibi Crotalum facit, aut trieterica orgia cum thymelico choragio, quo vestes scenicae tantum continentur? At enim histriones eo tempore pantomimi, qui quod personas muliebres saepius desaltarent, ideo quasi propriam eis vestem assignat Crocotam, ut Tragico actori Syrma, mimo vel planipedi centunculum. Probavi alias pluribus hoc conjectaneum. Ita vero ille et in aliis fecit. Sed ex uno disce omnes. Nunc ad tuam venio loci illius, qui praecedente pagina ejusdem editionis Elm. Scias porro et olim mihi in mentem venisse quod ad illud attinet pulchritudine honestatos: sed aliter etiam ea verba reconcinnabam, hoc nimirum modo: Sed contra incomptum et serium pulchritudine honestatos virtutis amatores suos conciliare. In amore illo serio ac
pulchritudine honestatos virtutis. Hoc enim video velle Auctorem, Amorem illum serium saliens secaenasse crederet, pro quo viri docti certatim reposuerunt, saliares se caenasse caenas crederet. Atqui brevius fuit reponere, Salie se caenasse crederet. Hoc est, Saliorum in morem. Sequuntur verba, quae pro desperatis habes, quae liber Foxiensis Bibliothecae, quem contuli, sic scripta exhibet: Ego vero nunquam alias ordeo cibatus sum minut anti et diutina cogitatione virulentum semper eserim. Ita et in Florentinis membranis legi primus adnotavit Elmenhorstius. Inde faciebam olim, nec nunc demuto factum: Ego nunquam alias hordeo cibatus, cum minut atum et diutina coquitatione jurulentum semper eserim. Dixit hordeum sibi asino et equo recens affatim appositum, cujus hordei usu recentis et integri se nunquam alias assuevisse praedicat, cum non nisi minutatum ac diutina coctura ac bullitione jurulentum esitaret, quamdiu domo fuit. Ideo nec mirum, si vel ex homine asinus factus insolentem hunc cibum hordei recentis ac solidi aspernaretur, quod erat usitatum equorum ac Germanorum asinorum tunc, qualis ille Lucius non fuit, etsi videretur: qui humanos appetitus retinebat, et ad ea edulia pronus ferebatur, quae folitus erat in humana cute libenter antea vesci. Per hordeum minutatum
ac diutina coquitatione jurulentum palam est ptisanam designari, cujus usus apud veteres frequens. Diutina porro coquitatione jurulentum reddi esse in cremorem redigi non tibi pluribus probandum. Minutatum Anaxarchus cum in exitum ptisanae, pilo contunderetur, Tunde, Tunde, inquit, Anaxarchi follem. Inexitum ptisanae, quia sic hordeum tunditur, ac minutatur, ut exeat ptisana, aut ptisanae conficiendae paretur. Hoc hordeum, quod quadrupedibus pro cibo datur, revocat mihi in memoriam et alterum locum ejusdem Apuleii in fine Lib. III. Metam. Qui foena aeque male, exhibet asino nostro, ut heic equo simul et asino hordeum minutatum et coctum, hoc est, ptisanam, praebuit: Tunc igitur a rosis quidem necessario temperavi, et casum praesentem tolerans in asini faciem foena rodebam. Saltem dixisset foenum. Cur enim foena? sed et haec falsa manifesto lectio. Unde enim foenum quod roderet in via? In hortulo tum se fuisse dicit, ubi rosas paene vorarit, nisi se cohibuisset, ob eam, quam allegat, rationem. In stabulo tantum foenum rodere potuit. Atqui tum in via, ut dixi, et in hortulo ubi rosae, ubi nihil foeni. Fac herbam viridem fuisse. Herba viridis non est foenum. Sed nec diversorium suum appulerant Latrones, necdum quieti se dederant, nec asinum suum solverant, nec ei foenum apposuerant. Etiamsi solutus tum fuisset, non tamen foenum rosisset. Nam moxait insolitum se foenum prandere, initio libri sequentis, quo ex loco maxime arguitur non heic foena rosisse nostrum Lucium. Quid ergo? sane legerim, Et casum praesentem tolerans fraena rodebam. Vel etiam, mordebam. Cum a rosis necessario temperasset, ut verum simularet asimum frena sua se rosisse dicit. Apparet frenatos et capistratos tum fuisse, in via quippe. Tui judicii hanc conjecturam facio. Mille tales aut etiam meliores adeum Scriptorem habeo, nec tantum in Metamorphosi, sed etiam in Philosophicis. De quibus alias. Nunc rogo te ut meos ad smithum nostrum cures. Vale et me ama: Raptim, Leydae III Julii, CIC IC CXXXV.
IN procinctru haec tibi scribo, immo jam accinctus ad iter, et jam jam iturus. Volui si potuissem prius ad te excurrere, et non insalutato tam caro capite discedere, sed per hos quindecim dies proxime elapsos expectare hîc coactus sum nuntium de nave bellica, qui heri circa decimam post coenam mihi allatus est, et nisi hodie Rotterodamum me sistam, non tempori adfuturum significavit. Cogor itaque vel hinc solvere plurimis ex hoc orbe amicis invisitatis quibus hodiernum et crastinum diem destinaram. Audivi ex nostro Elichmano, et cum dolore quidem, te chiragra laborare. Remitto tibi libros quos a te habui, et gratias pro eorum usura ago summas, ut et praeclaro Wickefortio pro columna Trajana, quam ei reddes. Non possum jam plura in hac praecipiti festinatione. Vale vir summe et Salmasium tuum ama. Leydae, VIII. Julii CIC IC C XXXV.
Lucretius tuus penes Gronovium est, qui eum a me petiit utendum ante mensem, quod cum bona tua gratia me facere posse putavi, abeo igitur repetas. Vale. Lectissimam uxorem cum tota familia reverenter saluto. Mea idem facit.
I'ay este fort aise d'apprendre par vos lettres ce que jene pouvois scavoir d'un aultre, sans estre en peine du succes de vostre maladie, encore que Monsr. Elichman m'eust
asseure par les siennes, que vous estiez tout a fait hors de danger et en resolution de vous retirer loing du lieu ou ce mal contagieux regne a present si puissament. Ce qui pourra ret arder mon retour en vos quartiers, ne pouvant me resoudre, lors que le temps que j'ay pris ser aexpire, a reprendre le chemin de Hollande, que je ne sois adverti de l'entiere cessation de la cont agion. Ce que, je prevois ne devoir estre si tost, de la facon que je voy l'air y estre corrompu et infecte. Ie ne suis au reste en ceste Ville que depuis trois ou quatre jours, et ne fay pas estat d'y faire plus long sejour que dix ou douze jours au plus, pour y voir mes amis, et puis aller en Bourgogne, ou je demeureray aussi le moins que je pourray, afin de tascher de retourner devant le mauvais temps, si tant est que le mal diminue en vostre ville. Je n'ay peu encore bailler vostre Cosmographie Syriaque au Sieur Gabriel Syonita, lequel n'est pas en la ville, mais en une maison des champs qui appartient a Monsr. Hotman de S. Marc, ou il demeure depuis les Vacances du Parlement avec ledit Sr. Conseillier, ou est aussi Monsr. le Iay, et toute sa famille. Sa Bible n'est arrestee qu'a cause de laversion Arabique, apres la quelle travaille le Sieur Gabriel. Si tost qu'il sera de retour des champs, je luy mettray en main le dit livre, apres en avoir tire une caution suffisante pour la restitution, soit du Sr. Vitray, soit de quelque autre, qu'il voudra me nommer. Vous pouvez vous asseurer que j'en feray comme de mon affaire propre. Reposez vous en tout a fait sur moy. Ie vous envoye une lettre que vous escrit Monsr. de Peyresc. Il me mande qu'il est bien marri que deux lettres que Monsr. vostre frere luy avoit addressees, l'une pour vous faire tenir et l'autre pour un sien oncle demeur ant a Anvers, ont este esgarees dans le desordere et la confusion qui se fait lors qu'on les jette pesle mesle dans le vinaigre, en presence des Marchands interessez, et des intendants de la sante, a cause de lieux pestiferez, d'ou elles viennent. Il me mande qu'il en a adverti, en luy envoyant vos dernieres lettres, que je luy avois fait tenir, afin qu'il supplee par la prochaine commodite et qu'il reitere ce qu'il pouvoit vous avoir escrit par celles qui ont este perdues. Ie crois qu'il vous escrit ceste histoire tout au long, et le soing qu'il
a pris de es faire chercher et comme il n'y a pas eu moyen de les recouvrer Le dit Sr. de Peyrese aretire des mains du Pere Mersenne son livre de la Musique Arabe, et m'en a fait faire une copie par un Maronite, qu'il m'a envoye pour vous faire tenir. Ce que je feray par la premiere commodite que je trouveray, et qui me semblera seure. Il m'escrit que si vous n'estes pas content de cette copie, qu'il nous envoyera loriginal quand nous voudrons, et au premier mot que nous luy ferons scavoir. Il a entre les mains une Grammaire AEthiopienne qui comprend aussi d'autres langues et dialectes qui en approchent et me promet de l'envoyer avec l' Ebenbitar qu'il arecouvre pour moy tout complet, en assez gros volume, avec les Evangies en langue Cophte. Il a perdu touts les Prophetes en mesme langue, qui luy venoient avec tout plein d'autres livres tresrares, par la perte du navire du Capitaine Beaussier. Entre lesquels estoient des Tables Astronomiques en Arabe, dont on faisoit grand estat. Je luy avois fait mention d'un traicte Arabe de Ponderibus et mensuris d'Abulcasim qui est a la fin de vostre Ebenbitar. Et parce qu'il y along temps qu'il travaille sur ceste matiere, et ramasse tount ce que es Aucteurs en ont escrit de toutes langues, il desireroit fort voir ledit traicte. C'est pourquoy j'oseray vous prier de le faire transcrire par vostre Amanuensis, et me l'envoyer pour luy faire tenir. Je luy envoyeray au plustost, et par la premiere or dinaire, vostre Livre de la Musique. Il m'escrit qu'il est tousjours apres a faire expedier la copie de l' Abraham Peritzol pour Monsr. l' Empereur, lequel il n'a pas mis en oubli, et me rend raison du retardement, laquelle est fort juste. Vous le pourrez dire au dit Sieur l' Empereur, auquel je baise humblement les mains. Pour nos nouvelles, elle ne sont point tant bonnes du coste d'Allemagne. Nos troupes ayant este contraintes de repasser le Rhin, qui ont este poursuivies par ... jusques auprez de Mets avec perte des nostres sous la conduitte du Cardinal de la Valette. Pour le Duc Charles, il est retranche vers Cambervilliers, ville de Lorraine, et si bien retranche qu'il est impossible de l'en faire sortir pour l'attirer au combat, ou pour le repousser plus loing que par la famine a quoy l'on travaille. Le Roy
doit estre bien tost ici, a ce que l'on dit. D'autres neantmoins asseurent qu'il demeurera jusques a ce qu'il se face quelque crise. Ie vous en manderois d'avantage, et de plus particulieres, si j'estois certain que la presente deust vous estre bien tost rendue. Mais tout ce que je vous pourrois mander de nouvelles, sera vieux devant qu'il arrive a vous. Ie vous remercie au reste de tant de bien veuillance qu'il vous plaist de me tesmoigner, et m'enrevengeray par touts les moyens a moy possibles, et a toutes les occasions qui s'enpresenteront. Cependant je vous prie de croire que je veux demeurer eternellement,
MONSIEUR,
A Paris, ce 13. Oct. 1635.
Vostre tres-humble et tres-affectionne serviteur SAVMAISE.
IE vous ay faict tenir un livre intitule Fasti Danici, imprime en Dannemarck, que vous serez bien aise de voir. Vous y verrez avec plaisir la facon de compter le Calendrier de ces peuples Septentrionaux qui n'a point encore este si bien dechiffree que par cet Autheur. Ily a tant de choses en vos trois lettres aux quelles je doibs response, que je ne scay par ou commencer. I'attends tousjours avec grande impatience vostre Grammaire Cophtique, avec le Lexicon. Ce peu que vous m'en avez fait voir, m'en aencore excite l'ardeur au double, pour y avoir recognu, que les observations que j'avois faictes sur l'analogie de tout plem de poincts de la Grammaire se sont trouvees vrayes. Ie
voudrois que vous vissiez ce que j'ay mar que ily a trois ans; vous ne me voudriez point de mal, pour l'avoir si bien rencontre avec si peu d'aide et de lumiere que j'avois pour lors. I'ay admire dans les lettres du Pere Iesuite, les belles promesses qu'il nous faict. Ie suis des moins jaloux. I'ay pourtant quelque petit remors que la gloire, a laquelle je pretendois, de decouvrir le premier et mettre au jour une langue si noble et si ancienne et incognue depuis un si long temps, me soit ravie si hautement que de premier abbord l'on nous fournisse une Moisson toute entiere, sans aucune reserve d'y trouver seulement de quoy glaner. Cela me met au desespoir. Ie ne lairrois pas pourtant de contribuer de tout mon possible a faire imprimer en Hollande ce bel et grand ouvrage, si tant est que l'edition nes'en peut faire a Rome, et j'avois dessein si j'y fusse demeure cet hyver, de faire fondre a Leyden des Characteres Cophtiques par un homme qui m'a este monstre par le Sieur Golius qui les scaura faire tres elegamment et nettement. Quant a l'origine du mot et appellation des Cophtes, j'ay veu dernierement dans un livre de Geographie Arabe d'un Autheur nomme Jacuthi, la confirmation de mon opinion que je vous ay declaree autrefois, qu'il venoit du nom de la Ville , qui estoit un tres celebre et renomme emporium
MONSIEUR,
A Paris ce 15. Octobre 1635.
Vostre tres-humble et tres-affectionne Serviteur SAUMAISE.
EX quo a vobis digressus sum, ne vivam, si ulla majore me perfusum voluptate meminerim quam nuper, cum tuae mihi redditae fuerunt. Quantae enim putas laetitiae mihi argumentum fuisse, quod ex illis intellexi, quem unicum inter paucos vere amicum sum expertus, vivere et valere, in tanta praesertim quam apud vos grassari audiebam aeris pestiferi lue. Falleris si credis quicquam mihi optatius aut gratius hoc nuntio contingere potuisse. Ad me quod attinet, etiamnunc
le Jay, ille qui suis sumptibus magna illa Biblia curat edenda. Promisit idem Sionita se mihi eam redditurum post alterum aut ad summum tres menses. Referam eam igitur mecum, salvamque tibi reducam. De humanitate et beneficentia Peirescii nostri quae dicis profecto verissima sunt, nihilque dici de hujus candore, liberalitate, ac magnificentia potest, quin omnia omnium verba factis exuperet. Quod ruborem inde tibi suffusum narras,
de Loches, qui Capucinorum Prior est, apud fanum Sancti Romorantini, haud longe ab Aureliis situm, quibus eum pro jure amicitiae rogat, ut omnia mihi sua in linguis Orientalibus, quarum callentissimus est, adyta aperiat et impertiatur. Ille ipse est, cujus literarum apographum apud me vidisti a Peirescio missum, in quibus se peritum Linguae Persicae, AEthiopicae, Turcicae et Arabicae praedicabat. Neque id sane immerito, uti a plurimis Lutetiae didici, qui ipsum probe norunt. Invisere eum decrevi priusquam ad vos redeam, si tamen mihi haec tantula morae libertas per Curatores concedatur. Quod ad libros illos Arabicos spectat, qui venales prostant, negat qui eos habet in potestate minori pretio traditurum quam mille Florenorum. Sanctissime jurat pro bis mille Florenis sibi imputatos ab illo ingenioso Medico, cujus negotia actoris nomine tractavit. Hanc sibi mercedem pro opera ab eo tributam, quam duorum Florenorum millibus aestimavit. Optionem praeterea sibi factam utrum ejus aestimationis tapetes Persicos accipere mallet, an hos libros: libros vero maluisse, quia tapetes nimis cari sibi visi essent, nec hujus valoris quo dominus suus eos taxaret. In libris aeque sibi fucum obductum. Hominem familiariter novi, nec mentiri ipsum puto. Fuit olim amanuensis Rigaltii nostri. Nemini nisi mihi ostendere Libros illos antea voluit. si quis empturiret, non aliter nisi opertos ac tectos se venditurum ajebat. Ante aliquot dies Puteanus ejus nomine ad me scripsit, si libri mihi placerent eo pretio quod indicaverat, auferrem, si non placerent, ipsi signifi carem quam primum, quia alii emptores instarent. Gaulminum Puteanus esse, qui emptionem eorum librorum ambiret, me certiorem fecit. Ditissimus est et cupidissimus, addo et scientissimus illarum linguarum. Non difficulter itaque crediderim, pretii rationem neglecturum, modo cupiditati faciat satis. Ut vetus ille amicus meus est, non despero, si emat fore ut usum impetremus ab eo
CL. SALMASIUM
Divione, Idibus Februariis, CIC. IC. CXXXVI.
FUge, bene laetae eritis res, quandoquidem a meo Gronovio literas accepi, eo praesertim tempore quo minime eas exspectabam: quo nomine mihi gratiores fuisse fatear oportet. In tanta intercapedine locorum, quaenos invicem dispescit, post tantum temporis, quo inter nos neque per literas neque alio quocunque modo licuit officium reciprocare, quo alter alterum appellaret, non poterat quicquam mihi optatius accidere. Quo sapidiores etiam essent, eas condire voluisti interioris tuae literaturae tinctura, in qua parem ubique, ut in caeteris tuis, uventis vocabulo aliquot locis restituto, quod in multis primae classis Auctoribus olim memini bona Dea Critica favente reponere. Nec illum Petronii omiseram, de uventibus oculis pro niventibus. Quo nihil certius. Latinitatem nostrorum hominum tum reprehendebam, qui nescie ru distinguere inter humidum et uvidum. Sic uvidum hiberna de glande redire suum Menalcam dixit Poeta: Sic Lyricus uvida vestimenta se potenti maris Deo appendisse asserit. Uvidi et uviduli oculi sunt lacrymis madidi, non humidi aut humiduli. Notavi plura
literae non abludunt, si transponantur ex Tam dirum. In Trojam pro adversus Trojam, ut in illo Ovidiano:
In altero de Pirene nihil prorsus video. Sub illo Serpentem latere existimem nomen infantis, quem Pirene edidit. Hoc quaerendum in fabulis. Nihil memoria suggerit, et libri ad manum nulli. Nec enim puto sic illam exhorruisse patrias iras ut serpentem. Ut in illo, cane pejus et angue vitare. Sed haec hactenus. Quod editionem attinet tuorum Miscellaneorum, doleo publicum tam diu hoc bono carere, lucripetarum hominum vitio. Si litterae tuae me adhuc Lutetiae haerentem deprehendissent, rem factam nunc haberes. Spero enim effecturum, ut meus typographus hoc in se recipiat. Nec unum habeo tantum, qui mihi sit obnoxius. Si alter refutabit, tertius non inficiabitur. Sed huic rei non possum antea vacare, quam Lutetiam rediero. Quod post mensem unum aut alterum spero futurum. Interim vale ac me amare perge. Divione, idibus Februariis, CIC. IC. CXXXVI.
ADventum meum, Doctissime Gronovi, tibi volenti ac laeto accidisse non miror: gaudeo magis. Ne mirari debeam, amore, quo me, ex quo sum tibi cognitus, prosecutus es, effecisti. Nec vero sine ratione ea laetitia elatus
Gallica terribili tremit horrida terra tumultu. Coactus itaque sum eas mecum huc adferre, si forte faventes typographos nancisci potuero, ubinunc omnia sunt quietiora. Haec volui te scire ut eadem opera non ignorares, quam frustra hic tibi metus insederit, quasi tu mihi excidisses. Quod ut a moribus meis longe abest aeque a tua suspicione abesse debet. Te in eo esse, ut
Merito sane quid illa sibi velint, quaeris, Vitae carmen adultae parva mutatione lego: Vitae crimen adultae. Sic et totus locus aliter quam vulgo interpungendus:
Poetae solent, sed et aliquando Historici acerba funera plerumque Invidiae ipsi, quam Nectere ille parabat, sive tentabat, cum tribus Eleis lustris, hoc est, tribus Olympiadibus, unam trieterida, qui decimus nonus annus est, flos ipse aetatis in illis praecipue qui forma commendantur, ut hunc Piletum commendat Statius. Nihil in praesentia succurrit, quo mederi huic loco per te desperato possim. Sequitur alter de quo meam pariter sententiam exquiris, qui mihi videtur longe portentosius deformatus ex Lacrymis Etrusci, quem, ne te teneam aut pluribus circumagam, sic emendandum puto:
Scis exitus amnium dici ostia eorum, quibus in mare se exonerant. Evolvi etiam in mare dicuntur, cum in mare exeunt per illa ostia. Memini ita locutum politum scriptorem Curtium. Sed nunc locus ad manum non est. Aquas sequaces in amne eleganter appellat, quia unda sequitur undam. Posset tamen etiam legi, fugaces. Lympham fugere dixit Horatius. Meministin' te in quibusdam tuis, quas in Gallia accepi, quaerere ex me super illo versu Silli de Pirene:
Cum rescripsi, nihil habebam quod dicerem. Vix epistola manu exierat, subiit mentem suspicio serpentem istic haberi, vel ex errore Auctoris ipsius, vel si ille purgatus, scioli saltem lectoris alicujus. Pirene peperit ex Neptuno Edidit alvo, Namque ut Cenchrean, quidam qui sciebat serpentem, ita ad oram notaverat, quod postea in contextum irrepsit. Atque haec obiter et raptim. Ad
REcte atque ordine ajo te fecisse, Doctissime Gronovi, qui cum videres me ad constitutum non venisse, librum eum miseris, cujus maxime cupiens eram. Idem mihi nunc faciendum intelligo de illo, quem a me petiisti, praesertim cum adhuc nesciam, an tota hac septimana possim Hagam excurrere. Cypriani codex non ea omnia continet quae sperabam, et non nimium bonae notae est. Videbo tamen ex collatione aliquot locorum, an mihi usui esse possit, et statim eum ad te remittam, ne in quaestione sit domino, quem eum reposcere dicis. Honores, quos mihi gratularis, eo mihi nomine maxime grati fuere, quod non petenti nec ambienti oblati sunt. Quos sic nihilominus aeque possum contemnere, ut nunquam eos appetii. Quod vereor ut illis possim probare, qui facile sibi persuadebunt, eo sine eos mihi expetisse. Sed opinentur illi quod voluerint, conscientia mea optima teste nixus, quicquid dicturi sunt, ad me pertinere non putabo. Certum autem mihi est ac semper suit illis vitiis nihil aliud quam dissimiles opponere mores. Sufferti sufflatique quantum volent, emendicatis laudibus ambulent, dum ego vix ferre queo non dico meritas, quid enim mereor? sed ne modicas quidem et a benevolentibus ultro tributas. Tu vero etiam,
votum postulare, portum apponere. Vota concipi, reddi, solvi, nuncupari dicuntur, at postulari quo sensu dici queant, nescio. Codex vetustissimus Francisci Pithoei, cujus varietates penes me in meo codice exscriptas habeo; hoc loco legit, natum postulare, Et pro portum habet pomum, ut et exstare scriptum in uno Florentino exemplari notavit Elmenhorstius. Nam in altero legi portum testatur. Ex illo pomum non male donum Lipsius faciebat. Putem potius tamen illud pomum correctionem esse scioli alicujus ex illa scriptura vitiosa Portum. Nam si donum olim scriptum esset, in voce nota depravanda non laborassent librarii. Pro portum quidam etiam observarunt legi in suis codicibus servum. Ex utravis lectione servum et portum, optima fortean et genuina lectio reduci postliminio posset: sertum apponere. Quod et ex sequentibus videtur posse adstrui: Neque enim justius religiosam moram viatori objecerit, aut ara floribus redimita, aut spelunca frondibus inumbrata. Ergo in itinere occurrentes ex illis sunt locis sanctis, quae viatorem religiosum advertunt et subsistere cogunt. Ubi enim conspicit aram aliquam floribus poronatam, religione et ipse monus, serta
Pendentia vidi Sertasuper ramos. Hic igitur constitutum habeamus sic legendum: sertum apponere. Quomodo domitandum sit alterum monstrum, quod primo loco occurrit, nunc videndum. Natum, ut dixi, habebat scriptus Pithoeanus codex. Non longe puto eundum, ut retrahamus fugitivam, quae olim ibi haesit a manu auctoris, scripturam. Lego igitur: Vt ferme religiosis viantium moris est cum alicui lucus aut aliqui locus, sanctus in via oblatus est, veniam tum postulare, sertum apponere, paulisper assidere. Vetus etiam ille codex, ut hoc obiter notem, habuit aliqui non aliquis utroque loco. Tum et cum apud auctores idoneos, et cum tum saepius simul posita sic reperias, non sine elegantia prisci sermonis. O utinam tum cum Lacedaemona classe petebat! sexcenta talia sunt. Ex illis Veniam tum, natum illud natum, ex quo alii postea, dum vitium vitio addunt, fecerunt votum. Veniam et pacem a, Diis poscere tralatitium est, ex antiqua religione apud Poetas et Oratores. Virgilius: Tu modo posce Deos veniam. Et alibi: Pacem te pascimus omnes. Utrumque enim ferme idem, ut et in illa vulgari formula, qua cum venia aut pace alicujus nos aliquid dicturos praefamur. Tribus istis, veniam postulare, sertum apponere, paulisper assidere, tria sequentia respondent; Ita mihi ingresso sancti simam istam civitatem, quanquam oppido festine praefanda venia, ac habenda oratio, et inhibenda properatio. Singula singulis veniam a Diis postulare quibus lucus et locus sanctus consecratus est, veniam praefari; fertum apponere, orationem habere; paulisper assidere, properationem inhibere. Ut sertum apponere unice probem prae illo donum, hoc etiam facit, quod viatores occurrenti forte arae aut arbori sacrae, de qua nihil antea cogitarant, haud alia dona apponere posse videntur, nisi serta ex floribus in via fortuito repertis contexta. Non enim cum e domo exeunt dona secum portant, quae omnibus aris aut locis sanctis apponant, quaecunque in via sibi occurrerint. Haec de Apulejano loco. De Statiano utinam tibi in montem non venisset quaerere! quaesitionem
Oda labor nomenque fuit. Qualis enim haec esset locutio? Et quibus carmen mensis Arcadia testudine oda fuit labor et nomen. Nec enim ut alia omittam, Lyrici Poetae oda nomen meruerint. Praeterea ut bene admones, Labor ille commentum fuit Domitii pro liben, quod antiqui libri praeferunt. Tuae conjecturae ne suffragari possim, illud obstat, quod nec videam, quomodo haec cohaereant: quibus carmen Arcadia testudine modulat is lyrae cura et nomen fuit. Quod idem esset, ac si dixisset: quibus lyra carmen canentibus lyrae cura fuit ac nomen. Quod enim censes testudinem hic pro lyrae parte fore accipiendam, id non procedit. Nec ignoras Poetis, lyram, barbitum, testudinem, citharam, esse synonyma. Illud tamen certum est hoc versu de Lyricis Poetis intelligere Statium. Nec minus etiam id exploratum esse debet, sic eum intelligendum, ut qui voluerit nomen eorum designare vel a genere Poeseos, vel ab instrumento. Ab instrumento non potest, ab eo enim Lyrici. Atqui non reperio quomodo hic lyra locum possit habere. Aliunde igitur quaerendum remedium. Pro cicla non dubito quin sit vera lectio Cura. Si enim dispescas duo crura literae U, facile ex ea feceris IC. Deinde R et L scis ut in vetustis codicibus vitio librariorum permutentur. Pro Liben, quae scriptura antiqua est, operosior erit divinatio. Certum tamen est, ut dixi, velle Poetam nomen designare hujusmodi poeseos, quod illa ostendunt, nomenque fuit. Nisi in nugis disertum et ingeniosum argueres, libenter divinarem: Et quibus Arcadia carmen testudine mensis, Cura nomenque fuit. Origo mendi etiam prodenda, quoniam semel insanire et hariolari coepimus. Pro melôn, melen, deinde transpositione litterarum lemen et leben. Etruscis M et B saepius confundi, unde Mascaudae et Bascaudae in scriptis, non et docendus. Melos Latine usurpavit Horatius, et Lucretius Mele, Pegaseium nectar. Nec melos ibi stare poterit ob brevitatem syllabae. Quae vir summus adfert ei suffulciendae exempla, parum juvant, cum et ipsa sint mendosa. Nam in Graeci Epigrammatis versu scribendum est: melos. Et quibus, inquit Statius, Arcadia lyra carmen modulantibus, cura Cretata ambitio Persio. Sed ille homo nihil videt, nihil sentit, nihil sapit. Cum aliquid meditatur in publicum divulgare, si ** suum consuleret, fortasse non tam propudiose se litterato orbi traduceret. Pudet me profecto in ea Academia vivere, ubi illa propudia impudentiae inscitiaeque non solum vivunt, sed etiam vigent florentque fama et celebritate. Haec in sinum tuum effudi, quae etiam in sinu tuo serves velim. Vale et me ama. XXIV. Febr. CIC IC CXXXVII.
QUasi non tibi praedixissem, aut tu non ipse per te scires pessimum me esse conjectorem, ita semper ad me redis, ut acumine meo tibi explicentur, quae pro desperatis habes, nec aliter nisi felici conjectura possunt expediri. Jam tibi dixi, non plus esse in me acuminis, quam in praepilata hasta. Cujus rei fidem abunde facere potuit in Epicedio Pileti emendatio. Vix manu emissa, utinam ne mente quidem foret, ita mihi coepit displicere, ut mirer, quomodo tibi placere potuerit. Melius enim de tuo judicio judico, quam ut credam vere et ex animo te adstipulatorem tali somnio praebuisse. Atqui quasi parum esset silentio eam a te improbari, ultro etiam ac clare probasti: peslime hoc a te factum fateor, et mutatum velim, ut et omnia alia indicta, quaecunque ad eam dixi stabiliendam. Ne tua quidem, ut ingenue quod sentio dicam, mihi placuit. Nec enim te imitari constitui.
Adultum, pro adolescente ne Ammiano quidem dignum est. Adultam aestatem, ver, hyemem, autumnum, dixerunt pro mediis. Adolescens ver esset primum et incipiens, adultum vero medium, post quod sequitur praeceps. Adultum igitur pro maturo. At quomodo adultus dici queat, cui novem tantum et decem anni aetatis? Consulebam ego huic difficultati, modo adultam accipiendo. Sed nec id arridet, et hemistichium cum mea correctione, vitae modo crimen adultae, non habet cum quo cohaereat, nec cum praecedentibus, nec cum sequentibus. Duo tamen illa verba retinenda censeo, quae vitii culpari non possunt, vitae adultae. Nec est quod carpere in hoc Autore audeas, adultam vitam pro aetate adulta. Sic enim et locutus est in Protreptico Crispini: Et octonos bis jam tibi circuit orbes Vita. Quid igitur faciemus illi adultae Pileti vitae, quae tam longe ab adulta? Mendum omne, si quid judicare scio, haeret in illa voce carmen. Nec dubito sic corruptum esse ab sciolis, qui jungebant sequentem versum cum isto, et ut sensum efficerent, nescio quid de carmine nectendo commenti sunt. Si non longius iret a vestigiis editae lectionis, propius abiret a vero sensu ac mente Statii ista quae mihi modo sub manum nata est lectio:
Nectere, inquit, tentabat unam trieterida tribus Olympiadibus, quod est limen tantum et vestibulum vel ingressus vitae adultae. Ex Ephebis nempe excesserat, qui egressus est adultae vitae. Per appositionem itaque haec dicuntur. Vitae modo limen adultae. Tuo judicio stabit aut cadet. Nunc veniam ad nova tua quaesita, in quibus si non magis tibi satisfacio, quam in prioribus, credulitatem tuam accusabis, et difficultatem locorum, quae proposuisti potius, quam meam voluntatem aut industriam. Illa semper tibi patebit, ista melius enitescet in planioribus. Deplorata quippe ut successu non careant, potioribus, quam ego sum, Medicis erunt relinquenda Scis porro in hoc conjectaneo genere, ut semel ad scopum collinees, centies esse aberrandum. In propemptico Mettii Celeris versus
Nunquam enim Viris Doctis assensum commodare potui, qut Molorchum urinatorem sibi heic imaginati sunt. In hoc versu dictio rupes mihi semper suspecta fuit. Nec enim rupes explorantur, sed fundus maris et ipsius altitudo. At cum subsunt rupes, magno in periculo est navis, et serum est explorare tunc quanta sit maris altitudo. Bene igitur mones in Florentino legi primo pro rupes. Videor alicubi legisse Sint quibus explorat plumbo gravis alta Molubdis. Sint quibus Molubdis plumbo gravis exploret alta, id est, profunda maris. Arta pro alta, deinde arte correctum est. Sic et plumo ab initio scriptum fuerit pro plumbo, quod in primo per correctores degeneravit. Sic in veteribus Glossis Moluptis autem pro Molubdis videtur olim scriptum fuisse, quod facile fuit in Molorchus mutari. Nam P. et R. invicem mutantur in libris et T. et C. ut D. et T. Lucilius voce Graeca usus fuit in exprimendo hoc explorandi maris instrumento, quod et Latine interpretatus est hisversibus, qui vulgo apud Isidorum valde contaminati circumferuntur:
Pauxillum plumbi rodus uncum cum lini linea, cui adsutum est, Catapirater est. Nulla mihi melior aut promptior hoc quidem tempore medela succurrit, quâ sanem hunc locum. Sequitur non minus, immo etiam magis aegrotus locus, in Calendis Decembribus:
Ut scias non hodie atque heri vitiari solitos codices, merum est vitium quod in Florentino scribi ostendis, jam velaria Borea pluebant. quia enim in versu sequente Euri mentio est, voluerunt et in isto locum Boreae facere. Ex qua depravatione non dubito quin prodierit illa emendatio aeque vitiosa bellaria adorea. Nihil adoreum in his quae proxime subjicit. Dein quod ait Eurum ea profudisse, hoc nihil ad bellaria adorea. Sanior ac sincerior videtur Codicis Senensis scriptura, quae habet velaria linea. Sed quid erant velaria linea? certe vela linea. pueros alicubi legi ad velaria raptos; cujus sit Poetae non memini jam nisi sit Juvenalis, tu inquire. velaria linea? An inter missilia etiam jactata? Non eorum hic locus, ubi rori cadenti comparat, ejusmodi missilia tunc sparsa. Nuces Ponticas, Damascena pruna, ficus et alia hujusmodi; inter quae quis locus velis lineis? Deinde, quod bene notas, nusquam hac licentia usus legitur hic Poeta, ut brevem syllabam producat ob duas saepe sequentes in alia dictione consonantes. De hujusmodi missilibus, spargi solitis ab his qui ludos ederent, agens Martialis lineae meminit:
Vide an non de hac linea loqui voluerit Poeta tuus, praecipue cum rem eandem moremque eundem describat, et mox sequatur, ut apud Martialem; Largis gratuitum cadit rapinis. Non assentior viris Doctis, qui lineam divitem, ibi explicant de linea margaritarum. Hariolari nunc sane lubet in tuam gratiam. Videtur linea quaedam praetenta sive funis, nam linea hîc funis est, e qua etiam si forte vela sive velaria penderent, quae tegerent
divitem eam appellat, et non cessasse, sed per aliquot dies praetentam fuisse, quibus multi generis missilia in populum sparsit Stella. Accommodarim hunc morem verbis Statii, quae et sic erunt constituenda minima mutatione:
Vix, inquit, aurora illucescebat, et jam velaria lineae vel linea cum velaribus praetenta, et pluebat statim, quidquid nobile Ponticis nucetis. Quae in medio sunt, per parenthesin legenda: Hunc rorem veniens profudit Eurus. quae significant pleraque eorum, quae tunc sparsa sunt, ex Oriente venisse. Cum primo die praetentam illam lineam dicit, de qua Martialis, et missilia sparsa. Nec huic loco aliter quam isto modo mederi scio. Restat ultimum, in quo restituendo haud scio an sim felicior futurus. Tu juclicabis. Ex Protreptico Crispini:
Pro illis Nemeaeis armis, quae Domitius reposuit, libri omnes habent vectita. Certe Domitius, qui de clava Herculis hic putabat accipiendum, Nemeae a correxit, quia ex Nemeaeo nemore ligno caeso Hercules sibi clavam dedolasse dicitur apud Apollodorum. Atqui per arma hîc falsum est significari clavam, praesertim cum sequatur,
Non potuit enim arcu simul in eo bello et clava uti, cum utraque manu dextra tenenda sint. Arma denique Latinis ut Graece arma ancilia, unde armilustrium scuta. Herculem arma a Minerva accepisse idem Apollodorus memorat, cum Erginim occidit: arma heic intelligit Statius. Sic igitur emendo:
Arma illa Herculis Jovem pictum pro insigni habuere, qui mos fuit veterum Heroûm, ut ex tragoedia AEschyli vectita, quam Jove picta. Haec monstra in scriptis veterum vinci non possunt sine audacia et temeritate. Tu videris an aliquid aptius
REsponsum tuis prioribus parabam Doctissime Gronovi, cum posteriores accepi, quae mihi redditae sunt in ipso articulo, quo ad te scripturiebam. Una igitur defungar plaga. Et prius quidem prioribus. Memor eram promissi, quod Hagae dederam, cum aurem vellisti, sed mittere ideo distuleram, quia te aliis occupatum minus ista nunc curare putabam. Quoniam et huic curae vacare potes, habebis cum his, quod petis. Epistolae Heroidum collatae sunt cum
tereti ligat aurea morsu. Nam juvare pro sustinere eo loco vix probem. Longe etiam minus, ut istud juvat, sequentis non proxime versus significationi serviat: vaginaeque sonum: Genius Poetae non solum hoc refutat, sed in alio quovis, qui modo Latine sciret, id nullo modo ferrem. Quid igitur, si ligat in primo versu legamus, et in tertio illo reponamus verbum juvat, hoc modo? Vaginaeque juvat tremulaeque audire pharetrae Murmur. Si hoc non est, non dubito quin desit versus. A cono missas in terga cathenas nescio quomodo interpretetur Lactantius. Nec enim liber ad manum est. Nihil habeo nunc quo te extricem, nec otium est: quaerere. Quod nad alterum Statii locum attinet, nescio quare tibi non arrideat, maniplis intermixtus eques. Non id longius a vestigiis vulgatae scripturae, quam illud tuum, maniplos inter missus eques. Et in sensu sat magnum discrimen. Scio quidem quam sententiam efficiat illud missus, sed illud etiam teneo, alieniorem esse a mente Statii et a militiae more. Non enim inter manipulos consistere jubebantur illi equites legionarii,
intermixtum equitem maniplis designat legioni connexum equitem, id est, legionarium. Sic enim de his Vegetius lib. II. C. I. Postquam de alariis dixit, qui vexillariorum nomine tunc veniebant, addit, est et aliud genus equitum, qui legionarii vocantur, propterea quod connexi sunt legioni. Unaquaeque legio olim habuit trecentos, postea sexcentos, etiam septingentos triginta; qui ita erant per legionem distributi, ut singulis cohortibus adscripti essent sui equites. Cohors prima, quae erat miliaria, id est, mille pedites habuit, numerum quoque duplicem equitum habebat, hoc est, centum triginta, cum reliquae sexaginta sex tantum haberent. De illa igitur dignitate militari exponendum censeo Statium, qui centum equites fraenabat, hoc est, centum equitibus praeerat in prima cohorte. Rotundum numerum posuit, ut alias solent, pro perfecto. Nam centum erant triginta. Manipli autem legionis; ideo maniplis intermixtum equitem pro legionario dixit. At cum acies instruebatur, et cum pugnabant, non inter maniplos peditum consistebant equites, sed circa cornua utrimque locabantur. De quo nos alibi. Litteras ad Vincentium et Lindenbrogium curandas tibi mitto, nec eas commendo. Tantum rogo ut apud Vincentium me adjuves, quo facilius a Lindenbrogio impetremus quae volumus. Vale et me ama. Raptim XXVIII. Martii CIC IC CXXXVII.
In mea ad Fabricium nostrum Epistola rogavi eum, ut ipse litteras meas traderet Lindenbrogio. Sed fieri posset, ut ille prius discesserit quam nostrae pervenirent. Auctor itaque tibi sum, ut eae Lindenbrogio seorsim mittantur, nec uno fasciculo involutae cum illis, quas tu et ego ad Vincentium dabimus. Ut si forte ibi non esset Lindenbrogius meas possit accipere, atque iis respondere. Tu tamen facies, prout intelliges melius fore. Vale iterum.
DIes hic agitur decimus quintus, Doctissime Gronovi, ex quo adte scripsi, simulque litteras misi ad Lindenbrogium et Fabricium Hamburgum curandas. In eodem fasciculo inerat liber Epistolarum Ovidii, Amorum, de Re amatoria, et Remedio amoris minutiore forma cum scriptis codicibus a me collatus, una cum aliis schedis solutis mea manu exaratis, quae varias lectiones continebant ad libros ejusdem Ovidii de Re amatoria et Remedio amoris. Haec omnia an acceperis, ut dubitem, facit, quod ne verbulo quidem significasti te ea accepisse. Dum de die in diem responsum a te expecto, sic factum, ut huc usque haesitarim scribere ad te, quo aliquid certi elicerem an tibi illa reddita sint. Nunc quum tot dies abierint sine ullo tuo responso, non potui diutius hunc scrupulum in animo habere. Quem, recte feceris, si primo quoque tempore eximas. Rursus cum cogito omnes meas adhuc recte curatas esse, securiore animo sum, sed de te quid debeam existimare eo incertus sum, quia non solitus alias tantas in respondendo moras nectere. Omiseram iisdem literis de Pervigilio Veneris, quod a me petieras, quid tandem ea re factum esset indicare. Et sane illo tempore nihil habebam de eo negotio quod scriberem, nisi omnia me nescire. Nunc scio quid ejus rei futurum sit, ideo etiam faciam, ut. et ipse scias. Amicus quidam me nuper convenit ex primariis Professoribus, qui mihi dixit super ea re se verba aliquot commutasse cum Scriverio, qui sancte jurabat nihil se tale cogitasse, ut quicquam adversum me scriberet, incitatum se quidem a quibusdam, ut id faceret, sed noluisse obsequi eorum passioni. Non modico beneficio a me devinctum se fateri communicato illo vetustissimo codice. Post illa vidi ipsum Scriverium, qui eadem mihi affirmavit, et calumnias esse quidquid mihi relatum foret. Quod liberius ab ipso dissensissem, libertatem illam non aegre tulisse, quandoquidem et
SIscivissem litteras meas recte tibi traditas, de responso te non interpellassem, nec molestus omnino fuissem. Nollem enim quidquam a te exigere praeter commodum tuum, quod sit aut contra rationem studiorum tuorum et occupationem, quibus ego aeque parcere sum paratus ut meis propriis. De Fabii loco facile ignosces, si pro vera conjecturam tuam non agnoscam. Ubi rationes audiveris, quibus eam impugnem et meam vicissim illius loci emendationem et explicationem, tum rebus omnibus perpensis liberum erit tibi, quid sentiendum sit, statuere, tuam sententiam stabilire, an meae accedere magis aequum censeas. Libri quos vidi non aliam varietatem habent praeter eam, quae in editionibus ad oram notata est, sine agnitore, pro sine agnitione. Quae verissima mihi semper visa est lectio, totusque adeo locus etiam nunc legendus ita videtur: Denique linum ruptum, aut turbatam ceram, aut sine agnitore signa frequenter invenio. Signa haec signacula sunt testium, qui in testamento non solum subscribere,
Omnia haec autum genera sculpturae contumaciter resistunt, partemque cerae in signo retinent. De ea igitur cera intelligendus Fabius, cum turbatam ceram dixit in testamento et sine agnitore signa, quae scilicet a nullo agnoscerentur. Ceram, inquam, intellexit, cui signa impressa; non eam ceram, qua inductae tabulae ad scribendum. Nec enim in tabulis tantum ceratis tum scribi testamenta solita, sed etiam in chartis et membranis, quae nullam habuere ceram, nisi quae signacula testium exprimeret. Institutionis lib. et cap. quo supra: Nihil autem interest testamentum in tabulis an in chartis, membranisvevel in alia materia fiat. Tabulae accipiendae cera inductae. Unde ima cera pro ima tabulae parte, vel ea quae vocatur Justiniano, inferior pars testamenti. Gajo alicubi dicitur pagina extrema. Inde et primicerius haeres olim dictus, qui in prima cera sive prima tabula scriptus. Quod nomen posteriores Latini de primo aut primate in re qualibet aut officio posuerunt. Sed istae cerae, quibus infusa tabula ad scribendum, nihil ad hunc locum pertinent. Quomodo enim turbatae intelligerentur, quin tota scriptura inde vitium contraheret, quae legi idcirco nulla ratione posset. At turbatam hîc ceram omnino interpretamur
sine agnitore ea fuerint. Quis enim signum suum agnoscere posset in cera turbata? De hac cera etiam loquitur Justinianus Inst. lib. II. Tit. XVI. his verbis: Illam autem substitutionem, per quam si haeres extiterit pupillus et intra pubertatem decesserit, substitutus vocatur, separ atim in inferioribus partibus scribere debet, eamque partem proprio lino, propriaque cera consignare, et in priore parte testamenti cavere, ne inferiores tabulae vivo filio et adhuc impubere aperiantur. An satis vides lino et cera consignatam partem testamenti, ut hic apud Quintilianum linum ruptum et perturbatam ceram signorum accipi debere liquet? At inferiores illae tabulae, quas ibi nominat Justinianus, si proprie tabulas ceratas intellexisset, de ima cera exponi deberent testamenti, ut loquutus est Suetonius; quae ima cera, non magis quam prima, quicquam faciebat ad consignationem testamenti. Nam et Hyginus de limitibus constituendis primam ceram eandem cum tabula prima facit: Has conternotiones sublata sorte quidam tabulas appella verunt, quoniam codicibus excipiebantur, et a prima cera primam tabulam appellaverunt. Codices ligneas proprie tabellas dici notum est, quibus cum cera inducta esset, in ea cera litterae per stilum exarabantur. Postea liber ex alia quacunque materia ab illo antiquo usu codicum ligneorum appellatus. Idem usu venit et circa tabulas. Cum antiqua testamenta scriberentur in tabulis ceratis, postea quamcunque materiam, in qua scriptum foret testamentum, tabulas testamenti vocaverunt. Hinc recentiores, quia tabularum illarum lignearum cera inductarum usum ignorarunt, Tabulas testamenti inde dictas interpretati sunt, quod quae libet materia ad scribendum apta, et quadrata forma facta, Tabula Latine diceretur. Glossae Nomicae veteres: volumina proprie dicebantur, qui antiqua illa charta, quae ex papyro erat Nilotica, qua veteres usi, scripturam ab una tantum parte recipiebat, nec in
Tabellas idem paullo post vocat
Titulus hujus distichi Ovidii Metamorphosin in membranis scriptam praefert. Ergo et tabulae testamenti hoc sensu non solum quae in ceratis tabulis constabant, sed quae
EXpectabam, doctissime Gronovi, an probaturus esses explictionem et commentationem loci Fabiani meam. Imo verebar ne adhuc confirmanda tibi foret, priusquam assensum commodares. Ideo copias mihi subsidiarias reservaram, quibus hoc ipsum evincerem, si opus esset, quaeque
Amplissimus ordo decrevit eas tabulas, quae publici vel privati contractus scripturam continent, adbibitis testibus it a signari, ut in summa margine ad mediam partem perforatae triplici lino constring antur, atque impositae super linum cerae signa imprimantur, ut exteriores scripturae fidem interiori servent. Aliter tabulae prolatae nihil momenti habent. Exteriores scripturas vocat signacula tescium, quia in annulis, quibus signabant, sculpta plerumque nomina auctorum aut alia symbolica dicta, ut nunc etiam fit. Tabulae ita signatae cum aperiebantur, non solum linum illud rumpendum erat, sed signaetiam refringenda: ideo priusquam aperirentur, vel omnes testes vel maxima pars erant advocandi, ut signa sua agnoscerent. Idem Paulus lib IV. Tit. VI. verbis quae sic etiam legenda sunt: Tabulae testamenti aperiuntur hoc modo, ut testes vel maxima pars eorum adhibeatur qui signaverint testamentum, ita ut agnitis signis, rupto lino, aperiatur et recitetur, atque ita describendi exempli fiat potestas, ac deinde signo publico obsignatum in archium redigatur, ut si quando exemplum ejus interciderit sit unde peti possit. Jam agnosis, cur Quintilianus dixerit ex mea emendaione: Denique linum ruptum, turbatam ceram, aut sine agnitore signa invenies. Ob eam causam et resignari dicebatur testamentum, quod aperiebatur, quia signa erant revellenda.
Athletes prima corripienda poterat aliis magisque appositis exemplis adstrui. Primas in Cygnus et Progne breviarunt Latini Poetae, quae per contractionem viderentur longae. Horatius: Donatura Cygni si libeat sonum. Sic primam in Progne Ovidius corripuit in Metamorphosi, nisi fallor, nam nunc non succurrit locus. ***. Quid dicas de illo * qui me nuper arguebat quod Gallicismum in Autore recentioris aevi, et fortasse etiam Gallo notassem, cum ipse Gallicam loquendi formulam Romanis adscribat, vel in illo seculo, quo Gallos vix norant? Cum Dianae Genitae, quae generationi praesidebat, canes immolarent caesos Romani, et vota facerent, precabantur ne quis vernularum bonus evaderet, quod Plutarchus in Quaestionibus vertit bonum tunc temporis significasse vult Romanis hominem altae cujusdam et ignavae simplicitatis. Sic enim Gallos dicere, il est un bon homme. Certe de homine ita dicimus, sed non de puero aut parvulo. Immo contra bonos pueros et infantes dicimus egregiae et bonae indolis. An sperat ille tecto latere discedere, qui quasi securus sic alios arietat? non meretur. Nihil ille nec ausus, nec potuit. De loco Surrentini, nihil puto deesse. Diffugimus, inquit, et festas dapes coronataque vina famuli abripiunt: nec quo convivia migrent; nec erat quo migrarent epulae abreptae a famulis, quia quamvis multae domus circum essent, et mons multis aedificiis occupatus niteret, tamen tam praeceps erat nimbus, ut proxima quaerere cogeret. At in proximo nulla tecta quibus succedere possemus, et longum erat, petere domos remotiores. Nec quo convivia migrent. Nec est quo migrare possint convivia, id est fercula, quae raptim ablata a famulis, et subtracta imbri cadenti. Si quid habes melius, sequere. De Usuris quaeris quid fiat? in fine laborant. Haec epistola integrum illis caput abstulit. Sed? ohe! Iam satis est, ohe epistola, vel libelle potius. Tu vale et me amare perge. Raptim haud secius quam si nimbus ille Statianus in me cadens receptui consulere adigeret. Iterum vale. XXIII. Aprilis. CIC IC CXXXVII.
TUas accepi in hoc ipso articulo una cum litteris Lindenbrogii et excerptis Urbicii. Non possum satis dignas ei grates persolvere pro beneficio; quod non solum liberaliter indulsit quod petebam, sed etiam quod desiderio meo citius quam sperabam satisfecerit. Bis dat, qui cito dat. Gratias ei agam quas meretur propediem, et quam bene
Athletes cum prima corripiatur praeter legem et naturam primae syllabae, quae deberet esse longa, video non recte id te confirmare exemplis, utpote quae ad rem non pertinent. Videris enim ita sentire, Latinos in Graecis vocabulis non eandem servare quantitatem, quam ipsi Graeci facerent, sed liberius solere in peregrinis hujusmodi vocibus, quas e Graeco usurparent, aliam mensuram agnoscere. Quod exempla a te posita sic te cepisse ostendunt. Atqui contra est. Nam Statius in hoc nomine Athletes eundem primae syllabae modulum agnoscit, quem ipsi Graeci in hac et similibus vocibus, ut eam syllabam, quae praecedit duas consonantes, quarum altera una sit exliquidis, pro arbitratu modo longam modo brevem faciant. Hoc igitur a me ipse in ille. Spectator qui eo modo spectat ut pater filium, ipse magis est Athletes, quam spectator. Remitto tibi litterulas ad te Lindenbrogii, cui inclusum ut videtur aliquid monetae aureae, ut pondus fidem faciebat. Curabis ad Rivetum, quas ad illum mitto cum libro, et me amabis. Vale XXIIII. April. M. D. C. XXXVII.
Significabis mihi proximis litteris tuis quid tabellario dederis pro fasciculo Lindenbrogii, ut eam pecuniam refundam. Iterum vale. Litteras ad Rivetum cum libello incluso ideo ad te direxi, ut tabellarius non sentiret aliquid inesse pecuniae in tuis; quod ex pondere, si solas ac nudas tuas missitassem, facile odorari potuisset.
NUnc foenore sum obrutus, mi Gronovi, ubi ex usuris quas debere volui, emersero, tunc totus tibi vacabo. Interim tamen quoniam ille Athletes Statianus in arenam descendit, non ut nos spectatores habeat, sed ut exerceat, operam ei dabimus, et vicissim illum habebimus exercitum. Doleo me primo non potuisse capere, quam contractionem in
miser a voce ovum. Cum An placeret foenore circumventam plebem ni potius quam sortem creditum solvat, etc. Item lib. XXXV. cap. VII. Hic alter: cujus cernendi cum ratio quaereretur, diem finiri placuit foenoralia, quae proxime fuissent. Vale, et me ama, ac libere, cum quid temere effutiero, in viam rectam me deducas. Quod item tibi facturum spondeo. Homines enim sumus, non Dii. Non qui errant contemno, sed qui erratum moniti non agnoscunt. Iterum vale. Raptim ex nostro Museo. A. d. III. Kal. Majas CIC IC CXXXVII.
IE me resjouis de la resolution que vous prenez de nous donner vostre Geographie sacree. Ce sera un Oeuvre grandement utile pour l' antiquité Ecclessiastique, que je souhaite de voir avec passion, et l' attendray avec impatience. Je me suis trouve autrefois empeché aussi-bien que vous sur ce passage de l' Epitre de Theodoze le jeune à Dioscorus Evesque d' Alexandrie, ou il luy enjoint venant au Synode d' amener avec soy dix Metropolitains de son Diocese, et autant d' autres Evesques. Vous dites que ce Diocese n' avoit pas tant de Provinces, et partant ne pouvoit avoir tant de Metropolitains. Il faut neantmoins passer par-là, ou par la fenestre, et trouver ces dix Metropolitains au Diocese du Patriarche d' Alexandrie: Car les MSS. que j' ay veûs, et de la version Latine et du Grec, ne portent point autrement. Iene sçay vous approuverez un eschapatoire dont je me suis advise, il y a desia bien long temps, Vous sçavez comme les Provinces Ecclesiastiques se sont tousjours moulées et formées suivant le modele des Civiles. Aujourd' huy une Province qui estoit seule et unique dans le Gouvernement Civil, et regie par un seul Gouverneur, si demain il prenoit fantaisie au Prince d' en faire deux d' une, aussi tost pour un Metropolitain il en sortoit deux. Car I' Evesque de la nouvelle Province, qui estoit demembrée de la premiere, prenoit le titre et la qualité de Metropolitain. En chasque Province, comme il y avoit tousiours une ville, qui avoit quelque preéminence par dessus les autres, à cause de son ancienneté, ou de sa grandeur, ou pour quelque autre prerogative de l' Evesque, qui se trouvoit establi en cette ville-là, l' Evesque avoit aussi par dessus le reste des
Evesques de la mesme Province, quelque authorité et dignité plus grande. Et est ce qui a fait les Metropolitains. Car le premier et plus ancien Gouvernement de l' Eglise a esté sous des Evesques tous esgaux ensemble. Lors que les Metropolitains ont esté erigez au sujet de ces premieres Villes de chaque Province, où ils avoient leur siége, si d' une Province l' Empereur venoit à en faire deux, la premiere ville de cette seconde Province, qui n' estoit que la seconde avant que cette Province fut divisee en deux, pretendoit le mesme droit et le mesme privilege de Metropole. Je ne prendray pas de plus haut le changement qui est arrivé depuis la venue de nostre Seigneur au Gouvernement de l' Eglise, et au demembrement, ou denombrement de ses Trovinces. Mais je diray qu' au temps que Theodose aescrit cette lettre à Dioscorus dans le Diocese d' AEgypte pour ce qui est de la police Civile, et du nombre des Provinces politiques, on y en comptoit cinq. Du temps du Concile de Nicée, elles estoient seulement trois, comme il appert par le Canon sixiesme du dit Concile, où elles sont nommées, AEgyptus, Lybia, et Pentapolis; depuis on y en a adjouté deux: les Autheurs ne s' accordent pas bien sur quelques unes de ces cinque si elles sont nouvelles ou anciennes, du premier denombrement ou du second: mais tant y a que du temps de Theodoze le Jeune, le Diocese du Patriarche d Alexandrie s' estendoit sur cinqueProvinces Civiles, et par consequent aussi Ecclesiastiques, qui sont AEgyptus, Lybia, Pentapolis, Thebais, et Augustanica; voila cinque Metropolitains trouvez, mais il en faut encores chercher cinqueautres. Je ne sçay point de moien de les recouvrer, si ce n' est que vous trouviez bon ce que j' ay autrefois pense. Dans chaque Province, il s' est tousjours rencontré des villes secondes apres les premieres qui disputoient de la Primauté avec celles qui en estoient en possession, et pour ne point ceder à celles, qui n' estoient pas, peut estrre, ni plus grandes, ni plus belles, ni plus anciennes, elles incitoient leurs Evesques à se faire Metropolitains, ou à le demander au Prince; et quelque fois, voires le plus souvent, les Evesques ambitieux y portoient leurs villes, et eux mesmes, s' ils avoient credit vers l' Empereur, obtenoient
facilement le titre et l' honneur de Metropolitains. Cela estoit si commun et si frequent, qu' il a failu que les Conciles aient pourveu à ce desordre; en ordonnant, que les Evesques qui avoient obtenu par grace du Prince cette dignité de Metropolitains, seroient seulement Metropolitains honoraires, et que les anciens en auroient la fonction et les droits. Il faut de necessité, et l' on ne peut sauver autrement le nombre de ces dix Metropolitains du Diocese d' Alexandrie, qu' en chacune de ces cinqueProvinces il y ait eû vn Metropolitain actuel, et vn honoraire ce qui a esté en plusieurs autres Provinces, et de tout temps, depuis que les Metropolitains ont esté establis. Voila ce que j' ay à dire sur le doute que vous m' avez propose. Si à mon loisir, et lors que je serai hors de mes Usures, je rencontre quelque chose de meilleur sur ce suiet, je vous en feray part. Ie suis,
MONSIEUR,
Vostre tres-humble Serviteur SAUMAISE.
TUAE litterae me deprehenderunt minus valentem ex nocturna insomnia per molestissimum catharrum, qui fauces premebat cum aliqua febricula. Gaudeo meas nugas tibi probari, magis gauderem si crederem istud sincere a te et ex animi tui sententia dici. Quid affers ut hoc mihi probes? Nimirum et sic aliis te praebes. Sed noli quaeso ex illa pulpa me metiri. Volo illud veteris rethoris, dic aliquid contra ut duo simus. Sic veritas emittitur, non amittitur, altercando. Vides duo saxa si invicem illiduntur, et igne et luce emicabunt. Sic sine ut sunt, opaca et obscura manebunt. Contentione ali ingenia et poliri nisi scis, a me disce. Locus in
Noster pro nosse. Audebo an non? vocem divido ac lego: nos seque ex ordine collis Confremat. Collis nos et se ex ordine confremat. Voces laudantium, plaudentium, exultantium, collem verberant, resultat collis easque remittit aures reverberando vocis imagine, vel resona, ut vocant, quae dicitur Echo. Verbum non addam: tu caetera de tuo addes. Nihil verius illo tantoque potentior. Quod et pridem in mentem mihi venisse potes, si velis, credere. Nihilo minor inventi penes te futura est gloria. De Vincentio quid audio? Te illum non vidisse. Vidit me certe postridie ejus diei quo omnes visitaverat. Dixit mihi se negotium dedisse Vossio, ut tibi adventum suum significaret, ut huc excurreres, et expectare te. Gaudebam: sperabam enim eo ipso die me visurum te esse. Attulit mihi Patricium a Lindenbrogio. Ad eum scripsissem, ut gratias agerem pro tam prolixa humanitate, si melius valuissem, sed adhuc caput mihi grave e proximae noctis vigilia perpete et manus ex eo pigra. Vale et me ama, XI. Maj. CIC IC CXXXVII. Raptim.
DE humanitate mea, Doctissime Gronovi, fortasse aliquid tibi posses promittere, de doctrina, aut nihil, aut parum. Ut illam profiteri libere possum, (quid enim mirum, si homo natus humanitate censeri velit?) ita istam polliceri longe absum, quam tam certo mihi deesse scio, ut unum hoc me scire intelligam. Sed philosophari omittamus, ut iterum grammaticemur, quandoquidem huc iterum me provocas. Plenaque, non possim nec adeo velim dubitare. Reperisti quod ego quaerebam. Nam cujus apud te mentionem feci, parum mihi arridebat. Nunc Luciferos equos, qui mihi displicebant, admitto. Tunc enim Luciferi equi Lunae cum ipsa pleno lumine lucida. In Scholiaste Juvenalis ea verba habentur, sicut in notis meis posui: Antea si quid Consules in urbem per Epistolas nunciabant. Quod sic tunc accepi, quasi antea, i. e. olim, consules ita scribere soliti essent, quia suo aevo non ita tum scriberent per Epistolas laureatas aut pinnatas. Si malis Anxia ibi legi, ut sit prima vox versus quem exponit, per me licet. Gratias ago de loco Livii. Gratum feceris, si adhuc et ipsum inspiceres ex lib. VI. C. XV. Sortem aliam ferte de capite, deducite quod usuris pernumer atum est. In his verbis vide sodes, an scripti mutent, sortem aliam ferte. Pro epistola quam promiseram amico, grandis liber exibit, tam benignam materiam offendo usurariam. Multa loca Juris nostri emendo. Leges aliquot difficillimas et hactenus pro desperatis relictas explico. Rem totam foenebrem Graecorum Romanorumque, quae huc usque in magnis tenebris jacuit, in luce magna colloco. Haec sunt
VT tibi ostenderem, Clarissime et amicissime Vossi, me aeque bona fide pigritiam amare ac tu amas, responsionem ad tuas in hanc usque diem traxi, cujus morae hanc etiam causam me habuisse velim scias, ne crederes, si statim respondissem, hoc ipsum me expectasse, nec ante ad te voluisse scribere quam mihi scripsisses. Quam suspicionem certe nolim animo tuo incidisse; aut si inciderit, diutius residere. Nam ecce fateor debuisse me statim ut sum in hanc urbem reversus, adventum meum tibi significare ne ab alio prius audires quam a me ipso. Et in eo peccatum a me largiter fateor, et contra amicitiae nostrae leges factum. Quam satisfactionem ampliorem tibi vis quam culpae confessionem, ab ipsius rei ore, scripto etiam, quod plus est, consignatam? Ut redii, ob fatigationem difficillimae per hyemem navigationis, aliquot septimanas male me habui, ea re factum ut neglexerim litteras ad te dare, cum nec amicos qui hîc erant, in re praesen ti salutare liceret. Post tantum emensum temporis cum serum videretur id praestare quod primis diebus adventûs mei debui, et cum de die in diem id me facturum promitterem sic a te sum praeventus. Gaudeo te in opere versari quod maximam lucem est foeneraturum severiori antiquitati. Ad me quod attinet, ex verbo quod hîc apposui cognosces me foenore laborare. Certe jam in eo sum totus ex quo Briela redii, qua in urbe detentus plane per tres septimanas fui. Ibi saepe garriebam cum pastore Cloppenburgio, qui mihi suum de Usuris ostendit, et rogavit ut viderem, et si quid amplius ad eam rem haberem, ipsi per epistolam aut libellum communicarem, ut simul ederentur. Collegi itaque quae ante plures annos cum de Re nummaria commentarer, de Usuris etiam observaveram, quem tractatum appendicis vicem
NImis sinistre accepisse mihi videris, quae per jocum dixeram. Noli quaeso aliter ea interpretari, quam a me enunciata sunt. Nosti candorem meum, sed et libertatem quoque, qua soleo cum amicis uti, tibi notam esse cupio. Ridere quidem tecum volui, sed non te irridere. De innocentia mea potes esse securus, quoniam hoc tibi affirmo. Quod non. facerem, si alterius rei in hoc facto mihi conscius essem, quam ingenuae libertatis. Nam dicacitatem esse nec velim credas. Ea ne in carpendis quidem qui mihi male volunt soleo usurpare, quia prorsus a genio meo aliena est. Excusarem me accuratius nisi hoc ipsum ad me potius accusandum videretur pertinere. Capiamus igitur versoriam et vela mutemus. De colle confremente sic accipiebam. Voces illas laetitiae ob servatum Rutilium quas ab omnibus jactari vult non in alio
Datus in theatro Cum tibi plausus, Care Maecenas, eques, ut paterni Fluminis ripae simul et jocosa Redderet tandem tibi Vaticani Montis imago. Quicquid sit, nihil unquam boni elicueris ex illa correctione Domitii Nosterque. De Sebo noli dubitare, non enim adipem tantum suillam ea voce significarunt, sed quodlibet pingue, ut hic in Myrrha, cujus Sebum, Subum vel cubum. Quod de cinaedologo dixeram tibi haud pridem, qui mollem Achillem fecerit, de Sotade, quod tunc dubitaram, nunc certus sum debere accipi. Is Iliadem scripsit, ut me docuit Scholiastes Hephaestionis, et modis quidem illis, quibus fortia facta eum infregisse ideo dixit eo loco Ovidius. Nihil nunc ad manum quod a me solvam, et alibi sum occupatus. Quae in tua notasti, omnia verissima sunt. Nostrum de Foenore fere absolutum: promiserat ante octiduum Elzevirius, fore ut hac septimana manum ei edendo admoverent operae; per illum nunc stat. Quid nugatores dicturi sint de **,
VOus scavez comme je suis coustumier de juger librement, et vous diray qu' avec cette liberte qui m' est naturelle et m' a tousiours este fort familiere, je n' espargnerois pas mon Pere propre, s' il se rencontroit qu' il eust dit ou fait chose, ou ma censure peust mordre avec raison; bien loing de la estimerois-je, devoir pardonner a un ami qui auroit fait le pourquoy a ne luy pas estre pardonne, et sur tout moins encore a un tel ami, qui se seroit fait de gayete de coeur ennemi de la cause de Dieu, et par consequent rendu indigne de l' amitie et de la faveur de touts les gens de bien, ainsi que fait le sieur de la Miltiere. Apres donc avoir veu son Epistre au Cardinal et la lettre qu' il vous escrit, et ce qu' on vous mande plus particulierement de luy, tant s' en faut que je doive retracter le jugement que j' ay fait de luy sur la premiere cognoissance qui m' a este donnee de sa defection, que je trouve matiere suffisante de me confirmer plainement a croire que non seulement pour son regard c' est un homme perdu, mais qui non content de cela, veu la fin qu' il s' est proposee, vent perdre ses freres: et ne puis m' empescher de porter cette mienne liberte plus avant, et trouver a redire au jugement trop favorable qu' en font Messieurs nos Pasteurs, qui s' imagnent qu' il y a plus de folle presumtionen son fait, que de malice deliberee. Je n' ay point cognu cet homme pour estre fol et estourdi tout ensemble, et le sens de ce qu' il a escrit pour reconcilier les religions, ne me semble pas proceder d' une per sonne qui croie estre inspiree d' enhaut, pour nous reveler des mysteres
caches a tout le reste du monde; ains plustost d' une personne que l'on met en jeu pour nous faire voir l' esclair avant le coup, et en apprivoisant premierement nos oreilles, faire couler en fin dans nos esprits des choses quinous sembleroient trop rudes et trop dures, si nous estions contraincts de les recevoir sans y avoir este prepares. Mais je voy que ses Messieurs ne peuvent bonnement se despouiller de la bonne opinion qu' ils avoient meritoirement conceue de ce personnage, lors que touts ses mouvements et toutes ses actions rendoient tesmoignage de son zele, et de sa constance en la verite, et de sa purete en la doctrine. Maintenant que tout est change en luy, pourquoy ne changerons nous pas l' opinion que nous avions de luy? Ne prenons point la creance qu' il nous vent faire prendre en ses Theses, mais bien celle que nous devons avoir de luy par ses Theses, et ne disons point d' un homme qui est malade qu' il se porte bien, par ce qu' il s' est bien porte, et ne jugeons pas du present par le passe. Les denrees ont leur prix et leur rebut, suivant le cours du marche, selon ce qui est et non selon ce qui a este. Pour ce qui est de la presumption qu' on croit estre la principale cause de sa desertion, je ne suis pas de cet advis, et tiens formellement que ce sont des mysteres qui se descouvriront avec le temps, et que c' est la raison qui l' empesche de s' esclaircir plus a plain pour le present, et qui luy fait dire que le temps n' est pas encore propre a nous faire voir la piece entiere, de laquelle il ne vous monstre qu' un eschantillon. En somme je ne voy rien que de malicieux en son dessein, et que de pernicieux au but qu' il s' est propose. Un serpent est cache dans cette herbe, et un scorpion sous cette pierre. Ce qu' il dit n' est pas la voix d' une brebis esgaree, qui cherche a revenir au troupeau; moins encore celle d' un berger, qui tasche de reunir le troupeau divise. Ie ne remarque par tout sur ce sable que des vestiges qui menent a la taniere du Loup. Toute sa procedure fait foy a ceux qui la voudront considerer attentivement, qu' il y aplus d' astuce en son fait que d' extravagance, plus de malice que de folie; et que le langage qu' il tient, est le langage des Dieux de ce monde, desquels il s' est fait l' interprete. S' il croioit avoir quelque grace speciale du ciel
ou quelque influence divine, pour nous faire voir ce que nous n' avons jamais veu, et nous apprendre ce que nous n' avons jamais sceu, et nous desvelopper des verites jusques ici embrouillees. En fin, s' il avoit le flambeau pour nous esclairer, et nous remettre dans le droit chemin duquel nous sommes esgares, ne pouvoit il pas avec plus de raison, mais plustostne devoit il pas avec toutes sortes de raisons, s' addresser a ceux qu' il vouloit redresser? Le medecinne seroit il pas et ridicule et meschant, lequel ayant entrepris de me guerir, au; lieu de venir a moy, iroit trouver mon ennemy capital et luy promettroit de me rendre sain et sauf entre ses mains, pour faire de moy ce que bon luy sembleroit Iedirois au Medecin qui auriot ce dessein la pour moy, qu' il me laissast plustost mourir, que de me rendre ma guerison, pour me la vendre a tel prix que de me vouloir remettre a la discretion de celuy qui chercheroit plustost ma mort que ma vie. Monsieur de la Miltiere, nouvel AEsculape descendu des cieux, se fait fort de guerir une grande et profonde playe, qui saigne depuis un assez long temps au corps de la Religion Chrestienne, qui est la desunion et la scissure qui separe les Catholiques Romains d' avec les Evangeliques, du nombre desquels il se dit encore, entre lesquels il vent vivre, et pour la foy desquels, comme il est a presumer, il ne reculeroit point a souffrir le martyre. Voila une grande cure a faire et des plus belles tentes de plusieurs Medecins, et dont personne n' a peu encore sortir a son honneur, tant elle est diffcile, jusques a sembler mesme impossible a ceux qui sont les plus scavants, et les plus experts en l' art de Chirurgie spirituelle. Mais pour mieux juger du succes de l' operation qu' entreprend ce grand myre, voyons comme il y procede, de quelle facon il s' y prend, quelle est son intention, quelle est sa fin, et s' il y a quelque apparence par la methode qu' il vent suivre, en voyant les remedes dont il entend se servir, qu' il puisse venir a bout de cette haute et glorieuse entreprise. Voyons aussi quelle est la nature du mal, et allons a la cause qui nous en paroist, et recognoissons si celuy qui se mesle de le vouloir guerir la cognoist comme nous la voyons, ou s' il juge qu' elle soit autre que nous ne la croyons. Premierement ce mal dont aujour d' huy est affligee l' Eglise de Dieu, n' est pas une blessure ou ily ait solution de continuite en un mesme corps, ce qui seroit aise a rejoindre par
couture ou infibulation, avec d' autres medicaments qui ont la vertu de faire reprendre la chair avec la chair, et pour ce qu' aussi une partie du corps estant seulement interessee, et le corps au reste demeurant en son entier, et en son estat, il fournit tousiours des forces et de l' humeur de toutes ses autres parties conspirantes ensemble pour consolider celle qui est blessee, et la rendre esgale aux plus saines. Ici ce n' est pas de mesme. D' un corps il s' en est fait deux, ce qui n' est pas une simple entamure en la chair, mais un prodige horrible d' un corps mis en deux parts, veu mesme que ces deux corps ne devroient avoir qu' un chef, qui est Iesus Christ. Ilest donc question de rassembler ces deux corps en un comme ils ont este autrefois Cest ungrand discours s' il se peut. Mais pour cela faire, si la chose est faisable, il faut venir a la cause qui a fait la division. Or est il sans doubte qu' elle est dans l' un ou dans l' autre de ces deux corps, ne pouvant pas estre en tous les deux, si ce n' estoit que la separation se fust faicte de consentement de touts les deux, comme un mary et une semme se font separer de biens par le mauvais mesnage de l' un et de l' autre, mais touts les deux y consentants. Ce qui ne peut pas estre en ce schisme de l' Eglise, ou la secession s' est faite par l' une des parties contre le gre de l' autre. Ou mettrons nous donc la cause du divorce, qui a fait deux corps dans une mesne Eglise, ou plustost qui a donne deux Eglises pour une, et a esleve autel contre autel? Les Catholiques Romains diront, la cause de cette rupture est en vous, ô Euangeliques, qui vous estes retires d' avec nous pour faire bande a part. Les Evangeliques repliqueront, et avec plus de raison, mais c' est vous qui estes la vraye cause du schisme, et qui nous avez chassez, par l' horreur d' une fause doctrine; car ne pouvant manger d' un mesme pain avec vous sans commettre idolatrie, qui estoit le lieu qui nous estraignoit dans une mesme communion et union, nous avons este contraincts de prendre le pain a part, et outre cela vous baillies un chef a l' Eglise de Dieu autre quele vray chef, homme Dieu qui l' a racheptee de son sang, et ne pouvans sans blaspheme recognoistre ce chef que vous nous imposies, ny supporter satyrannie, nous avons secoue ce joug, et nous sommes remis sous le juste gouvernement du chef qui nous a sauves
Quand deux conjoincts par legitime mariage viennent a se separer volontairement pour ce qui est de la communaute et societe de biens, celuy des deux estrepute bailler le subject a la separation qui par la dissipation qu' il fait des biens communs, contrainct l' autre partie a la demander et obtenir en justice. Mais nous n' avons pas a decider ici le different de la cause qui a donne subject au schisme qui est aujourd' huy en l' Eglise, ni a monstrer qu' elle est plustost du coste des Catholiques Romains que des Euangeliques, ce qui est assez clair de soy mesme, et pourra encore mieux et plus clairement se manifester en sonlieu et en son temps, n' ayants besoin en cetteren contre que de recognoistre, ce qu' en croit ce grand oper ateur quise vante d' avoir en main les moyens de remedier a une sigrande frois sure, et de faire rapprocher et comme resoudre ensemble des corps siestrangement distraicts et divises, et renouer par un mesme lien de concorde des esprits si discordants en tant de differens sentimens. Par la il nous sera aise de cognoiftre s' il scaitbien discerner au quel des deux corps separes est attachee la cause de la separation, si suivant cette cognoissance il se porte comme il faut a appliquer les remedes convenables, pour, en ostant la cause, faire cesser les effects du mal que 1' Eglise de Dieu ressent de cette desunion. Jlvent que nous croyons, qu' il est encore Evangelique, comme il a este, et proteste qu' il n' y a poinct de condition si avantageuse, quelle quelle foit, qui le puisse faire demouvoir de l' union de ce parti. Il faut donc que selon les principes et les maximes qui sont tenues par ceux de ce corps duquelil se dit estre un membre, qu' il croit et qu' il publie que la cause du schisme ne vient point de la part des Reformes, mais du coste des Romains; et s' il vent proceder ainsi qu' il est raisonnable a oster le schisme, en ostant la cause du schisme, il ne le faut pas chercher ou ellen n' estpas, mais l' arracher du lieu ou elle est. Qu' on leve donc du milieu de nous ce qui a fait le schisme, et nous n' aurons plus de schisme; l' affaire sera faicte, et la reconciliation parfaitte, que nous avons jusques ici ardamment souhaittee, et vainement esperee. Voila le chemin qu' on doit tenir pour parvenir a cette union tant desiree de touts les bons Chrestiens. Mais ce qui rend le mal incurable, est que ceux, qui ont cause le
schisme en aiment encore la cause, font leur souverain bien de cette cause, et qui pis est, en font la base de la vraye relgion, et par conse quent sont ennemis jures d' une reconciliation qui se feroit de cette sorte, en hurtant cette cause, et qui ne se peut faire d' autre sorte. d' Autre part ceux qui ont pris de cette cause le subject de leur retraicte, n' ont pas garde s' ils ne sont aveugles ou insenses de retourner d' ou ils sont partis la cause subsistante qui les a fait sortir. Et toutefois nostre reconciliateur ne nous or donne point d' autres remedes pour guerir le mal, que les causes qui ont fait le mal. Et ce faisant il nous donne subject de penser ou qu'i lest saisi d' un furieux aveuglement, ou revestu d' une extreme malice. Et plustost le dernier que le premier. Car si cela n' estoit, qu' elle apparence y auroit il, d' offrir sa peine et sa plume, comme il fait, a ceux qui ne peuvent admettre d' autres moyens de concilier la diversite des religions, qu' en perdant celle qui leur est contraire, qui est celle des Evangeliques, comme les qualifient le dit Sieur de la Miletiere, et qui prend aussi lamesme qualite, si c' est a tort ou a droit, les hommes de sens rassis en peuvent juger, entre lesquels ceux qui voudront le favoriser d' avantage, croiront qu' il n a cette profession qu' en la bouche et en l' escrit, mais, comme disent les bonnes gens, le coeur n' y touche. Autrement l' on pourroit se persuader qu' y allant plus simplement, et ense l' attribuant veritablement, il desmentiroit seulement par son propre escrit la protestation, qu' il fait dans ce mesme escrit, de demeurer dans la communion des Evangeliques. Et je doûte mesme qu' il entend ce mot comme nous faisons, et crains qu' il n'y ait de l' equivoque. Car si par les Evangeliques il entend ceux qui suivent en tout et par tout la doctrine contenue dans les Evangiles, comment se pourra-il faire qu' en un des principaux poincts de nostre Religion, les Evangeliques qui tiennent la negative, et qui sont en la tenant, a ce que l' uy mesme confesse, encore Evangeliques, passants a l' affirmative avec les Catholiques Romains, demeurent comme ils estoient an paravant, dans les termes de l' Evangile? Un mesme Evangile peut il souffrir lanegative et l' affirmative en un article de telle importance, que celuy de l' Eucharistie? Si nous sommes Evangeliques avec la negative, nous ne le serons plus prenans
l' affirmative. Les Catholiques Romains ne seront non plus Evangeliques, puisqu' ils soustiennent cette mesme affirmative qui les distingue d' auec les Euangeliques qui demeureront dans la negative. Et pour quoy donc nous invite-il a quitter ce nom d' Evangeliques, pour suivre un opinion contraire l' Evangile? Que si celle des Catholiques est meilleure et plus Evangelique que celle de ceux qui' ils qualifient Evangeliques, c' est a tort qu' en ce point il nous baille cette qualite; puisque la doctrine des Romains Catholiques esten cela plus conforme a l' Evangile, que la nostre, qui nous glorifions sans raison d' un tiltre qui nous est faussement attribue. Ilen sera a de mesme des autres Theses qu' il pose, ou la doctrine des Catholiques Romains setrouvant plus pure et plus Evangeliques que la nostre, puis que nous la devons embrasser pour quitter celle que nous tenons, que nous restera-il en quoy nous soyons plus Evangeliques que ceux de Rome? Rien du tout; et sans doubte il se moque et serit de nous a joues decousues, quand il nous appelle de ce nom pour nous discerner d' avec ceux qu' il nomme Catholiques. Ce sont vrayement ceux, qui sont les Evangeliques, si ses propositions se trouvent vrayes, puisqu' ils en ont la chose et l' effect, et nous au contraire indignes de cette appellation, puisque nous n' en avons que le nom tout nu. S' ilnous tenoit pour vrais Evangeliques, et legitimes possesseurs de ce tiltre glorieux avec ce qui en depend, et ce a l' exclusion des Catholiques Romains, ne seroit il pas sans sens commun, sans raison, et sans jugement, de nous vouloir contraindre a delaisser une doctrine Evangelique, qui nous attribueroit veritablement cette qualite pour en espouser une autre directement opposee a la lumiere de l' Evangile et fondee seulement sur les traditions humaines? De quelque coste qu' il se tourne pour eschapper et pour se cacher, il se descouvre et se laisse prendre par tout. Il pense se sauver, pour ce qui est de la primaute du Pape, en celle qu' il vous escrit, quand il dit qu' il na point parle en son Epistre, de sa puissance univer selle en l' Eglise, ni de sa Monarchie. C' est ainsi qu' un galand, qui cageolle une honneste femme, dissimule le dessein qu' il a de corrompre sa pudicite en ne luy portant pas d' abbord la parolle de guerre, mais s' insinuant doucement enses bonnes graces
sous des termes de service et d' affection. Ce qu' il en a pourtant escrit, ne dit pas moins et ne vaut pas mieux, que s' il avoit pose nettement et ouvertement la monarchie Papale au lieu de la primaute, au sens qu' il la propose C' est sous d' autres mots la mesme chose, et la mesme chanson au il n' y a que le chant de change, qui est mis sur un air plus doux, afin de mieux flatter l' oreille, et charmer l' esprit. Mais je passe plus avant, et veux monstrer qu' il establit clairement l' infallibilite pretendue, dont la preuve se peut tirer infallible par des consequences necessaires prises des mots expres de sa These, qu' il est impossible de destourner a un autre sens. S. Pierre, dit il, a eu la primaute entre les Apostres, non seulement pour jetter les premiers fondemens de l' Eglise en qualite d' Apostre, mais aussi pour la gouverner et regir en qualite de Pasteur. Cette puissance et cette faculte luy a este concedee par Jesus Christ, avec un esprit de droiture, cela s' entend, et quine pouvoit errer, et non pour s' esteindre en sapersonne, mais pour s' estendre aussi et se transmettre a celle de son successeur qu' il laisseroit a Rome, qui la tiendroit tout de mesme de S. Pierre, comme S. Pierre la tenoit de Christ, et en la mesme facon, non subjette a faillir; car on ne peut l' entendre autrement. Comme qui feroit passer une mesme eau tiree d' une mesme source par trois differens canaux, dont le premier seroit d' argent, le second de plomb, le troisieme de bois, ce dernier pour estre d' une matiere plus vile, plus pourrissable, et plus perissable, ne lairroit de contenir la liqueur aussi pure, comme elle est descendue de la fontaine, et passee par le premier au second canal. Voila l' infallibilite que l' on peut sans force tirer des termes de la These de nostre homme, touschant la primaute du Pape. Et n' est pas vraisemblable qu' il ait eu une autre pensee, ou une autre visee, s' adressant a un des premiers piliers de cette Eglise, qui ne se fonde que sur cette pretendue infallibilite de son chef visible, pour mettre a couvert touts ses autres erreurs. C' est la raison pour laquelle ce nouveau docteur en Israela juge devoir avant tout oeuvre affermir cepoint de la primaute qui est le plus foible de tous, mais duquel touts les autres dependent. Car s' il ne peut errer en la foy, toutes les decisions faittes dans l' Eglise, de laquelle il se dit le chef monarchique,
et qui ont este confirmees par son auctorite, devront passer sans difficulte pour articles de foy. Et je ne fais point de doubte que ce ne soit par la qu' il entend et pretend faire touts les esclaircissements qu' il nous promet sur les autres poincts controverses. Car ce poinct estant une fois accorde, tout le reste sera vuide et decide et par ainsi, comme il dit, confectum erit negotium. Mais ce que je trouve de plus mauvais en luy, et qui m' esclairci d' avantage le soupcon que j' ay pris de sa malice deliberee, sont ses subterfuges et ses evasions, ses paroles retenues, ses cachettes sous un double sens, et qu' il parle autrement a l' oreille qu' en public, et qu' il demande que nous ayons a suspendre nos jugements jusques a ce qu' il sesoit explique plus clairement. Toutes ces marques ne me representent point un esprit qui extravague, veu que ses opinions n' ont rien de particulier, et courent le grand chemin de Rome. Ie veux qu' il s' esgare et qu' il se trompe, mais son principal but est de tromper et de seduire. Au reste j' attendrois les esclaircissements aux quels il nous remet avec plus de patience et avec meilleure esper ance, s' il ne les faisoit absolument dependre de la volonte de ce Prince de l' Eglise Romaine, auquel il a dedie son escrit, et auquel il s' est devoue entierement luy mesme. Or, ce luy dit il en suite des Theses qu' il a mises en avant pour la reconciliation des Religions a laquelle il l' exhorte, lors que vous le jugerez a propos pour le bien de vos affaires, et l' exequution de vos grands desseins, sera a vous de m' ordonner et me commander que je compose et que je mette en lumiere un plus ample traicte de ces choses, ou elles seront pleinement esclaircies. Sur ces promesses qu' il fait a un Cardinal que devons nous attendre de bon pour nous et pour le bien de la Religion que nous professons, et que luy proteste de professer encore avec nous? Quelle apparence y a-il que ces elucidations se facent plustosten faveur des Evangeliques que des Catholiques Romains. Un aveugle y verroit clair. Puisque il ne les vent donner au jour qu' apres le commandement qui luy en sera fait de la part de celuy pour lequel il les doit entreprendre, qui pourroit doubter qu' elles puissent estre faictes d' autre facon qu' il ne plaira a celuy auquel il n' oseroit desplaire, ayant pris a tasche et entrepris de propos delibere de l' obliger
en cela, estant comme il le declare peu apres, ornandae, amplificandae que ejus gloriae curiosus, atque in his omnibus optimorum ejus consiliorum promovendorum desiderio flagrans. Je ne veux point entrer, aussi n' y pourrois-je pas penetrer dans le secret des conseils et des desseins de ce grand Cardinal, mais aussi peut on bien juger par la profession qu' il fait, et par la dignite tresemimente qu' il tient dans l' Eglise Romaine, qu' il n' est pas pour favoriser ceux qu' il tient pour heritiques contre les Catholiques, en l' Eglise desquels il est l' une des premieres et principales columnes. Que dirons nous donques, ou quel jugement ferons nous de celuy d' entre nous qui luy offre son service pour estre instrument a amplifier sagloire et promouvoir ses conseils? Tiendrons nous doresenavant pour l' un des nostres celuy qui monstre avoir le dessein de nous mener a Rome, pour nous reconcilier aux autels de Rome? Nous ne sommes Reformes que pour avoir quitte Rome, et cet homme nous y veut remener pour y reprendre ce que nous y avons laisse. Nous sommes la courtisane repentie, qui s' est retiree du service et soustraicte de l' obeissance de la grande paillarde, et ce nouveau sainct fait ce qu' il peut pour nous forcer a estre la courtisane repentante de s' estre repentie. S' il possede des verites si claires et si fortes quelle puissent donner dans la visiere des plus aveugles, et quelles soyent inesbranlables a quicunque les voudroit choquer, pourquoy les retient il si long temps cachees? pourquoy les desguise-il? pourquoy ne les prononce-il qu' a demi bouche? pourquoy le temps n' est il pas encore venu pour les estaller? Ce sont, dit il, des paradoxes qu' il ne le seront plus, lors qu' il aura approche le flambeau pour dissiper les tenebres qui les tiennent encores enveloppes. C' est faire tort a la Religion de luy desnier si long temps des esclaircissements si necessaires au salut de ses nourrissons. Les Apostres n' en ont pas fait ainsi, il se sont monstres plus charitables au genre humain qu' il crouppissoit, lors qu' ils ont este envoyes dans de profondes tenebres d' erreur et d' ignorance. Ils preschoient des verites fort extravagantes, et diametralement contraires aux sentiments des peuples de leur temps, mais il les annoncoient clairement, hautement, publiquement, par ce que c' estoient choses qui regardoient le salut des hommes et lesquelles il ne vouloient
pourtant ni ne devoient en aucune facgon dissimuler, deguiser, ni differer a un autre saison. Ie trouve neantmoins que nostre nouvel Apostre, quoy qu' il et qu' il nous promette de plus grands esclair cissements de ce qu' il a dit, imite assez bien en cela les vrais et anciens Apostres, et qu' il parle aussi clairement qu' eux, mais ce ne sont pas des oracles si vrais que les leurs, ni si ambigues que les profanes. Et m' estonne, veu qu' il se fait assez intelligiblement entendre qu' il croit que nous ayons encore besoing d' estre esclaires d'avantage. Il nous enseigne sans beaucoup d' obscurite la primaute du Pape en qualite de Successeur de S. Pierre, et son infallibilite: avec cette retenue neantmoins, qu' il ne parle point de la puissance universelle enl' Eglise, nide la Monarchie. C' est donc ce qui luy reste a dire sur cet article, lors qu' il s' esclaircira plus amplement. Non je me trompe, mais je croy plustost qu' il en demeurera en ces termes, parce que le sens, et le dessein de ceux qui veulent la reconciliation le requiert ainsi et que c' est une petite douceur de poudre de rigaclisse, dont on envelopera la pilule, pour nous la faire tant mieux valler, en exigeant de nous seulement que nous croyions que le Pape a la primaute dans l' Eglise pour la gouverner comme Successeur de S. Pierre, qui avoit receu cette mesme puissance de Christ, sans faire mention ni de Monarchie, ni de puissance universelle, qui s' entendra assez sur les mots susdits quand on s'estendra a les expliquer plus au long. De mesme pour le poinct de l' Eucharistie, l' on se contentera si nous confessons que Jesus Christ a change le pain, qu' il a baille a ses disciples en la Cene, en son corps, et le vin en son sang, sans qu' on nous presse d' advouer que ce changement s' est fait les accidents demeur ans sans subject. Et pour cela on ne parler a point du mot de Transsubstantiation. Si nous leur concedons la chose, il nous remettront les termes, qui ne sont bons qu' a effaroucher les foibles esprits. Voila les moyens dont l' on veut se servir et le chemin que l' on veut tenir en la reconciliation de laquelle on nous menace et de laquelle il semble que le Sieur de la Miltiere soit Prophete, quand il se vante que dans six mois on preschera sa doctrine, et que si nous ne voulons estre esclaires de volonte, que nous le ferons par force. Pour l' article du Sacrifice, je ne scay comment-il peut en bonne. conscience et certaine science faire distinction
des Catholiques et des Evangeliques, se disant Evangelique, et professant ouvertement une doctrine tout a fait Romaine. Mais je voy qu' il ne fait aucune difference entre ces deux professions, et que cette confusion luy fournit un moyen tresfacil et tresindubit able de reconciliation, si nous adheron a tout ce que l' on croit a Rome. Par ce moyen voila l' affaire faicte: Ie prevoy un grand mal qui doit arriver de tout cecy, et recognois une grande malice au per sonnage qui s' est donne a Rome, pour nous redonner, s' il pouvoit, a cette mesme Rome. I' estime aussi que nos Pasteurs ont eu grand tort de le traicters si doucement, et suis d' avis qu' il falloit proceder contre luy suivant la rigueur de la discipline, et qu' il ne falloit point avoir compassion d' un homme qui n' a point a present de. plus grande passion que de respandre son venin tandis qu' il sera parmy nous, lequel n' auroit point d' effect ni d' efficaces il estoit hors de chez nous. Vous luy rives au reste merveilleusement bien ses clous, et le rembarres comme il faut sur tous les poincts de sa lettre, en l' un desquels il est fort plaisant, ou il dit que l' Evangile ne luy a point donne de pain comme aux autres, mais le luy aoste, et nous scavons tous qu' il a fait ce qu' il a peu pour estre nourri du pain de l' Evangile, mais les choses luy ont succede arebours. Il en prend maintenant une tres-mauvaise vengeance, l' Evangile l' aruine, et par despit il va ruiner l' Evangile. Ie suis,
MONSIEUR,
Vostre tres-humble Serviceur SAUMAISE.
HEri cum ad te sciberem, destinaram quaere ex te, cujus Poetae esset hoc hemistichium quod me alicubi legisse memini, Foenoris accedat merces: sed nunc non succurrit ubi legerim. Ea verba mihi apprime necessaria ad probandum quod intendi, contra omnes qui de Usuris hactenus scripserunt, quibus placet Foenus idem esse cum Usura, et quidem imperite; adeo ut commune dictum nunc inter eos ambulet, Usuras quidem se admittere, sed Foenus non admittere. Immo Foenus, ut ego sexcentis testimoniis Auctorum ostendi,
ex ordine: quae in rebus numeri contiguis et quasi in ordine euntibus tantum poni licet. Sic apud illum, septem totos ex ordine menses, item: Quin etiam veterum effigies ex ordine avorum. Item eodem libro: Tum noctem noctisque orientia signa, Idoeumque Iovem Phrygiumque ex or dine matrem. Invocat et duplices Coeloque Ereboque parentes. Multa talia possent afferri. Idem est quod se nosque: unde sequentes per transpositionem scripsere, Nos seque, et nosseque. Omnino a manu Poetae fuisse putem, senusque ex ordine collis Confremat. id est: seni colles urbis ex ordine confremant. Scis terdenum militem Poetae pro terdenis militibus, et centenum remigem pro centenis. Ita hic senus collis. Sed quare senus, inquies, cum sint septem? Imo seni tantum erant in tra urbem. Nam Vaticanus collis trans Tiberim; nec olim habitatus erat, nec ad urbem pertinebat, ut inter omnes convenit, et clare id docuit Onuphrius in urbis Romanae descriptione. Senus ergo collis confremat, qui intra urbem scilicet: ex ordine, id est, contigue et sine ulla interruptione; quod de Vaticano non poterat, qui Tiberi ab aliis divisus ac veluti dissociatus. Alias si admittere et illum voluisset, Poeta potuisset dicere: septenusque ordine collis: ut alibi: septem-gemino aethera pulsat colle Roma. Non memini integri loci. Tu vale et me ama. XX. Maij. CIC IC CXXXVII.
TUis, quas heri accepi, statim meo more respondissem, nisi occupatio tunc me tenuisset, cui praeverti debui. Librum illum Hispani Doctoris de Usuris libenter videbo. Non enim verba tantum in eo opere tracto, sed etiam res, nec puduit totum Molinaeum legere, et aliquot alios, ut saltem eos in multis refellerem. Mitte igitur quam primum, quem ubi legero, si tanti primo aspectu videbitur, remittam; si non legero, tanto citius. Hephaestion in Enchridio, capite septenunsque ordine collis, nimium abesse a vestigiis antiquae scripturae. At minimum recedit senusque, cum sola transpositione peccet. Quod tibi nimis videtur eruditum, nescio an id obstare possit, quo minus recipiatur. Illud ex ordine, de pluribus collibus ordine junctis, continuis aut vicinis probat accipiendum. Sic apud Ovidium tuum de curru Solis, posit aeque ex ordine gemmae. Tales seni tantum Romae colles. Nam Vaticanus, ut extra urbem, ita trans Tiberim; non igitur ex ordine cum reliquis. Deinde cum dicat colles illos Romanos confremuisse vocibus laetantium,
HEri tuas accepi, Eruditissime Gronovi, cum libro Doctoris Hispani, qui mihi usui futurus est, ut caeteri ejusdem farinae, quos tamen legere non sum dedignatus. Si non ob aliud, saltem ut refellantur inspiciendi sunt. Sed nemo magis refelli, immo repelli meretur, ultra omnium elegantiarum et eruditionis fines quam ipse cum mea illa praeclara, si Dîs placet, in * loco conjectura. Bonam mentem, quam tibi posterioribus commendabam tantopere, non ipsi mihi tunc adfuisse fateor, sed nec meis oculis recte usum fuisse qui legerim*. Properantiae haec condonabis, et aliarum rerum occupationi, quod ita tamen te velim facere, ut et ipsam epistolam, in qua cubat tam infelix et inficetum conjectaneum aut comburas aut canali immergas, nisi etiam malis, quod ipsius meritum est, turpius eam perdere. In alio meo codice vidi me probasse illam, quam tu, scripturam. Aliam nunc in pensationem illius improbae objiciam examinandam. In Poemate de Nuce, nescio an aliquis vitium in hoc versu viderit:
Immo, Caussa habeor. Difficilius est illud distichon sub finem:
Cum populus tunicas deposuisse vetat. Huic Poemati argumentum praebuit vetus Epigramma Antipatri ex lib. I. Anthologiae, cui titulus in veteribus membranis
HEri non potui tuis respondere quas hora septima vespertina accepi. Hoc erat, quod de te subverebar. ** Sed bene quod alium te erga me esse ostendisti, et quaeso te, ut pergas esse. Verum mihi dici volo, nec a quoquam corrigi atque in viam reduci, si deerravero, abnuam unquam. De rejectione Judicum quod petis, utrum protinus et statim atque a Praetore editi essent judices, removeri suspectos petierint partes, an dies praefinitus fuerit reo, intra quem ad hoc auxilium confugere deberet, certe nunc non succurrit quid dicam, et libri essent ad hoc evolvendi qui ad manum non sunt, et locus Ciceronis qui non tibi, nec mihi occurrit. Quod memoria suppeditat, hoc possum dicere, mihi videri simul ac ex urna educta essent nomina judicum, cum accusatori tum reo statim factam copiam, quos sibi iniquos putarent fore, aut adversario faventes, rejiciendo. Rejectione celebrata, aliorum nomina in urnam mittebat Praetor in eorum locum, qui rejecti essent, ut judicum legitimus numerus constaret. Haec subsortitio, nisi fallor, dicebatur, ut prima, sortitio. Qua peracta secunda sortitione judices in leges jurabant, ut religione obstricti judicarent. De * omnia pene exhausta sunt. Tu plura et meliora occupasti, et quaedam ex his, quae etiam observaveram. ***. Quidam amicus per litteras nuper ad me scripsit disceptatum fuisse Lutetiae in magno conventu Litteratorum de sensu hujus versus Martialis **. Quaesivit quasi de re magna et seria ageretur, quis esset ille eques ahenus. Respondi quae visa
DE loco Ovidiano, dudum est cum eum castigavi. Mea illius loci emendatio ex genere est earum, quas sum veritus tibi exprimere, quia assensum fortasse tuum non impetrarent. Sed quoniam nunc rogas, quae mea sit sententia, necesse est ut eam tibi ostendam. Lego proxime scripturam codicum: jam nunc contecto magnus in ore sonus. Opponit quae habet ex Tragoedia his quae ipsi conferre potest Elegia. Tragoedia, inquit, me sceptro decorat et alto cothurno. An his tantum? Immo et jam nunc contecto in ore magnus sonus, id est, qualem expetit Tragicum argumentum, grandis sonus ore tecto, id est, Fabula seu moesto ponatur hianda Tragoedo. Possem adserere illam conjecturam multis, si opus esset. Apud eundem Satyricum nuper, cum aliud quaererem, forte incido in illud versus foenoris accedat merces. Est in Satyra VI. ubi Casaubonus foenoris mercedem Hic quinas capiti mercedes exsecat, quomodo explicent. Nullum hic etiam habeo recentiorum interpretum. Indica etiam, rogo te, quomodo illum locum accipiant; nam certus sum non ab illis posse exponi. Vale et me amare perge. XVI Junij CIC IC CXXXVII.
BReves immo perbreves a me hodie accipies, quia longiores non possum prae brevitate temporis quod mihi vacuum est. Commodum a concione redeo, et convivas in prandio habeo, quos jam jam exspecto. Gratias ago pro indicatis expositionibus interpretum Horatii. Mallem scisse quid ibi dicat vetus Scholiastes: sed quoniam ille tibi non ad manum, videbo an alicunde possim nancisci. Qui de centesima aliquid viderunt, sine dubio ab eo id hausere. Omnes tamen, quod futurum praedivinaram, male interpretantur. Quinae centesimae quas iste foenerator sorte exsecabat vel pro sorte exigebat, sexaginta in centum reddunt singulis annis. Quaternarum centesimarum exemplum extat apud Ciceronem in epistolis ad Atticum, in hoc versu, quinarum. Haec fuit maxima usura. Triplex usura apud Juvenalem pro terna centesima: triplicem usuram praestare paratus Circuit, et fatuos non invenit. Cur hoc? quia legitima usura tunc centesima fuit. Hinc duplex usura est duplex centesima: triplex, quadruplex, quintuplex eodem modo. Sed haec in libro, qui jam editur. De loco Ovidii, nihil verius lectione scripta, quam defendis, minus pro magis. Non ad testamenta, sed ad mancipationem, quae aere et libra fiebat, plane alludit. De illa mancipatione multa dixi in VIII. capite libri de Usuris, occasione sumpta de alienatione
Mucius Scaevola, quae per aes ac libram fiant et obligentur, praeterquam quae mancipio dentur. Duas diversas sententias refert super significatione Nexi, Manilii et Scaevolae, ille Nexum generale nomen, quo res mancipii, id est, quae mancipio darentur, etiam comprehendebat. Scaevola, quae per aes et libram fiant ut obligentur, praeterquam quae mancipio dentur. An his verbis a Nexo excludit mancipationem? Ita mihi visum est. Nam si praeter illa quae mancipio dantur, significari etiam diceret, quae per aes et libram fiant, ut obligentur, sententiae Manilii accederet. Deinde Varro ita plane accepit, cum addit quod obligatur per libram, neque suum fit, nexum esse, atque inde dici, quia nec suum fit. Quid tibi videtur? Alias pluribus. Non brevis esse laboravi, sed aliter, ut tempus est meum, non potui. Vale Gronovi elegantissime
GRatum est, doctissime Gronovi, quod me tuarum curarum participem facere volueris; vel ante illos, quibus eos jure meritoque dedicasti. Non opus erat tamen isto me honore afficere, cum ante aliquot menses egregiam hanc scriptionem magna ex parte impressam jam communicasses, et per partes in literis pene totam exhibuisses. Quae singula probavi, non aliter fieri potest quin universa summopere
LIbrum quem ut ad tempus tantum dederas utendum, et ante tempus, quo Ripam illam Nili Cecropio stagnat am luto, simplicissimum est interpretari firmatam et munitam nidis hirundinum. Stagnans aqua, quantumvis limosa, hoc non potest praestare, ut ripa firma sit et undas coercere idonea. Limus quidem aggeritur, et quod subinde aggestum est, aliam etiam ripam facit: nec enim manet eadem. Novo quippe adgregato limo nova ripa exoritur, non munita et firma, sed primo impetu venientis torrentis abscessura, ut solet in fluminibus, quae terram limosam suapte natura et pinguem adluunt, si paullo violentiora sint, et rapido agmine fluant. Hinc tam saepe alveos suos mutasse omnes legimus. Fac sedatos ire, et alluvionem
ripa stagnata, si a stagno deducatur, quae est Stagnata loca dicere est, in quibus aqua rescagnat: sed quae limo aggesto obhumata sunt, ut loquitur Tertullianus, adeo ut speciem stagnata ea dixerit, quaero: praecipue si nulla aqua stagnante madeant, nec uliginosa sint. Si putas stagnare de nulla alia re dici posse, nisi quae stagnum oleat aut paludem, quomodo eam significationem trahes ad locum illum Justini libro XXXVII. C. III. ubi dicit Mithridatem, quod venena metueret, antidota saepius bibisse, et ita se adversus insidias exquisitis tutioribus remediis stagnavisse. Nulla certe hic palus, nulla aqua stagnans somnianda est. Munisse se Mithridatem antidotis dicit adversus venena, quibus appetebatur. Ne in altero quidem loco ejusdem Justini vulgari notione stagnare positum est libro XXXVI. C. III. et si de lacu Asphaltite sermo sit: nam neque ventis movetur, resistente turbinibus bitumine, quo aqua omnis stagnatur. Hic aqua stagnatur ipsa patiendi significatu, non stagnat, non quae superfluat, sed quae densetur, firmetur, solidetur, bituminis vi, adeo ut homines in ea natantes mergi non possint. Stagnare alia etiam notione sumitur, pro stagno, quod est vulgare stannum, inducere et linere, quod Graeci stagnare, quod munire et solidare significat, aliunde habet originem quam vel a stagno, quae est stagno, quod est stagnat stagnare dixerunt, quo usus est Sammonicus, quamvis stangare pro dixerint transpositis literis recentiores. Nam et Graeci barbari stannum: stangare pro sanguinem sistere, aut quemcunque alium humorem, qui effluit et abundat, reprimere vulgo dicimus. Ripa illa stagnata Cecropio Luto moles est Plinio in Ostio Heracleotico inexpugnabilis, evaganti Nilo opposita, et structa ex nidis hirundinum, unius fere stadii spatio, quod humano, inquit, opere perfici non posset. Tuum est videre an stagnata ripa in Statio intelligenda sit, quam Nilus stagnando fecit, induxit, et limo auxit, cum tota illa stagnatio hirundineo operi imputari debeat. Coma saucia Nisi etiam mihi sauciat cerebrum, nec possum tuae sententiae accedere. Purpurei ibi dicitur coma saucia Nisi. Non est certe purpureus, nisi ob comam. Si sauciam quoque ac cipimus pro purpurea, erit purpurea coma Nisi purpurei. Atqui non alia de causa purpureus a Poeta vocatur, nisi ob comam purpuream. Hoc quam longe a nitore Poetae sit, facile perspicis. Deinde dubito, an saucium pro purpureo capi possit. De cruento aliud est. Nemo enim cruentus nisi cruore sparsus, hoc est, sanguine. Sanguineus autem color pro purpureo. At saucius dici potest etiam qui non cruentus. Amore saucius. Tralatum hoc dices. Euge. An non saucii ita multi ut tamen sanguis non manet? Contusio sauciat, et alium etiam colorem loco inducit, quam purpureum, nisi purpureum pro nigro intelligamus. At non ea purpura insignis Nisi coma fingitur Poetis Saucium pro moesto ac tristi sua aetate invaluisse vulgari sermone notat Nonius. Quo sensu etiam reperire est apud Ausonium:
Priorem versum non memini. Hoc dico, ut etiam hinc differentia inter saucium et cruentum dignoscatur. Nemo enim cruentum pro moesto diceret. Quaeramus itaque aliam interpretationem comae sauciae. Igne comato olim legebam in versu Calpurnii pro cruento, ex libris quihabent cremato. Affectionem pro colore et tinctura quod in loco Tertulliani accipis, vercor ut possis probare. Alia plane mens est Afri auctoris. Sed nec afficere uspiam pro tingere reperies. Sufficere, officere, inficere,
conficere, eo sensu tralatitia sunt, in diverso tamen tincturae genere et gradu, quae omnia minutissima ad Arnobium dispunximus. Haec non carpendi studio a me dicta boni consulas velim. In meis ut eadem libertate utaris, permitto. Raptim. Iterum gratias ago. Vale et me ama. XII. Julii CIC. IC. CXXXVII.
REsumam arma, Vir Amplissime, quorum usus hic crebrior, nullo respectu eorum quae mihi nativa sunt, quibus fortasse nec melius uterer, quo recentior sum ab auctorum lectione qui lingua ista loquuntur, quam a nutricis lacte quae me illam alteram docuit. De Foenore ut res sunt nonne fateberis haud meliorem et convenientiorem his locis dari a me potuisse tractatum ubi hominem de Re nummaria, nihilo melius illas quam alii fecerunt elucidavit. Foenus etiam et Usuram non ita distinguenda censeo ut vulgo nostris Jurisconsultis placuit. Nam Foenus doceo nihil aliud proprie fuisse quam cum gladiis et fustibus. Nam
Barnabae Latina non habui, prius urbe excessi quam ille qui promiserat fidem liberasset, si haberem, tu quoque haberes. Vale, Vir Amplissime, et me ama.
SChedas tuas tibi remitto, in quibus plurimas observationes vidi doctissimas, et bona fruge, ut ille ait, offertissimas. Si tale totum opus erit, quale hoc Salamine vera videor mihi hoc idem observasse, ad Historiam, si forte, Augustam, aut in Plinianis. Non enim bene memini, nec libri ad manum sunt. Bis terve quae exemplaria pro meo usu servaveram, coactus sum amicis dare, qui sibi non donata questi fuerant. Sic ego careo. Nihil tamen tibi affirmo, et potest mihi
infesta statione apud Calpurnium, quod vix ferri posse judico, (nihil enim amoenius tali sede ac statione, qualem ibi memorat, sub platani umbra, adstrepente garrulo fluvio) vide an divisim legi melius sit, In festa statione. Nescio quid sit fistula bilatris apud Marcianum. Hoc scio, de fistula non idem olim factum, quod de tibia, ut duae simul inflarentur. Qua de re nos pluribus ad Historiam Augustam. Hinc illud Martialis:
De fistula alius mos. Ea septem harundinibus compacta. Nec poterant hujusmodi combinari, dum inflarentur. Fuere quidem et sibilatrix: idque proprium fistulae: nam Cererem pro palea dici non possum concoquere. Fac potuisse ita loqui Manilium, deberet statim subjici hic versus post auri mentionem, quicquid et auro, consumentque foci Cererem. Atqui subjungitur post ferri et aeris fusionem, quibus fundendis palea non adhibebatur. Sum tamen in eadem tecum sententia, perperam Quod sumantque foci Cererem. Quod, inquit, ferrum atque aes fornaces solvant, quod foci panem sumant ad coquendum, tua ista munera surgent, ô Capricorne. Quicquid ignis ageret, sub eodem signo censeri ibidem dixit. Posset tamen etiam scribi, cum sumentque foci Cererem. Quidvis sane potius verum sit, quam de modo illo fundendi per paleas auri intelligatur. Locus alter ejusdem Manilii depravatissimus etiam semper mihi visus. Medicina, quam adhibes, nondum sat certa mihi videtur. Quid enim, rogo te, collis ibi
Colles ad hoc electos nondum legi. Bacchus amet colles: vitibus itaque aptiores quam floribus. Longe ineptiores qui colem refingunt. Quid enim cauli cum floribus. Constitutio praeterea claudicat. Quo enim referes ista, pallentes violas, cum versu sequente? An ille colet hortum simul et pallentes violas? haec non cohaerent. Ille colet hortum floribus gemmantem, violas et hyacinthos, lilia et papavera, rosam collemque conseret. Ita ista concipiuntur. Deinde caeruleum foliis collem dici, qui arefactis foliis arborum vicinarum constratus sit, ut tu exponis, quale sit quaeso, considera. Quomodo enim constratus ille collis queat esse foliis, nisi arborum in ipso consitarum? Vicinae colli arbores folia sua in eum non possunt mittere, ut totus iis consternatur. Praeterea iste elegans hortorum cultor, quomodo patietur collem floribus consitam, consterni foliis arborum. Postea ista constratio non totius anni est, sed ejus temporis quo folia cadunt. Denique si floribus iste collis consitus est, non poterit arboribus vacare. Post omnia caeruleum a foliis, quibus constratus est, appellari neutiquam probem, Nec enim coerulea folia sunt cum cadunt. Alium quippe colorem habent, quem Latini xerampelinum, nos vulgo a mortuis foliis nominamus. Cum haerent arboribus folia, ne quidem coerulea sunt, sed viridia. Nec oppones mihi coeruleum cum viridi a Poetis confundi. Hic omnes colores scite discrevit hoc loco, pallentes violas appellando, purpureos hyacinthos, tyriam purpuram referentia papavera. Deinde aperte in hoc ipso versu distinguit viridem a coeruleo: Coeruleum foliis viridemque in gramine collem. Tu viridem in gramine interpretaris solo gramine infoecundum. Quod ego non assequor. Si viridis est gramine ille collis, non potest esse infoecundus gramine. Si gramine porro convestitus, quî consitum dices floribus? Gramen sponte provenit, at consitum dicit gramine. Si consitus gramine, non vacabit
collis nomine, florem aliquem latuisse hactenus. Omnia quippe eo ferunt. Enumerat florum varia genera, quibus ille hortorum amator conserit hortum suum, violas pallidas, purpureos hyacinthos, lilia, papavera tyria, rosam rubentem, coeruleum foliis. Quid? Quid? Habeo ad manum conjecturam veterem, quam non confido tibi probatum iri. Dicam tamen. Nam et versus sequentis inde pendet sententia. Quomodo enim iste hortorum cultor prata depinget veris figuris? Non seruntur flores in pratis. Sed e contra, quae in pratis sponte nascuntur, studiose ab istis amatoribus florum quaeruntur, et transferuntur in hortos. Suspicor igitur scripsisse Manilium:
Habet a Virgilio. Amellus flos in pratis nascitur. ipse aureus, ut inquit Poeta, sed in foliis, quae plurima circum Funduntur, violae sublucent purpura nigrae. Hic violae nigrae color subluceus Manilio coeruleus est. Folia in floribus quid appellentur, alibi docuimus. Fila capillacea, quae in medio calice floris, ea dicit esse aurea, id est, lutea, folia ipsa floris coerulea. In gramine viridem amellum appellat, quia inter gramen provenit in ipsis pratis. Inde qui flores consectantur, collectum et cum radice decerptum in hortos suos transferunt, et sic veris depingunt prata figuris: id est, suis ac nativis coloribus ac spoliis prata spoliant. Nam depingere hic contrarium Amellum qui nesciebant quid esset, pro eo posuerunt collem. Mage majores in eo depravationes reperiri scio. Audacem tamen conjecturam fateor. Sed sine audacia non vineuntur talia monstra. Pro depinget, si nimis absonum videtur, definget potest legi. Quo sensu reperitur apud idoneos auctores, fingere contrarium. Et satis bene cum figuris convenit. Quae sequuntur in eodem Manilii loco etiam pessime se habent in his: Effingetque
suum similes. Memini quo sensu saepe reperiatur illud suum in scripto Manilii. Caeterum vix mihi persuaseris, suum similes pro suorum similibus hic positum. Sola interpunctione mutata medebar scribendo:
Tria hic hominum genera recenset, qui sub Corona Ariadnae nascuntur, Similes in mutua pressos Incoquet. Multos flores similes, id est, odoratos, in mutua pressos incoquunt. Hoc proprium
DOctissime Gronovi, scis imitari peritos pugiles, qui ubi cavere non possunt, ne feriantur, hoc saltem student, ut statim referiant. Quae de Cyclo scripsi, aut vera sunt, aut objectiones, quas contra attulisti, verae et solutae. Si tales istae, vana et inania, quaecunque de Cyclo notavi. Nisi enim frustra ceciderit, quod objecisti, non possunt nostra stare. Prius tamen omnia erant refellenda argumenta quibus
Non damnat orbem vilem hic interpretantur circa patulum orbem versari ac morari, nihil eorum, quae in fabula sunt, indictum relinquere. At contra bonus et circa patulum orbem morari idem esse quod patulum orbem dixit Horatius, sed et vilem. Qui exorditur Trojanum bellum a gemino ovo, an aliquid praetermittere vult, quod ad eam historiam pertineat? Cyclus ipse non inde tamen appellatus, sed quia totum circa patulum orbem morari. Qui omnia circum vehitur verbis, ut ninil indictum sinat, potest etiam dici circa orbem morari. Nam orbe curare et Suum nunquam dicitur, nisi relatione facta ad rem, de qua sermo est, aut ad hominem, de quo agitur. Nihil tertium est. Semper enim relativum hoc pronomen. Si diceres alios flores suos esse, alios facticios, quis te inteliigeret, aut si intelligeret, quis Latine loqui te crederet? At si diceres, lanae quaedam sunt sui coloris, aliae adsciticii, rectum esset. Illud suum ad lanas refertur, quae sui coloris sunt, cum proprium tantum habent et nativum colorem, non alienum, nec fucatum. In hoc Manilii loco si legas, ut legimus, effingit que suum; illud suum refertur ad ipsum corollarum vittorem, qui ex pluribus floribus simul nexis unum et suum effingit, nempe facticium. Ibi suus color erat nativus, qui referebatur ad lanas, quae cum suum colorem habent, nativum habent, unde et Graecis suus erit facticius, quia relatio fit ad artificem, qui suum ex pluribus floribus florem non potest facere nisi facticium. Si vero scribatur, ut tibi scribi placet: Effingitque suum simile; quo referes illud suum, sive suorum, cum neque de floribus intelligi queat, neque de artifice? Coronarum opifex varios nectet flores effingetque suorum
sui? Nativi nimirum. Ut hanc significationem habeant, referri debent ad aliquid. Nam vidimus illud suum ad artificem relatum, contrarium plane significare. In nostra vero interpunctione, quid est, quod tibi displiceat? Nonne verum est corollarum vittorem ex pluribus floribus, quos simul nectit, suum quodammodo florem effingere? Deinde quod sequitur, an non etiam verissimum, unguentarios similes multos flores, hoc est, ejusdem generis et odoris simul incoquentes unguentis parare? Per me tamen, quod libuerit, senties. non in hoc opes sunt sitae reipublicae. Nihil erat causae cur mihi Florum in memoriam revocares. Scio me auctorem illum olim in Germania curasse edendum, cum vix quindecim essem annorum. Praeter mea errata tot alia de suo accumularunt operae, ut foetum illum nunquam pro meo agnoverim. Habeo tamen ad editionem paratum elegantissimum illum auctorem: qui ubi prodierit, si unquam prodit, ostendet quid intersit inter puerilia rudimenta et maturioris aetatis curam. Finiam, ubi te prius summopere oravero, ut meam libertatem boni consulas, aequalemque, aut etiam, si libebit, majorem in meis usurpes. Quod si feceris, gratissimum feceris. Vale. Leydae, XXX. Aug. CIC. IC. C XXXVII.
VEllem, amicissime Gronovi, tam simphliciter in pectus tuum descendissent, quae dixi, quam candide e meo exierunt. Libertas fortasse paulo crudior et ab auribus horum hominum, quibus assuevisti, alienior, in hanc de me opinionem te praecipitem dedit, quasi suspiciones aliquas de te sequius conceptas hoc scribendi genere ulcisci voluerim. Nihil tale persuadeas tibi me cogitasse. Quem primis Epistolae meae verbis dicendi tenorem forte fortuna
GAudeo te tibi restitutum, ut dolui te mea causa abs te diversum abiisse. Tanti non erat, ut hoc faceres eorum gratia, quae scripseram. Sed quod ad me attinet, tanti certe fuit, ut exsculperem tanquam ab irato in
ad congressum, sed ad adpulsum navis. Nam
TArditatem responsi ad tuas posteriores si incusaveris, excusabunt facile variae occupationes quibus distractus fui. Puto jam te defunctum esse molesta illa remis inhibendis et inhibere remos, videtur, si sonum verborum attendas, plane contraria Graecae illi inhibere quietis. Cessationem itaque et pausam remigandi potius denotaret quam ferire est, ut apud Poetam: Certatim remis feriunt mare. Certe Cicero ita acceperat inhibitionem remorum pro suspensione et cessatione remigandi, quod Graeci non inhibeo, fieri inhibitis remis ac suspensis. Sed aliter nautici sumebant illud remos inhibere. Quod et ipsum Ciceronem primo fefellit, qui ita usurpaverat, dum putaret remidges tunc inhibere dici, cum sustinent remos ac suspendunt, intermisso pulsu remorum. Postea intellexit, ut ipse fatetur, verbum esse nauticum, et aliam habere significationem. Ita enim scribit ad Atticum: Nunc ut ad rem redeam, inhibere illud tuum, quod valde mihi arriserat, vehementer displicet. Est enim verbum totum nauticum, quamquam id quidem sciebam: sed arbitrabar sustineri remos, cum inhibere essent remiges jussi. Id non esse ejusmodi didici heri, cum ad villam nostram navis appelleretur. Non enim sustinent, sed alio modo remigant; id ab remotissimum est. Et paulo post:
ELzevirii Typographi tibi noti, Amplissime Vir, me nuper adierunt, et rogarunt, uti ad te scriberem super versione Procopii quam te paratam habere editioni inaudierunt. Cum enim et ipsi in procinctu sint ad edenda omnia ejusdem Procopii opera Graeca, auctiora multis in locis ex collatione scriptorum Codicum Vaticanae Biblothecae, judicant, et merito sane, editionem suam sine tua versione mancam quodam modo futuram, cum et ipsa sola possit sine textu Graeco efficere. ut minus desideraretur. Pro eo igitur gratiae loco quam mihi apud te patere intelligunt, hoc mihi negotii dederunt tui interpellandi et orandi, ut eorum precibus hac in parte velis id dare quod publico sane donabitur, cum tam egregia versio typis illorum, qui elegantia caeteros omnes superant, exibit. Ad me quod attinet, promitto etiam operam meam, si qua in re tibi utilis esse poterit, quandiu liber erit sub praelo. Usurae meae sub eo currunt, sed non nimium velociter; levium nempe non gravium usurarum more, ut ipse valde sunt levidenses. Hodie aut cras collucebunt plateae nostrae ignibus ob redditionem Bredanam incensis. Vale, Vir Amplissime, et me tibi addictissimum amare perge. Leydae, XIII. Octobris, CIC. IC. C XXXVII.
DIligentiam meam, notam illam tibi, antiquam nunc puto requiris ac desideras, amicissime Gronovi. Redibo fortasse ad eam aliquando ac mores pristinos resumam.
Compositio ejus una est, pedem servat, curvat, lenta, et sine infamia mollis. Illud, curvat, mihi videtur a mala manu esse, et pro varia lectione debere accipi. Et sane sunt Codices, qui partim servat non habent, cum aliis desit curvat, dum servat retinent. Prorsus mihi constat legendum, esse: Compositio ejus una est, pedem servat, lenta et sine infamia mollis. Sed nec illud, pedem servat, ita interpretor, ut tu facis. Nec enim hic de pedibus oratoriis sermo est, quos aeque suos habent ut Poetae. Quomodo igitur, rogo te, servare pedem oratio diceretur, quae in una periodo et trochaeos et jambos, et dactylos etiam haberet? Non unius pedis hic esset circuitus, nec proinde unius pedis tenorem servare dici posset. Vide contraria vitia orationis Asianae, quae opponit virtutibus Ciceronianae: At contra Asinii Pollionis salebrosa et exiliens et ubi minime exspectes relictura. Haec est oratio, quae pedem non servat. hoc est, quae non uno tenore, nec aequaliter ambulat, nec quo pede coepit ire, pergit. Nosti illud Poetae: quo pede coepit, eat, id est, pedem servet. Qui in plano ambulat, potest pedem servare. At qui per salebrosa incedunt, modo lentius ire, dum ardua erepunt, coguntur; modo citatius progredi, dum per declivia descendunt. ItaAsinii salebrosa oratio pedem non servabat. Metaphora omnino ducta ab ambulantibus. Non addam plura. haec enim satis clara. Vale. Leydae, XVI. Octobr. CIC. IC. C XXXVII.
AMplissime Domine, gratias Tibi ago ingentes pro titulis Syntagmatis Naudaei de Re Militari, quos tibi remitto. Duo jam menses eunt ex quo eos ab amico Parisiensi accepi. Librum ipsum exspecto quotidie, qui datus est uni ex comitibus sive ministris nostri novi Legati, qui Caletis esse dicitur, brevi cum ventus faverit venturus. Rem veterem Militarem non attigit, neque Romanam, neque Graecam; sed tantum hodiernam. At in illo praecipue campo decurro. Non igitur concurrimus. De Termino, noli te fatigare, ego certe aliquando reddam et quidem cum foenore, nisi Deus terminum hujus vitae breviorem spe mea ponat. Liber de Usuris est in fine. Tria aut quatuor capita restant. Tum sequetur alter de Modis Usurarum, non mole minor, nescio an fruge. De loco Pliniano sic mihi videtur. Censuit Varro non venerationis causa jussisse Majores capita aperiri aspectu Magistratuum, sed valetudinis, ut in hac consuetudine firmiora redderentur. Non venerationis, inquam, nam si hoc spectassent, non aperiri, sed potius operiri jubere debuerant. Nam Deos adoraturi caput velabant. Qui Deos adorabant capita velare solitos Romano ritu, non es docendus. Occurrit locus in Vitellio apud Suetonium, quem dicit miri in adulando fuisse ingenii, adeo ut primus C. Caesarem adorari, ut Deum instituerit, cum reversus ex Syria non aliter adire ausus esset nisi capite velato, circum vertensque se, deinde procumbens. Rationem puto reddit Plutarchus in Quaestionibus Romanis, cur honos exhiberetur hominibus capite aperto, Diis operto. Cum contraria sint haec venerationis argumenta, et certum sit illud, quo Dii honorantur. Inde Varro commentus est non venerationis
DE mea taciturnitate, Doctissime Gronovi, non est quod sequius judices, et contra quam amicitiae tot experimentis tibi spectatae, jamque satis longo usu confirmatae ratio postulet. Quod hactenus silui, si scires, quot quibusve modis fuerim occupatus, silentii mei causas non solum legitimas, sed etiam plane justas diceres. Nec occupationes tantum in causa fuere, ut in officio cessarim, et pro assiduo infrequens miles sim factus, sed etiam alia, quae nescio an ausim tibi fateri, ne mollitiem tibi animi mei hac confessione prodam. Ab his aliquot septimanis diversae me distrahunt curae ob incertitudinem, an hic mansurus sim. Non quod domicilium inter tot partim apertos, partim tectos inimicos mihi valde arrideat, sed ne media hyeme iterum me cum meis undoso mari et ventis non committere, sed exponere cogar. Quod tamen crit faciendum, si decretum rescindunt, quod in meam gratiam factum est. Nunc ferrum est in igne, nunc comitia de meo capite aguntur. Hodie enim conventus Curatorum habetur, qui de ea re judicaturi sunt. De loco Sallustii, nondum quidquam invenire potui, quod satisfaceret. Quid enim ibi sunt vectigales? Cohortes quidem ibi sunt sociorum pedites. Turmae sunt legionarii equites. De equitibus sociorum nulla ibi mentio, quorum tamen signa ibi cecinisse quoque oportet cum aliis. Vide igitur an eorum nomen lateat in illa voce vectigalis. An litui ab Alis? Alae enim proprie tunc de equitibus sociorum. Litui ab alis, item cohortium, turmarum, legionum tubicines simul omnes signa canere. Sane cum universi
turmarum, legionum tubicines simul omnes signa canere. Et per turmas et legiones, pedites equites Romani exercitus, hoc est, civium intelligit. Sic liticines proprios faceret sociorum, tubicines Romanorum. De quo alibi videro. Nunc propero, et in aliud tempus reservo quae restant. Arabica literarum Casauboni Hebraicis characteribus describere nondum etiam licuit, quod brevi fiet. Meas ad Rivetum quaeso statim cures. Vale, et me ama. Leydae XXII. Novemb. CIC. IC. C XXXVII.
EPistolas Casauboni tibi remitto. Expectabam donec amicus aliquis se offerret, qui tibi eas referret. Nam simul atque cas accepi, in ipso articulo Arabica expressi characteribus Hebraicis. Reperies inter paginas ad locum ipsum schedulas mea manu scriptas, eodem ordine Hebraica habentes, quo Arabica sunt in litteris Casauboni. Credo tibi te laetum accepisse rem aliter decisam, quam nostri boni viri eam abituram putaverunt. Si commodior tempestas fuisset ad discedendum, non sub conditione, ut feci, sed simpliciter et absolute hinc recedendi veniam a Curatoribus petiissem. Ita mihi displicet eorum hominum, inter quos mihi vivendum est, non jam ineptiae, quas facile ferrem, sed atrocia dicta factaque generoso vix ferenda. Ad pensum me redire vis? Nihil est, quod et ipse magis velim; et quod hactenus cessavi, scias occupationes in causa fuisse. Ne nunc quidem minores sunt, sed tamen primo quoque die in tuam gratiam hoc omne militabitur. Vale, ac me ama. Raptim.
VIde quam iniquus sim, mi Gronovi. Qui moras solens adfero responsioni ad alteras amicorum, vix eas in amicis ferre possum. Nisi scirem te meas posteriores accepisse, vix tibi redditas crederem ex tarditate tui responsi. Nunc paucis tecum agam, ut beneficium, quod a te desidero impetrem. Heinsius habet non propriam quidem illam sed in Bibliotheca publica, cui est custos adpositus, positam collectionem legum Atticarum a Scaligero olim
AD tuas responsum ideo distuli, quia putabam brevi absolutum iri opus meum de Usuris, quod una me missurum opinabar. Sed dum more suo rem adhuc trahunt, et finis non mihi videtur exspectandus ante aliquot etiam septimanas, non potui tibi diutius debere cujus solutioni jam moram plus satis longam feci. Nomsii morte valde sum affectus et plane commotus. Eam vel priusquam tuas reciperem filius Isaacus nunciarat. Tristis hic annus et funebris mihi fuit amissione multorum carorum capitum, inter quos non postremas tenuit
ACcepi leges ejus civitatis, quo avem, quae Tutu dicit, nemo inferebat, nisi qui ridiculus esse vellet. Veto te esse sollicitum, ne quis malus aut curiosus resciscat me illas per te habere. Quam celerrime potero, iis uti pergam, et remittam. Moram vero, quam praescribis, non solum facile ac libenter feram, sed etiam majorem, si sit opus. Locus Flori sic mihi videtur legendus: Sed ill qualis erat ad nuntium rei, felicissima temeritas! per invios ad id tempus montium tumulos, etc. Libri omnes tamen, et in his optimus ac vetustissimus Nazarianus, retinent felicissimae temeritatis. Vide an ita etiam dici possit per parenthesin, quales amat hic noster: qualis erat ad nuntium rei, felicissimae temeritatis! Graecismus quippe est, qui et Plauto familiaris. Ut in Mostellaria: Dii immortales, mercimonii lepidi! Apud Aristophanem: qualis erat ad nuntium, Dii felicissimae temeritatis! Sed de hoc in Notis plura. De loco Ovidii in Fastis ubi liber vetus habet, texta lacerna capa, pro manu, scias capa illud irrepsisse in textum ex glossa, qua lector explicabat, quid esset lacerna. nempe capa vel cappa. Sic enim infimum aevum vocitavit, quae veteribus lacerna. Graswinckelio
HOdie mane, Vir Clarissime, tuus mihi Isaacus adfuit, omnis in Ascanio cari stat cura parentis, qui tuas reddidit, quas gratissimas fuisse, nec putem te nec velim dubitare. ****. Atque haec hactenus. Nunc librum meum de Usuris ad te mitto, et audeo hoc tibi onus imponere ut legas, mihique ut amicus amico libere significes quid sentias. Non dubito quin sit incursurus in varias opiniones, partim probantium partim improbantium, prout erant affectus erga auctorem benevolentium aut malevolentium. Neutros volo, verum mihi dici volo. Tu facies et me amare perges. Mea tuam salutat officiosissime, quam et ego pariter cum omnibus tuis. Iterum vale. Oblitus fueram tibi gratias agere pro libro de Pictura Junii affinis. Exemplar hoc etiam habes quod ei curabis, Usuram pro Pictura.
ISaace Doctissime, mitto tibi responsum ad litteras Clarissimi Parentis, cum duobus exemplaribus libri mei de Usuris. Unum Patri, alterum Junio avunculo, qui in Anglia est, destinatur.
SALMASIO Tuo.
NOn nollem, Doctissime Gronovi, legisse observationem tuam de Ante diem, et pro ea gratias ago tibi meritissimas. Forsitan et mihi debebis, si videbor non male operam posuisse in ea discutienda. Veniam autem dabis libertati, si dixero te in resutandis aliorum opinionibus magis mihi probare quod adfers, quam in tua asserenda. Non enim possum a me impetrare, ut placeat animo meo illa adpositio, quam fingis. Scis quae per appositionem dicuntur, casum etiam in omnibus sequi ejus vocis, cui adponuntur. Urbs Roma, urbis Romae, urbem Romam, urbe Roma. At heic quid? Ante diem tertium Kalendas, die tertio Kalendas dici vides. Quidni et dicatur hic dies tertius Kalendas? Quod autem debere intelligi censes die, ut sic procedat, die ante diem tertium Kalendas, pace tua dicam, non cohaeret. Posse dici non dubitabis, et passim etiam scribi non te latet, die tertio Kalendas, vel etiam tertio Kalendas. Ergo et hic etiam subaudiendum esset illud die, hoc nempe modo: Die die tertio. Kalendas. Quod an ipsi tibi probari possit, velim scire. Huic subauditioni
in ante diem tertium Kalendas. Nihil certe verius. Sed si illud die subintelligi deberet, hic vero plane esset exprimendum, in die ante diem tertium Kalendas. Nec mihi persuadeo recte supprimi inter duas praepositiones. Locus Livii, si bene capio, paulum admodum aut nihil omnino te juvat. Cum enim vellet dicere, diem qui vocatur ante diem XV. Kal. Sextiles insignem duplici clade fuisse, omnino debuit ita loqui, ut notaret diem illum, qui est ante diem XV. Kal. Sextiles, duplici clade fuisse insignem. Nonne et sic potuit dicere, diemque decimo quinto Kalendas. Immo et sic potuit, diemque decimum quintum Kalendarum. Sed quia tum in usu frequentiore erat Latine loquentium, ut sic nominarent illum diem, qui est decimus quintus ante Kalendas, nempe ante diem decimum quintum; ideo ita eum vocavit, et insuper, ut clarius id exprimeret et designaret illum diem, addidit, diemque, cum tamen in illa loquutione nusquam subaudiri debere certum sit. Ita etiam loquutus Agellius lib. V. cap. XVII. Ante diem quoque quartum Kalendas vel Nonas vel Idus, tamquam ominalem diem, plerique vitant. Eo loco repetiit illud diem, ut liqueat nihil pertinere ad subauditionem. Quod Livius eam vocem diem praeposuit, quam hic postremo loco posuit, nihil magis ad id attinet. Quid enim si ita dixisset Agellius? Diem quoque ante diem quartum Kalendas vel Nonas vel Idus tanquam ominalem plerique vitant. An si sic scripsisset, eo argumento utereris, ut probares subaudiendum esse die in illa loquutione, Ante diem Kalendas. Non sane puto. Praeterea facile vides, nihil facere vocem illam subintellectam ad expediendam rationem, cur in quarto casu subjiciatur Kalendas. Quod cum per appositionem fieri dicas, vix posse id obtineri nunc intelligis. Ejus quippe loquutionis par esse debet ratio, quae est in pridie Kalendas et postridie Kalendas. Celebriores enim Grammatici putant id adverbium pridie more praepositionis accusativo adjungi. Ita passim loqui Ciceronem et Livium, pridie Kalendas
Januarias, pridie Nonas, pridie Idus. Nec secus quid de postridie. Quae tamen vocabula in aliis loquendi generibus non hanc normam servant. Nam pridie hujus diei et postridie hujus diei Latinos dicere non te fugit. Quid igitur? Si pridie Kalendas recte dicitur, annon eodem modo certum est dici tertio et quarto Kalendas? Si vice praepositionis illud pridie hic habet quartum casum, quidni et similiter tertio hic adverbialiter poni censeamus, et more praepositionis accusativum regere? Si tertio et quarto sic posita erunt adverbia vel adverbiorum vice, et tertium et quartum ita quoque usurpari credendum, ut paulum et paulo. Nunc quaerendum de illa additione ante diem, quo pertineat. Eundem quippe sensum esse, etiamsi non adjiciatur, planum est. Qui, dicit tertio aut tertium Kalendas, idem dicit atque ille, qui pronuntiat ante diem tertium Kalendas: et qui scribit pridie Kalendas, non obscuriorem rem eloquitur, quam qui scribat ante diem pridie. Recte observasti eandem loquendi formam fuisse usitatam in diebus, qui Kalendas sequerentur, et in his qui antecederent. Similiter enim dixisse veteres post diem tertium Kalendas. Qui ergo sic enuntiaret simpliciter tertio aut secundo Kalendas, dubium erat, utrum de praecedenti Kalendas quarto die an subsequenti intelligeret. Quid igitur, si illa ante diem et post diem ad hoc addita dicamus, ut vitaretur ea ambiguitas? Ante diem tertio vel tertium Kalendas, et post diem tertio vel tertium Kalendas: illud ante diem erit post diem in diem tertio vel quarto non potest pro adverbio accipi, sed semper subintelligitur die, quod et aliquando exprimitur, die tertio Kalendas aut die quarto. Deinde illud tuum post diem, secundum aut tertium Kalendas vix possit subsistere. Nemo enim unquam sic scripsisse deprehenditur. Nam post tertium Kalendas idem plane est cum ante diem tertium Nonas. Nunquam
post diem tertium Kalendas, sed semper ante diem tertiumNonas. Alias magna confusio circa has loquendi formulas exorta fuisset. Non idem est quod apud Varronem habetur post diem tertium Saturnalia. Id quidem exponendum est, ut tu facis: ut tum tantum dies interfuerit, inter Saturnalia et Opalia: sed nihil simile cum illo, post diem tertium Kalendas. Dies quippe tertius post Saturnalia non potest aliter dici: At dies post Kalendas tertius vocatur ante diem tertium Nonas. Ne per falsa igitur aut dubia te circumagam et per ambages diutius ducam, quam paucis potero, nunc tibi meam sententiam exponam. Non est dubium, quin illa verba hujus loquutionis, Ante diem tertium Kalendas, integra sint et ab omni antiquitate Romanis usurpata. Quae nihil aliud significant, quam si esset scriptum, diem tertium ante Kalendas. Id aperte ex loco Agellii, quem supra produximus, apparet, lib. V. cap. XVII. apud quem quod in textu posuit, Ante diem quoque quartum Kalendas vel Nonas, vel Idus tanquam ominalem plerique vitant: in ipsa capitis summa ita ponitur: et cur diem quoque quartum ante Kalendas vel Idus quasi religiosum plerique vitant. Nam mihi constat titulos capitum ab Agellio ipso esse, etsi aliter sentiant quidam viri doctissimi. Quod et possem nunc tibi ostendere ac probare, si ea res ageretur. Nec in alia sententia est Priscianus, doctissimus Grammaticorum sui aevi, in lib. XVIII. Haec verba enim tertio et quarto Kalendas sic interpretanda esse docet pro in tertio vel quarto ante Kalendas. Cum igitur dicebant tertio vel tertium Kalendas, id concisum erat pro Ante diem tertium Kalendas. Istud autem Ante diem tertium Kalendas plene positum fuit pro tertium diem ante Kalendas. Ut enim Graeci dicebant, tertium diem aut tertio die hoc saciebam. Si quis itaque sic loquatur, Accessi ad urbem tertium diem ante Kalendas Januarias, nonne aeque bona, etsi Graecissens, erit loquutio, quam si diceret, Accessi ad urbem
tertio die ante Kalendas? Jam vero quod attinet loquutionem Ante diem tertium Kalendas, non omnino sequor Priscianum, ut positum sit pro diem tertium ante Kalendas, et illud diem tertium sit more Graecorum dictum Ante diem tertium quam hoc facerem, pro, die tertio antequam hoc facerem. Utrumque tamen usitatum, paucos dies antequam hoc facerem, vel paucis diebus antequam hoc facerem. Quod ita etiam efferri posse certum est, ante paucos dies quam ex urbe exirem. Notat idem Priscianus eodem libro, ante paulum, idem esse quod paulo ante, et post paulum idem paulo post. Ergo ante paulum tempus quam ad urbem accederem, eadem est loquutio ac paulo tempore antequam ad urbem accederem. Quod si est, certe ante diem tertium Kalendas idem est quod die tertio ante Kalendas, nisi quid tu, docte Trebati, dissentis. Nemo mihi hic cogitet Ante diem IV. Kalendas per anastrophen dici, largiter errat. Contra enim est. Praepositiones dicuntur Latine, ut Graece Transtra per et remos, per transtra et remos. Ita ergo qui dicit ante diem tertium Kalendas, nullam facit ante suum locum et ordinem obtinet. At si quis diceret, tertio die ante Kalendas, ante, post, inter et penes. Si dixero, illum ante, est paucis ante diebus, tunc praeter Hae propositiones, inquit, nonnunquam promiscue accipiuntur, et postponi solent; accentum utique mutant aliquando et casum: quale est, paucis ante diebus; item, paucis post annis: item, arma inter
item, illum penes: ut sit, penes illum, ante vel post paucos dies, inter arma juvenum. Vides illud, paucis ante diebus, illi Grammatico positum videri pro ante paucos dies per post, ante, circum, ablativo etiam junxisse: quod, inquiunt, hodie facere non possumus. Ita Servius accepit in illo versu Virgilii: Respexit tamen et longo post tempore venit. ut post longum tempus. Id Sosipatro videretur esse longo post unam esse partem orationis. Sed illi omnes nugantur. Nec enim accedo Sosipatro, qui putat paucis post diebus vel paucis ante annis, post et ante non amplius sunt praepositiones, sed adverbia. Nam et pro adverbiis illae duae praepositiones non raro sumuntur. Quod et ipsi adnotarunt, ut apud Terentium, post faceres tamen. Et rectius Priscianus quam Servius ita accepit apud Virgilium in illo versu, longo post tempore visum, in sexto AEneidos. Subauditur enim in his loquutionibus paucis post diebus, post nimirum, quam hoc accidit, factum aut dictum est. Idem est et in ante, quod et pro antea accipitur, et vice adverbii saepe fungitur, ut in illo loquendi modo, paucis ante annis, et similibus. Non manet igitur tum praepositio, sed fit adverbium, nec ulla proinde contingit Ante diem tertium Kalendas, cum situs et ordo praepositionis ita eam locari postulet. Nunc examinandum, cur dicatur, Ante diem tertium Kalendas. Si hoc sit positum, pro diem tertium ante Kalendas, et illud diem tertium more Graecorum dictum sit, ut illi diem tertium ante Kalendas erit positum
tertio ante Kalendas, et pro utroque, mutato ordine, ante diem tertium Kalendas. Quae est Prisciani opinio, atque etiam Agellii. Mihi vero secus videtur. Recte enim atque ordine dictum illis Veteribus puto Ante diem tertium Kalendas, vel etiam Kalendarum, pro, in die tertio, qui praecedit Kalendas, ipsasque etiam comprehendit. Videamus quomodo Graeci eam loquutionem Romanam expresserint, Ante diem tertium Kalendas: hoc nempe modo, ante dies tres Iduum, Nonarum et Kalendarum. Quod et respondet ac plane idem est cum illis ante diem tertium Kalendarum aut Iduum. Nam quidam etiam ex Graecis ita Latine illa reddiderunt, Ante tres dies Kalendarum, vel ante diem tertium Kalendarum. Graeci enim, qui tres hi dies sunt, ex quo amicum non vidi, aut tertius hic dies est. Ergo idem est dicere Ante tres dies Kalendarum, et ante diem tertium Kalendarum. Notabis autem cum Graeci non possent commode reddere illud, Ante diem tertium Kalendas, ita expressisse, quasi legissent, ante diem tertium Kalendarum. Quomodo et veteres etiam loquutos fuisse constat. Sane Priscianus lib. XVIII. ex Ciceronis prima Invectiva: Meministi me in ante diem duodecimum Kalendarum Novembrium dicere in senatu, fore in armis certo die, qui dies futurus esset in ante diem sextum Kalendarum Novembrium. Quod Graeci passim sequuti sunt in ea formula
tertium vel tertio Kalendas vel Nonas vel Idus, vel Kalendarum, Nonarum, Iduum. Mihi vero longe etiam magis regulae consentaneum videtur dicere Ante diem tertium Kalendarum, vel Ante dies tres Kalendarum, ut Graeci vertunt, pro die qui tertius est dies Kalendarum, quarum Kalendae ipsae cum reliquis duobus constituunt tertium. Si tertius dies Kalendarum rite vocatur, qui ex duobus praecedentibus ac die ipso Kalendarum constituitur, cur illud Ante praefinitur ac dicitur, Ante diem tertium Kalendarum, pro illo die tertio Kalendarum? Certe et Priscianus in illo Ciceronis loco, ante diem sextum Kalendarum, interpretatur simpliciter sextum diem Kalendarum. Sed quod quaeritur de illa praepositione Ante praeposita, quaeri etiam simili ratione potest, cum dicitur dies tertius ante Kalendas, qui ipsas etiam Kalendas contineat, haud minus quam Ante diem tertium Kalendarum. Ut enim Ante paucos dies quam exirem, idem est quoad sensum atque illud, paucis diebus antequam exirem: ita omnino Ante diem tertium Kalendarum eandem habet significationem cum illo, die tertio ante Kalendas. Et Priscianus enim per ellipsin praepositionis censet dici tertio vel tertium Kalendas, pro tertium ante Kalendas. Omnino quicquid dixeris, non poteris effugere, quin illud ante Kalendas Ulpiani hic etiam locum habeat, ubi dicit, qui ante Kalendas proximas stipulatur, similem esse ei, qui post Kalendas stipulatur. Quotquot enim dies fluxere ante Kalendas, ea stipulatione comprehenduntur, et ipse etiam dies Kalendarum. Ita ergo et dies vel tertius, vel quartus, vel quintus, et quicunque denique post Idus nominantur, ita debebunt accipi, ut ipsas etiam Kalendas comprehendant. Nec nisi post finitas Kalendas, quod in stipulatum deductum fuerit, ut fiat aut solvatur ante Kalendas, peti poterit. Si dies tertius ante Kalendas ipsas etiam Kalendas involvit, certe dies ille, qui vocatur Ante diem tertium Kalendarum, pariter Kalendas ipsas complectetur. Sed idem dies vocabatur
ante diem tertium Kalendas, in accusandi casu. Sane et Priscianus cum exponeret illud Ciceronis, in ante diem duodecimum Kalendarum, fatetur frequentius accusativo illud ante adjungi, ut nimirum dicatur, ante diem duodecimum Kalendas. Sed errore et abusu loquendi id factum potius puto. Cum enim diceretur, ante diem tertium Kalendarum, vel diem tertium, vel tertio ante Kalendas, utrumque genus mixtum est, ac dictum etiam ante diem tertium Kalendas. Quod manifestius apparet in illa loquutione, pridie Kalendas. Debebat esse pridie Kalendarum, ut dicitur pridie hujus diei. Sed qui sic loquitur pridie Kalendarum aliquid actum, non potest comprehendere ipsas Kalendas. Alioqui qui diceret pridie illius diei se aliquid fecisse, non praecedenti tantum die, sed etiam sequenti id a se factum diceret, et sic duos dies pro uno poneret. Quod ratione prorsus caret. At in illa loquutione, pridie Kalendas, subaudiri etiam debet illud ante, haud secus quam in tertio Kalendas. Vel etiam integre pronuntiandum est, ante diem pridie Kalendas. Qua utraque loquutione sive ante tertium Kalendarum: sequebatur igitur, ut adderent ante diem tertium Kalendarum, ante diem secundum Kalendas. Tunc et Graeci similiter vertissent ante diem secundum, sed semper ante diem pridie. Ut Graeci ante diem secundum reperissent. Quod ille autem meus Graeculus de bissexto notat secundi vel posteri Kalendarum, Nonarum et Iduum. Si retro eum vocassent, ut tu velle videris, posteros illos dies, non aliter eos appellaturi fuere, quam post diem secundum Kalendas, Nonas et Idus. Secundos itaque illos dies Kalendarum, Nonarum, et Iduum, quia nefasti haberentur et ominosi, ne quidem nominare voluerunt in praecedentibus Kalendas, Nonas, et Idus diebus. Cum enim appellare deberent diem pridie Kalendarum, ante diem secundum Kalendas, et sic de Nonis et Idibus, maluerunt dicere, ante diem pridie.
posteros dies eos vocat, qui iidem sunt cum secundis, dies nempe postridie Kalendas, Nonas et Idus. Atri dies, inquit, dicuntur, quos nunc nef astos vel posteros vocant. Afranius Fratriis: Septembres heri Kalendae: hodie ater dies. Atque haec de
COgnovi ex tuis haud nimium gratam tibi accidisse libertatem, qua usus sum in carpenda observatione tua Ante diem. Atqui eam dederas, nec nisi dedisses, sumpsissem. Quid enim mea resert, quo quis modo credat aut scribat? Sed quod eandem tibi vindicasti in coarguenda mea reprehensione, rem longe gratissimam fecisti. Nulla enim vetus avia adeo alte mihi visceribus insedit, ut eam de pulmone revelli aegre patiar. Cum video rursus, me pugnare veris posse, qui veris facile vincor, idem victoriam de me non libenter trado, si justa sit. Nolim tibi amatam opinionem et amplexibus tuis adeo fortiter inhaerentem avellere, et stultus sim, si sperem id me posse efficere. Lubet tamen ostendere mihi quoque meam nec sine causa placere, quin tanto magis gaudebo, si sine rivali amavero. Potentissima mihi ratio visa est, ne crederem appositionem esse in illa loquutione, Ante diem Kalendas, quod viderem eam appositorum esse naturam, ut sequi debeant eandem in omnibus motionem, quam haberet dictio, cui adponi solent. Hoc verum,
A. D. III. Kal. et illius die tertio Kalendas. Non puto me tam fuisse stultividum, ut hoc cogitarem. Immo in meis, si recte eas legisti, invenies me dicere verba illa, tertio Kalendas ante Kalendas. Idem esse et in illa locutionis formula, tertium diem Kalendas, quae eadem prorsus est cum superiore, tertio die Kalendas. De qua tamen, si memini, nullum in diatriba tua verbum. Quomodo igitur potui eandem rationem, in illis statuere, quae toto genere et ipse differre notavi, cum illud A. D. III. Kal. plenum esse dixerim, illa vero, tertium aut tertio Kalendas, defectiva? Sed ipse non bene percepisti quid voluerim. In quo culpam esse meam fateor nonnullam, qui tot verba perdidi, nec tamen me satis explicavi. Appositio ut sit in illis A. D. III. Kalendas non facit illa praepositio ante, sed est in duabus illis vocibus diem Kalendas. Da alterum quae regat sextum casum, si appositio tua locum habet, ibi quoque habere debebit: si quis nimirum dicat, a die tertio, Kalendis, se aliquid fecisse. Fateris ipse ita se rem habere, cum ponis per omnes casus ambulare hanc appositionem. Dixi itaque si per appositionem acciperemus illud dici tertium diem Kalendas, non rectam fore loquutionem, die tertio Kalendas, sed dicendum esse, die tertio Kalendis. Quid ad haec opponis? Quaerebam quomodo in hac appositione adpositum sequatur casum verbi cui adponitur? Scribis, nihil esse demonstratu facilius. Vereor ne haec demonstratio non sit ex earum genere, quas Mathematici dies tertius Kalendae, et tertiae diei Kalendarum, et sic deinceps. An sic satis id demonstratum putasti? Quid si negem dici posse, an non meliori ratione et dies Kalendae Latine recte dici potest pro die Kalendarum, tum qualemcunque voles numerum ei adjunxeris, et recte procedet. Videamus ergo an aliquis Latine loqui volens dicere queat, dies Kalendae, die Kalendis: ut dicitur Urbs Roma, Urbem Romam, et Urbe Roma. Nemo sanus ita loquatur: Eram in urbe die Kalendis Januariis, pro die Kalendarum Januariarum: A die Kalendis Januariis male me habui, pro a die Kalendarum Januariarum. Quaeso, bona fide mihi respondeas, hoc est, an dicturus sis, die Bacchanalibus jucunde fuimus. Diceres puto, die Bacchanalium. Scio veteres dixisse, Saturnalibus bono die, ut et apud Catullum, Saturnalibus optimo dierum. Sed hoc aliud esse non es docendus. Dies Opalia et dies Saturnalia pro dies Saturnalium et dies Opalium, nescio an uspiam occurrat in auctore Latino. Nec sane puto. De Nomine Kalendarum, Nonarum, Iduum, hoc idem adstrui potest. Feriarum haec nomina esse in singulis mensis Graeci Latinique auctores scribunt. Vetus scriptor Anonymus: dies Kalendae, sed dies Kalendarum. At tibi placet, ut congrua, haec oratio: Hodie Amsterodami manebo, cras Leydae: dies tertius, Kalendae, reducent me Hagam. Tolle illud Tertius, et fac te rediturum esse Hagam ipsis Kalendis Februariis. Sic igitur dices ex nova tua Latinitate: Dies Kalendae reducet me Hagam. Amice, haec mera monstra sunt. Atque facilius ferri posset haec loquutio de ipso die Kalendarum, quamvis certum sit nullam appositionem tolerari in eo posse, quam eo sensu quo vis: ut dies tertius. Kalendae sit tertius dies post Kalendas, vel ante Kalendas. Persequamur
Tertium diem, Kalendas Januarias, transegi cum amico Amstelodami. Hic magna erit ambiguitas, et confusio, utrum more solito Latinorum intelligas te tertium diem ante Kalendas Amstelodami transactionem cum amico fecisse, an traduxisse illum diem tertium Kalendas dictum per appositionem. Scis autem aeque usitatum fuisse Romanis tertium diem Kalendas hoc fieri, ac tertio die Kalendas. Facetius porro illud est, quod per omnes casus inoffenso pede transiisse tibi visus in sexto et ultimo cadis vel claudicas. Sic enim scribis: Et sic per omnes casus. At in ablativo cum adpositio est, tertio die Kalendis, ipse Kalendarum dies signilicatur; cum vero dicitur, tertio die Kalendas, intelligitur tertius ante Kalendas. Cur hoc tam diverse? Sed verba illa vix bene capio tua: In ablativo cum adpositio est, tertio die, Kalendis, ipse Kalendarum dies significatur. Annon vis et in hac loquela intelligi tertium diem ante Kalendas, vel certe etiam post Kalendas? Nam utrumque intelligi possit. Quid in primo casu, cum dicis, dies tertius, Kalendae, me reducet Hagam, quomodo accipis? An et Kalendae ibi significabunt ipsum Kalendarum diem, ut in sexto? Qui sic loqueretur, dubium certe me dimitteret, utrum de tertio die post Kalendas, an de tertio ante vellet intelligere. Ignosces si mentem tuam heic percipere non possum. Quae nihilo liquidior aut dilucidior in his, quae sequuntur: Denique in illo, Ante diem tertium Kalendas, prout ego explico, primus dies hujus numeri intelligitur ipse, qui sic vocatur, tertius vero ipsae Kalendae: at in illo die tertio Kalendas, incipit numeratio a die Kalendarum, isque primus est; qui sic dicitur tertius. Davus sum, non Oedipus. Verba illa, die tertio Kal. per abbreviationem scripsisti, ut nesciam utrum die tertio Kalendas, an die tertio Kalendis scribere volueris. Postremum tamen hoc potius puto. nam video tibi in animo fuisse exponere adpositionem illam, quae in ablativo usurpatur, tertio die Kalendis, qua ipsum diem Kalendarum significari tradidisti. Nunc demum in viam intelligentiae redeo. Eandem
ante diem tertium Kalendas, et die tertio Kalendis: sed in illa primum diem hujus numeri intelligi ipsum, qui sic vocatur, tertium vero ipsas Kalendas; in ista vero, die tertio Kalendis, incipere numerationem a die Kalendarum, eumque primum esse; qui sic dicitur, tertium. Amice care, ita te intricasti, ut valde metuam, ne e coeno cupiens plantam evellere, frustra cupias. Ostendere primum debuisti, hanc formulam veteribus usitatam fuisse, die tertio Kalendis. At praeter has duas nulla mihi occurrit in veterum scriptis. Aut enim dicunt, ante diem III. Kalendas vel Kalendarum, aut tertio vel tertium Kalendas. In hac posteriore subintelligi praepositionem ante omnes Grammatici antiqui testantur, ut sit pro die tertio vel tertium ante Kalendas. Utraque loquutione ultimus terminus, ad quem numerus refertur in Kalendis statuitur et figitur. Nec aliter potest. Nam in hac dierum mensis computatione qualis apud veteres Romanos inita est et instituta, numeri die tertio Kalendis Januariis, nemo de die ante Kalendas tertio potius accepturus est, quam de die tertio post Kalendas. At si dixero me veritatem hujus loquutionis approbaturum esse elegantissimo Gronovio die tertio Kalendas Februarias, aut ante diem tertium easdem Kalendas, statim omnes intelligent me designare diem tertium qui praecedit Kalendas mensis suprascripti. Sed
ante diem tertium Kalendas, aut cur die tertio, aut tertium diem Kalendas? Quid enim illo tuo clarius aut brevius? die tertio Kalendis hoc fieri: dies tertius Kalendae nobilitatus est insigni victoria: et sic de caeteris. At illi mori morosas stribiligines loquendo sequi maluerunt, in quibus multas subauditiones, ut intelligantur, fieri necesse est. Agellius scribit libro v. cap. XVII. Q. Claudius annalium quinto cladem pugnae Cannensis vastissimam factam dicit ante diem quartum Nonas Sextiles. Quid ille ineptus sibi voluit? Nonne brevius et expeditius hanc rem sic eloqui poterat, dicendo: factam dicit die quarto Nonis Sextilibus. Idem cum in titulo capitis posuit: et cur diem quartum ante Kalendas, vel Nonas, vel Idus, quasi religiosum plerique vitant. Quid, malum, opus fuit addito illo Ante? An non absque illo planior et concisior fuit futura oratio hoc modo: Et cur diem quoque quartum Kalendas, vel Nonas, vel Idus, quasi religiosum plerique vitant? Postremo qui scribat in eodem capite, ante diem quartum Kalendas, vel Nonas, vel Idus, ominalem finisse, cur non potius scripsit, ut compendiosior esset sermo, diem quoque quartum Kalendas vel Nonas: per appositionem nempe. Hac eadem appositione, si nota veteribus fuisset, locus ille Livii, quem adfers firmandae tuae subauditioni, explicatior et brevior fieri poterat. Ex his omnibus, mi Gronovi, liquere potest ei, qui non valde pertinax fuerit, fuisse admodum pertinaces antiquos scriptores in illa loquendi formula, quam nemo unquam recte explicaturus est, nisi illa via, quam institimus. Et priusquam porro ad illam tuam subauditionem iterum discutendam veniamus, patere, ut paulo, quam ante, enuclatius ab ipso capite quaestionem hanc examinemus. Hac enim pensius ad obrussam exacta, inanis apparebit illa tua subauditio,
ante et post relata sunt, et ante et post, vel implicite, vel explicite. Primus igitur mensis dies Kalendae. Incipiamus a naturali ordine, qui secundus dies Kalendarum. Si vis etiam, secundus dies a Kalendis, et secundus dies post Kalendas. Sic tertius, ac deinceps. Ille secundus dies Kalendarum, vel post Kalendas, non dicitur nisi ratione primi. Dicitur etiam et posterus dies vel Kalendarum, vel etiam post Kalendas. Hinc compositum adverbium postridie pro antiquo posteri die. Sic enim loquebantur pro postero die: ut die quinti, die noni, et similia apud Agellium. Hunc secundum vel posterum diem Kalendarum, si quis in primo casu vellet appellare: hic secundus est dies Kalendae: vel de tertio: hic tertius est dies Kalendae: profecto exsibilaretur. Potes dicere: hic secundus est dies, vel tertius Kalendarum, vel post Kalendas. Quod si dicas, postridie Kalendarum, de hoc secundo
postridie hujus diei. Si postridie Kalendas dicas, ut passim legimus, hoc figuratum, et per postridie vicem praepositionis hic habere volunt, et regere accusativum. Ita ergo, si quis dicat tertio die post Kalendas Januarias se fecisse, recte dicturus est. Sed si vellet dicere, tertio die Kalendas Januarias, et subaudire post, ratio quidem id aeque admitteret, ut in diebus Kalendas antecedentibus: sed quia numeratio illa obtinuit in praecedentibus, non in subsequentibus, ideo non usitata est in sequentibus tertio die Kalendas aliquid fecisse, et intelligatur post Kalendas id factum. Id enim solum obtinuit in numero dierum Kalendas praecedentium. Nam in hoc qui sequitur alia admissa est numerandi ratio, ut ille dies, qui tertius est post Kalendas, appelletur tertio Nonas, hoc est, tertio ante Nonas, introducta illa perpetua postridie Kalendarum vel Kalendas. Hic enim sine errore postridie Kalendas, dicitur subaudiendo postridie post Kalendas, quia post habet inclusum. Ut, inquam, dies postridie Kalendas, secundus est Kalendarum dies, vel post Kalendas, qui primus est, ita ultimus mensis dies, qui proxime praecedit Kalendas, secundus est Kalendarum, vel secundus ante Kalendas. Quem tamen vitarunt nominare antiqui ob secundum post Kalendas, quem potius nominarunt postridie post Kalendas. Hunc ergo secundum ante Kalendas vocarunt similiter pridie Kalendas, id est, pridie ante Kalendas. Id enim omnino subaudiendum, haud minus quam in tertio Kalendas vel secundo, si diceretur. Fac dici, nam et exempla reperiuntur. Ut secundo Kalendas dicitur, pro secundo ante Kalendas, ita omnino et pridie Kalendas, pro pridie ante Kalendas.
ante ob frequentem et usitatam loquendi numerationem in omnibus mensis diebus, ante Kalendas, Nonas, et Idus. Nam illa altera quae secundo vel tertio die Kalendas, et subaudietur ante: Sed si velim in primo casu id enunciare, hic dies est secundus vel tertius Kalendas, haud sane, etc.
Amice Lector, Quae supererant in hac Epistola, quia , nescio quo fato, periit, et operae, urgente necessitate, admodum properabant, non potuere satis tempori ex ipso Autographo denuo describi; quare hic finem fecimus, proximis nundinis volente Deo, aut etiam maturius, quod reliquum erat pertexemus, et adjiciemus praeterea Alterum Tomum reliquarum Epistolarum ad Viros Cll. et Doctissimos, Rivetum, Sarravium, Grotium, Vossios, Gronovium aliosque plurimos, ad Annum CIC. IC. CXL.
ILlustrium et Praepotentium D. D. Ordinum Foederatarum Belgii Provinciarum Decreto cautum est Antonio Clementio, ne quis tredecim annis sequentibus, citra ipsius voluntatem, in hisce Regionibus ullo modo, sive omnes, sive ex parte, imprimat, aut alibi impressas in has Provincias inferat aut divendat EPISTOLAS CLAUDII SALMASII. Qui secus faxit, tum Exemplarium omnium confiscatione, tum praeterea trecentorum Aureorum mulcta damnas esto: prout latius patet in ipso Diplomate, dato Hagae-Comitum, in Conventu Potentissimorum D. D. Ordinum Generalium Foederati Belgii. XXIV. Augusti: CIC IC C LVI.
W. Van Geuckelom, vt.
Ex Mandato D D. Ordinum Generalium S.
N. Ruysch.
EX potestate quae mihi a Potentissimis D. D. Foederatarum Belgii Provinciarum Ordinibus facta est, Tibi soli, Adriane Wijngaerden, pro amicitia quae mihi tecum intercedit, permitto, uti hunc Tomum EPISTOLARUM CLAUDII SALMASII, qui primus est, Typis tuis excudas et divulges: ne quis alibi alius praeter Te, cupio, sive jubeo, ex lege quam iidem Praepotentes Ordines dixere.
ANT. CLEMENTIUS.
ACcepi tuas, et cum his censuram conjecturae Anonymi scriptoris, de Suburbicariis Regionibus et Ecclesiis, auctore Iacobo Sirmondo, Societatis Iesu Presbytero, quam jam inde ex quo typis eam edi mihi significaras, et statim ac edita esset missurum promiseras, non patienter expectavi. Omne quod ab illo tempore tempus huc usque fluxit, etsi non longum fuit, mihi tamen longum visum est. Hic mos est scilicet magnae cupiditatis, ut moras oderit, et punctum temporis, lineam putet. Id te curasse habeo gratiam, et ut quam primum fidem tuam liberarem, et ne ego diu cuperem, quod tantopere cupiebam. Iam potes scire, aut, si nescis, saltem conjicere quanta cum aviditate scriptum illud legerim, cujus legendi tanto desiderio me flagrasse non ignoras. Quaeris quid sentiam? non hoc puto te petere, ut uno verbo quid mihi videatur absolvam, atque utrum probem an improbem, sic et simpliciter tibi indicem; nec si peteres, facerem. Nam profecto ridiculus essem si tantum me auctorem aut tanti meam auctoritatem haberi vellem, ut aut rationi praescribere, aut sola sine ratione sufficere possit. Non sum tam arrogans et iniquus, nec tam praeceps et judicii mei prodigus, ut sententiae ad hoc exemplum modumque, Pythagoreum plane, a me prolatae, amicos cedere potius, quam allatis rationibus credere, aequum existimem. Petis igitur, ni fallor, ut non solum quae mea sit super illo scripto sententia, ostendam, sed etiam quare ita sentiam, explicem. quid? an ut censuram illam recenseam, et quodammodo censoris agam censorem? urbicarius vel suburbicarius dicebatur, et urbicaria regio vel suburbicaria: quod territorium etiam urbanum vel urbicarium; suburbanum vel suburbicarium liceat appellare. nullum autem fere oppidum, nulla colonia, nullum municipium, quin aliquantum agri modum extra muros et circa muros adscriptum haberet et certis limitibus definitum, intra quem juris dicendi, coercendique magistratui illius municipii coloniaeve potestas esset, hoc territorium vocabant: Glossae, territorium, Regionem etiam Latini appellarunt. Saeculus Flaccus de conditionibus agrorum: Regiones autem dicimius, intra quarum fines singularum coloniarum aut municipiorum magistratibus jus dicendi coercendique est libera potestas. Nos etiam hodie omne illud spatium quod circa urbem aliquam certis finibus comprehensum est, intra quos fines urbicus magistratus juris dictionem coercitionemque habet, banleucam seu bannum leugae vocitare consuevimus. Iurisdictionis in urbe Roma summam penes urbis
urbicariae vel suburbicariae Regionis nomine intelligebatur. Sic accipienda Vrbicaria Regio, Cod. Theod. Tributa in ipsis speciebus inferri, Leg. II. quod peraeque in omni vino quod ex Vrbicaria regione cenfertur, observandum esse censemus. Romana Regio ab eadem ratione dicitur in Antiqua Inscriptione quam hic producemus:
POLLIO. IVLIO. CLEMENTIANO SVBVENTORI. CIVIVM NECESSITATIS. AVRARIAE. DEFENSORI LIBERTATIS. REDONATORI. VIAE. POPVLI OMNIVM. MVNERVM. RECREATORI VNIVERSA. REGIO. ROMANA. STATVAM COLLOCAVIT. CVRANTE. CL. PLOTIANO.
Romana regio, et Urbicaria regio eadem. haec ab urbe; sic enim annonaria regio Trebellio Pollioni Italia tota dicta est, quae annonarias regiones continebat, extra centesimum ab urbe lapidem omnes positas, et ideo ab uibicariis separatas. Urbicaria igitur regio quae urbicarias aliquot regiones complectebatur, ut annonaria, annonarias. Urbicariae autem regiones semper cum urbe conjunctae, et nunquam ab ea avulsae aut segregatae leguntur. sequebantur enim urbem urbicariae regiones: annonariae vero cum Italia ambulabant, immo totam Italiam constituebant. Hinc in Cod. Theod. multis locis urbicariae regiones ab Italia separantur. urbicariae et suburbicariae eaedem dicebantur. nam ut urbanus et urbicarius idem, sic plane suburbanus et suburbicarius. quod enim nullae viciniores urbi regiones, utpote quae omnes intra centesimum concluderentur, inde etiam a vicinitate urbis, suburbicariae et suburbanae dictae. Rus sub urbe, suburbicum, suburbicarium, et suburbanum idem. Haec Grammatici oleum olere dicent. oleant
Sub dispositione V. S. vicarii Vrbis Romae Provinciae infra scriptae: Consularia, Campaniae, Tusciae et Vmbriae, Piceni suburbicarii, Siciliae, Corrector Apuliae et Calabriae, Bruttiorum et Lucaniae, Praesides Samnii, Sardiniae, Corsicae, Valeriae. Mirum vero cum omnes supra scriptae provinciae ex sententia censoris suburbicariae fuerint, quod vicario urbis scilicet parerent, unam duntaxat ibi nominari suburbicariam, nempe Picenum. quo jure, quo privilegio Picenum suburbicarium dicitur, caeterae non dicuntur? omnes eodem jure, eadem conditione censentur, ut non et eodem nomine censeantur quae ratio officere potest? omnes sunt suburbicariae, omnes sub urbis vicario constitutae, quî sit igitur, ut quod omnibus debetur, una possideat? quod omnibus
suburbicarii, cum Picenum illud quod inter provincias suburbicarias numerabatur, et eas quae vicarii urbis administrationi tantum subessent, nonnisi de suburbicario posset accipi? nam quis poterat istic errare? aut quis Picenum annonarium pro suburbicario intelligere quod ibi locum haberet, ubi provinciis annonariis locus non erat, sed solis suburbicariis? expecto quid ad haec censor responsurus sit. Constat annonarias regiones et suburbicarias fuisse diversas, qua de re nec ipse dubitaverit. sic annonarium Picenum aliud a suburbicario. Tuscia suburbicaria non eadem cum annonaria. annonarium Picenum vicario Italiae subjectum: suburbicarium, vicario Urbis. Idque etiam censurae auctor agnoscit. At cum idem velit suburbicariarum nomine omnes censeri, quas sub se habebat vicarius urbis. inter eas autem quae ab illo vicario regebantur recenset Notitia, Campaniam, Umbriam, Samnium, Apuliam, Calabriam, Bruttios, Lucaniam. si vera ejus sententia est, certa statui potest, has omnes provincias suburbicarias fuisse, non annonarias. Sed quid Trebellio respondebit, qui easdem illas provincias Italiae accenset et in annonaria regione ponit? verba ejus haec sunt: Pudore tamen victus vir nimium severus, eum quem triumphaverat correctorem totius Italiae fecit, id est, Campaniae, Samnii, Lucaniae, Bruttiorum, Apuliae, Calabricae, Etruriae, atque Vmbriae, Piceni et Flaminiae, omnisque annonariae regionnis. quibus verbis plus quam manifestum est, Italiam et annonariam regionem de eadem ab auctore dici, et indiscriminatim utramque poni. Tota enim Italia, et omnis annonaria regio, res diversa non est, sed eadem omnino. omnis annonaria regio, totam Italiam sic proprie dictam constituebat; et tota Italia omnem illam regionem annonariam continebat, quae generali nomine de omnibus Italiae regionibus annonariis dicebatur, ut urbicaria de urbicariis. Valde autem observandum est in illo Catalogo provinciarum Italiae vel annonariae regionis apud Trebellium, nullam suburbicariam provinciam inveniri. Duae erant quas certo constat suburbicarias fuisse: nam ita passim a Veteribus nominantur, Tuscia et Picenum. eae non habentur in illo numero. Nam Picenum quod ibi memoratur, et cum Flaminia junctim ponitur, annonarium erat, non suburbicarium. Tuscia item ilia quae Umbriae conjuncta recensetur, annonaria fuit,
de extraord. munerib. in qua aperte Sicilia ab urbicariis regionibus. secernitur. nonne haec diserta verba sunt? Non enim per Italiam tantum, sed etiam per urbicarias regiones, et Siciliam patrimonialium et emphyteuticorum fundorum vires secundas esse perspeximus. Nihilominus tamen rem se factam habere putavit, et lepido argumento sic sibi consultum ivit: Siciliam in ea Lege ab urbicariis regionibus separari, non quia urbicaria esset et ipsa, sed quod curandis patrimonialibus et emphyteuticariis fundis peculiarem haberet rationalem, et alium ab eo qui urbicarias regiones procurabat. non possum pati quin rideam. an tu haec poteris sine risu legere? non sane putem, si bene mihi cognitus es, ita digna res est tuo cachinno. vide sis mihi acumen. Sicilia separatur ab urbicariis regionibus, non quod diversa, sed quod diversum haberet rationalem, bona profecto ratio, haerebat nisi sic se expedisset. Est quod gaudeam me non tam acutum esse natum: nam ut rem video, in his minus saepe falluntur, qui minus acuti sunt, ut sum rudis et simplex, ita continuo collegissem, Siciliam quod tam disertim ab urbicariis regionibus in ea lege distinguatur, et quod diversum ab urbicariarum rationali habuerit rationalem, certo non posse dici urbicariam, nec de urbicariis unam regionibus fuisse: quin imo ideo non eundem qui suburbicariis procurabat, ei praefuisse rationalem, quia ipsa suburbicaria non esset. Hoc eodem quo Sirmondus utitur argumento, facile etiam probari posset, Italiam fuisse totam suburbicariam. nam et illa
Rationalis rei privatae per Italiam: Rationalis rei privatae per urbem Romam et suburbicarias regiones: Rationalis rei privatae per Siciliam: Rationalis rei privatae per Africam. Sic Africa etiam inter suburbicarias fuerit quod suus illi et peculiaris rationalis esset, si vera censoris ratio est: et secundum hanc eandem rationem Illyricum quoque cui et rationalis erat, suburbicarium fuisse oporteret. Qui Rationalis in illa Notitia per urbem et suburbicarias regiones simpliciter et absolutè dicitur, an eum non per omnes suburbicarias, sed per quasdam tantum procurasse intelligemus? Atqui putabam qui suburbicarias generaliter dixerat, nec aliquem ex his exceperat, de omnibus intellexisse. Excepit vero, si Sirmondo bene creditur, tres provincias istas, Siciliam, Sardiniam et Corsicam, quae suburbicariae fuerunt, nec tamen suburbicariarum nomine comprehensae sunt. Per tres illas provincias Rationalis unus fuit, qui trium provinciarum Rationalis vocabatur. sic enim appellatur in inscriptione legis unicae Constantini, Cod. Theod. de communi dividundo. in qua miror non additum fuisse, Gerulo trium suburbicari arum provinciarum rationali. ita sane oportuit, si suburbicariae fuere. Sed profecto satis hic multos rationales video, nullam rationem. quid enim? omnibus provinciis suburbicariis duos dat Rationales, quorum alterum suburbicariarum regionum Rationalem dictum esse vult, et si omnes ille sub sua procuratione suburbicarias non haberet; alterum autem qui partem suburbicariarum administraret, nunquam tamen suburbicariarum Rationalem appellatum, sed Siciliae tantum aut trium provinciarum, hoc est Siciliae, Sardiniae, Corsicae. Hoc an cuiquam fieri verisimile possit, nescio, mihi certe non fit. Alius igitur erit per urbem et urbicarias Rationalis; alius per Siciliam, Sardiniam, et Corsicam, et aliquis putabit has provincias fuisse suburbicarias? ut ne cuiquam maledicam facile mihi imperare possum, sed profecto ne de eo male sentiam qui ita censet, nullo modo queo a me impetrare. Quanto simplicius erat, et ingenuo viro dignius, veritati sponte manum porrigere, quam in hos se laqueos inducere, e quibus eum mira, ut putabat, ingenii velocitate ac dexteritate expeditum, rursus impedivimus, atque ut in eodem luto haereret, fecimus, unde pedem quaerens evellere frustra sudabit. Sed qui in Sicilia rimam repererat qua evaderet, repidamque rationem excogitaverat qua provinciam eam suburbicariam faceret, etsi non eundem cum suburbicariis agnosceret Rationalem, quid in Campania facturus sit, scire ad modum
de indulgeniis debitorum, manifesto a suburbicariis sejungit his verbis: praeter censuales functiones Campania quam et vetustatis gravior onerat adscriptio, et post hostium vastavit incursio, peraequatis territonis nonam partem tatnummodo praeteriti assis publicarum toleret functionum. Picenum vero et Tusciam suburbicarias regiones septimam tributorum ad supputationem professionis antiquae per universos titulos jubemus agnoscere. Nihil heic loci relictum est acumini solertiaeque censoris, ita plane haec verba indicant, et tantum non clare clamant, Campaniam non fuisse de suburbicariis regionibus, quae nec usquam suburbicaria nominata invenitur, et in hac lege ab urbicariis regionibus eo ipso discernitur, quod Tuscia et Picenum suburbicariae regiones dicantur, ipsa non dicatur. Nam et haec diceretur, opinor, si esset, aut nec illae dicerentur: quippe si ista non minus quam illae suburbicaria, cur illis potius quam huic id nominis ajdungeretur. Non deerit fortasse quod respondeat. Campaniam nimirum totam fuisse suburbicariam, ac partem Piceni alteram annonariam, alteram suburbicariam dictam esse: Tuscias item duas his cognominibus divisas. distinctionis igitur gratia Picenum et Tusciam, suburbicariae regiones fere semper cognominatae sunt, ut a Piceno et Tuscia annonariis discerni haberent. Nihil nos movebit; nec morabitur ejusmodi responsum: quippe qui certum habeamus et exploratum, Picenum suburbicarium et Tusciam suburbicariam, partes Piceni et Tusciae appellatas eas esse, quae propiores vicinioresque urbi essent, et intra centesimum comprehensae clauderentur: quae vero longius recederent earumdem provinciarum partes et extra centesimum exclusae summoverentur, annonarii Piceni et Tusciae annonariae nomine venisse. Ea propter Campaniam, quae tota seclusa esset a centesimo milliario intra quem ambitum positae provinciae suburbicariae dicerentur, nec posse dici, nec unquam esse dictam suburbicariam. Quod si contra pertendetille, non solum Campaniam, sed et Samnium et Calabriam et Apuliam et Lucaniam, et reliquas quae ad vicarii urbis dispositionem spectabant, suburbicariarum regionum nomine olim fuisse notas, faciat nos, si potest, ut sciamus, quid causae fuerit quamobrem alteri Piceni parti nomen annonariae regionis inditum sit, altera vero suburbicaria sit appellata. cur item altera Tuscia annonaria, altera suburbicaria meruerit appellari; cum reliquas omnes suburbicarias tantum modo fuisse velit. Atqui quas hic suburbicarias nos jubet credere, paulo ante docuimus apud Trebellium annonarias dici, et annonariae regionis titulo universas ab illo comprehendi. Aut igitur doceat nos annonarias et suburbicarias easdem esse: aut si id non poterit, ostendat nobis falsum esse Trebellium qui annonarias facit, quas ipse suburbicarias: aut si non falsus est Trebellius,
Correctorem totius Italiae fecit, id est Campaniae, Samnii, Lucaniae, Bruttiorum, Apuliae, Calabriae, Etruriae, atque Vmbriae, Piceni et Flaminiae. eadem fere provinciarum Italiae enumeratio. Cod. Theod. de indulg. deb. leg. VII. Campaniae, Tusciae, Piceni, Samnii, Apuliae, Calabriae, sed et Bruttiis et Lucaniae, ex omni praestationis modo quem antiqua solemnitas retinebat, quatuor partes jubemus auferri. Atqui omnes illae provinciae quae a Trebellio commemorantur, et Italiae nomine comprehenduntur, non Italiae sed urbis vicario postea subjectae sunt. Trebellii igitur
de integri restitutione, centesimum urbis milliarium ab Italia discriminat: Placuit post completum XX. et v. annum, ex eo quo vicesimi et sexti anni dies illuxerit ad interponendam contestationem in urbe Roma usque ad anni tricesimi extremum diem spatia prorogari, et intra centesimum urbis Romae milliarium, si tamen ab iis judicibus qui Romae sunt, fuerit judic andum. Per omnem vero Italiam usque ad anni vicesimi et noni finem. In ceteris omnibus provinciis usque ad completum annum XXVIII. Vides usque ad centesimum ab urbe lapidem Italiam non esse, a centesimo Italiam dici incipere. Quo igitur nomine notum erat illud omne spatium quod ab urbe ad centesimum usque milliarium patebat? quo? quo alio putamus quam urbicariae regionis? urbicarias ergo regiones include bat centesimus, Italiam exeludebat. illae ipsae nimirum sunt urbicariae regiones centesimo lapide inclusae, quas et Theodosius codex et Imperii Notitia passim separant et secernunt ab Italia. At censor idem mensorque novus suburbicariarum regionum non modo extra centesimum lapidem fines earum promovet, sed nullum non lapidem movet, ut quo amgliores ei limites constituerit, eo brevioribus Italiam coerceat, et angustet: cui non plures, sed illas tantum septem regiones assignat, quas sub sui juris administratione Italiae vicarius habebat. Adeo scilicet res in contrarium verterat, ut quae olim provinciae extra Italiam positae, non Italiae, sed Galliae Cisalpinae nomine Romanis censebantur, de his fere solis postea Italiae nomen usurpatum sit. Hoc credatqui volet, non ego credo. His tamen finibus, nec latioribus, Italiam a Synodo Sardicensi circumscribi probare conatur, cum ab Italia
urbem et Italiam cum dicunt, urbis nomine non tantum continentia urbis aedificia intelligunt, sed etiam centesimum lapidem, hoc est urbicariam regionem totam comprehendunt. Nulla per illa tempora praeter has duas in Italia Dioecesis fuit. Praeter, inquam, Romanam et Italiam: Romam et Mediolanum. Oportet igitur alterutri ex his duabus provinciis Calabriam et Campaniam et Apuliam subjectas fuisse, Romanae scilicet vel Italiae. Ad Romanam provinciam pertinuisse nullo modo ex verbis Synodi Sardicensis, ut concepta sunt, evinci potest. Nam vox E magna Roma Italiaque universa, ex Calabria, Apulia, Campania, Bruttiis. aut malus est interpres, aut simpliciter malus est, aut utrumque. quam subtiliter sibi visus est disjunxisse quae in Graecis conjunguntur! malo hercle suo tam versutus vivit. Nam saepius isto nomine nobis os praebebit, fideli autem interpreti ea verba sic vertenda fuissent: E magna Roma, et Italia universa, Calabria et Apulia, Campania, Bruttiisque. liceret etiam ita vertere: Et Italia universa, id est Calabria, et Apulia, Campania, Bruttiisque. sic enim Trebellius in Tetrico seniore: Correctorem totius Italia fecit, id est Campaniae, Lucaniae, Apuliae, etc. ubi ne omnes quidem Italiae provincias nominatim posuit, sed aliquot posuisse contentus adjecit, omnisque annonariae regionis. sic Iulianus leg. XXVII. Cod. Theod. de appellationibus, cum universam ex tota Italia appellationem praefecto praetorio decerneret, aliquot tantum Italiae provincias nominatim expressit hoc modo: de Sardinia, Campania, Calabria, Bruttiis, et Piceno, AEmiliae et Venetia et caeteris, interpositas appellationes laudabilis sublimitas tua, more solemni debebit audire competenti appellatione terminandas. Eodem plane modo Athanasius posito Italiae nomine, et aliquot ex ea provinciis nominatis, subintelligendas reliquas reliquit: alias dignum quaeri esset, cur Sardicensis Synodus et Athanalius tres tantum illas provincias nominaverint, caeteras dimiserint innominatas, quae non minus tamen ab Italia separari debent, quam illae tres. Samnium, Lucania, Valeria, Tuscia, Umbria, Picenum suburbicarium, ab Italia etiam erant exclusae, nec Italiae nomine censebantur, si vera Sirmondi censura. Cur igitur ex illis omnibus ab Italia seclusis provineiis solae tres a Synodo Sardicensi nominantur, Campania, Apulia, Calabria? An eo praetermissae sunt, quod sub quibus equorum usus, in qua per urbicarias regiones inhibitum a se usum equorum scribit Imperator, quem per Apuliam et Calabriam, per Bruttios et Lucaniam atque Samnium inhibuerat, quae omnes provinciae sub potestate fuere vicarii urbis. Haec ille, quae an vera sint jam faxo scies, et res ipsa indicabit. leg. III. Cod. Theod. titulo quo supra, ita scribit imperator: Cum omnifariam urbicarias regiones ab omnicrimme, et assiduis abactorum rapinis quietas esse cuperemus, eousque intemio nostra prospexit, ut istis in locis equo vehi his tantummodo liceret, quos ab hujusmodi sceleris suspicione locus aut dignitas vindicavit. Sirmondus urbicarias regiones in illa lege interpretatur esse Apuliam, Calabriam, Bruttios, Lucaniam et Samnium, quod hae sub dispositione vicarii urbis essent, atque ideo, ut ipse putat suburbicariae censerentur. Sed cum lex, suburbicarias dicendo nullam excludat earum, quibus hoc nomen convenire potest, cur ipse tam anguste interpretatus est, ut multas in hunc numerum non retulerit, quae et vicario urbis parebant, atque inde, si fas est credere, suburbicariae etiam dicebantur? cur Campaniam omisit? cur Tusciam et Umbriam? cur Siciliam denique et Corsicam et Sardiniam? an non et istae omnes sub dispositione vicarii urbis, et per consequentias, urbicariae? video quid illi obstiterit quo minus et istas illis admisceret et eodem congregaret. Lex enim prima. Cod. eod.
pro praefectis praetorio dicitur, in urbe Roma sinitimis que provinciis.
L. AVR. AVIANO. SYMACHO V. C. PRAECTO VRBI. CONSVLI.
Vicarius urbis, ut ex hac inscriptione apparet, habebat sub sua administratione urbem, et urbi finitimas provincias. Sed quis nobis istas definiet finitimas, aut quos usque ad fines finitimae dicentur? finitimae certe suburbicariae, ut nullae magis: centum quippe millibus P. ab urbe non longius aberant, etiam quae longissime. finitimae tamen etiam dictae quaedam extra centesimum. Novella Valentiniani de suariis boariis, Lucaniam et Campaniam vicinas provincias vocat, quarum utramque extra centesimum esse sitam nemo nescit. verba Novellae: de vicinis provinciis. i. e. Lucania M. Quadringentorum, Campania M. nongentorum quinquaginta solidorum debita emolumenta oportet decerni. Male hodie, Lucania AEmilia pro Lucania mille. sic Umbria et Tuscia annonaria, vicinae etiam provinciae, quamvis ultra centesimum constitutae. Siciliam quoque suburbanam provinciam vocant Cicero et Florus. hae omnes provinciae sub vicaria potestate fuere. Latius igitur patent finitimae quam suburbicariae. omnes suburbicariae, etiam finitimae, sed non omnes quae finitimae censebantur, suburbicariae fuerunt. Finitimarum ut laxa et lata significatio sic vaga et incerta. at suburbicariarum certa, stabilis et fixa. Hinc Notitia imperii cum mentionem facit Rationalis rei privatae per urbem et suburbicarias provincias, et Procuratoris per urbem et urbicarias regiones, non explicat quaenam illae sint, nec earum nomina memorat, quod notum scilicet omnibus esset, nullas suburbicarias esse praeter eas quae centesimo ab urbe lapide quoquo versum circumscriberentur. Suos igitur illae fines certos et perpetuos, et immutabiles immobilesque habuere: nec unquam ullae factae ex suburbicariis non suburbicariae, aut ex non suburbicariis suburbicariae, nec ullo in tempore ampliatus earum numerus aut deminutus legitur: sic nec praefecti urbis ordinaria jurisdictio dilatata unquam est aut contracta, sed semper iisdem finibus delimitata est, et intra centesimum urbis stetit, quibus terminis omnis urbicaria regio definiebatur. quod si vicaria potestas nullas alias sub se provincias habuisset, quam suburbicarias, profecto eadem imperii Notitia quae procuratorem rei privatae per urbem et suburbicarias regiones fuisse notat, item Rationalem per urbem et urbicarias, non aliter provincias urbano vicario subditas designasset, quam hoc modo: Sub dispositione V. S. vicarii urbis Romae, urbs et provinciae suburbicariae. quid enim fuit necesse singillatim eas recensere, et omnium nomina adponere? praeterea quorsum attinuit in iis recensendis quasdam ex illarum numero hac veluti nota ac peculiari signo ab aliis distinguere, ut suburbicariae dicerentur? si omnes suburbicariae, cur una tantummodo ita vocatur inter eas, quibus ut idem juris competebat, sic idem nominis congruebat?
de Tironibus. Incipio tandem intelligere. provinciae et regiones simul dictae sunt post Constantinum quae ante id temporis regiones tantum vocabantur. Sed quaero unde provinciae appellatio sub Constantino? et cur tandem receptum in Italia provinciae nomen, et Italiae regionibus inditum? An quod primus omnium Constantinus praesidibus, correctoribus, et consularibus regendas Italiae regiones commisit, atque inde factae sunt praesidales, correctoriae et consulares in Italia provinciae? Certe si primus earum administrationem auctor et institutor in Italia Constantinus dici potest, nec negari potest, quin illa unica sit ratio, quae Italiae regiones, ut provinciae dicerentur, effecerit. quid enim aliud causae possit afferri, cur provinciae sint appellatae, quae prius regiones nuncupabantur? At si longe ante Constantini imperium, jam inde ab Hadriani, constat totam Italiam per partes, variis temporibus varie, modo a consularibus et proconsulibus, modo a juridicis correctoribus administratam fuisse. quis hunc aliorum injustum censorem eripiet, quo minus nostrae justae castigationi et censurae hoc nomine subjaceat, quod provincias demum natas sub Constantino in Italia asserit, quas tanto ante tempore notas fuisse certum est. Scribit Spartianus Hadrianum quatuor Consulares per omnem Italiam judices instituisse. Qui Spartiano sunt Consulares; Appiano, qui Hadriani ipsius aetate vixit, Quid enim aliud laeso patrono concessum, quam ut cente. simum ultra lapidem in oram Campaniae libertum releget? Nam ita apud Tacitum legendum, centesimum nempe non vicesimum. assentior Anonymo. postea
Septima inquit, Provincia Campania ab urbe Roma usque ad Siler Lucaniae fluvium perducitur. Ita etiam accipienda apud illum vox Campaniae, ubi Valeriam inter Picenum, et Campaniam statuit. Sic plane Campaniam accipit vetus Notitia Vaticana in catalogo Episcoporum qui suffraganei Romanae sedis erant. Nam in Campania collocat, Tibur, Anagniam, Signium, Fundos, Cajetam, Terracinam, quas omnes urbes de indulgentiis debitorum. Non tamen ignoro totum fere Latium aut magnam ejus partem Campaniae adjectam, ejusdem Consulari paruisse, nec unquam regionem illam, peculiarem Consularem aut Rectorem habuisse. Atque hinc factum arbitror ut postea in Campaniae nomen concesserit. Quidquid hujus sit, nemini jam ambigendum est, quin haec quarta fuerit regio suburbicaria, quae Latium vetus et novum continebat, et usque ad Campaniam procedebat. Hae quatuor in totum regiones suburbicariae fuere, quae universam urbanae praefecturae administrationem constituebant, et intra quas ut centesimo lapide comprehensas juris dictionem suam Praefecto licebat exercere, Tuscia scilicet suburbicaria, Picenum suburbicarium, Valeria, Latina regio, ex quibus duae, Tuscia et Picenum, latus urbis ad centesimum patens, Occidentem Septentrionemque versus, claudebant; alterae duae, Valeria, et Latina regio, latus ad Orientem Meridiemque porrectum centesimo tenus obtinebat. fingat, faciat quodcunque potuerit; dicat, doceat, quodcunque voluerit Sirmondus, nunquam plures aut pauciores his quatuor efficiet, ut sint suburbicariae regiones. multis in locis meminit suburbicariarum regionum Codex Theod. uno etiam in loco unicoque numerum earum expressit. Is est leg. I. tit de calcis coctoribus, ubi sic habetur: Quin etiam volumus non personas sed ipsos fundos titulo hujus praestationis adstringi: vecturarios etiam ex quatuor regionibus trecentos boves praecipimus dari, Sed quae
Ex quatuor urb. regionibus. vel; Ex quatuor regionibus suburb. hoc est, ex quatuor urbicariis regionibus; vel, ex quatuor regionibus suburbicariis. Sic erim compendiose scribebant, urb. pro urbicariam. Magno in notis juridicis. PIC. ANN. Piceno annonario. PIC. VRB. Piceno urbicario. P. Diaconus de notis literarum PIC. VRB. Piceno urbicario. male orbicario vulgo legitur. Ita etiam corrigendum in notis juridicis incerti authoris. ex illis quatuor regionibus urbicariis, duae solum, Tuscia nempe et Picenum, suburbicariae apud veteres cognominatae inveniuntur. cujus rei haec ratio est. erat enim Tuscia annonaria, erat et annonarium Picenum. quae pars Tusciae intra urbicariam regionem et centesimum conclusa erat, ut distingueretur ab illa parte quae extra centesimum cadebat, ipsa urbicaria, altera vero annonaria appellata est. hoc idem et in Piceno obtinuit. At Valeria ideo suburbicaria nusquam lecta est, quod nulla Valeria esset non suburbicaria. nulla, inquam, Valeria annonaria. Hinc Trebellius qui in Tetrico seniore omnes annonarias regiones enumeravit, Valeriam in eo numero non posuit, cum nullam tamen earum quae viciniores urbi essent, annonariarum praetermiserit. Idem de Latina regione dicendum, quae tota et integra intra centesimum lapidem constituta erat, ac proinde urbicaria tantum erat, et nulla sui parte poterat annonariae sibi nomen acquirere. Haec jam pluribus docuerat Anonymus, sed in eo sententiae ejus adstipulari non possum, quod de novo et vetere Latio duas regiones faciebat, ut quatuor urbicarias inveniret. Latium olim usque ad Circejos a Tiberi pertendebat. postea usque ad oppidum Sinuessam protendi coepit. Sic duplex illud Latium non duae regiones sed una quae
Nunc haec peracta pars est, quae de regionibus urbicariis agit, jam ad alteram transeamus, quae de suburbicariis Ecclesiis tractat. Sirmondus qui videbat vi veritatis se in has angustias coactum, ut necessario si homo esse vellet, fatendum haberet, suburbicarias regiones non solum intra Italiam omnes fuisse, sed ne omnes quidem Italiae provincias ita dictas esse, eo confugit,
ut vel ille AEgypti, vel hic Occidentalium Ecclesiarum sollicitudinem gerat. Nam qui AEgyptum in Dioecesin Alexandrino Episcopo assignabat, debuit et Romano Episcopo in comparatione, nominatim et expresse Dioecesin adscribere, quae AEgyptiacae responderet. Nimis quippe vagum et incertum et ambiguum suburbicariarum vocabulum, si de omnibus accipi placeat Ecclesiis quae specialem Episcopi urbici Dioecesin constituebant. quantamcunque enim aut quantulamcumque tibi finxeris illam fuisse Dioecesin, eam semper suburbicariarum nomine possis intelligere. finge non toto Occidente, sed Occidentis parte aliqua eam circumscriptam, ea utique etiam suburbicaria futura est, et omnes
tot enim compagibus, altum Aedificat Ecclesiae caput. Nihil est apud me admirationi loci. totam eam jam fateor consumpsisse, tam multa miranda in tantulo libello hactenus vidi et legi, quod nisi esset, possem eam hic belle exercere; ita alia longe mirissima nunc sese offerunt, quasi cetera nusquam mira forent. Quis Romanae urbis Episcopum, Primatem Italiae unquam appellavit? quis Patriarcham
Episcopos singularum civitatum, Metropolitas Provinciarum, Primates seu exarchos Dioeceseôn, et qui sive sedes proprie dictas regebant, Patriarchas. Scilicet hoc illi restabat, ut qui novas provincias suburbicarias constituisset, novas eodem nomine Ecclesias construxisset, post omnia novas quoque hierarchias conderet et novos crearet praesules. Quid plus faceret Pontifex summus cum tanto suo imperio tantaque potestate? sed ille non potest errare. Hic vero novus noster non minus jam Pontifex quam censor tam saepicule errat, ut prudentem scientemque errare credam. quid ita inquies, et quam ad rem? mala mens, malus animus. ut fatuos et bardos induceret in errorem, ut minus cautis imponeret, ut id denique quod studebat efficeret, an parva res, aut parva ratio est? Age igitur quoniam de industria fortasse et libenter errat, nec errationis compendium ut faciat facile adduci potest, vi et ingratiis coactum in rectam viam compellamus. Iam in principio ut statim quod perperam struxit diruamus, tam male primatem apud Latinos, quam apud Graecos
Ubi manifesto, vel puellae, pro et puellae ponitur. Sic accipitu et in Cod. Theod.
quibus equorum usus, leg. ult. Pastores Valeriae provinciae, vel Piceni uti equinis animalibus non jubemus, Valeriae vel Piceni, pro, Valeriae et Piceni. eodem plane modo loquutus est et Iulius Frontinus in libello de Colonis: pars vero Camporum et Sylvae regionis Campaniae vel Aureliae a Divo Augusto veteranis data fuit. id est, Campaniae et Aureliae. Nam Campania et Aurelia duae diversae Provinciae, ut notum est. idem alio loco: pars vero Camporum et Sylvaeregionis Campaniae, vel totius Aureliae ante a Divo Augusto veteranis pro parte data fuit. id est, et totius Aureliae. eadem loquutio in Concilio Taurinatensi can. v. juxtalitteras memorabilis memoriae Ambrosii Episcopi, vel Romanae Ecclesiae sacerdotis dudum latas, pro, Ambrosii Episcopi, et Romanae Ecclesiae Sacerdotis. Sexcentis locis hoc loquendi genus apud Anastasium Bibliothecarium occurrit. Unum aut alterum huc attulisse satis erit, qui ad manum. in Stephano tertio: et suae jurisdictioni civitatem hanc Romanam, vel subjacentia ei castra subdere indignanter asserebat. et paulo post ead. pag. et de iniquitatis filii morsibus Romanam hanc urbem vel cunctam Italiam provinciam liberaret. pro, hanc urbem et cunctam Italiam. Sed ut ad rem redeam, suburbicarias Ecclesias quarum sollicitudinem Ruffinus et regimen Romano antitisti assignat, ut Alexandrino, AEgyptiacarum. Licet omnia feceris, etiamsi sexcenti contra dicant, et contra sentiant Sirmondi, non alias possis accipere, quam quae in suburbicariis regionibus seu provinciis erant sitae, quam enim ridiculus et ineptus et non ferendus esset, qui Egyptiacas provincias ab Ecclesiis Aegyptiacis faceret diversas, et Italicas regiones ab Ecclesiis Italicis, quique Africanas provincias alias, alias esse diceret Ecclesias Africanas, aut ab Ecclesiis Gallicanis, seorsim statueret Gallicanas provincias. tam profecto ineptus ille et ridiculus, et non ferendus est, qui suburbicarias Ecclesias a suburbicariis regionibus seu provinciis antumat separandas; et suburbicarias quidem provincias eas fuisse dicit quae sub vicarii urbis dispositione essent, quae et intra Italiam continerentur, et partem tantum Italiae comprehenderent, suburbicarias autem Ecclesias apud Ruffinum esse quaecunque ad Romani Episcopi Dioecesin pertinerent specialem, quo nomine universae Occidentis Ecclesiae intelligerentur. Nihil tam absurdum a quamlibet insulso aliquo homine fingi posse existimem, quin id istius ineptia commenti superet. An suburbicariae regiones temporibus Ruffini notae non erant? immo notissimae. Nam si quis illo tempore nominari audisset provincias vel regiones, tam notum habebat, quaenam illae essent quam quae AEgyptiacae aut Africanae aut Gallicanae. Hinc in Codice et Notitia Imperii, ubicunque earum mentio fit, non nominatim recensentur, sed simpliciter suburbicariae vocantur: nec enim obscurum tunc erat quaenam provinciae sic dicerentur. nullaene Ecclesiae in illis suburbicariis regionibus aetate Ruffini fuere? immo fuisse certum est: eae ipsae sunt igitur quae apud Ruffinum suburbicariae
De primatu Ecclesiae Romanae et aliarum civitatum Episcopis. Antiqui moris est, ut Episcopus urbis Romae habeat principatum; ut suburbicaria loca, et omnem provinciam suam sollicitudine gubernet. Poterat fortasse antea dubitari de Ruffiniana sexti hujus Canonis expositione, et suburbicariarum Ecclesiarum, ut ibi nominantur, notione. nunc non potest. Ita plane et aperte Vaticanus hic auctor, suburbicaria loca nominando, quas suburbicarias Ecclesias in eadem re exponenda Ruffinus dixerat, easdem fuisse declarat cum suburbicariis Ecclesiis suburbicarias regiones, qui et provinciam omnem Episcopi urbis Romae sic terminat, ut Ruffinus suburbicariis Ecclesiis. Suburbicaria porro loca et suburbicariae regiones, et suburbicariae provinciae, et suburbicariae etiam partes synonyma sunt, quibus significantur de extraordinariis muneribus, quae alibi passim eod. Cod. suburbicariae regiones, et suburbicariae provinciae appellantur: Ad virum clarissimum et illustrem praefectum Praetorio Italiae scripta porreximus ut ab actoribus et conductoribus patrimonii nostri, atque ab his qui jure perpetuo possederum extraordinarii muneris cessaret injuria: neque suburbicariis partibus tironum immineret exactio. Quae in hac lege XII. suburbicariae partes vocantur, eas lex IX. eod. tit. urbicarias regiones vocat. utraque enim lege conductores fundorum patrimonialium, et emphyteuticarii possessores per suburbicarias partes, sive urbicarias regiones ab extraordinariis muneribus excusantur. Lex illa nona ita habet: Non enim per Italiam tantum, sed etiam per urbicarias regiones et Siciliam patrimonialium et emphyteuticorum fundorum vires servandas esse perspeximus. Sic fuburbicariae regiones et suburbicariae partes eaedem. Et quis dubitat quin suburbicaria loca eadem quoque sint, cum suburbicariis regionibus et partibus? ô factum bene! beavit nos Sirmondus, et magnae isthoc nomine agendae illi gratiae, quod adeo illustrem locum et hujus totius quaestionis loca, ab altero suburbicarias Ecclesias, in eo sensu significatuque positas esse, quo tunc temporis suburbicariae regiones vel provinciae poni accipique solebant. Ostendat itaque nunc nobis et probet Sirmondus, qui suburbicaria loca totius Occidentis provincias interpretatus est, vel unam ex omnibus Occidentis provinciis, ab illius aevi scriptoribus suburbicariam esse appellatam: proferat authorem vel unum, ex bibliotheca
Si per obreptionem, his verbis: igitur sinceritas tua id ipsum per omnem Italiam, tunc etiam per urbicarias Africanasque regiones, ac per omne Illyricum praelata hujus or aculi auctoritate firmabit. Et Julianus leg. IX. eod. Cod. Siciliam et Italiam ab urbicariis regionibus secernit, atque etiam Africam: Exemplo Africae debent fundi patrimoniales et emphyteutici per Italiam constituti ab extraordinanis omnibus excustari. non enim per Italiam tantum, sed etiam per urbicarias regiones et Siciliam patrimonialium et emphyteuticorum fundorum vires servandas esse perspeximus. Notitia quoque imperii, Italiam, Siciliam, Africam, Illyricum ab suburbicariis regionibus manifesto secernit et sejungit: Sub dispositione viri illustris Comitis verum privatarum, Rationalis rerum privatarum per Illyricum. Rationalis rei privatae per Italiam. Rationalis rei pivatae per urbem Romam et suburbicarias regiones. Rationalis rei privatae per Siciliam. Rationalis rei privatae per Africam. Profecto si nec Sicilia nec Italia inter suburbicarias regiones, sed a suburbicariis regionibus diversae ac separes statuuntur, multo minus et Gallia, et Hispania, et Germania, et reliquae Occidentis provinciae longe ab urbe et suburbicariis locis dissitae, erunt suburbicariae. His tam apertis, tam probatis, tam confessis, tam manifestis rebus acquiescere non possunt duri capitones, et quamvis rationibus defecti, auctoribus destituti, pugnant tamen, et sententiam suam obstinate propugnant, invitisque omnibus omnimodo suburbicarias volunt esse, quae suburbicariae non fuerunt regiones. Haec plane vis est, nec enim ratio est. Hos si audire pergimus imperiosos et violentos dictatores, et eorum plusquam Manlianis parere imperiis paramus, rerum natura convellenda sedibus suis et commovenda nobis erit, et propius urbem admovendae provinciae ab urbe remotissimae. Inter suburbicaria Romae loca statuenda nobis erit Africa, erit Illyricum, erit Hispania. Suburbicariis iisdem locis adjungenda veniet
suburbicaria loca dixit, ut suburbicarias partes vel suburbicarias regiones eum intellexisse indubitanter pronunciemus, nobis est auctor. Hic autem cum ibidem provinciam Episcopi urbis Romae nominet, et eam in suburbicariis locis totam consistere faciat, quis ambigere potest, quin Romanam provinciam intelligat, quae ab Italia provincia separabatur, et solas regiones suburbicarias vel ut ipse dicit, suburbicaria loca complectebatur? Heac et Romana provincia et Romana regio dicebatur ut in veteri inscriptione quam initio hujus Epistolae posuimus, VNIVERSA ROMANA REGIO, et in Epistola Ignatii ad Romanos, ut suburbicaria loca et omnem provinciam suam sollicitudine gubernet. In Graecis autem de Alexandrino Episcopo sic habetur, omnem provinciam suam, referenda omnino sunt ad suburbicaria loca, intra quae scilicet suburbicaria loca omnis provincia urbis Romae Episcopi consistebat, ut Alexandrini intra illas provincias supra memoratas, AEgyptum, Libyen et Pentapolin: nihil clarius aut apertius verbis illis sexti canonis Niceni, quae tamen operire et infuscare conantur qui per ea dolent, et iniquo animo ferunt comparationem institui Romani et Alexandrini Episcoporum. Atqui hactenus illi tantum ibi inter se comparantur, ut eadem potestas et auctoritas in suam Dioecesin Episcopo Alexandrino concedatur, quae antiqua consuetudine Romanae urbis Episcopo in suam sibi specialem erat concessa. Nam et eodem canone sua etiam jura et privilegia eodem more modoque ceteris universae Ecclesiae provinciis servari jubentur, ut pari scilicet jure et potestate ab suis Episcopis administrarentur, qua Romanus et Alexandrinus suas sibi commissas Ecclesias. et provincias curare solerent et gubernare. verba canonis: percurrente divali jussione clementissimi principis restituta est Ecclesia Ravennatum sub ordinatione sedis Apostolicae, inquit Anastasius Bibliotecharius in Leone II. ad annum Christi DC. LXXXIII. postea tamen iterum jugum excusserunt, et diu diuque in illa ad vitanda scandala sedis Apostoliceae, ut inquit Anastasius in Leone secundo. Haud validissimum, inquies, hoc argumentum? nec ipse valde validum esse dico, verissimum tamen est, ex his quae ante attuli. Nam praeter Romanam provinciam quae quatuor regiones suburbicarias complectatur, et quae ab Episcopo urbis Romae, tanquam urbis Romae Episcopo, hoc est speciali suo Primate regebatur,
Haec habet, inquit, urbes, Tiburim, Carsilos, Reate, Furconam, et Amiternum, regionem que Marsorum, et eorum lacum qui Fucinus appellatur. Marsorum quoque regionem ideo intra Valeriam aestimo computari, quia in Catalogo provinciarum Italiae minime ab antiquis descripta est. Videtur autem de nomine non amplius cognita Valeria provincia eo tempore, quo Notitia illa Vaticana conscripta est, sed penitus, ut apparet, obliteratum tunc erat, et oblivioni traditum Valeriae nomen. Verum de nomine dividia esse non debet, ubi de re constare potest. Haec igitur secunda suburbicaria sit. Ab illo itaque Italiae latere quod ad meridiem, et mare Siculum versus spectat, eosdem, qui antiquitus constituti erant, terminos provincia Romana servabat adhuc infimis illis temporibus, quos et Ruffini aetate observavit, cum centesimus lapis ab urbe, suburbicariarum regionum limes et finis fuit. Post Marsorum regionem, Tusciam exhibet et nominat Notitia, et utramque comprehendit, suburbicariam et annonariam. Ruffini temporibus Romana provincia suburbicariam tantum Tusciam sub se habuit, postea vero procedente tempore, quod omnia mutare consuevit, sublato discrinine annonariae et suburbicariae regionis, etiam in Tusciam, annonariam fines promovit, et sic utraque Tuscia, vel potius integra Tuscia Romanae provinciae attributa est, et adjuncta illa pars quae extra centesimum procurrebat, et annonaria dicebatur. Quod facile factu fuit, immo etiam fieri debuit. Cum nullae enim jam amplius notae essent in Italia suburbicariae et annonariae regiones, nec per ista discrimina distingui posset, aut in duas partes dividi Tuscia, non pars ejus altera, ut olim, sed tota Romanae provinciae jure meritoque adscipta est. Haec tertia est regio suburbicaria provinciae Romanae, quae tamen hac parte, non in iisdem, quibus olim, mansit finibus, sed altera Tuscia, quae olim suburbicaria non erat, ob eam quam dixi rationem adjuncta et ampliata est. Post Tusciam, in eadem Notitia
Marchia vel Marcha apud illos limitem sonabat: hinc Marchiones limitum duces. Marchia igitur pro regione. inde Marchia, et Marchia Anconitana et aliae quaedam in Italia Marchiae, sub Langobardis natae notaeque. Marchiae autem nomine vetus illa Vaticana Notitia utrumque Picenum suburbicarium annonariumque complectitur. Sub ea enim Marchia ibidem omnes fere recensentur civitates provinciae Piceni. At Vmbria nulla etiam quondam inter suburbicarias regiones. nam ab illa Italiae parte statim post Tusciam suburbicariam, intra centesimum sequebatur Picenum suburbicarium, cui conjunctum Picenum annonarium, sed extra centesimum; vicina etiam Umbria, sed haec quoque extra centesimum. Cum igitur aetate Ruffini provincia Romana non ultra Picenum suburbicarium pateret, postea et in Picenum annonarium, et vicinam Umbriam limites suos extendit. postquam scilicet haeduae provinciae Picenum suburbicarium, Picenum annonarium, in unam provinciam sunt redactae, quae Marchia dicta est, barbaro illo saeculo et Langobardico regno, cujus temporibus Notitiam illam conscriptam fuisse nullus dubito. Tunc enim nullum amplius suburbicariarum regionum, quod ad nomen ipsum attinet, vestigium usquam extabat, sed nec provinciae Piceni. Nam utrumque Picenum tunc temporis sub Marchiae nomine comprehendebatur. quod ex illa Notitia, etiamsi aliunde non possemus, certo colligeremus. Atque haec quarta suburbicaria est. Sic latentes in illa Notitia quattuor suburbicarias eruimus et in apertum produximus. Iam satis igitur constat, satis certum est, satis denique comprobatum, quattuor numero fuisse suburbicarias, et intra has omnem Romanae urbis Episcopi constitisse provinciam, jam olim ab initio fundatae Romanae Ecclesiae ad tempora usque Ruffini, quibus postea recentiore seculo tres adjectae; non ut alia foret Romana provincia fecerunt, sed ut fines ampliores et latiores haberet, retento tamen eodem numero provinciarum. Tuscia enim annonaria suburbicariae adjuncta, et pro una provincia numerata est. Sic Picenum annonarium suburbicario adnexum sub nomine Marchiae, provinciam unam constituit, cui et Umbria ut vicina adjuncta est. Haec fuit specialis olim Episcopi Romani Dioecesis: Dioecesin dixi, quia ita etiam dici potest, et recte ab Anonymo appellata est, qui male propterea a censore reprehenditur. Plures enim provincias sub sese habebat illa Provincia Romana. Atqui unicam etiam aliquam provinciam Dioecesin interdum appellarunt. Sic Rhemensis Dioecesis apud Hincmarum, Epist. v. Dilectis fratribus et venerabilibus
Episcopis Rhemorum Dioeceseos. Haec habui quae ad te scriberem super hac de suburbicariis provinciis et Ecclesiis quaestione, ac censura Sirmondi. in qua quaestione explicanda si longior fui quam unius Epistolae angustiae sinebant, non ego sum accusandus, sed res ipsa in causa est, quae paucioribus exponi et enarrari non poterat. Sed sit Epistola, sit libellus, sit liber potius, et quicquid volueris, dum mihi apud te officii obsequiique ratio constet? Nam dum tibi obsequor, an Epistolae leges sequerer, parum curavi. quod si tibi etiam paulo acerbior in castigando Sirmondo fuisse videor, quam modestiae meae tibi cognitae conveniebat, primum cogitare debes, mihi cum censore rem fuisse, qui in iis quae peccarat, non nisi censorie tractari merebatur, ut quemadmodum acerbe ipse et exerte censuram egisset, sic vicissim alios in se acerrimos censores, si quid peccasset, experiretur. Vale et me ama. Ex Museo nostro Kal. Ianuariis CIC. IC. C. XIX.
PETIISTI a me saepius, Doctissime Menagi, tibi ut significare vellem, quid sentiam de Censura Balsacii tui in Herodem infanticidam, Tragoediam V. CL.; deque hujus ad eam Censuram Animadversione. Utrum nimirum hic recte ab illo reprehensus sit, an ille istum jure remorderit, et Censorem suum merito castigarit. Rem quidem a te peti non magnam, nec nimium difficilem fateor; sed quam ipse negare non possis, invidiosam mihi futuram, si Personam Judicis suscipiam inter ejusmodi partes, quales illi duo Viri memorati sunt. Norunt quippe omnes, eas inter me et Cl. illum V. simultates ab aliquot annis intercessisse, quae vix patiuntur eum pro amico haberi. Rursum ipse scis, et multi non ignorant, ita de me sentire ac loqui Balsacium tuum, ut pro benevolente agnoscere debeam. Vides, cum haec ita sint, duram a te mihi provinciam impositam, qua judicem amicum inter et inimicum sedere me cogis. Quis nisi iniquam, ut tempora sunt ac mores, a tali judice possit expectare sententiam? Nam quis hodie tam aequus rerum arbiter atque aestimator reperiri potest qui sustineat in bona causa Adversario favere, aut in mala velit amicum condemnare? Libentius equidem hoc in me Judicium reciperem, si praeviderem pronuntiari a me oportere, pro eo qui inimici animo adversum me affectus est,
Ut clarius omnia, quae ad ejus Adversarium confutandum faciunt dispiciantur ac discutiantur, Status Causae ante omnia ponendus est, quem dissimulare et eludere conatus est Herodianae Tragoediae Auctor, quo censuram Balsacij declinaret, ipsumque suae obnoxium redderet. Haec igitur Quaestio est; An
in Fabula Judaici Argumenti, rem superstitonis Graecanicae ponere potuerit V. Cl., et an per leges Tragoediae hoc illi licitum fuerit. De jure quidem constat, non licere, nec Auctor ipse qui reprehensus est, de eo pugnat: sed de facto agitur, an contra legem Tragicam commiserit, tale quid admiscendo, quod frontibus adversis pugnaret, et Angelos ex Religione Judaica in eadem Scena inducendo cum Eumenidibus sive Furiis, ex Graecanica superstitione. Hoc a se admissum non negat V. Cl.; sed recte a se factum defendit quibus potest coloribus: nam omnia involvit ut se evolvat, definitionibus ineptis, digressionibus ad rem nihil pertinentibus, et originationibus vocum ab Oriente petitis insulsissimis et falsissimis: aquam plane obturbat, ut cameli dum bibere volunt; nam ipse non bibit, ne fundus cum ea conspicuus appareat. Sed ut ad lineam congrediamur, tempus est Causae disceptationem ingredi.
Omnes Gentes inter se differunt, lingua, habitu, moribus, institutis, religione. Unaquaeque gens potest lingua sua alterius gentis res gestas, sive privatim, sive publice referre, in sermone, in historia et in scena; dum in aliis decorum servet, hoc est in habitu, moribus, legibus, judiciorum formis, religionibus, et aliis rebus quae ad ritus proprios patriosque singularum gentium spectant. Nam vox Ritus haec omnia comprehendit. Sumamus ultimum quod de scena diximus, nam de hoc nunc quaeritur. Potest igitur Romanus Auctor suâ linguâ, hoc est Latinâ, in scena sua Fabulam exhibere Graecanicam, sive illa Comoedia sit quae privatorum vitam et actus repraesentet, sive Tragoedia, quae Heroum Regumque fortunas decantet: dum Graecorum hominum habitus et ritus imitetur et reddat. De habitu primum agamus. Graecorum habitus Pallium est. Hinc Fabularum palliatarum nomen, quae pro argumento habent Graecorum, id est pallio utentium hominum, vitam et gesta describere, atque in Theatro exhibere spectandas Romanis hominibus. Si Graeci quorum Personae in iis Fabulis ostenduntur, togati inducerentur, vitium esset maximum, et error non ferendus
Togatarum et Palliatarum discrimen. Nam Togatae sunt, ut recte definiunt Grammatici, quae scribuntur secundum habitus et ritus Togatorum, id est Romanorum. Ergo et Palliatae sunt, quae similiter scribuntur secundum habitus et ritus hominum Palliatorum, id est Graecorum. Quod et in aliis custodiendum est, ut unaquaeque Natio, quando Scenam ingreditur repraesentanda Spectatoribus, induta sui moris vestibus exhibeatur: Judaei, Judaico more vestiti; Persae, Persico; AEgyptii, suo. De Habitu igitur haec prior decori obseruatio. De Ritibus secunda. Rituum nomine Veteres intellexere mores, instituta, consuetudines, leges, judiciorum formas et nomina, cerimonias Religionis, et alia quaecumque Gentem unam ab altera distinguunt. Frustra autem observatur decorum in habitu, nisi etiam in ritibus teneatur. Nam et his non minus quam vestitu gens a gente dissonat et discrepat. Si AEgyptii hominis aut Judaei cadaver in scena ustulandum proponeretur, in decorum peccaretur, quia Judaei et AEgyptii cadavera cremare non solent; sed integra aromatibus condire et servare. E contrario qui Romani vel Graeci hominis corpus in scena odoribus aut bitumine medicatum narraret, contra leges Theatri faceret, quae decorum in ritibus custodiendum praecipiunt. Areopagus vix locum habet in alia Graeca Fabula, nisi Attica; multo minus in Romana habeat. Non hîc decorum servavit Plautus, cum in Amphitryone Tresviros nominavit. Inter ritus qui servandi sunt, et suis quique gentibus reddendi, praecipua est Religio. Nulla res est quae gentes a gentibus tanto discrimine dispescat: ne habitum quidem excipio. Nam saepe fit, ut aliqua gens alterius gentis vestitum assumat suo deposito. Nihil est quod facilius mutetur. Romanos penulatos pro togatis sub Augusto videre licuit. Ad alios etjam habitus postea desciverunt, et birros acceperunt. Religio vix exuitur, et constantius quam vestis retinetur, atque obstinatius
Iupiter Romanis. Nam et horum numen a Graeco cum ipso nomine. Ex composito quippe Iupiter. Iuno eadem quoque cum Ianus:
jugum. Iovis. Nam ita etiam declinatur veteribus Romanis; hic Jovis hujus Jovis. Verum de his alibi. Tametsi autem Ceres aliud nomen sit quam Iunonem Lucinam invocari a pariente facit Terentius. Hoc officium et hanc potestatem apud Graecos non Juno sortita est, sed Diana. Notatque Donatus, apud Menandrum Dianam esse quae invocatur a parturiente. Junoni hoc dederunt Romani cognomento Lucinae, quia in lucem foetus producat. Habuere et Nixos Deos, vel Nixios partionis praesides, quia nituntur in pariendo puerperae: Nititur et qui ventrem exonerat, unde nitentis vultus apud Suetonium, id est, cum labore cacantis. Insinitos habuere Deos Romani, quos Palliata repudiat, quia sunt Romanorum proprii, et ab ipsis facti, non a Graecis accepti nec expressi. Nocturnum in his praeter decorum nominavit in Amphitryone Plautus. Hujus generis sunt Murcia Dea segnium, Limus curator obliquitatum, Limentinus qui custodiam Liminis gerit, Puta quae praeest putationibus arborum, quae praesto est rebus petendis Peta. Libens omitto obscaenitatum praesides Deos a rebus quas procurant turpiter nuncupatos Mutunum atque Tutinum, Premam, Pertundam et Persicam. Innumerae talium Numinum appellationes Romanis peculiares peti possunt ex Cicerone, Arnobio, Lactantio, et Augustino de Civitate Dei; quibus omnibus qui locum assignaret Poeta in Fabula Graecanici Argumenti, non officium suum faceret, nec decori regulam teneret. Habent et suos Graeci Romanis non minus nomine quam cultu incognitos, quos eadem decori servandi norma a Fabulis Latinis et Togatis excludit. Consentes Dii et Romanorum proprii, quos ab Etruscis acceperunt, in Palliata vix nominandi: Indidem sunt et Novensiles, et alii plures. Non enim contenti, ut jam dixi, Numina ab aliis gentibus mutuari Romani, et ipsi
Herode infanticida. Quae Tragoedia cum ex Judaeis constet, et Argumentum mere Judaicum tradat, et in Scena agatur Hierosolymitana, qua mente aut quo colore potuit Eumenides e media Graecorum superstitione arcescere quas in hoc Drama inveheret? Ex Inferis excitantur: et Inferi illi sunt Graecorum, non Judaeorum. Nam Judaeorum Inferi Furiis carent. ipsa Mariamne uxor quondam Herodis, ab Inferis eas evocat Judaicis, immo et secum eas in scenam ducit. Ergo in iisdem Inferis anima Mariamnae cum Eumenidibus manebat. Quod an possit ex opinione Judaeorum consistere nescio. Viderint eruditiores. Atque ut scias Inferos illos esse Graecorum,
At Styx, ut et Acheron, qui ibidem nominatur, flumina sunt Inferorum Gentilium, atque Iris si forte Graecorum quae Deorum Dearumque interpres ac nuncia habetur, in Tragoediam Hebraicam e coelo Gentilium demitti. Ratio est, quia Iris Ir est Angelus aut custos, et inde arcum dixisse. Quomodo arcum? Quasi Tragicum, cum scribit, aut accipere aut fingere Personas. Certe hoc verum, sed nec illud minus, sive accipiat, sive singat, secundum ritus gentis cujus Fabula est, debere accipi aut fingi. At in Herode non ficta, sed accepta a Tragico Persona Tisiphones et sororum ejus. Unde accepit? A Graecis, ut Judaici Dramatis esset Persona. Talis igitur accepta qualis habetur apud Graecos. et creditur, ac vulgo in Scenam apud illos produci
Herodis Infanticidae. Et Deas credi porro necesse est, quae immortales, quae Inferorum incolae, quae scelerum vindices censentur, quae potestatem habent hominum dementandorum, quae facibus armatae et anguibus veniunt, quae umbras secum ducunt, et vultus sepulcro erutos Herodi spectandos objiciunt. Haec omnia apud illum Furiae illae faciunt, quae non possent absque potestate qualis Diis Gentilium toties tribuitur: Affectus hoc non praestant. Praeterea affectus intra nos sunt, et ex nobis: Furiae illae extrinsecus veniunt ab Inferis excitatae, ubi sedes habere putantur. Personarum instar in Tragoedia accipiunt, ambulant, loquuntur, quod sui muneris est agunt, ubi peregere, ut aliae Personae recedunt. Caeterum V. Cl. tum se praeclare putat defendisse quod peccavit Eumenides Gentilitatis Deas in Scenam Judaicam introducendo, si definiat Furias, animum ex conscientia commissi sceleris afflictum et turbatum. Vnde, inquit, et divinitus a Gracis Furia , mens turbata aut distractahic affectus eleganter dictus. Haud scio quam divinitus a Graecis nomen
caeterique id genus, quorum nomina quidem sunt nostris auribus jamdiu cognita, potentiae vero animis conjectatae, per varias utilitates invita agenda animadversae in iis rebus quas eorum singuli curant. Duodecim Dii ab Ennio in duos versus coarctati, illi ipsi sunt quos V. Cl. Consentium Deorum nomine nobis exhibuit, quosque
dextram suam telumque pro Diis habet, et quidem visibilibus, quos tamen ex Definitione Viri Clariss. Quemadmodum unus verusque ut revera est, quod quattuor in lingua sacra litterae designant, ita non minus ubique est, quam creditur. Hoc differre ait verum et unum Deum Judaeorum a Diis gentium Sphaeras quoque eorum visibus licet usurpare, Vestoe terram, Neptuni aquam, Junonis aerem, Vulcani ignem: sex autem superiores illorum Deorum quibus de more assignantur; quandoquidem Apollinem et Dianam pro Sole et Luna accipi par est. At Saturni sphaera Cereri adjudicanda est, AEtheris Minervae. Coelum vero in Commune omnibus datur. Ordines igitur ac potentiae, sphaeraque duodecim Deorum hoc modo explicantur, et decant antur. Hac ratione exposita duodecim illorum Deorum nomina quae pro intelligibilibus Apulejus nobis tradidit, in visibilium classem erunt reducenda. Et sane ita in intelligibiles, intellectuales, extramundanos, et intramundanos. Intramundani au tem illis sunt, duodecim supra memorati, quos cum
Haec notionem Dicit autem ante omnia Astronomiam esse addiscendam. Nam si de hominibus mentiri grave est, multo magis de Diis. At de iis maxime ille mentitur, qui falsas de his opiniones concipiat, qui nec visibilium Deorum naturam contemplatus fuerit. Ita sane Philosophi qui rerum naturam humanarum divinarumque rimari satagentes, de sola
Deorum alii sunt intramundani, alii ultramundani. Ita reddidit Latine Apulejus, qui Graece Caelicolas appellat, quos Graeci Deorum trinas nuncupat species, quarum est prima unus et solus ille summus, ultramundanus, incorporeus quem patrem, et architectum hujus divini orbis supra ostendimus. Aliud genus est quale astra habent, caeteraque Numina quos Caelicolas vocamus. Hi sunt mundani. Caelicolae porro illi sunt quos supra explicavimus, qui et Consentes et Complices ex Etruscorum disciplina Romanis dicebantur. Dum eos cum suis globis conspicuos coelum suspicientes considerant, in numero et censu Caelicolas eos voco Deos qui Mundum condunt. Vltramundanorum autem alii substantiam Deorum producunt, alii mentem, alii animas. Infra Deorum supermundanorum, et Caelicolarum classem fuere quos Romani eodem Apuleio auctore vocarunt Medioxumos. Tertium, inquit, habent quos Medioxumos Romani veteres appellant, quod et suiratione et loco et potestate Diis summis sunt minores, hominum natura profecto majores. Unus ille solusque ac summus Deus quem Apulejus ultramundanum appellat ex doctrina Platonis, est ipsa unitas; a qua unum quod existit progreditur, quae et omne Deorum genus progeneravit, tam intelligibile quam intellectuale; quod supramundamum est, et quod mundanum, Caelicolarum nempe Deorum. U nitas illa ante omnia entia. Ab unitate igitur illa, sive ab uno soloque Deo, profluxere Dii primo Vt autem compendii rem faciamus, quod unum existit, profluit ab unitate quae est ante omnia entia: et omne Deorum genus progignit, quod sola mente intelligitur et intellectuale, et quod est supercaeleste, descendendo usque ad illa generaquae dicuntur. Quibus tum alios, tum eos qui nunc vulgo Dii ex humanis actionibus dicuntur, opponebant. Hi autem vel virtutes, vel vitia, vel affectus, vel similes fuere. Cujus generis, Pax, Fides, Concordia, Iustitia, Clementia, Pudicitia, Piet as, Salus, Felicitas, Libertas, Fama. Item Discordia, Invidia, Furor, Fraus, Rabies, quos omnes partim ut conciliarent sibi, partim ut averterent, cum tantum essent ideoque in animo consisterent, cultibus divinis affecere. Quae non solum falsissima sunt, sed etiam absurdissima. In illa Divisione Theologiae quam bipertitam finxit, Consentes in prima parte ponit, caeterosque quorum numerum vix iniri posse ait. Non dicit quales hi Dii fuerint, quorum numerus vix iniri poterat. Necetiam explicat utrum Consentes illi Dii cum innumerabilibus aliis qui in eadem classe ponuntur Dii certi Varronis, quia incerti, qui mente intelliguntur. Et Plato ipse Solem inter Vnum a Poetis, alterum a Philosophis, tertium a Principibus civitatis. Haec eadem fuit Varronis Romanorum doctissimi opinio, cum dixit tria genera Theologiae esse, unum Mythicum, alterum Physicum, tertium Civile. Nam Mythica sive fabularis quae de Diis explicatur ratio, prorsus a Poetis originem duxit; Physicum genus ad Philosophos referendum; Civile Varronis idem est quod Scaevola a Principibus civitatis deducit. Poeticum genus Deorum, et Civile omnino idem. Non enim Poetae alios Deos finxerunt, quam qui vulgo crediti sunt ac culti: sed generationes eorum et res gestas explicarunt, in quibus narrandis multa fabulose confinxerunt, et sic ad Theatrum quod scripsere accommodarunt.
Quid enim, inquit Augustinus, aliud ostendunt illa simulacra, formae, aetates, sexus, habitus, Deorum? Numquid barbatum jovem, imberbem Mercurium Poetae habent, Pontifices non habent? Numquid Priapo mimi, non etiam Sacerdotes enormia pudenda fecerunt? An aliter stat adorandus in locis sacris, quam procedit ridendus in theatris? Num Saturnus senex, Apollo ephebus ita Personae sunt histrionum, ut non sint statuae delubrorum? Philosophorum de Diis diversa sententia est et ratio, atque expositio. Quaerunt qui Dii sint, quod genus, et unde, quot eorum genera; ex quo tempore, an ab aeterno fuerint: quae sint eorum differentiae: qui et quot ordines: An ex igne sint, an ex numero, an ex atomis: quinam eorum sint Neque enim Deorum genus sensu comprehendi potest, siquidem omni corpore exemptum, neque opinione. Quae egregia est, ac vera de Diis sententia. Omnes autem gentium Dii, qui ad civile genus Theologiae referuntur, quia pro veris, populari persuasione, habebantur, ut corporis expertes erant, sic etiam affectus vocantur. Accidere eas animo eumque turbare, non in animo ac mente sedem habere. Ne quidem Quae in animo consistunt a Graecis dicuntur. Hoc prorsus mihi videtur subsistere non posse, ut Persona quae in scena stat et loquitur, hoc est histrio qui quasi-personas dici. Inter quas, verba sunt Scaligeri, sunt quae ad Personarum naturam propius accedunt, cujusmodi Aleclo. Non ergo viderat Scaliger, nec legerat illos Graecos, qui quasi-personas vocasset ea personas intelligibiles, vel ut
Personas in animo consistentes. Sed animadvertendum, non integre, nec fideliter verba Scaligeri a V. Gl. fuisse relata. Non enim dixit Scaliger inter illas quasi-Personas fuisse eas quae ad personarum naturam propius accederent, ut V. Cl. eum loquentem quasi in scenam induxit, hoc modo: Inter quas sunt quae ad naturam Personarum propius accedunt, ut Alecto. Eo loco qui habetur l. III. Poetices c. 3. Julius tractat De quasi-personis, postquam Capite priore de Personis egit. Ita igitur scribit; De Personis igitur haec. Sunt autem praetere a quaedam quasi-personae, ut personae fictae, qualis apud Maronem fama, apud Ovidium fames, operose aeque descriptae ab utroque. Fictras igitur personas et quasi-personas easdem statuit. Et fictas vocat Personas a Poeta ipso inventas, earum nempe rerum quae non sunt in natura, sed in animo per fictionem et imaginationem tantum consistunt. Ea sunt quae quasi-personas. Nam Personas eas proprie dictas vult intelligi quibus res exprimuntur, quae natura ita constant, ut in naturae sinu sint investigandae, atque inde sub oculis hominum subjiciendae. Eas ergo Personas accipit Poeta exipso naturae sinu in quo consistunt, non fingit. Quas autem fingit, eas, non ex rebus naturalibus sumit, sed ex iis quae natura non constant, ut est fama apud Virgilium, fames apud Ovidium. His adde et mortem apud Euripidem. Haec non sunt fictae personae, vel quasi-personae Scaligeri, rerum nempe quae non sunt, nec uspiam consistunt, nisi in animo ejus qui invenit.
Item quae ad Personarum naturam propius accedunt, cujusmodi Alecto. Non ergo confundit Scaliger quasi-personas seu Personas fictas, cum iis Personis quas ad Personarum naturam propius accedere dixit, sed plane distinxit. Quaerit autem V. Cl. Et miratur, cum hujus generis sint infinitae Personae, cur soli Furiae dederit locum Scaliger. Mentem Scaligeri ipsi aperiam quam non vidit. Exempla ex Virgilio praecipue, sed et ex Ovidio petit Personarum, et quasi-personarum quae in Poesin inducuntur: item earum quae ad Personas propius accedunt. Solam Alecto nominavit ex eodem Virgilio, ut exemplum afferret hujusmodi Personae, quae ad Personarum naturam propius accedit. Ea est Alectûs descriptio, et Personae ejus introductio quae habetur AEneidos VI. Quod putat V. Cl. hujus generis Personas infinitas esse, scire debuit non hanc fuisse mentem Scaligeri quem citabat. Praeterea etiam si essent infinitae, uno exemplo satisfacere potuit: Sed ut constet Scaligerum, et Virum Clarissimum in his longe invicem dissidere, utriusque sententia exponenda est. Scaligero Personae proprie sunt earum rerum quae natura constant. Quasi-personae rerum quae non sunt, quas Poeta fingit. Utriusque generis paene infinitae sunt. Nam et natura infinitas ex sinu suo suggerit, et Poeta ex ingenio suo innumeras, et quotcumque libitum est, potest fingere. Tertiae sunt quae ad naturam Personarum propius accedunt. Exemplum affert ex Poeta Scaliger de Alecto. Eam non finxit, nec ex suo dedit Virgilius. Ergo Persona ejus non potest videri ficta. Non erit ergo inter easquae quasi-personae dicuntur et fictae, referenda. Rursus, Alecto non est ex iis rebus quae in veritate existunt, ac natura constant. Non igitur proprie Persona dici queat. Sed cum sit ex eorum Numinum numero quae Tragicum cum scribit, vel accipere vel fingere Personas. Si accipit; aut omnes simul accipere, aut nonnullas fingere, aut quibusdam nomen ab ipso imponi, Fingi autem, vel quae sunt in vita, vel quae tantum in animo consistunt. In vita, vel ab aetate, ut senex; vel a conditione, ut servus; vel a munere et professione, ut nuncius, pastor, praeco, nutricius, nutrix, vel a natione ut Phryx, ut apud Euripidem Oreste. Quae in animo consistunt, ut fames, somnus, fama, luxuries, et alia id genus. Quod jactat se id etiam probasse, mihi certe non probavit. Nec Scaligero aliud videretur satis scio si viveret, quam mihi. Verum quidem est Tragicum Personas vel accipere vel fingere. Sed falsum quod ponit, fingi ea vel quae sunt in vita, vel quae in animo consistunt. Ea omnia sumit Poeta, non fingit. Accipit enim Personas, vel rerum quae natura constant, vel earum quae in opinione consistunt, Priapus non aliter stat
adorandus in locis sacris, quam procedit ridendus in Theatris. Saturnus senex, Apollo ephebus, ita Personae sunt histrionum, ut sunt statuae delubrorum. Barbatum Jovem, et imberbem Mercurium, et Pontifices in Templis habent, et Poetae in scena exhibent. Accipiebant igitur has Personas Poetae ex ipsis tempsis et sacris, hoc est ex ipsa opinione ac persuasione quam de Diis imbiberant illius temporis homines, non eas fingebant. Nunquid, ibidem dicit Augustinus, Diana Theatrica portat arma, et urb ana simpliciter virgo est? Nunquid scenicus Apollo citbarista est, et ab hac arte Delphicus vacat? Dicamus ergo similiter quod etiam addere supradictis potuit Augustinus: Numquid Tragicae Erinnyes facibus et hydris armatae ostenduntur, quibus Atticae carent, et quae alibi coluntur? Ergo nec Erinnyum Personas Poeta fingit, sed accipit, talesque in scena ostendit, quales Athenis in templo eis dicato a cultoribns suis adorandae visebantur. Harum igitur divinitatum quae Gentibus creditae et cultae fuerunt, cum Personas iri theatrum introducit Poeta, argumento ita postulante, non minus eae verae habendae, quam aliae earum rerum quas natura novit, et quae revera existunt. Quod contra Scaligerum dictum sit, qui hoc Personarum discrimen instituit, ut quaedam verae sint ac propriae, aliae propius ad Personarum naturam accedant. Graeci Auctores aliter haec distinguunt, et aliam Personarum differentiam scenicarum instituunt. Dividunt quippe eas in simplices, quae simplici ornatu comstant; et in eas quae operosius ornatae inducuntur, quae Poetae solent omnia deificare, et praesertim ea quae mente percipiuntur. Ea sunt quae corpus non habent, ac proindo Personarum quae proprie hoc nomen habeant, et quasi-personarum quae a Poeta finguntur; item earum quae ad naturam Personarum propius accedunt. Personae omnes sunt et quidem verae, sed aliae simplicius, aliae operosius ornantur. Haec Fingi
autem vel quae sunt in vita, vel quae tantum in animo consistunt. Cur separat ea quae in vita sunt, ab iis quae tantum in animo consistunt? An non animus in vita est? Si est, etiam omnia quae animo accidunt, et in animo consistunt, in vita esse dicenda sunt. Ejusmodi sunt omnes animi affectus, vitia, virtutes. Quae cur in vita neget esse, nescio; cum maximam vitae partem constituant, et homo qui utique in vita est, his maxime censeatur. In animo consistere ait, ac proinde ab iis quae in vita sunt segregat, Famem, Somnum, Famam, Luxuriem, et alia id genus. Famem sane in vita esse nollent, qui eam sentiunt. Sine somno vita transigi non potest. Fama sequitur illustres vitae actiones, quarum et merces est. Luxurie vita plena est, quia genus humanum luxuriosis abundat. Mala igitur illa Divisio quae res quae in vita sunt, et quae in animo consistunt, distinguit. Nec melius aut aptius fingi ait, quae utriusque generis sunt. An finguntur tantum a Poeta quae sunt, et in animo consistunt, caetera autem omnia accipiuntur? Nam dixit, Tragicum vel accipere vel fingere Personas. Deinde scribit, Fingi ea quae in vita sunt, et quae in animo consitunt. Quaenam ergo sunt quae accipiuntur? Nihil de isto membro apud eum legitur. An de industria omisit? An oblitus est? Ipse viderit. Omnium quae in Theatro spectanda exhibet Poeta, Personas inducit, ut spectari possint. Si homines ostendere vult, Personas habitu hominum ornatas ostentat, pro aetate, pro sexu, pro conditione atque etiam pro patria. Nam aliter Phryx ornatus inducitur quam Graecus: aliter juvenis quam senex: aliter vir quam foemina: aliter senus quam dominus. Horum omnium Personas differentes ex vita sumit Poeta, non fingit. Si Deus in scenam inducendus est, quiavariae Deorum formae sunt, ut gentilitas sibi persuasit, Personas quoque iis accommodat juxta persuasionem Gentium quarum illi Dii sunt. Nam alio habitu Juno, alio Diana, alio Ceres, alio Juppiter, alio Neptunus, alio Mercurius exhibetur spectandus. Et quamvis natura sua Tragicas Erinny as ab aliquo Poetarum dictas contendit: Tum me vel Tragicae vexetis Erinnyes. Ideo et Scaligerum inter Personas fictas, quae et quasipersonae sunt, Alecto locum dedisse asserit. Nec enim virorum maximum ignorasse, de essentia Tragoediae plerumque Erinnyas esse, cum nimirum pavor excit andus est. Jam supra ostendimus mala fide verba illa Scaligeri retulisse Virum Clariss. Nec enim Scaligerum personam Alectrus Virgilianae iis Personis accensuisse quas fictas apellat, quia finguntur a Poeta, et quasipersonas, quia proprie Personae non sint habendae. Sed tertium genus Personarum ex Furiis facere quae ad naturam Personarum propius accedant. Rationem quare ita censuerit, in superioribus adduximus. Sed ut Eumenidum Personam hac nota distinxit Scaliger, potuit et omnium Deorum Dearumque Personas eadem definitione comprehendere; quia de omnibus gentium Numinibus idem Christiano sentiendum, quod de Eumenidibus. Si Deae illae non fuerunt habitae Veteribus, nec pro Diis cultae; si aras ac templa non habuerunt, nihil veto quin alia earam ratio fuerit quam reliquorum Deorum, et quin alia Personis earum, cum in Theatris inducuntur, definitio ac notatio conveniat. Quanto in honore et veneratione Graecis fuerint, nomen quo ab his vocabantur satis testatur. Furiarum? Deinde etiam scire cupio, an affectus qui in homine sunt, apud Inferos habitent, ab Inferis excitati in Theatrum Hierosolymitanum veniant? Affectus ergo extra hominem ambulant, loquuntur, in Scena se ostendunt, pavorem spectantibus incutiunt? Nam V. Cl. ipse scribit de essentia Tragoediae plerumque eas esse, cum nimirum pavor excitandus est. Quod est ridiculum sed tamen contrarium ei assertioni quam alio loco posuit, ubi affirmat affectus esse, etiam cum in Scenam producuntur. Falsum praeterea est, de essentia Tragoediae eas esse, cum nimirum pavor excitandus est. Nunquam enim ad hoc in Theatrum ab ullo Poetarum unquam inductae sunt, ut pavorem excitarent. Hoc quidem traditur, quando AEschylus in Tragoedia cognomine, Eumenides populo Atheniensi exhibuit, tam terrifico ornatu instructas eas ostendisse, ut infantes prae terrore exanimarentur, gravidae abortum facerent. Sed hoc propositum
ut in Tragoedia Personae sint quae in animo consistunt. Sic enim se definitione defungi belle putat, ut culpam a se amoliatur, introductarum in Tragoedia Judaica Furiarum: Quid sunt, inquit, ergo ut paullatim definitione defungamur, Furiae? Ingenere, Affectus, ut jam dixi; in Tragoedia, Personae, quae in animo consistunt, et in scena, ubi opus, extra eum exhibentur, ut dementia, ut rabies, ut furor. Nisi haec verba ipse in ejus Epistola legissem, ab alio allatis, vix fidem habuissem, nec ejus esse credidissem. Ingenere, inquit, Furiae sunt Affectus. Quid hoc est, ingenere sunt Affectus? Quis Furias pro affectibus legit, nisi figurate, ut in istis, in Furias ignemque ruunt? Ita Vulcanum pro igne dicunt: Vulcanum in cornu conclusumgerit. Ita Cererem pro pane, Bacchum pro vino, et Venerem pro voluptate. Sine Cerere et Baccho friget Venus. Eodem modo furiosi affectus, et maxime violenti etiam Furiarum nomine interdum Latine loquentibus, notissima figura appellabantur, quia Furiae eos immittere credebantur. Pergamus, et Definitionem ejus persequamur: In genere Affectus sunt. Quo in genere? In Tragoedia personae quae in animo consistunt. Ergo Tragicae Erinnyes, personae sunt affectuum, hoc est, affectus ipsos humanos repraesentant. Quos? iram, vindictae cupiditatem, malam conscientiam. Hoc verum videretur, si Furiae apud Veteres neque templum, neque aras, neque sacrificos, neque cultum divinum accepissent. Atqui certum est pro Deabus, et quidem maxime venerandis ac timendis cultas fuisse. Putat vero noster, aut persuadere nobis vult, haud secus esse de Furiis, quam de furore, de dementia, de rabie. Harum Personas quidam Poetae in scenam olim introduxere, a se fictas, quia per se nihil sunt rabies, nec dementia, nec furor, sed in homine intelliguntur, demente, rabioso et furioso. Extra hominem qui ea Furias in Tragoedia Personas esse quae in animo consistunt, et in scena si sit opus, extra exhibentur. An, quaeso te, aliter erat in Tragoedia persona, quam in scena? Nonne Tragoedia, hoc est ipsa Fabula, vel ipsa dramatica scriptio, ad scenam tota comparata et instituta ita fuit, ut ei deserviret? Aliterne Personas in Tragoedia instruebat Tragicus auctor, quam actor Tragicus eas induebat? Quae singulis Personis Tragoediae suae dicenda et agenda dictavit Poeta, ea Histrio in scena pronuntiabat, agebatque. Ubi ergo diversitas Personae in Tragoedia et in scena? Furiae, inquit, Personae sunt quae in Tragoedia in animo consistunt, in scena extra animum. Quas descripsit Auctor Personas, et quas exhibet Actor, invicem, ut puto, sibi respondent; nec quidquam dicit Actor, quod Poeta non dictaverit. Multa autem inter utrumque intercedet differentia, si Personae, quales formavit Poeta in Tragoedia, in animo solo consistunt quales vero repraesentat Histrio, extra animum sunt. Explicet nobis haec qui sic ea implicavit. Ego sane haereo. Quo in animo consistunt Personae Tragoediae? An in animo Poetae? Atqui tales desaltat Actor, quales animo suo eas concepit Auctor. Si in animo consistunt, ut alibi videtur innuere, quia Religionis res sit, quae ab animo pendet colentium; non magis in animo haerebunt Poetae qui scripsit, quam in animo Actoris qui gestu eas exprimit, ac
Nec scholasticam eam esse, nec operosam, et quae tamen plus quam simplicem interpretationem nominis contineat. Facile sane vidissem etsi non dixisset, nec operosam esse, nec scholasticam hujusmodi definitionem, quae explicat Furias in genere affectus esse, in Tragoedia personas in animo consistentes, in Scena extra animum exhibendas. Euripidem nos audire jubet in Oreste, ut ab eo intelligamus quam vera sit suprascripta Furiarum Definitio. Ex eo cum Menelaus quaereret,
Respondet Orestes:
Mala ergo conscientia, ut Christiani dicimus, eadem cum Furiis. Enimvero ea mala conscientia, ut verbo utar Viri Clar. intus urgebat Orestem, cum intelligeret quantum sceleris admisisset in occidenda matre. Sed nihilo secius et Erinnyes eum in Scena exagitabant, cum serpentibus et facibus ardentibus, quas in ora ejus intentabant. Erinnyes illae non internae, sed infernae, quas et Flagitii culpaeque conscientiam esse ac poenae. Quid sit culpae ac facinoris conscientia scio; sed quid est poenae conscientia? Sic ait ille: Definitum igitur, sunt Furiae, qua voce Christiani pariter utuntur. Definitio, flagitii culpaeque conscientia ac poenae. A definitione non abhorrent Christiani: an a definito abstinuerint, videbitur. Immo jam illi visum est, cum in hac ipsa periodo, prima ejus parte dixit, Definitum sunt Furiae, qua voce Christiani utuntur. Notanda autem inconstantia in Definitionibus diversis ejusdem rei dandis. Hic Furias definit, Conscientiam culpae, flagitii ac poenae. Ad alteram mox transit Definitionem, ac scribit: Quid ergo Furiae? Animus ex conscientia commissi sceleris afflictus ac turbatus. Atqui aliud est conscientia sceleris, aliud animus turbatus ex conscientia sceleris. Multi conscii sibi sunt, et plurium quidem
Unde et divinitus a Graeis Furia mens turbata aut distrastahic affectus eleganter dictus. Videtur existimare
De scelere admittendo cogitabat, cum adhuc dubitaret an faceret. Qui altercante libidinibus pavore tremit, mentem distractam habet ac turbatam, non ex conscientia ullius commissi facinoris adflictam. Idem est decaeteris variis adfectibus animum in diversa trahentibus. Poterat igitur temperare ab illa sanae mentis et mentis bonae vocibus abstinere debemus nos Christiani, quia Deas eas Romani fecerunt; nec haec quaestio
Bonae mentis, sicut Dea a Romanis facta est atque culta, personam induere ex decoro posset Judaeus aut Christianus Poeta, in Dramate argumenti quod totum esset Labrata Principum, id est imagines, cum per orbem circumferebantur, eodem honore excipiebantur quo ipsi Caesares, labratis nempe osculis, quae adoratio tunc fuit civilis, qua Augustos suos venerata est Romanitas. Dii nunquam in Theatrum prodibant, nisi adorandi. Tragicus Actor qui Personas eorum. sustinebat, quasi simulacrum erat, et quidem vivens, ejus Dei quem agebat. Deum ostendere qui non sit excipiendus ut Deus, divinitatem est eidem abrogare. Cum Eumenides igitur in Theatrum producuntur, videndum est, qualis earum Persona sit, in quo habitu prodeant, et pro qualibus habendae veniant. Si certum elt nunquam a Veteribus in Scenam introductas, nisi ut Deas, quia et delubra tanquam Deae habebant; non posse ne nunc quidem aliter induci et ostendi, certo certius est. Deae habebantur infernales, quae motus animis violentos injicerent, furorem concitarent, discordiam facerent, et praeterea etiam scelera punirent. Qui definit eas, conscientiam sceleris admissi, scire ipse debuit non hoc unum munus et officium illis tribuisse, qui Deas crediderunt, ut in conscientia sola scelerum admissorum consisterent. Alecto apud Virgilium, nullius sceleris sibi conscium Turnum, cum nihil minus ille quam de bello cum Trojanis gerendo cogitaret, imperio Junonis ab Inferis excitata, repente amorem ferri in illo, bellique insaniam
fuisse canit. Et alio loco de eadem; quam sic Juno alloquitur, omnesque ejus artes et munia enumerat
Tot nomina, et tot potestates non conveniunt nisi Divae et quidem potenti. Antiquitatis omnis peritus Poeta, non ignoravit Veteres Diis suis, quibus varias ac plures potentias tribuebant, etiam cui nomina mille, et mille nocendi artes dat. Furiae igitur, sive Erinnyes, Deae Veteribus habitae, irarum, insidiarum, discordiarum, bellorum, tumultuum, seditionum, et aliorum plurium criminum et affectuum: Etiam ultrices, vindicesque criminum, habebantur. Unde uni ex tribus nomen irae indulgere significabat. Inde Ceres cognominata In Furias ignemque ruunt. Et verbum Furiare, in furorem impellere, Horatio. Apud Poetam Graecum, de eo qui insanum in modum amaret, Furias vocavere. Nunc aptemus definitiones V. Cl., ut videatur an quadrent. Furiae, inquit, flagitii culpaeque conscientia ac poenae. Et paulo post: Quid ergo Furiae? Animus ex conscientia scelerum turbatus et afflictus. Jam quaerendum ab illo, an unquam apud Latinum Auctorem quempiam legerit Furias pro conscientia facinoris admissi? ut Cererem pro pane vel victu triticeo legere est, et Bacchum pro vino, et Venerem pro voluptate, et Amorem pro cupidine. Iram, quae brevis est insania, aliosque rationi non parentes affectus, hoc nomine saepe Auctores nuncupant. Loci ex Prudentio ab ipsomet allati, id ostendunt; ut in commissione Patientiae atque Irae,
Furiosam etiam libidinem sic vocat;
Qui physiologicas rationes sequuti sunt, tres affectus in homine potentissimos et maxime insanos, Furias illas esse Veterum, interpretati sunt. Non aliis utar testimoniis quam quae ab ipso V. Cl. allata sunt. Tres igitur affectus qui in omnia facinora praeipites agunt homines, ira, cupiditas, libido. Propterea Poetae tres furias esse dixerunt, quae mentes hominum exagitent. Ira ultionem desider at, cupiditas opes, libido voluptates. Quae omnia eo consilio attuli, ut constet definitionem V. Cl. quae Furias,
Quia autem nemo major est criminis admissi vindex, quam ille qui commisit, dum suos intus gerit carnifices et tortores ex conscientia facinoris semper animo obversantes, et eum vexantes; hinc suas quemque impium Furias et Erinnyas in pectore proprio circumferre, recte plures Veterum dixerunt. Inde illa sunt Ciceroniana, Suam quemque fraudem, suum facinus, suum scelus, suam audaciam, de sanitate ac mente deturbare, et has esse impiorum faces et furias. Sed hic non quaerimus physiologicas istas de Diis, id est naturalium rationum, interpretationes. Quasi vero, ut cum Augustino loquar, nos in hac disputatione physiologiam quaeramus, id est rationem non Naturae, sed Dei. Quamvis enim, inquit ibidem, qui verus Deus est, non opinione, sed natura sit Deus; non tamen omnis natura Deus est, quia et hominis et pecoris, et arboris, et lapidis utique natura est, quorum nihil est Deus. Mater Deûm, quam constat inter praecipua Numina priscis fuisse consecratam, quae et Rhea, et Ops, et Idaea dicta est, secundum istas interpretationes, Terra est. Sed quod habebat sacerdotes, quod aras, quod templa, hoc nihil ad terram pertinebat; sed ad divinitatem falsam, quam superstitio excogitaverat. Saturnum suos filios devorasse, inquit idem Augustinus, ita nonnulli interpretantur quod longinquitas temporis, quae Saturni nomine significatur, quidquid gignit, ipsa consumat: vel sicut idem opinatur Varro, quod pertineat Saturnus ad semina, quae in terram de qua oriuntur, iterum recidant. Hinc differentia exorta est Theologiae naturalis et
supplicare pluvio Jovi dixit, quae imbrem desiderat. Neque enim quod scriptum est, inquit alius Christianus Scriptor, atque in prima est positum verborum fronte id significatur, et dicitur: sed allegoricis sensibus, et subditivis intelliguntur omnia illa secretis. Itaque qui dicet, cum sua concubuit Iuppiter matre, non incestas significat aut propudiosas Veneris complexiones, sed Iovem pro pluvia, pro tellure Cererem nominat.
Lymphatici. Cum Cicero autem dixit, suum cuique scelus, et fraudem, ejus furias ac faces esse, hoc eum velle interpretatur V. Cl.; Poetas, cum in Dramate inducunt Furias, non aliud repraesentare quam Personas hoc est affectus, qui in Scena habitu humano et hoc apparatu exhibentur. Suum illud quod in toto opere tenuit, hic etiam retinet, ut neget Eumenides Deas fuisse. Quod est ridiculum. Cum Poetae eas in Dramate inducunt, tanquam Deas ostendunt, non tanquam affectus. Quis hoc ignorat? Quis item nescit Poeticam Theologiam non diversam esse a Civili. Hoc jam supra probavimus. Poeta non facit Deos, sed quos et quales invenit factros, in Scenam producit. Poetarum Dii ad Theatrum facti sunt: Theatrum vero ubi est, inquit Augustinus, nisi in urbe? Quis Theatrum instituit nisi civitas? Propter quod instituit, nisi propter ludos scenicos? Ubi sunt ludi scenici, nisi inrebus divinis, de quibus hi libri tanta solertia conscribuntur. Concludit igitur, et confirmat ubique, Poeticos Deos non alios esse a Civilibus; communi vulgi errore tales in urbibus, et apud gentes creditos. Quod sane verissimum est. Mirum vero quod ait V. Cl. Furias, sive Eumenidas in Dramate esse affectus, id est Personas habitu humano exhiberi dicit. Ecce Eumenides, quae Personae Furias in genere affectus esse, in Tragoedia Personas in animo consistentes, in Scena extra arimum consistere, in habitu nempe humano et corpore accepto. Sic Furiae extra Drama affectus sunt, in Dramate intelligentiae, vel Personae intelligibiles, in Scena Personae sensibiles, sive visibiles. Vix possunt aliter ejus verba constitui, nec mens constare. Sed superat omnem absurditatem quod Scenam a Dramate separat; cum Drama ad Scenam factum sit, et propter Scenam, et in Scena pronuntietur, et agatur. Persona quam descripsit Poeta, non est Persona nisi in Scena. Et Persona quae in Scena agitur, id quod est, a Poeta accipit. Personam format in Dramate, ut spectetur in Scena talis, qualem in Dramate instituit. At si credimus Tragico nostro, nullibi quasi Deae consistunt Eumenides, ne in Theatro quidem. In genere sunt affectus. Quid est genus? An quod opponitur speciei, et eam continet? In Dramate sunt Personae humanae, hoc est, sub humano habitu repraesentatae. Ergo nullibi Deae Eumenides: neque in genere, quod quid sit nescio, neque in Dramate, neque in Scena. Atqui Drama passim eas indigitat Deas:
Item alius:
Hos versus citavit Balsacius, cum aliis Veterum Poetarum testimoniis, quibus evinceret Eumenides Deas esse, antiquitati fuisse persuasum. Respondet ad ista Sophoclea V. Cl. Quasi non ut Poeta loquatur: aut si Deas esse credidit cum suis, idem credant Christiani: aut ea voce hac de causa abstinendum sit. Certe, ut Poeta loquitur, quia Poeta est; sed certum est, ex persuasione vulgari, quae de Deabus Eumenidibus tunc apud omnes obtinebat, loquutum. Male autem dubitat, an has Deas
Aut si Deas esse, inquit, credidit. Quis dubitet credidisse, cum tam diserte et plane ea verba superius allata, id significent? Invocat ibi quae loquitur, Eumenides, quas et Deas vocat, ut caedem patris sui ulciscantur, ut subsessorem lecti alieni puniant, et nullo jure caesos respiciant. Haec divinae plane potentiae argumenta sunt, quae non conveniunt nisi magnae et indubitatae, legitimaeque divinitati. Aut quasi, inquit, idem credant Christiani. Nemini sane dubium est, non idem credere Christianos. Sed de hoc non agitur, ut neque de illo, An hac de causa nomine Furiarum, abstinendum sit Christianis. Alioquin et Dei appellationem vitare deberent, quia Gentilitas ea abusa est, profanando ac polluendo nomen numenque veri Dei, quod cum tot falsis et adulterinis Deis communicarunt. Sed de his infra adhuc videbitur. Non sunt profecto affettus, qui invocantur in illis versibus Sophoclis, ad vindicandam Agamemnonis caedem, et puniendum AEgisti scelus. Quod autem magnus Criticus, simul et magni spiritus Poeta testimonium Sophoclis de Deabus Eumenidibus elevat, atque eludit, eo nomine quod Poeta fuerit, quid dicet de tot delubris ac templis, quae in variis Graeciae locis, Eumenidibus constituta sunt? An a Poetis posita arguet? An affectibus contendet condita, non Deabus? Athenis in Arcopago Primus AEschylus earum comas serpentibus implicitas esse finxit, cum tamen nec illarum simulacris, nec aliorum Deorum infernalibus, quae ibidem dedicata sunt, quicquam insit quod terrorem incutiat. De facibus nihil dicit. Apparet ergo AEschylum primum omnium, solas serpentes capiti Eumenidum addidisse. Quinetiam inde potest colligi non Poetas Eumenidum numen prodidisse, sed ab antiquis religionum auctoribus inventum, quo habitu voluerunt ornatas in theatrum induxisse. Sicyonii Et ad laevam transmisso amne Asopo occurrit lucus ilicibus consitus, ubi templum Dearum quas Athenienses id est, Reverendas, Sicyonii id est, Faventes nominant. His quot annis stato die sacra faciunt ovibus praegnantibus, mulsumque libare, ac floribus, corollarum vice, uti institutum habent. Numquid Poetae hoc ilicetum quod in agro Sicyonio fuit, et fanum, et sacra, festumque diem, Eumenidibus instituerunt? In terra Attica, in pago Phlyensium, templum fuit quod habebat aras Cereris A nesidorae, Jovis Ctesii, Minervae Tithrones, et Proserpinae Primigeniae, et Dearum quas nuncupabant Confugiunt supplices in Areum pagum, ad aras earum Dearum, quae vocantur
In Cerynaeo agro Achaiae, delubrum etiam fuit Eumenidum, ab Oreste conditum, teste Pausania. An Orestes delubrum illud sacravit conscientiae suae? In illud fanum si quis ingredi vellet, caedis sibi conscius, aut alterius facinoris, statim mente deturbari solebat, ut idem perhibet. In Messeniensi regione, haud longe a Megalopoli Arcadiae Dearum Furiarum, quae eaedem cum Eumenidibus erant, delubrum visebatur, auctore eodem Pausania, qui A Megalopoli versus Messeniam tendenti, et stadiorum haud amplius septem spatium progresso, extat ad laevam viae publicae Dearum fanum, quas Deas, ut et circum qui jacet agrum, Manias vocant. Id est, Furias. His, ut puto, Eumenidum est appelatio, eoque in loco Orestem ob caedem matris, in furorem datum memorant. Sic variis in locis Graeciae varia etiam nomina sortitae sunt Eumenides: alibi
Filias eas facit Ditis patris et Proserpinae. Alibi Proserpinam vocat, Poetas cum in Dramate inducunt Furias, non aliud repraesentare quam personas id est, affectus, qui in scena habitu humano, et hoc apparatu exhibentur. An funalis habitus, humanus est? Fidenates aliquando contra Romanos pugnaturi, hoc habitu constiterunt, sed ab humano eum distinguunt Aucrores. Haec verba Flori sunt l. I. c. 12. Fidenates, quia pares non erant ferro, ad terrorem movendum facibus armati, ac discoloribus, serpentis in modum, vittis, furiali more processerant. Sed habitus ille feralis eversionis omen fuit. Ubi notandum feralem habitum Eumenidu Floro dici, quia atratae. Agitant et insectantur impios Furiae, non ar dentibus taedis, sicut in fabulis, sed angore conscientiae. Haec attulerunt ut probarent Deas non fuisse Furias Ciceroni. At vel eo teste fuere Deae in Fabulis. Fabulosa autem Theologia, et popularis non differebant. Unde enim vulgares gentium Dii nisi ex Fabulis? Unde vice versa Fabulae, nisi a populo qui tales Deos sibi finxit? Quod de Furiis, inquit, dixit Cic. hoc de Iove illi, de Iunone, Marte, qui ad classem longe aliam spectabant, quarum cultu tuti Remp. Rom. serio existimabant, numquam excidisset. Quasi vero non de Jove, Junone, Marte, et aliis ejusdem classis Diis, non idem dixerint classici plerique Auctores. Ecce tibi Maro qui Jovem conjugis in gremium plurimo imbre descendere cecinit. Ecce tibi Naso, qui herbam arentem, Jovi pluvio supplicare ait:
Ecce tibi Flaccus, qui positas nives puro lumine glaciare Jovem cantillat. Et alio loco, Manere sub Jove frigido venatorem scribit. Juppiter ille frigidus sub quo manet venator, nonne aer est, ut idem plane sit sub Jove durare et sub dio manere? Qui Martem pro bello vocat, qui Cererem pro victu, Bacchum pro vino, Neptunum pro piscibus, nonne idem de his Diis diccit, quod Cicero de Furiis? Ipse ille Virgilius dum Irim, Dearum nuntiam, et praecipue Junonis, describit, quam et Deam appellat, Mille coloribus arcum trabere illam sub nube memorans, non aliam facit ab arcu caelesti. Saepenumero sane non solum Philosophi, sed etiam Oratores, sed etiam Poetae, et de vulgo multi sagaciores viderunt Deos suos esse fabulosos et falsos, et suballegoricis sensibus, et physiologicis aliud quid esse et latere quam quod vulgo coleretur. Satyricus qui dixit: Stygio nigras in gurgite ranas, nec pueros credere nisi qui nondum aere lavarentur, quid de Diis, rogo te, sentiebat? Quos in scripto tam confidenter negabat, in templo cum aliis colebat. Quam multos putas hoc idem nunc facere de Deo uno et vero? V. Cl. non abit ab istorum more longius. Eumenides Deas negat in Epistola, in Tragoedia Deas facit. In Epistola affectus esse contendit, et morsum conscientiae ex sceleris perpetrati recordatione: in scena tanquam Deas inducit. Philosophus ille qui allegorico et Physiologico sensu Deorum nomina esse interpretanda in Academia vel Lyceo disserebat, eorumdem numina simulacris et aris in templo consecrata venerabatur, prece, ture, et victima. Ita Erinnyas affectus esse, in Epistola ima et summa chorda resonans, nobis occinit V. Cl. in Tragoedia easdem, ut Deas, timendas, reverendas, et colendas introducit Si Tragoedia esset Palliata vel Romana, ferremus. Secundum ritus gentis unde argumentum Fabulae petitum esset, Drama procederet, et decorum constaret. Nunc quum illa Tragoedia a Judaeis sit, ritus eorum ut et habitus in ea observare debuit Poeta. Atqui ille ipse est V. Cl. qui summum aetatis suae virum ambitiose reprehendit, quod in Tragoedia Baptista, socculos nominasset in his versibus:
Socco in Tragoedia locum non esse dicit. Ex Comoedia enim esse, et praesertim Palliata: Apud Romanos vero, gestamen esse muliebre. Quanto magis peccat qui decorum in ritibus non servat, quam qui in habitu negligit? Rituum praecipua pars est: Religio. Ergo et magis peccat, qui in Religione ab ejus legibus longius abit. Hac re praecipue Judaicae et Graecae Religionis differentia constitit, quod Graeci, affectus humanos, in Deorum numina converterunt: ex vitiis et virtutibus et actionibus, rebusque etiam vitae necessariis Deos fecerunt. Nihil tale unquam Judaeos factitasse compertum est, etiam tum cum inter AEgyptios multiplicium et stultorum numinum cultores, servirent. Nec Lucinam, inquit Augustinus, mulieres eorum invocaverunt, quando earum partus ut miris modis multiplicarentur, et gens illa incredibiliter cresceret, ab AEgyptiorum persequentium, et infantes omnes necare volentium manibus, ipse Deus liberavit, ipse servavit. Sine Dea Rumina suxerunt: sine Cunina in cunis fuerunt: sine Edulica et Potica escam cibumque sumpserunt: sine tot Diis Puerilibus educati sunt: sine Diis conjugalibus, conjugati: sine cultu Priapi conjugibus mixti: sine invocatione Neptuni mare transeuntibus divisum patuit, et sequentes eorum inimicos fluctibus in se redeuntibus obruit. Nec consecraverunt aliquam Deam Maniam quando de coelo Mannam sumpserunt: nec quando sitientibus aquam percussa petra profudit, Nympas Lymphasque coluerunt. Sine insanis sacris Martis et Bellonae bella gesserunt. At sine victoria quidem non vicerunt: non eam tamen Deam, sed Dei sui munus habuerunt. Sine Segetia segetes, sine Bobona boves, mella sine Mellona habuerunt, poma sine Pomona. Et prorsus, omnia pro quibus tantae falsorum Deorum turbae Romani supplicandum putaverunt, ab uno vero Deo felicius acceperunt. Integer locus fuit producendus ex Libro quarto de Civitate Dei, cap. 34. quia plurimum ad rem, qua de agitur, facit, et V. Cl. revincit, et confundit, donantem Deos e Graeca superstitione arcessitos, illi Genti quae unum Deum norat. Addi quippe potest ad illa
inusitato crimini viam fecisse, incertum errorem, foedamque ignor antiam, dicit. Diuque multos inter et nullos Deos stetisse gentes. Atqui inter illos multos gentium Deos, etiam Eumenides et Furias fuisse ex iis quae diximus, et quae Balsacius in Epistola sua notavit, neminem latere potest. Deinde Angelus idem multis versibus memorat, qui Dii, apud quas gentes culti vana falsaque superstitione fuerint. Scytharum, Babyloniorum, Syrorum, AEgyptiorum, Atheniensium, aliorumque Graeciae populorum Numina enumerat: usque ad Panas, Faunosque et Satyros delabitur recensendos, minuta prorsus numina, et de plebe infimi ordinis.
In quibus versibus quaesrverim obiter cur semivirum Panum chorum dixerit, aut cur semiviros Panes appellaverit, quos constat virilibus supra modum instructos, plusquam viros fuisse? Nam quis nescit semiviros Latine dici de eviratis, et male viris? Sed de his, hoc tempore locoque litem movere nolo, Transit Angelus ad Romanorum superstitiones, et Deos fasos exagitandos:
Hoc etiam, dum aliud agimus, hic notandum male a V. Cl. inter Romanorum peculiares Deos et quos ipsi fecêre, Jovem, Neptunum, et Ditem reponi, qui communes iis fuere cum Graecis. Nisi quis putet quia Romani Jovem nominarunt, non Juppiter Romanis appellatur, et qui Graecis Juppiter non aliud est nomen quam
In nobilissima Athenarum parte, hoc est, Areopago, fanum, aras, simulacra, habuere Eumenides, sive Furiae, quas reverendum, et sic dicitur pro splendidas, et citat splendida Horatii arbitria. At splendidus est splendidi Equites Romani, Furanioth, a Fara, quod vindictam denotat, mirifice dicuntur, Fara, Furo, Furor, Furia. Haec enim. verba sunt profecto mirifica. Ergo Hebraei Furias cognoverunt, quia Fara apud eos vindicta est. Ergo recte fecit, et ex decoro, quod Furias in Scenam Judaicam induxit. Sed quoniam de nomine pugnat, an Tisiphonem cum sororibus suis, Megaera et Alecto, ab Hebraica Lingua poterit deducere? Non enim satis est Furiarum appellationem inde arcescere; sed cum Tisiphonem nominatim, sororesque ejus Megaeram et Alecto, in hoc Theatrum produxerit, nomina etiam earum Hebraica esse debent, et Hebraicam habere originem. Haerebit hic illi aqua. Non dubitat tamen post illam egregiam et mirificam Furanioth et Fara cum Furiis comparationem, ita magnifice se inferre et gloriari, Balsacioque in os ingerere talia:
Dubitare ergo per me desinat an Furias agnoverint Hebraei. Confecta jam res est, atque extra aleam posita. Fara est vindicta Judaeis. Ergo Furias agnoverunt. Sed sensit tamen statim, responderi a Balsacio posse, Deas non esse habitas Judaeis illas Furanioth, ideo hanc objectionem, si fiat, ita praevenire satagit, eique satisfacere. Quod si Deas, inquit, negat habitas ab iis, idem de Romanis, libro de Natura Deorum tertio, respondebit Cicero: idemque et de Graecis diserte dicet Clemens, qui eas esse affectus, non Deas testantur. Ridicula solutio. Clemens negavit Deas esse Eumenides; Tragicus noster, Deas eas induxit in Scenam; Ergo quas ut Deas induxit V. Cl. non sunt Deae, quia Clemens negavit Deas. Petrus est idololatra, quia pro Deo colit eum qui Deus non est verus. Sed Johannes negat Deum esse qui a Petro colitur, sed affectum esse affirmat; Ergo Petrus non est idololatra, quia non tanquam Deum illum colit, qui a Joanne Deus esse inficiatur. Certe Clemens ut Christianus, non solum de Eumenidibus negat, Deas illas esse, sed de omnibus Gentium numinibus hoc idem asserit. Nec minus Arnobius, nec minus Augustinus. Ipse Clemens loco a V. Cl. citato, Lunam et Solem, hoc est, Apollinem et Dianam, haud minus inficias ivit Deas esse quam Eumenides: Idem et de Parcis ibidem autumat, Si Furiae, inquit, Deae sunt, Natio quoque Dea putanda est, cui, cum faena cir cuimus in agro Ardeati, rem divinam facere solemus. Negat ille Deam Nationem esse, cui tamen fana in agro Ardeati se circuire solitum dicit, et rem divinam facere. Negabat verbo Deam, quam re ipsa fatebatur talem, dum ei rem divinam faceret, ejusque fanum circuiret. Idem est de nostro Auctore. Eumenides affectus fuisse pronunciat, omni eis divinitate abrogata, et tamen tanquam Deae sint in Theatrum eas ab inferis traducit, vimque
Orcus Latinis. Si pro loco inferorum sumam non pro Deo, ita loqui mihi licet, absque idololatriae crimine. Apostoli ipsi voce
Sed eosdem ab eo constitui oportuit inferos, cum illis quos Graeci noverant, quia et Eumenides ibi collocat, et inde eas evocat, sicut Graeci. Item, animas mortuorum, sive manes et umbras, quae Graecorum est opinio, non Judaeorum, ad superos
Statim illae dicto audientes, moremque Mariamnae gerentes, in Scenam prosiliunt, atque haec eloquuntur
Apud Virgilium, Juno est quae Alecto ab inferis evocat, ut Turnum belli amore incendat. Apud Virgilium, Dido precatur ut ultrices Dirae sibi adsint, et vindicent scelus AEneae:
Etiam precatur Laius apud Statium:
Et paulo post:
Apud Tragicum nostrum Mariamne uno verbo imperat Furiis, Cur cessant faces, saevae sorores? vertite huc iras et huc. An quia indecorum putavit Mariamnem inducere Furiis supplicantem, quasi Deabus, quas non credebat, nec colebat? Non magis ex decoro est, quod jubet eas venire mortalis et jam mortua, immortales ac divas, sub quarum erat potestate. Nec enim aliter datur censere. Mariamnae anima sive umbra apud inferos tenetur: in iisdem inferis Eumenides locantur a Poeta,
Furiarum ergo, inquit, meminisse, non minus grave Christiano crimen erit, quam si diligentem aliquis in litteris ac gnarum, Musis vacare dicat, quia Musarum genealogias quidam tradunt, Deasque antiquitas fuisse existimat. Jam haec refutata sunt. Cum Musis aliquis operam dare, aut vacare dicitur, Musae in eo loquendi genere, non Deae sunt, sed studia litterarum, quibus vulgo Musas Deas praesidere antiquitas credidit. Sed qui Musarum imagines, et Apollinis, in Oratorio suo haberet, ante precaretur, incensis odoribus, et cereis accensis honoraret, quod factitasse veteres constat, tum plane in crimen idololatriae incurreret, et gentium ritus in falsis Diis colendis imitaretur. Judaei imagines Caesarum in numo non recusabant, in templo aversabantur. Quae ratio differentiae? In templo ponebantur ut adorarentur: numo imprimebantur ad alium finem, ideo nec adorabantur. Nomina rerum quasi numi sunt etiam Deorum. Cum pro rebus ipsis sumuntur, per ora cedunt loquentium, ut numi per manus eunt, absque ulla divinitatis reverentia. Imago Dei numo incusa non pro Deo exhibetur. Nec Dei nomen, cum res aliqua eo signatur, pro Deo ostentatur. Qui Musas litteras vocat, Jovem aerem, Cererem panem, et similia, non Deos his nominibus intelligit. Cum Sancti imago pendet pro insigni diversorii, aut tabernae mercatoriae, non adoratur. Ture et precibus, cereisque colitur in altari posita. Spectandus igitur in omnibus usus, et finis propter quem res instituitur. Habuere antiqui statuas et simulacra Deorum, quae pro ornamento tantum in locis publicis erigerentur. Inde nomen Et Sylvani, inquit, quidem aliquot in locis, ut amici, sanctum Paulum meminisse, alibi et sanctum Petrum scimus. Sed percontari lubet disertissimum et acutissimum virum, an cum Sylvani meminere Apostoli, ejus Sylvani Dei Sylvestris, quem Romani coluerunt, mentionem fecisse intelligendi sint? An putavit vir sagacissimus, Sylvanum illum, qui amicus, comes et discipulus Apostolorum fuit, nomen suum a Sylvano Deo nactum esse? Sylvanus idem qui et sylvestris, a sylva. Hunc similiter Jam quis dubitat, inquit, quin Hermes sive Hermas, sit Mercurius? quem inter gentium majorum Deos coluerunt prisci: quem furem alibi ac nebulonem, nulla circuitione usus, nuncupat Lactantius. Quis dubitat Apollinem Gentilibus Deum, et Diabolum fuisse nobis, qui humano generi tot fraudibus oraculisque illusit? Nec negabit horum genealogias vel in primis a Paganis celebrari. Quos tamen inter suos, ne mutatis quidem, quod tum fuerat facillimum, nominibus, Apostoli reponunt. Haec adeo inepta sunt sophistica cavillatione illusoria, ut quo nomine compellare, qui ea protulit, debeam, prorsus nesciam. Quale enim illud est, quod dicit Apostolos reposuisse inter suos, Apollinem et Mercurium, nebulones ac fures Deos, Diabolosque veros, ne mutatis quidem, quod facillimum erat, nominibus? Quasi Apollos et Hermas, discipuli Apostolorum, et quos inter suos illi reponunt, iidem omnino fuerint cum Apolline et Mercurio, numinibus Gentilium? Quid potest fingi scurrilius, immo et falsius? Ne nomina quidem eadem sunt. Tametsi essent, ob illam nominum communionem, non tamen idem homo potest videri cum Deo. Sed ut dixi, nomina ipsa differunt. Apollo Apollinis. Similiter Herodotus a nomine Quid Titus? Quid ipse Paulus, cum ante Saulus diceretur? Cur Romanum illi nomen placuit? Sive enim verum est quod de Sergio Paulo B. Hieronymus existimat, sive alia fuerit causa, Romanum est quod illi placuit. Sive aliud fuerit, quid, quaeso, ad crimen Eumenidum cum Angelis permixtarum expiandum, faciunt nomina Romana Paulo ipsi, et ejus comiti ac discipulo Tito imposita? An mirum est de nominibus Romanis in Provincia Romanorum Judaea, Syriave, quae hominibus Syris et Graecis, Romano tum more viventibus, imponi solebant? Certe Paulus non sine mysterio nomen sibi Romanum, spiritu donante, adscivit, qui ad gentes erat mittendus, et cujus Apostolatus Romanos gentium
Quis ignorat, inquit, quam pudenda myster iorum fuerint initia, a parte illa, nempe, quae ne dictu quidem est honesta: quae Eleusinae Cereri monstrata atque exhibita, ut Clemens, ut Arnobius testantur, originem his sacris dedit? Quid tum postea? Quid inde concludet? Eam ergo vocem adeo origine deformem, pessimisque ritibus polltutam, inferorum ac diaboli arcanum, Sacra pagina, cum magis: non videret propriam, ne dedignat a quidem ad res ineffabiles traduxit. Neque veritus Servator sacra regni sui et arcana, regni dicere mysteria, neque Paulus Dei sapientiam eadem designare. Quid inde efficere studeat, non equidem video. Aliquid efficeret haec ratiocinatio, si mysteria regni Dei et sapientiae divinae, eadem essent cum mysteriis Cereris. Quid tam dissonum ac dispar? Sed utraque vocantur mysteria? Sane et Deus falsus quem. Gentes colebant, eodem nomine vocabatur quo Deus verus Judaeorum et Christianorum. Non propterea idem Deus, neque veritas eadem cum falsitate, sapientia cum insipientia. Templa Idolorum pleraque a gentibus consecrata, converterunt Christiani primitivae Ecclesiae in Templa veri Dei. Quid enim prohibet in eodem loco, ubi Gentilium Dei culti fuerunt, verae divinitatis nomen invocari? Priora cedunt posterioribus, falsa veris, vana solidis, eodem nomine et eodem loco manente. Moneta falsa dicitur ad distinctionem verae Utraque tamen moneta dicitur. Mysteria illa Cereris, et alia veterum sa crorum initia, pudenda, horrenda, ac detestanda: mysteria vero regni Dei, quae Christus suos docuit, veneranda, admiranda et amplexanda. Utraque tamen mysteria dicta, sed falsitas in illis ac mors; veritas in istis et salus. Si alias Furias in Theatro suo nobis produceret noster Auctor, quam quae Veteribus hoc nomine cognitae fuerunt: si albas pro atris induceret:
Baubo. Anus illa suit parum verecunda, quae risum excussit moestae Cereri, pudendorum revelatione, quae puerulus ejus Iacchus cava manu succutiens plaudebat et contrectabat. Hincocculta illa, ut ait Clemens et Arnobius, Athenarum mysteria. Quae autem, inquit V. Cl. fuerit haec Baubo, neque Clemens neque Arnobius viderunt. Age igitur togam audituri componamus, ut Ad Orientem, inquit, semper vel invitis in his talibus deveniendum. Ecce invitos et ingratiis in Orientem nos trahit a Septentrione. Ast ego nunc in eo sum, ut versus Septentrionem a Meridianis partibus tendam. Sed animo in Orientem jam cum Tragico nostro pervolemus. Baubo illa hospita Cereris a quibusdam tradita est: ab aliis etiam nutrix. Certe non Cereris nutrix fuit, sed Iacchi Cereris filii. Et hic erat Iacchus, quem cum Baubo Cereri pudenda sua ostendisset, ea manu succutiendo plausisse, refert Orpheus in versibus a Clemente citatis:
Quos versus cum Latine verteret Arnobius, parum intellexit, et perperam expressit, ut alibi dicendum erit. Nutricis hujus Baubus sive hospitae Cereris hoc nomen V. Cl. ab Oriente repetit, ubi generis humani hostem Syri vocabant, Beal Bobo, vel de Bobo, id est, inimicum inimici, quod fieri a se putabant in favorem ac gratiam salutemque generis humani. At Syri et Judaei sic illam Baubo ideo nominarunt. Cur non Cererem ipsam potius? Nam Ceres maxime in illis mysteriis colebatur, non Baubo. Deinde cur ipsi mysteriorum auctores hoc nomen Baubo a Syris impositum, contra mentem atque institutum suum receperunt ac retinuerunt. Nemo non videt quam haec sint inepta. Unde et Bubo, inquit, forte ominosa avis et nocturna. Nempe a voce Syriaca, quod inimica et ipsa sit generis humani. Vidi ego et scio qui aptum ejus etymon et proprium a Graecis, ut omnia fere Latina inde sumpta sunt, deducant. bubo. Addit deinde: Adde quod utrumque et Behal, et alterius origo, quod est Hebraeis de venereo congressu usurpatur, sicut et concubitum et notat: ut Elias Thisbite annotavit. Unde et de honesta minus parte, ut Latinis Bubo. Nam et eadem vox Syris, de qua dixi, portam aut introitum designat. Ne quis jam miretur quod Furias et Angelos in Tragoedia sua copularit, en quot res quam
Baubo: inimicum quem Syri vocant Beal Bobo: Avem nocturnam quae Latinis Bubo: Bo Hebraicum de venereo congressu: Graecorum Bubonem in eadem significatione poni, de pudendo nempe humano, unde id hauserit, ignoro. Bubon vocant omnem tumorem, et praecipue qui in peste correptis se ostendit, modo in illo quem dixi loco, modo in aliis partibus corporis. sed saepius inter semur et pudendum pestifer Luem inguinariam, qui eorum scripta Latine verterunt, vocare solent; ut Historiae Tripartitae auctor, et Anastasius. Non ea est lues veneria, ut quidam interpretati sunt, sed lues pestifera, et contagiosa. Inguen autem Latini id nominarunt, qui Graecis est les Aisnes, qui Graecis Schamaim quae coelos significat, epithetum Samiae Junonis
Baalath Schamaim, Dominum Coelorum. Inde ergo Samia Juno Latinorum, quae et
Unde Dido scire potuit lacum in Campania extare, qui Graecis, qui Romanis Avernus, voce ab Hebraeis flexa ac mirifice detorta diceretur? Pro Virgilio nunc non respondeo, sed propero scire quomodo vox Avernus Latina, sive Graeca Cum Hebraei, inquit, infernum locum tenebrosum aut si elementa exprimantur singula lo aor, sine lumine ac luce dicerent, Graeci qui ex primo privativam suam fecerunt, addita et terminatione sua, dixere. Quod qui non viderent nihil autem Romani Graecique hîc vident, avem autem Graecis dici scirent, lepide ad fabulam, hoc est, asylum suum confugerunt. Haec lepide ab Auctore inventa esse nemo negat. De veritate etiam commenti non dubitaremus, si Graeci Avernus, de lacu pestilentis halitus, et aves supervolitantes necante. Constat hodieque lacum illum mephitim exhalare pessime olentem et noxiam. Non melior fluminis inferni, nomine postremum significat. An Acheron postremus amnis in regione inferorum. Vel, ut melius Graeci, inquit, Quemadmodum et locis aliquot dicitur. An
Quaenam illa sunt, quae apud auctores legendo in eam exclamationem prorupit, Mariamnem fuisse veram Furiam? Hegesippus postquam et sobriam fuisse et castam concessit, insolentem formae conscientia extitisse ait, additque: Magnanimitas superfluebat, sedulitas deerat, ut blanditias dedignaretur mariti: secura quod nihil ab eo qui supra modum diligeret, exitii perpeti posset. Nec solum ad prae sens ultionem repperit, sed etiam in reliquum haereditaria odia transmisit. Si Furia, cum his moribus germana fuit Mariamne, ut visum esc V. Cl. quid opus erat ei Furias ex inferis in Theatrum venienti comites addere, quibus maritum terrificaret, et in furorem impelleret. ipsius umbra sola hoc potuit efficere? Furia vero fuerit Mariamne, id est, furiosa, dum vixit, quod Auctores non dicunt, ne illud quidem de ea dicitur, quod ei Religioni addictam se ostenderit, quae Furias Deas credit. Cur ergo eas ex Inferis educit, ut in maritum immittat?
Haec sunt, Cultissime Menagi, quae tuo rogatu in Episcolam Viri Celeberrimi pro Censura Balsacii tui libuit, immo licuit adnotare. Ne plura possem, et librorum quibus destitutus hic sum, et otii penuria fecerunt. Quae ad rem maxime pertinere, et alicujus esse momenti visa sunt, praecipue notanda mihi sumpsi. Nec plura fortasse carpi fuit necesse. Nam et illa omnia qua Balsacius reprehenderat, integra et illaesa manent,