09/2008 Reinhard Gruhl
text typed - structural tagging completed - no semantic tagging - spell check partially performed - no orthographical standardization

NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).


image: as001

PHILOLOGICARUM EPISTOLARUM CENTURIA UNA DIVERSORUM A RENATIS LITERIS DOCTISSIMORUM VIRORUM, in qva veterum Theologorum, Jurisconsultorum, Medicorum, Philosophorum, Historicorum, Poetarum, Grammaticorum libri difficillimis locis vel emendantur vel illustrantur: insuper RICHARDI DE BURI EPISCOPI DUNELMENSIS etc. PHILOBIBLION et BESSARIONIS PATRIARCHAE CONSTANTINOPOLITANI et CARDINALIS NICAENI EPISTOLA ad Senatum Venetum; Omnia qvondam edita ex Bibliotheca MELCHIORIS HAIMINSFELDII GOLDASTI, Cum duplici, uno rerum er verborum, altero Auctorum, qui explicantur, Indice; addita nunc Praefatione HERMANNI CONRINGII, LIPSIAE, Impensis JOH. BART. OELERI, Literis Colerianis. M DC LXXIV.



image: as002

[gap: blank space]

image: as003

HERMANN CONRINGIUS Benevolo Lectori S. P. D.

NOn temere alius qvispiam in conqvirendis variis, rempublicam Imperii simul et literarum illustrantibus, monumentis felicior, simulque in iisdem commnnicandis liberaliorem sese gessit Melchiore Goldasto. Fuit scilicet viro illi ingenium ut capacissimum, ita accedente inusitata industria, tantum non omnigena doctrina plane subactum. Hactenus itaque aptus sane fuit commodo publico adjuvando. Non potuit autem duntaxat prodesse, sed reapse plurimum profuit, instructus illâ qvam dixi felicitate. Enimvero Athenienses olim in Prytanaeo suo illum aluissent, si iis vixisset temporibus, atque suae praestitisset urbi, qvod contulit Germaniae nostrae. Et tamen ingens superat, cum alibi fortassis, tum cumprimis in illustris reipublicae Bremensis locupletissima Bibliothecâ, Goldasti studio collectus optimorum scriptorum thesaurus, hactenus non publicatus, paratus tamen videre lucem; Qvi ubi prodierit, qvod uti propediem fiat, publice interest, eoqve et futurum speramus, non poterit non crescere


image: as004

apud bonos qvosque et intelligentes tanti viri admiratio, qvamvis jam tum merito sit maxima. Cum omnia autem Goldastina debeant esse in manibus, pridem accidit tamen emptorum aviditate, ut etiam edita qvaeque raro compareant, in tabernis certe librariis haud facile inveniantur venalia. Ac proinde excitanda est bibliopolarum natio ad novas illorum editiones: cumqve hanc curam qvasi ultro susceperit Oehlerus noster, et qvasi in praegustum exhibeat nunc Centuriam illam Philologicarum Epistolarum, qvam ante hosce sexaginta tres annos, Francofurti vulgavit Goldastus, gratiae illi debebuntur. Et vero qvemadmodum de humili casa dixisse olim fertur Heraclitus, etiam hîc Dii suat, ita et de hoc libello jure nos possumus profiteri, hic qvoque gemmas delitescere. Qvem porro bonum atque ingenue eruditum non delectet, audire lumina sui aevi, de varia doctrina familiariter qvasi per litteras colloqventes! Tu saltim, Lector eximio huic Goldastinorum operum edendorum instituto, favebis scio. Vale autem et mihi qvoqve fave, Helmestadii Kal. Octobr. Anno CIC CIC LXXIII.



image: as005

Amplissimis et Consultissimis Viris, D. MICHAELI LEFOENIO et D. GEORGIO MICAELI LINGELSHEMIO. Socero ac Genero, Serenissimi Electoris Palatini in supremo Consistorio Consiliariis, MELCHIOR HAIMINSFELDIUS GOLDASTUS S. P. D.

VIri dignitate magni, consilio fortes, eruditione nobiles, claritudine conspicui, et humanitate spectabiles: Partem hanc meorum adversariorum, qvae olim in Academiis et peregrinationibus meis collecta, nunc, qvo flagitatores Typographos absolvam, qvi audiverunt mearum scidarum esse segetem perbonam, et a literatis eas coli solere, ad compilandum paene compellor, passas sum exire in publicum, non qvod non longe meliora a me sperari velim, sed qvia profecta sunt a summis viris, qvibus res literaria omnem prope vitam debet. Eas


image: as006

Amplissimo nomine vestro proscribere volui, tum ut novo hujus Urbis statuto paream cui adversari nefas duco, tum ut tester meam ut vere dicam, summam, ac prope dicam, singularem adversus vos observantiam. Qvum enim ex qvo tempore in hanc vicinam vobis urbem perveni, et in amicitiam vestram me insinuavi, incredibili vestra humanitate me semper complexi sitis, animus meus non amplius acqviescere voluit in iis sermonibus, qvos privatim et inter amicos cottidie de vobis libenter caedere solitus sum, sed gestivit magis qvasi foras prodire, et facere, ut qvamfieri posset, plurimi intelligerent, nihil virtute ad alienam excitandam acrius, nihil mihi videri prudentia vestra excelsius, nihil humanitate, in hac summa dignatione, svavius, nihil amabilius. BB. VV. Francofordia, propridie Kalend. Januar. A. C. N. M D CX.



image: as007

[gap: Syllabus auctorum juxta epistolarum seriem]

image: as010

[gap: Catalogus omnium tum veterum tum neotericorum auctorum, quorum in epistolis hisce philologicis passim crebra fit mentio]

page 1, image: s001

EPIST. I. FRANCISCUS PETRARCHA Thomae Messanensi S.

[note: Ex MS. correcta et suppleta.] DIctu difficile est, quantum aures meas, vulgari festas strepitu, epistola tua bis terque relecta permulserit: quae quanquam tibi verbosa videretur, ut ex fine cognovi, ego tamen in ea nihil praeter breviloquium accusavi. Itaque comminationem illam ultimam, quod deinceps compendiosior sis futurus, invitus aspexi: mallem prolixior esses. Ut libet tamen, Pater: non te mihi, sed me tibi morem gerere dignum est. Sed itane totum in tua manu positum erit? An ignoras, quod saepe consilio dissimilis est eventus? Audies forte, quod vel silentii avidum loqui cogitat. Vis, quod minitari videor, jam nunc rebus impleam? Testor in primis eandem me de te opinionem gerere, quam de Aristotele Macrobius, seu illam amor seu veritas genuerit, vix te aliquid ignorare posse arbitror. Si quid autem vero adversum tibi accidit, aut minus praevidisse, aut, quod de eodem ait idem, lusisse te suspicor. Nempe


page 2, image: s002

[note: Hieronymus inter Patres an summus.] quod de Hieronymo scribis, te illum sacrorum Doctorum ex numero praetulisse, haud novum est mihi: vetus est jam et late cognitum hoc judicium tuum. Equidem frustra de comparativis litiges, ubi ad superlativa perventum est, falli non potes. Optimum ac maximum erit, quicquid elegeris: licet de hac re inter amicum tuum clarae memoriae Lomberiensem Episcopum Jacobum et me crebro disceptatum esse meminerim, illo per vestigia tua semper uno ore [note: Augustinus inter Patres primus.] Hieronymum, me vero Augustinum inter scriptores Catholicos praeferente. Et sane si neque veritatem, neque te verear offendere, dicam, Pater, quod sentio. Cum multa, varia, et luminosa sint sidera, ut sit hic Jupiter, hic Arcturus, hic Lucifer, Sol Ecclesiae Augustinus est. Sed haec, ut dixi, haud magni momenti fecerim, quoniam et electio tuta est, libera debent esse judicia. At quod sequitur, te inter [note: Valerius Maximus quanti faciendus.] mortales Valerium praeferre quis non stupeat, si tamen serio perseveranterque dictum, est, et non jocandi tentandique animo? Si enim Valerius primus est, quotus, quaeso, Plato est? quotus Aristoteles? quotus Cicero? quotus Anneus Seneca, quem in hac re magni quidam extimatores omnibus praetulerunt? [note: Plato ac Cicero an Poetae.] Nisi illud forte Platonem ac Tullium excludit, quod in epistolae tuae parte perlectum novi stuporis mihi causa fuit, ubi nescio quid cogitans illos Poetas esse, et Poetarum


page 3, image: s003

choris annumerari oportere dixisti. Quod si loquendo consequi potes, plus fortasse, quam putas, secundo Apolline et plaudentibus Musis magnos duos incolas umbrosis Parnassi collibus addideris. At quid, oro, te movit, ut id opinareris [note: Cicero primus inter Oratores. Virgilius Poetarum primus.] aut diceres, cum Tullius in prioribus libris summus Orator, in ultimis Philosophus illustris appareat? Sicut autem ubique Virgilius Poeta, sic Tullius nusquam; quoniam, ut in declamationibus legimus, Virgilium illa felicitas ingenii oratione soluta reliquit, Ciceronem eloquentia sua in carminibus destituit. De Platone quid dicam, qui maximorum hominum consensu Philosophiae meruit principatum? Cum [note: Plato Philosophorum maximus.] Cicero et Augustinus, et alii quam plures in omni sermone, ubi Aristotelem caeteris Philosophis praeferunt, Platonem semper excipiant, non intelligo quid Platonem faciat Poetam, nisi unum fortasse Panetii verbum a Tullio relatum, [note: Homerus Philosophorum 1. princeps.] qui Homerum Philosophorum illum vocat, quod nihil est aliud, quam Philosophorum principem ac talem inter eos, qualis inter Poetas est Homerus. Alioquin quid ipsi Tullio dicemus, qui in epistolis ad Atticum quodam loco Platonem suum [note: Deus cur Plato a Cic. vocatus.] Deum vocat? Omnibus quidem modis id agunt, ut Platoni divinitatem ingenii attribuant, hinc et Homeri, et, quod est expressius, Dei nomen. Proinde supta hinc occasione, mira dulcedine Ioquendi de rebus incognitis, in tractatum Poetarum tuus sermo immergitur, quis qua aetate sit genitus,


page 4, image: s004

quem quisque styli modum, quod poetandi genus, quem famae gradum teneat. Longum est singula persequi, tam multa nunquam aliis audita nos omnes discendi avidos facundis [note: Naevius et Plautus Poetae.] tuis literis docuisti. Quod si interfari aliquid non mihi, sed professioni meae permittitur, miror, quid ita tibi Naevii Plautique nomen ignotum est, ut quasi barbaricum nescio quid locutum putes, quod eos literis ad te meis inserui, et ausum (ut ait Flaccus) personam formare novam tacita licet admiratione castiges. Adeo scrupulose enim in hac inquisitione versaris, ut nihil restet, nisi temeritatem meam condemnare in scenam nova et peregrina nomina producentem. Frenasti tamen impetum, et tandem ignorantiam tuam culpare maluisti: urbane quidem ac modeste. Ceterum aliud verba sonant, aliud clamat (nisi fallor) intentio. Prorsus mirabile, cum tam familiarem habere Terentium videaris. Ille enim jam statim a principio in ipsius Andriae prooemio et Naevii et Plauti una cum Ennio, eodem meminit versiculo: in Eunucho, et Naevii itidem et Plauti: in Adelphis, Plauti solius mentionem fecit. Eorundem quoque simul meminit Cicero in senectute, et A. Gellius in Noct. Atticis, ubi amborum epigrammata describit sermone vetustissimo. Sed quid ago? Quis enim, quaeso, unquam pooetriae nomen absque illorum nominibus audivit? Itaque stuporem tuum stupeo,


page 5, image: s005

et cum bona venia, Pater, obsecro ne in manus alienas ista perveniant. Quo enim clarior est fama tua, eo tibi studiosius consulendum est. Mecum quidem non aliter quam tecum omnia loqui potes, et, quod secum docti faciunt, mutare ac retractare, quae dixeris: at postquam in vulgus dicta pervenerint, ea demum facultas eripitur, et multorum judicia subeunda sunt. Ego epistolam tuam ad te sub fida custodia remitto, et hanc illi alligatam mitto, cujus exemplum apud me manebit non ob aliam causam, nisi ut si quid adhuc respondendum duxeris, dura verba verbis confero, memoriam non fatigem. Unum praeterea novi et exotici dogmatis inducis (utar enim plena libertate, quando semel non coepisse non [note: Ennius qua aetate vixerit. Statius Papinius qua aetate vixerit.] possum.) Asseris, Ennium et Statium Papinium coaetaneos fuisse. Quis te, (oro) Pater, in hanc Chronographiam impulit? Quis a te nunc ista poscebat? Atqui exactius hoc inquire, invenies Ennium sub Africano majore, Statium aliquot seculis inter jectis sub Domitiano Principe floruisse. Habes quibus, nisi fallor, et respondere velis, et tam breviter, ut putabas, non possis. Unum adderem, si bona fide veniam dares, quod olim dum in Vasconiae partibus adolescens agerem, verecunde quide, ut illam aetatem decuit, tibi scripsisse recolo, cum vulgaribus scriptis tuis offenderer, quae ad eum, cujus supra memini, Jacobum de Columna interdum ea tempestate


page 6, image: s006

mittebas, cujus me amor sicut in eas terras traxerat, sic in AEthiopiam traxisset; sed tunc pene pueriliter, ut qui vix dum ferulae manum subduxeram: tempus est, ut jam virilis oratio mea sit, ita tamen, ut dixi, si tu veniam dederis. Quid ais? Rides, puto: bene habet, veniam tribuisti. Audi ergo, Pater, et vide, et inclina aurem tuam, ne qua externa auris interveniat. Tibi enim loquor, et te rerum tuarum judicem statuo, quae accusare videor aliis accusantibus defensurus, nec tamen ignarus nimis acrimoniosam et insolentem filii ad patrem epistolam reprehensoriam videri; sed amor audaciam excuset. Ita enim mihi clarum nomen non popularis aurae suffragio, sed virtute contingat, ubi ab ineunte aetate singularis quaedam mihi tui nominis cura fuit. Haec me loqui cogit, ne, si ego tacuerim, idem ab aliis audias, vel, quod metuendum magis est, tacito judicio lacereris, et quidam iniqui rerum arbitri amplissimum ingenium tuum ex his, quibus ludens te includis, [note: Multorum autorum allegatio et memoriae ostentatio, indicium ignorantiae et servilis ingenii.] peregrinae facultatis angustiis metiantur. Animadverti enim te in scriptis tuis omni studio, ut appareas, niti. Hinc ille discursus per ignota volumina, ut ex singulis aliquid decerpens rebus tuis interseras. Plaudunt tibi discipuli, et omniscium vocant innumerabilium, auctorum nominibus attoniti, quasi omnium, quorum titulos tenes, etiam notitiam sis adeptus. Docti autem facile discernunt, quid cujusque


page 7, image: s007

proprium, quid alienum sit: et rursus quid mutuum, quid precarium, quid furtivum, quid e medio haustum, quid a praetereunte delibatum. Memoriam ostentare puerilis est gloria viro, ut ait Seneca, captare flosculos turpe est: quippe quem fructu deceat gaudere non floribus. Tu vero in hae aetatis parte venerabilis, et in tua professione clarissimus, imo, ut non semper pungam, sed interdum ungam, solus sine exemplo nostri temporis earum, quibus es debitus, literarum princeps nescio quo juvenili animo, dimissis finibus tuis, in alienis pratis ociosus et vagans, inclinata jamdie, interlegendis flosculis tempus teris. Placet ignota tentare, ubi saepe viam non inveniens aut vageris aut corruas: placet illorum sequi vestigia, qui scientiam quasi mercimonium aliquod ante fores explicant, cum interim vacua domus sit. Certe tuum est, ad id potius niti, ut sis aliquid plus, quam videris. Operosa semper et periculosa jactantia est. Adde quod, cum magnus videri voles, innumerabilia incident, quae te non modo veram ad mensuram redigent, sed infra etiam contrahent. Uni ingenio satis est unius studii gloriam mereri. Qui multarum artium superbiunt, aut divini homines sunt, aut impudentes, aut insani. Quis uspiam aut Graecorum aut nostrorum id praesumpsisse memoratur? Novus mos, nova temeritas, gloriosas inscriptiones prae se ferunt, propter


page 8, image: s008

quas (ut ait Plinius) vadimonium deseri possit: at cum intraveris, Dii Deaeque, quam nihil in medio invenias! tu igitur, si quid mihi credis, esto tuis finibus contentus: noli illos imitari, qui omnia pollicentur, nihil praestant, faciuntque ut omnia contrectando, itaque (ut ait Comicus) intelligendo nihil intelligant. Graecum vetus et salutare proverbium est; Quam quisque novit artem, in haec se exerceat. Vale.

EPIST. II. Franciscus Petrarcha Thomae Messanensi S.

SIc est, ut putabam. Libertas iram peperit, veritas odium, admonitio fastidium. Sed quid agam? verba non redeant. Blandior fuissem, si te blanditiis delectari crederem, imo vero severior, et hunc ipsum affectum in viro forti foemineum liberius arguissem. Nunc quoniam (ut video) amicitiae inimica libertas est, forte consultius agerem, si facerem. Sed id quoque permetuo, est ubi silentium bilem movet. Loquar ergo, ne rursus offendam, sed tam breviter, ut coactum noveris. Primum ego te judicem feci omnium, quae dixi, aut dicam: tu sententiam brevem fers, errasse me in quibusdam, in multis, in omnibus. Gaudeo equidem me potius errasse, quam te, eo quod apparatior est omnis [note: Hieron. an Augustino preaferendus.] in luce deformitas, et error in sene desperatior: sed tamen est aliquid quod amplius requiram. Ades ergo, ad tribunal tuum provoco, nullis assessoribus opus est, solus solius. Sed tu Hieronymum


page 9, image: s009

praefers Augustino? Hoc sciebam: sed eam, quam affers, judicii rationem profiteor me non intelligere. Quid enim, quaeso, sibi vult, quod ait, non te illum propterea praetulisse, quasi sit major, sed quia fructuosior Ecclesiae, quod in quodam opere tuo probasse te dicis disputatione longissima, quam vellera literis inseruisses: sed profecto vel nuntio pepercisti vel epistolae. Quod tamen ad hujusce rei probationem praecipuum erat, addidisti, hoc scilicet Augustini ipsius auctoritate concludi. Sed an ignoras, quod in generali sermone persona loquentis excipitur? Quid vero, inquis, si Augustini aperta confessio est sibi Hieronymum praeferentis? Quis non videt, quid ad haec dicidebeat? hoc, inquam, unum est, in quo illius sacratissimae animae testimonio non starem, cui insitum scio, ut de aliis gloriose, de se autem humiliter et loquatur et sentiat. Ego quidem fructuosi laboris palmam in Ecclesia Augustino dabam, haud pertinaciter tamen, velut is qui nec opinioni, nec sectae, nec homini usque adeo sum addictus, ut abire non possim veritate comperta. Hoc apud M. Tullium, hoc apud ipsum patrem Augustinum didici, quod ipse apud eundem Tullium se didicisse non negat. Nam apud Horatium Flaccum;

Nullius jurare in verba Magistri.

puer valde didiceram. Quanti autem ist a sint,


page 10, image: s010

ipse non dissimulas, qui hac defensionis parte deserta mox, ad aliam evadis, dicens; omnibus excussis omnino nihil esse, quod te in hanc opinionem traxerit, nisi indignam quandam et singularem erga Hieronymum ingratitudinem Italorum. Hoc est illud unicum patrocinium causae tuae, hoc est (inquam) illud mihi nulla ex parte intellectum intelligibile argumentum. Quaenam enim haec ingratitudo est? Sumus, fateor, non erga Sanctos tantum, sed erga Sanctorum Dominum ingrati. Quaenam Hieronymo singularior quam caeteris que rimoniae causa est? aut quaenam potius Italorum culpa quam hominum, cum nec ipse Italus origine, et saepius in Oriente versatus sit? versa te, Pater, hac illac, ratio (ut arbitror) non erit sufficiens probare, quod intendis, nisi forte qui rationis vice fungitur, instinctus animi tacitus, et pia magis quam examussim trutinata devotio. Verum ista praetervehor: tam sacra enim nomina disputatiunculis peccatoris obsolefieri ac quodammodo prophanari sacrilegio simillimum reor. Itaque, jam tacere de his consultius fuerit: nam preciosarum rerum confricatio atque collisio periculosa est.

[note: Plato et Cicero an Poetae.] Ad Platonem ac Ciceronem transeo, quos tu ob duas fabulas morum doctrina et (ut de altera Macrobius testatur) tripartitae Philosophiae integritate perfectas, ac procul ab omni


page 11, image: s011

metrorum lege in mediis Politicae ac rerum publicarum libris insertas, Poetas facere niteris. Frustra Macrobius idem ambos excusat adversus insultantes non debere fabulam a Philosopho confingi. Ego quidem gratulor et hos, Aristotelem, et Senecam, et Varronem, si fieri possit, in agmine Poetarum cernere: quod forte non ineptius de horum quolibet quam de Platone et Tullio dici possit. Nam et Aristoteles Poetriam de Poetis, et Varro Satyrarum libros edidit. Seneca autem Tragoedias, quae apud Poetas profecto vel primum vel primo proximum locum tenent. Sed cur, quaeso, non et histriones fecisti, quoniam aliquid forsan in vita ludicrum dixerunt aut fecerunt? Praesertim Tullius, cujus tam multa, quae risum moveant, scripta sunt in Saturnalibus, ut Tyro libertus ejus de patroni jocis librum scripserit. Cur non piscatores aut remiges, aut tale aliquid, quia forsan aut hami jactu aut remi tractu in solitudine positi animum relaxarunt? Visne tu mihi castrensem morem scholis inferre, ut sicut unum duellum Torquatos atque Corvinos fecit, fic una actio Poetam faciat? Perseverantia requiritur: unus actus habitum non inducit. Haec hactenus. Nam de Ennio ac Statio in ultima epistola nulla mentio erat: credo annorum numerum in digitos reduxisti.



page 12, image: s012

Postremo ad illum longum atque continuum orationis tuae textum, ubi omnibus modis efficere studes, ut injuste monuisse videar, quod ingenio tuo nihil impervium sit, nihil aliud dixerim, nisi quod bene tibi est, si hanc de rebus opinionem habes. O te tuo qualicunque judicio felicem. O utinam hanc me artem et docere possis et doceas, qua talia ipse mihi de me noverim conflare judicia. Nescio enim an melius sit interdum de errore gaudere, quam semper de veritate dolere. Ad id vero, quod me velut juratae militiae desertorem arguis, quoniam cum maxime florere inciperem, studium Juris Bononiamque dimiserim, expedita responsio est, quae tibi et civitatem illam et studium singulariter illustranti minime (ut arbitror) placitura. Quoniam itaque satis exagitavi, id totum silebo, quo factum meum tueri soleo. Fuit enim haec mihi quaestio saepe cum multis, praecipue cum Oldrado Laudensi Jurisconsulto nostra aetate clarissimo. Hoc unum est quod salva concordia dici potest. Nihil enim contra naturam bene fit. Solitudinis amatorem illa me genuit non fori. Denique sic habeto, me aut nihil unquam proinde fecisse, quod magis puto, aut si quicquam, hoc in primis non audeo dicere sapienter, sed feliciter factum est, et quod Bononiam vidi, et quod non in haesi. Vale.



page 13, image: s013

EPIST. III. Franciscus Philelphus Kyriaco Anconitano. S.

PLacuisse tibi literas meas, et ea, quae de Virgilii Maronis sententia scripsimus in AEneida, gaudeo. Quod autem petis, qua ratione [note: Feist. l. 5. eleg. 9. Rhamnusia.] Neptunus ab Ovidio Nasone cognominatus sit Amphitrites, et Fortuna Rhamnusia, paucis accipe. Rhamnusia quidem non est Fortuna, ut vulgo exponunt magistri ludi, sed indignationis Dea, quam Graeci tui [gap: Greek word(s)] vocant. Nam cum Narcyssus formae bonitate abuteretur superbius, recte fingitur ejusmodi Dea adversus illum indignata justis precibus assensisse. Est enim indignatio animi aegritudo adversus eum, qui bonis praesentibus sit indignus. [note: Nemesis.] Nemesis, inquam, indignationem significat. Rhamnusia vero dicta est a Rhamnus, qui est Atticae vicus, ubi colebatur. Cujus quidem Deae simulacrum eo in loco pulcherrimum fuisse tradunt, factum a Phidia ulnarum in altitudine decem illud marmoreum. Neptunus [note: Amphitrite.] autem nequaquam est Amphitrites cognominatus. Dictio illa depravata est apud Ovidium librariorum inscitia. Est enim soeminini generis, declinaturque more Graeco, nominativo Amphitrite, genitivo Amphitrites. Fingitur autem a Poetis esse Neptuni uxor. Unde Claudianus de raptu Proserpinae ita cecinit:



page 14, image: s014

--- Etiam Nereia glauco
Neptunum gremio complectitur Amphitrite.

Nam Amphitrite mare significat, dicta illa quidem ab [gap: Greek word(s)] circum et [gap: Greek word(s)] terrere. Mare enim circum se navigantes pereundi terrore insequitur. Ex Amphitrite autem et Neptuno Triton natus fingitur a Poetis. Si quid est, quod aliud a me velis, nunquam frustra requires officium meum. Vale, ex Venetiis quinto Kalendas Februarias. M. CCCC. XXVIII.

EPIST. IV. Franciscus Philelfus Petro Perleoni. S.

[note: De aspiratione vocum Latinarum.] QVas unas dedisti ad me literas, eo jucundius Iectitavi, quo diutius eas desiderabam. Et ut, quae tibi secus ac volueras acciderunt, moerore me affecerunt: ita quae ex sententia contigerunt, mirificam mihi voluptatem attulere. Deus tibi coepta indies magis magisque secundet. Tu interim facito, ne tibi ipse defuisse videare. Dicteria Plutarchi ad Trajanum Caesarem, quae in Latinam vertimus, propediem dabo ad Joannem Cornelium hominem clarissimum. Et cum his orationem quoque et acrem et longiusculam mittam ad te, et quidem talem, qualem non Oppegius modo, sed Cosmus etiam ipse medices multo magis doliturus sit. Nunc vero ad id, quod petis. Cupis [note: Lacrima.] tu quidem a nobis scire, an lacrima aspirationem admittat, revocans nos ad Grammaticos.


page 15, image: s015

Mos tibi tamen gerendus est. Si vim naturae rationemque attendimus, nulla consonans in latinis dictionibus aspiratur. Fecit tamen doctissimorum hominum consvetudo, idque jampridem, ut quorundam ver borum consonantes aspirationem reciperent, ut inchoare, pulchrum, sepulchrum, lachryma. Et id sane ob eam rem factum existimo, quo ejusmodi consonans vehementius [note: Inchoare] sonet. Tametsi inchoare, si a chaos descendit, quod non ab re dictum a quibusdam puto, ab sua ipsius origine aspirationem servat. [note: A. Gelli lectio.] Quod autem mones, dictare istic quosdam non lachryma esse apud A. Gellium, sed lacrima: et ita quodam in codice legisse te. Profecto codex iste Latinarius quispiam est. Nam hi omnes, quotquot in Tuscia sunt, Gellii codices [note: Lachryma.] habent lachryma, non lacrima, qui et emendatissimi sunt et istorom omnium (ut ita dixerim) parentes. Praeterea duo me ad hanc rem plurimum movent, quod et Romae in quodam vetustissimo monumento, et in illo meo, quem nosti, de natura Deorum antiquissimo Ciceronis Codice lachryma et cum aspiratione et per y tenui scriptum adverti. Quo fit ut etiam Graecum esse nomen, hoc est a Graeco ductum, quod illi [gap: Greek word(s)] vocant, nequaquam [note: D. in L. L. in D.] dubitem. Quod autem d in l mutata sit, nihil est quod miremur, nam et l in d rursum d in [note: Meditari. Alido.] l pleruque mutari invicem consveverunt, quippe et [gap: Greek word(s)] meditari dicimus, et alido pro adido, et


page 16, image: s016

[note: Medido. Medius fidius. Lachruma. [gap: Greek word(s)]. in u. Fuga. Tu. Mus. Sus. Thus.] medido, et medius fidius pro eo quod est Jovis filium. Videmusque apud vetustissimos Latini eloquii auctores nonnusquam lachruma pro lachryma usurpari. Nec id ea ratione, qua optumus et maxumus pro optimus et maximus dicitur: sed potius, ut fuga pro [gap: Greek word(s)], tu pro [gap: Greek word(s)] mus pro [gap: Greek word(s)], sus pro [gap: Greek word(s)], thus pro [gap: Greek word(s)]: et id quidem Doriensium more, qui pro v proferre u consvererunt. Quamvis placuerit et Varroni et Prisciano nomen hoc non a Graeco sed a Latino verbo, quod tundo est, derivari, cupientibus iis quidem, ut existimo, blandius hac via Latinis uti, quibus admodum gratificari voluerunt, quasi nostris etiam armis jus nostrum tueri possimus. Si quis autem miretur cur lachryma aspiretur, cum [gap: Greek word(s)] sit inaspiratum: repetat memoria ipse secum etiam [note: Anchora. Trocheum. Phytius. Horchus. Lurcho.] [gap: Greek word(s)] apud Graecos non aspirari: at anchora, et trocheum, et Phytius apud nos vulgo aspirantur. Idemque et in horchus et in lurcho intueri licet. [gap: Greek word(s)] enim nunquam aspirant Graeci; nec itidem [gap: Greek word(s)], quod est cophini genus, unde lurcho deductum est. Fit id, inquam, saepe ut valentius sonet dictio: nec in consonantibus solum, sed in vocalibus [note: Mihi. Hallucinari. Honus. Honustus. Vehemens.] quoque invenias idem observatum. Sic mihi dictum est, sic hallucinari, sic honus, sic honustus, quod tamen permulti volunt non ab honus, sed ab honos descendere. Sic helluo et helluari, quod ab eo manat: sic vehement, quod ex vae et mens


page 17, image: s017

componi arbitror, tametsi vehemens eo quidam dictum velint, quo vahatur eminentius. Permultaque hujusmodi inveniri licet, quibus eruditissimorum usus, qui ipse rationem facit, aspirationem suo quodam jre addiderit. [note: Trahere. Vehere.] Itaque non est mirandum trahere et vehere aspirari. Fit enim non solum differentiae causa, ut quibusdam videtur, sed etiam magis ut augmento spiritus sonantius proferantur: [note: Prehendo. Aha. Vaha. Ohe. Cohors. Nihilum.] sicuti etiam in prehendo, vehemens, aha, vahas ohe, et in similibus patet. Nam cohors a cohortando dicitur. Nihilum vero ex ni et hilum compositum est. Sed de his hactenus. Quod de statu nostro certior fieri cupis, en accipe. Nos hic valemus recte et commode, sane et honestissime agimus. Id unum est, quod virtutem ociosam esse non sinat. Quotidie Puccini homines impurissimi per veneficos ac siccarios vitae nostre insidias tendunt. Ego autem non modo intrepide me constanterque defenso, sed omni etiam cura et industria molior reficioque, ut permagno ipsi detrimento pernicieque premantur, ac extremo conficiantur exitio. Id quod brevi divina benignitate futurum suspicor. Qua in re illud est, quod me unice perturbet, Venetos justissimos sanctissimosque viros, quibus omnia jure debeo, Puccinorum socios appellari. Si qua fortasse virtuti et constantiae cum temeritate et furore, si fidei cum perifidia, si pietati


page 18, image: s018

cum scelere esse societas ulla possit. Vale. Ex Sena, idibus sextilibus. MCCCCXXXVII.

EPIST. V. Florentiam. Franciscus Philelfus Lapo Florentino. S.

[note: Homeri locus.] PEtis a nobis, quomodo apud Homerum versus ille intelligatur, quo Agamemnon veluti convitio a Calchante acerbius Iacessitus respondet:

[gap: Greek word(s)]

Dicis enim Ambrosium Monachum ita interpretatum: Volo ego populum salvum esse, aut populum perire. Et inepta haec sane interpretatio est et falsa. Subdis Carolum Codrum interpretatum aliter, quippe qui ab Ambrosio dissentiens ita exposuerit: Volo ego populum salvum esse, aut meipsum perire. Et inepte rursus et prave. Errat autem uterque: ac ne quidem mirum. Non enim ii sunt, qui Graecae orationis significationem, proprietatem, differentiam, elegantiam teneant. Et ut reliqua omittam, is omnis error est inde, quod illius dictionis [gap: Greek word(s)] significata non norunt. Significat enim vel aut vel an, et haec quidem vulgo. Significat [note: Quam] item quam pro eo, ut in comparativis adverbio utimur, et quemadmodum apud nos quam significat interdum et non, sic etiam hoc loco [gap: Greek word(s)] cum tenui spiritu et accentu gravi significat et non. Respondet enim Agamemnon, velle se populi salutem et non perniciem atque interitum.


page 19, image: s019

Quod quidem si minus Philefi auctoritati stare decreveris, et apud Aristarchum, et apud Aristotelem, et apud Porphyrium Commentatores in Iliada, eosdemque diligentissimos doctissimosque viros, perdiscere plane queas. Quaeris secundo loco an [gap: Greek word(s)] aliud, quam semper significet. Nam eosdem Ambrosium et Carolum affirmare, eam dictionem aliquod prorsus nihil quam semper significare. At invenisse te plerunque apud Thucydidem eandem ipsam dictionem [gap: Greek word(s)], quae ejusmodi significatum recipere nullo modo possit. Recte tu quidem dubitas. Significat enim non solum semper, sed quandoque diu, ut Homerus: [gap: Greek word(s)]. Et Sophocles: [gap: Greek word(s)]: hoc est diuturnam senectutem, diuturnam [note: Citat Harpocratio, unde restitues.] vitam. Quandoque autem significat usque. Unde Thucydides in prohemio: [gap: Greek word(s)]. Quas equidem easdem significationes invenias usque apud nos habere. Vale. Ex Sena, pridie Nonas Septembres, M. CCCC. XXXVII.

EPIST. VI. Franciscus Philelfus Catoni Sacro I. C. S.

QVis te non amet atque magnifaciat, Cato, quem videam nihil omnino velle ignorare. Sunt nonnullli ordinis tui homines, qui Bartolum modo Baldumque legerint,


page 20, image: s020

quos certe minime contemno (sunt enim ad emungendas pecunias vel extorquendas potius licitatores minime vulgares,) ii aliud nihil curent neque pluris faciant diem quam noctem. Sed tu, ut es vir et acutus et gravis, nullis tenebris desectaris, sed versaris semper in apertissima luce ingenii atque veritatis: nihil tibi obscurum, nihil reconditum, nihil anceps, nihil ambiguum pateris. Quaeris a [note: Ciceronis locus.] me duo ex prima quaestione M. Tul. Ciceronis. Primum, quid sibi vir eloquentissimus voluerit, apud quem ubi esset propositum mortem videri malum, continuo subdiderit perinde atque necessario consequens: si malum, ergo miserum. Ais enim id videri tibi non satis docte neque acute dictum. Sunt enim pleraque mala in homine, neque tamen ejus ponderis sunt, ut miserum efficiant. Num illum virum dicemus miserum, inquis, qui summa virtute praeditus et primariis corporis atque fortunae bonis pollens, si aut interdum ex pedibus laboret aut in maximis divitiis vel eqvum vel bovem amiserit? Nam haec etiam mala sunt, sed non talia, quae tali atque tanto viro miseriam importent. Petis secundo loco, quid Clepsydra significet. Nam ejus quoque verbi mentionem fieri eodem in libro. Paucis ad ista tibi [note: Clepsydra, [gap: Greek word(s)].] respondeo et de Clepsydra primum. Hoc enim verbum est Graecum quod a [gap: Greek word(s)] compositum est et [gap: Greek word(s)] autem furari significat


page 21, image: s021

[note: [gap: Greek word(s)]] ac velare. Descendit enim [gap: Greek word(s)] id quod significat velo, et inde [gap: Greek word(s)] hoc est revelo. Unde habetur apud Joannem [note: [gap: Greek word(s)].] Apostolum [gap: Greek word(s)] quo verbo revelatio significatur. Nam proprium furacis hominis est, qui [gap: Greek word(s)] dicitur, relare et abscondere, quae clam et per insidias surripuerit. Clepsydra vero duo significat et fontem et horologium. Est enim fons Athenis in arce illa Minervae quondam, nunc beatae Mariae Virgini consecrata. Is per alveum subterraneum latentemque fluens stadia viginti surgit tandem in rivos ad vicum Phalereum. Erat praeterea vas quoddam vitreum, quod aequalibus dimensionibus signatas horas ostenderet: ad cujus etiam sundum erat foramen, quod aquae diminutionem quot essent videri poterant. Itaque non absurde sive de fonte accipias sive de horologio, recte Clepsydra nominatur, quod aquam aut velet aut furetur. Caeterum in prima Tusculana eam pro horologio intelligi oportere, haud est ambiguum. [note: Hora. [gap: Greek word(s)].] Vocata est autem hora, [gap: Greek word(s)], quo verbo urina significatur. Animadversum enim in AEgypto perhibent, quo tempore sacrificium quoddam esset faciundum, hostiam immolandam quater ac vigesies aequalibus inter se spatiis minxisse. Et ita hora nomen accepit ab [gap: Greek word(s)] id est urina, quod idem etiam [gap: Greek word(s)] dicitur. Et


page 22, image: s022

[note: Dies naturalis et artificialis.] illud quoque ambigendum non est, dupliciter dici diem, et natura, qui noctem unam cum die dimetiens quatuor atque viginti horas complectitur: et arte, qui integrum hunc diem in duas dividens partes ex duodenis constat horis. Qua dimensione et Romani usi sunt et Hebraei. Ad alteram vero tuam quaestionem, qua Ciceronem videris et obtusitatis et inscitiae accusare, illud censeo respondendum non tibi, quem nihil ab re quaerere solitum animadverti, sed tuis istis Sophistis, qui cum omnia nosse volunt existimari, nihil sciunt omnino in omni et facultate et arte et scientia. Principia quaedam veluti fundamenta constitui solent, quibus concessis, quae inde manant facile confirmantur. Academici, quorum auctor fuit Plato, et Peripatetici [note: Bona quotuplicia.] item quibus et nomen et initium dedit Aristoteles Platonis discipulus, triplicia bona in hominis vita esse voluerunt. Prima animi, et ea sane caeteris omnibus potiora: secunda corporis, quae tanto sunt quam animi deteriora, quanto corpus animo est inferius: Tertia fortunae, quae quo minus in nostra potestate, eo caeteris bonis minoris sunt faciunda. Praeterea in singulis hujusmodi bonis eas differentias esse volunt, ut alia aliis praestare arbitrentur. At Stoici, quorum Princeps fuit Antisthenes Socratis auditor condiscipulusque Platonis, id solum ac summum censuit bonum, quod honestum esset. Quae vero vel ad corpus vel ad fortunam pertinerent,


page 23, image: s023

neque bona appellanda existimavit, nec mala, sed indifferentia, quod et bene ac secundum virtutem iis uti possemus, et male atque vitiose, ob eamque rem tum commoda tum incommoda nominantur. Nec parum et nimis, nec plus et minus, nec excessum et defectum ullum inter animi bona Stoici esse volunt: ut, cum quid dicatur bonum, id constet omni bonitae et ratione et numero. Et idem malum, quod ex parte et absolutissime malum sit. Cum solo igitur bono Stoici humanam felicitatem definiant, quam rectissime Cicero Stoicos secutus, cum propositum esset mortem videri malum, respondit: Si malum, ergo miserum, id quod et ad propositionem et fortassis ad veritatem aptissime subtilissimeque consequitur. Quanquam iccirco fortassis ipse non probas, quod podagra tibi non malum modo, sed summum etiam malum esse videatur. Quod si te ipsum collegeris, aliter sentias. Vale. ex Mediolano IV. Nonas Junias. M. CCCC XLI.

EPIST. VII. Franciscus Philelfus Saxolo Pratensi. S.

QVanquam hoc tempore mihi ocii nihil erat, ne tamen mea taciturnitas tibi molesta estet, respondi ad ea paucis, quae petieras. [note: Cercopes.] Cercopes duo fuere, quorum nomina AEschines Sardianus in Jambis scripsisse traditur. Nam alter Andulus dictus est, alter Atlandus. Hoc autem deceptores mendacesque exstitisse apud AEschinem


page 24, image: s024

Atheniensem in Legatione patet. Quos etiam Anaxagoras venandorum simiorum gratia in eas insulas trajecisse narrat, quae a simiorum nomine, qui [gap: Greek word(s)] appellantur, vocatae sunt [note: Pithecinae insulae. [gap: Greek word(s)].] Pithecinae. [gap: Greek word(s)] praeterea et jocosum significat, et est eorum simiorum species, quibus caudae sunt longiores. Quod autem petis idem ne significet [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)], certe nequaquam idem, nam quod scribitur sine 1. [gap: Greek word(s)], vis a volo significat: sed si scribatur [gap: Greek word(s)] significat potes, id quod ex usu legendi non obscure animadvertes. De anno autem proscenio apud [note: Plauti locus. Nannium Proscanium.] Plautum, textus ille corruptus est. Nannio enim scribi oportet. Fuit enim Nannium illustris meretrix, quam et Hyperides contra Patrocleum et Apollodorus in iis, quae scripsit de Meretricibus, [gap: Greek word(s)], hoc est capram, ut scis, nominatam scribunt: ea scilicet ratione, quod tabernarium quendam Thallum nomine, id quod virgultum significat, exederet. Virgultis enim caprae plurimum delectantur. Antiphanes vero Junior in iis, quae de Meretricibus reliquit scripta, Nannium dicit vocatam esse cognomine proscaenium, quoniam extrinsecus formosissima videretur instar proscaeniorum theatralium. Recte igitur Plautus vituperationibus occurrens ostendit, se primum non esse, qui tragoediam dimiscuerit comoediae, cum in Namnio proscenio idem antea fuerit factitatum ab alio Poeta, quisquis tandem ille fuerit,


page 25, image: s025

ut patet ex ipsis verbis, quae tanguntur in textu. Qui vero ille fuisset, certi habeo nihil: vaticinari autem nolo. Vale. Ex Mediolano, pridie idus Junias. M. CCCC. LI.

EPIST. IIX. Franciscus Philelfus Gabrieli Mauro S.

LAudo te, mi Gabriel, quod te a literis abdicare nolueris, ut solent nonnulli vulgo, ubi ad gerendam Rempub. se contulerint. Lege semper aliquid, aut scribe, cum tibi licet per publica munera. Magno tibi commodo, mihi crede, literae sunt futurae, si his uti pro ingenii tui magnitudine praestantiaque volueris. Nunc ad id, quod petis. Vis enim scire, quid intersit [note: Faeciales.] inter faeciales et caduceatores. Faeciales eos fuisse constat apud priscos, qui certa juris solennitate [note: Caduceatores.] bellum hostibus indicebant. At Caduceatores esse pacis legatos a caduceo, quem manu gestabant: et Caduceum quidem ipsum Apollinem invenisse et eo donasse Mercurium, a quo ipse lyra donatus sit. De qua quidem re apud Horatium mentio est in eo carmine, quod incipit

Mercuri facunde nepos Atlantis.

Ubi etiam patet, Mercurium auctorem extitisse non lyrae solum, sed et eloquentiae, et palestrae praestigiarum. Vale. Ex Venetiis pridie Kalend. Januarias M. CCCC. XXVII.



page 026, image: s026

EPIST. IX. Franciscus Philelfus Saxolo Pratensi S.

QVae tibi ex Bononia ob subitam abitionem meam respondere non potui (nam cum inde solverem, redditae sunt mihi literae tuae) nunc ex Ticino verbis paucis respondi tibi. Petis enim, qua ratione scurrae sint apud [note: [gap: Greek word(s)].] Graecos [gap: Greek word(s)] nominati: et item qui apud nos sint, quos Graeci [gap: Greek word(s)] vocant: et quae loca essent, quae Athenis [gap: Greek word(s)], hoc est circuli appellabantur. [gap: Greek word(s)] proprie illos Graeci dicebant, qui sub aras in sacrificiis sedere consveverunt, ita nominatos ab ara, quae [gap: Greek word(s)] vocatur, et [gap: Greek word(s)] quod insidiari significat, quoniam ad aras insidiarentur, utpote qui cum assentatione efflagitarent. Quamobrem et qui in sacrificiis suscipiuntur tibicines et vaticinium profitentes, Bomolochi vocabantur. Ex hujusce autem rei translatione Bomolochi etiam ii dicti sunt, qui apti ac faciles atque iidem humiles omnia lucri gratia perferrent jocando cavillandoque, et hi quidem [note: Scurrae.] apud nos Scurrae appellantur, homines sane inepti atque contemnendi, qualis est hoc tempore apud Florentinos Nicolaus Nicolus et Poggius Bambalio, qui, ut sumptuosioribus coenis intersint, a nullo sese scurrilitatis genere continent. [note: [gap: Greek word(s)].] Qui vero a Graecis [gap: Greek word(s)] est appellatus, [note: Remora.] crustis et spinis tectus, petrisque assuetus, hunc nostri Remoram vocant, aquatile animal


page 27, image: s027

admodum breve, in quo tana inest tamen naturae vis, ut navim pernicius iter facientem ejus carinae inhaerens adnixiusque retineat ac remoretur. Ob eamque rem et a Graecis Olechinum, et a nostris Remora nominatum. Habetur istiusmodi animal amatoriis veneficiis infame, litesque atque judicia dicitur remorari, gravidarum fluxus sistit in utero et partus ad puerperium continet. Et id tamen in cibum addi prohibetur, ut Plinius refert. Huic spina est parva et ova amara ad quinque numero; at ora in medio corpore atque in terram versa. Praeterea Olechino pedes esse Aristoteles asseverat, utpote cui pennae pedum instar locatae sint. Quanquam alii sunt, qui dicant, eos spinis uti pro pedibus, et ita ingredi, ut in orbem volvantur. Itaque detritis saepe aculeis inveniri. Nam quoniam futuros maris aestus saevitiamque praesagiunt, hoc correptis se lapillis operire, ut eo pondere stabiliatur mobilitas et ita spinas [note: Mutiani locus.] volutatione atterere. At Mutianus muricem esse tradit purpura latiorem, cui rostrum neque asperum est, neque rotundum, neque in angulos prodit, sed simplicem concham esse autumat, quae uno latere sese colligat. Tirebus vero Niger L. Lucilii familiaris scribit, hunc piscem haud esse pedo longiorem, neque digitis quinque crassiorem: cujus ea sit vis, ut et naves ventorum flatibus plenas sistat, et in sale si fuerit asservatus, aurum quoque qui in altissimos deciderit puteos, ubi admotus sit, extrahat. Hujus etiam Lucanus meminit libro sexto suae pharsaliae inquiens:



page 28, image: s028

Non puppim retinens Euro tendente rudentes
In mediis Olechinus aquis ---

Hujus meminit Theophrastus libro quarto de hujusmodi animalibus, ubi dicit: Echinorum tres esse species, ex quibus Olechinos et magnitudine et crassitudine caeteros praestare. Et est [note: Echinus.] sane Olechinus, quem meminimus, dictio quadrisyllaba. At Echinus dictio trisvllaba, est suavis esu et paulo minor Olechino, cujus etiam Juvenalis meminit, inquiens:

Ostrea callebat primo deprendere morsu
Et semel aspectu dicebat littus Echini.

Praeterea Echinus apud Graecos significat [note: Haeretio.] terrestre id animal, cui est apud nostros Haeretio nomen, quod ipsum ab haerendo deductum est, et aeque spinis hirsutus est atque maritimus [note: [gap: Greek word(s)] Circuli.] Echinus. At circuli quod quaeris ad postremum, loca erant Athenis, ut Dinardus contra Calleschrum ostendit, ub aliqui veniebant. Id autem nomen tractum est a circulari circumsistentia vendendorum. Quare Menander in Ephesio ait: Itaque ego mihi videor per Deos immortales in circulis videre meipsum indutum currere circum ac venire. Habes a me paucis, quae petieras. Vale, et Leonardum nostrum Aretinum, eruditissimum et eloquentissimum virum, nomine meo salvere jube. Ex Ticino, Kalend. Novembribus M. CCCC. XXXIX.



page 29, image: s029

EPIST. X. Franciscus Philelfus Kyriaco Anconitano S.

QVod et gratularis mihi teque propediem apud nos futurum denuncias, dici non possit, quanta me tuis literis voluptate affeceris. Utrumque enim summae benevolentiae argumentum est. Facito igitur, si me amas, sicut certe amas, ut te uti quam primum fruique affatim possimus. Interim autem rem mihi pergratam facturus es, si, ad quod temporis naves onerariae sint istinc Byzantium soluturae, per te certior factus fuero, quo vel tibi vel nostro splendidissimo Scalomonti dem aliquid litterarum ad Marium filium. Quod autem placere [note: [gap: Greek word(s)] Z pro [gap: Greek word(s)] Ptolomaei locus Ptolemaei Alexandrini Ptolemaeus Ascalonites. Ptolemaeus Ephites. Ptolemaeus Grammaticus.] tibi ostendis [gap: Greek word(s)], ea per Z et non per [gap: Greek word(s)] scribi, et idem Ptolomaeum sensisse in suo de Orthographia libro. Ego quidem neque tibi, neque Ptolomaeo ipsi assentior, quicunque is tandem, aut alteruter Aelxandrinus, aut Ascalonites, aut Ephites cognominatus, aut alius quispiam fuerit, qui se Grammaticum profiteri voluerit. Idem ratio prohibet, quae istiusmodi consonantium numerum similem esse non patitur: id quod etiam apud Priscianum in primo de octo orationis partibus intueri licet. Quare quae tu epigrammata istiusmodi characteribus scripta invenisti, literis Atticis (ut ajunt) scripta esse fatendum est vel ante Archadas potius, quos [gap: Greek word(s)]


page 30, image: s030

extitisse fabulantur. Mihi tamen et epigrammata tua, et tua quae scripta abs te sunt, jucundissima fuere. Vale. Ex Mediolano V. idus quintiles. M. CCCC. XL.

EPIST. XI. Franciscus Philelfus Scalomonti Equiti aurato S.

[note: Horologii inventio.] ET de horologii inventore, et unde nomen acceperit, respondebo tibi, quod didici lectitando. Habetur in sacris literis non AEgyptiorum, [note: AEgyptiorum Hieroglyphica. Anguillae hieroglyphicon.] inquam, sed Hebraeorum. Nam Aegyptii sacras literas vocabant, quibus per quaedam animalia ac signa verba ipsa sign ficabant, utpote verbi gratia Anguillam pingentes invidiam intelligebant, et invidiam ea ratione quod anguilla cum aliis piscibus nullam habet communionem, sed ab eis semper seorsum [note: Leporis hieroglyphicon.] se continet: et sub leporis figura auditum, quoniam lepores sint acerrimi auditus. Habetur, inquam, apud Hebraeos lib. Regum IV. Acham omnium primum horologium [note: Acham horologii inventor. AEgyptii horologii inventores.] invenisse. At his AEgyptii nequaquam assentiuntur, qui ut hominum genus ob coeli temperiem ab se ortum coepisse volunt, ita etiam cum alias pulchras artes et disciplinas, tum horarum rationem repertam esse, quippe qui asserant hostiam, quae immolanda foret, quater ac vicies paribus inter sese distantiis minxisse animadversam, et inde


page 31, image: s031

unius integri diei tempus in horas quatuor ac viginti fuisse distributum, quod et diem scilicet complecteretur et noctem. Caeterum approbatissimis traditur auctoribus, [note: Hermes Trimegistus horologii inventor.] Hermen Trimegistum, cum esset olim apud AEgyptios, sacrum animal quoddam Serapidi dicandum conjecisse id in diem totum duodecies fecisse urinam, pari semper interposito tempore, et inde hunc horarum ordinem constituisse dimensum, scilicet in diem horas duodecim, ac noctem eodem modo. Id [note: Hora [gap: Greek word(s)]] autem eo videtur probabilius, quod hora ab [gap: Greek word(s)], quod urinam significat, nomen habet. Sunt praeterea, qui acutius rem velint inventam. Dicunt enim coeli quadraturam in duodecim partes pro ratione Musica dividi, et inde horarum manasse rationem. Aquam enim, quae tenuissima caverna deflueret, cum per totum diem excepissent hanc majores nostri in duodecim partes diviserunt, ex quibus quidem partibus numerum [note: Halcycon.] horis imposuerunt. De Halcyone autem quod requiris, ea nata est patre Maenolo et matre Canabe, nupsitque Cyeci. Quae quidem avis vitam agitat circa littus, ejusque pulli auferuntur a fluctibus et (ut ferunt) dies quatuordecim circa hyemales versiones quiescit. Dicta autem est Halcyon quoniam in mari concipiat. Nam [gap: Greek word(s)], salum, hoc


page 32, image: s032

est mare, signifieat: et [gap: Greek word(s)] concipere, et ob hanc rationem aspiratur in prima syllaba, et scribitur per y tenue. Vocatur etiam Halcyone. [note: Pan.] De Pane vero pastorum Deo, duplex apud Graecos habetur fabula. Nam alii dicunt eum esse natum matre Penelope Ulyssis uxore et patribus procis omnibus, ob idque Pana esse nominatum. [gap: Greek word(s)] enim omne significat. Alii vero contendunt, eum natum esse ex Penelope et Mercurio converso in hircum. Et haec hactenus. Tu velim me facias certiorem de omni tuo statu, id quod proximis tuis litteris te praetermisisse miror. Scis enim tua mihi omnia curae esse, Quod si de me quaeras, mihi perbelle est. Nam Principi huic meo universaeque et aulae et civitati sum charissimus. Vale. Ex Mediolano IV. Kalend. Octobres M. CCCC. XLIV.

EPIST. XII. Franciscus Philelfus Jacobo Puteo JC. S.

TImotheum Citharoedum virum Musicae disciplinae doctissimum sane eruditissimumque fuisse reperio. Ad quem ubi quotidie Atheniensium more permagna auditorum turba discendi gratia conflueret, eum, quicunque se audituri essent, rogare solitum accipio, habuissentne ullos ante id temporis ejus peritiae praeceptores? Quod qui negassent, cum his certam doctrinae suae pacisci mercedem:


page 33, image: s033

si qui autem respondissent, quibuspiam antea usos se magistris, cum iis nisi duplicata mercede convenire nullo pacto consuevisse. Ajebat enim vir callidissimus, ad duplum laborem dupla etiam mercede opus esse. Qui enim istiusmodi discipulis recta ulla praeceptio tradi queat, nisi omnium primum eorum mentes inhaerenti fuerint depravataque disciplina omnino liberatae. Longe profecto difficilius est ac multo laboriosius dedocere quam docere. Nam quis ignorat, natura fieri, ut qui habitum jam firmatum ac penitus insidentem eruere dissolvereque studeat, id sine multo et tempore et labore consequi non posse? Quae quidem nostra tam longe repetita oratio quorsum tandem evadat, etsi minime vereor, Jacobe Putee te pro tuo singulari ingenio summaque prudentia non obscure intelligere, tamen ut vel tui auditores plerique omnes et studiosi et clari adolescentes, vel si qui alii tecum sentiunt, quibus de rebus inter nos controversia sit dilucidius teneant, apertius eam alloquar, quanquam non una controversia est, sed duae. Verum de qua magis veluti triumphare visus es, primus nobis sit sermo: deinde breviter de altera disseremus. Prima nobis disceptatio est [note: Licitator.] de Licitatore, quem tu eum esse omnino vis, qui in auctione superpositus rei vendendae in deceptionem alterius precium auget: idque


page 34, image: s034

declaras exemplo. Titius aut Fisci aut suo alteriusve cujuspiam nomine proscribit vectigalia aut praedia. Calphurnius emptor offert mille sesterium. Crassus a Titio emptor suppositus ad mille sestertium centum addit. Calphurnius, qui habendae rei desiderio tenetur, additad centum alia sestertia decem. At Crassus ad ea rursus. iginti. Tum Calphurnius refrigescit ab emendo, manetque subdubius, et vix tandem addit sestertia quinque, quod animadvertens Titius veritusque, ne si rursus per suppositum Crassum rei proscriptae precium auxerit, seipsum potius fallat quam Calphurnium, quod proscripserat, dat Calphurnio, et ita est Crassus tua sententia licitator. Quanquam [note: Licitari.] tu cum diceres licitari aliud nihil significare, quam precium augere, et ita quod proscriptum esset dare plus offerenti, non magis Crassum quam Calphurnium in eo, quod plus offerret, licitari velle videbaris, eoque interdum tua tendebat oratio, ut inter licitationem et auctionem nihil prorsus interesset. Adduxistique pro tua causa, ut tibi videbaris, ex ipsis Jureconsultis exempla [note: tit. de pub. et vectigal. L. 9.] firmissima. Gajum enim super legem, quae incipit: Licitatio vectigalium, quae callore licitantis ultra modum solitae conductionis inflavit, ita demum admittenda est, si fidejussores idoneos


page 35, image: s035

et cautionem is, qui licitatione vicerit, offerre paratus sit. Et eundem Gajum non musto post [note: §. 2.] super eandem legem: Licitatores vectigalium ad iterandam conductionem, antequam superiori conductioni satisfaciant, admittendi non sunt Adducisque in eandem sententiam Paulum, qui super legem Valerius, ff. de jure Fisci, ita locutus [note: L. 50.] est: Valerius Patronus procurator Imperatoris Flavio Statilio praedia certo precio addixerat. Deinde facta licitatione idem Statilius recepta ea licitatione praedia obtinuerat, et in vacuam possessionem ita inductus erat. De fructibus medio tempore perceptis quaerebatur. Patronus Fisci esse volebat. Plane si medio tempore inter primam licitationem et sequentem adjectionem percepti fuissent, ad venditorem pertinere, sicut solet videri cum in diem adjestio facta est. Deinde melior conditio allata est, nec moveri debemus quod idem fuisset, cui primo adjecta fuerant praedia. Sed cum utraque adjectio intra tempus vindemiarum facta fuisset, recessum est ab hoc tractatu. Itaque placebat fructus emptoris esse. Haec tu duo exempla ex Gajo et Paulo pro tua causa intulisti. Nam tuum illud tertium est abs te excogitatum argutius, ubi ageretur de dolo malo, etsi, quantum ad licitatorem attinet, non est a mea sententia admodum alienum. Sed antequam ad Gaji dicta Paulique respondero, afferam etiam ipse, quo firmior


page 36, image: s036

tua videatur tibiopinio, exemplum ex Vulpiano, modo intelligas. Quod tu nudiustertius, cum apud nos esses, interpretabaris, in Gaji sententiam, ubi ait: Licitatio vectigalium, quae Callore licitantis ultra modum solitae conductionis inflavit: tu inquam, calore per unum I. efferebas, dicebasque calore scilicet iracundiae. [note: Callor.] Quis hoc tibi concedat, quem tibi locum iracundiae dederis? Callore enim per geminum II. et scribendum et intelligendum [note: Calliditas.] est, pro calliditate et astutia. Est enim calliditas, secundum Aristotelem, quaedam prudentiae pars, quae ita versatur in parvis ut prudentia magnis in rebus. Recte igitur Cicero, cum vellet ostendere in libris de Natura Deorum, quid inter versutum et callidum interesset, [note: Versutus. Callidus.] versutum esse describit eum, cujus mens celeriter versetur: At callidum, cujus animus usu, ut manus opera, concalluit. Sed redeatur ad Vulpianum. Sic enim ait: Si res ejus venierit, et existat, quiplus liceatur, an integrum propter lucrum restituendum sit, quotidie praetores restituunt, ut rursus admittatur licitatio. Audi item M. Tullium Ciceronem [note: Lib. 7. epist. 2.] in epistola ad M. Marium. CICERO M. MARIO S. Mandatum tuum curabo diligenter. Sed homo acutus, ei mandasti potissimum, cui expediret illud vaenire quam plurimo. Sed eo vidisti multum, quod praefinisti, quo ne pluris emerem. Quod si mihi permisisses, qui meus


page 37, image: s037

amor in te est, confecissem cum haeredibus. Nunc quoniam tuum precium novi, licitatorem apponam potius, quam illud minoris vaneated. Sed joco satis. Habes, mi Jacobe vir Juris consultissime, omnia, quae afferri adjumenta possunt in causam tuam. Caeterum quae paucis dicturus sum, aequo animo accipe.

Omnium primum videamus licitari licerive secundum antiquos eosdemque probatissimos authores artis Grammaticae quid significet. [note: Licitari. Liceri.] Licitari (ut ait Nonius Marcellus) est congredi et pugnare. Id autem esse ita, patet apud Caecilium Poetam in Hymnide: Qui machera licitari adversa eum coepisti sciens. Festus Pompejus docet eum licitari, qui decipiendo inducit. Et rursus ait: eos esse licitatores, qui in mercando [note: Ciceromis locus.] pugnandove contendunt. Audi nunc Ciceronem libro tertio de officiis: Tollendum est igitur, inquit, in rebus contrahendis omne mendacium, non licitatorem venditor, nec qui contra liceatur, emptor apponet. Uterque si ad loquendum venerit, non plus quam semel eloquatur. Ex significatis hujusmodi verbi vel liceri vel licitari, quae a duobus eximiis et Latinitatis et litteraturae professoribus, Festo Pompejo ac Nonio Marcello, cognoscimus, possumusne alium esse licitatorem opinari, quam eum, qui Graece [gap: Greek word(s)] dicitur: quo etiam nomine nonnullos Jureconsultos usos videmus. Quid autem aliud est proxenetarum,


page 38, image: s038

hoc est licitatorum officium, ut ita loquar, quam tum emptorem tum venditorem et contendendo et decipiendo inducere, ut et veniat ille et hic emat, idque non minus minuendi ratione, quam augendi precii, et quamvis alia vel arte vel fallacia modo objecit quod inierit? An sumus usque adeo rerum imperiti, ut ignoremus, quantum emolumenti hujusmodi nebulones percipiant ex hujusmodi dolis ac fraudibus? sive igitur in rebus privatis seu in publicis vendendo, emendo, locando, conducendo, contrahendoque licitator intersit, aut suo dolose aut alterius nomine, hunc esse eundem, qui nomine a Graecis accepto Proxeneta dicitur, manifestum est. Recte igitur praecepit Cicero, nec a venditore licitatorem, nec item ab emptore apponi debere, sed ipsos potius, si ad loquendum venerint, non plus quam semel eloqui oportere.

Hoc enim observandum inter viros graves et bonos, iccirco praecipit Cicero, ut nulli licitatoris mendacio, nulli dolo relinquatur locus. Haec tu si in Gaji, si in Pauli, si in Ulpiani responsis diligentius considerare institueris, longe aliter senties, quam in hanc diem [note: Auctionari et Licitari quid differant.] consveveris. Quod autem contenderis, idem esse et auctionari et licitari, eodemque modo licitatorem et auctionatorem, nihil est quod tibi minus assentiar. Video apud Ciceronem


page 39, image: s039

in Oratione pro Rege Deiotaro haec verba: Ille iterum, ille tertio auctionibus factis pecuniam dedit, qua adbellum uteremini. Et rursus: Quo tum Rex erga te animo fuit, qui actionaus sit seseque expoliare maluerit, quam tibi pecuniam non subministare. Num licitationibus factis, num si licitatus sit, dixisset Cicero idem esse significatum? Sed haec hactenus multa. Non enim dubito, te pro magnitudine ingenii tui egregiaque doctrina iturum in sententiam meam, et eundem esse licitatorem concessurum, quem etiam proxenetam nunc vulgo vestri Jureconsulti nominant. Dicebas secundo loco, mirari te Ciceronem, atque arbitrari illum in Dialecticis parum fuisse [note: Cicero defenditur. Mors an malum.] exercitatum. Nam si secus esset, eum nunquam fuisse dicturum in prima quaestione Tusculana: si malum, ergo miserum: cum esset propositum vel assumptum potius, malum mihi videtur esse mors. Non enim quod malum est, id continuo miseriam afferre, cum multiplicia mala sint et animi et corporis et fortunae. Nec esse tamen consentaneum, qui in pluribus maximisque totius hominis atque fortunae bonis cum eculeum amiserit quempiam aut catusum, iccirco cum affirmare miserum, quoniam ea equitii canisve amissio in malis habenda sit secundum Peripateticos. Indocte igitur veiceronem


page 40, image: s040

eam complectionem ad id adjecisse, quod erat assumptum. Concederem tibi profecto, quod Ciceroni objicis, si Peripateticum se eo in loco is, quam Stoicum maluisset. At Stoici nihil in malis ducunt, nisi quod turpe sit: nec item in bonis quicquam, quod honestum non sit. Honestate bonum Stoici, et turpitudine malum definiunt. Praeterea neque in bonis nec item in malis aut plus esse judicant aut minus, quam quod honestum sit. id esse putant omni ex parte bonum: quemadmodum id esse volunt omnino malum, quod a turpitudine proficiscitur. Quare si mors habenda foret in malis, quod certe non est, recte a Cicerone responsum esset, id esse miserum. Nec enim praeterire te existimo, quae aut corporis sunt, aut fortunae tributa, ea a Stoicis neque bona neque mala censeri, sed indifferentia, et a plerisque commoda, quae etiam alii praelata rejectaque nominant, perinde atque talia sint, in quibus selectio locum habeat. Utrum tibi gravissimo et eruditissimo viro satisfecerim, nescio. Mihi certe feci satis. Ex Mediolano, Kalend. Septemb. M. CCCC. LX.



page 41, image: s041

EPIST. XIII. Mediolanum. Franciscus Philelfus Francisco Piccolpasso Mediolanensum Archiepiscopo. S D.

[note: Phoenix.] DE Phoenice quid sentiam, avem loquor, superioribus diebus coram commentatus sum tecum. Deinde inveni novissime apud Graecos, hujusmodi autem temporibus Claudii Caesaris venisse in AEgyptum post sexcentesimum quinquagesimum quartum aetatis annum, ut ubi ipsa sibi pyram vel Ambrosiano loquendi more, techam (hoc est loculum) ex Cassia et Myrrha constituisset, diem obiisse, ac demum ex eo verme, quem vulgo praedicant, revixisse, et continuo revolasse, unde modo ad AEgyptios devolarat. Ad haec cum sanctissimi et eloquentissimi viri Hieronymi nudiustertius epistolas passim lectito, in eam incido, quae ad praesidium inscripta est. Hanc autem centesimam decimam nonam inter epistolas numerari puto. Ubi cum alia pleraque Hieronymus perpulchre complexus est, tum de ipso Phoenice longe plura commemorat, quam Ambrosius. Ego tamen sententiam nondum muto: verum quae voluptati fore tibi existimavi, vosui tibi mecum esse communia. Nam neque in AEgypto, neque in Arabia illiusmodi avem usque visam arbitror, quippe quae mea sententia nulla sit.


page 42, image: s042

Cuperem jam ruris taedium ut saltem fatietas te cepisset, quo ad te salutatum et commode et frequenter accederem. Nam quo magis te ruri contines, eo majore tui desiderio crucior. Idque cum multis vel potius cum bonis omnibus. Vale. Ex Mediolano, Kalend. Novembribus. M. CCCC. XL.

EPIST. XIV. Franciscus Philelfus Cyriaco Anconitano. S. D. P.

[note: Homeri patria et sepulchrum.] QVod me donas saepenumero perpuschris quibusdam epigrammatis, habeo tibi gratias, idque ut etiam quam saepissime facias. rogo te. Quod autem eulogium in Homeri sepulchro insculptum ad me misisti, subdisque id satis esse argumento, Homerum non Smyrneum extitisse, sed Chium: neque probo sententiam tuam, nec omnino reprobo, praesertim cum et Acusilaus libro [note: Homeridae.] tertio et Helianicus in Aglantide Homeridas, quae familia apud Chios erat illustris, ab Homero Poeta nomen duxisse tradiderint. Quorum opinioni adversatur libro secundo Seleucus inquiens, erravisse Cratera, qui putarit Homeridas, Homeri fuisse posteros. Nam illos [note: [gap: Greek word(s)]] hoc nomen accepisse ab [gap: Greek word(s)] hoc est obsidibus, quoniam Chiliae quondam mulieres, cum desipissent in Baccanalibus, manum cum viris obseruere. Cumque postea reconciliatis animis


page 43, image: s043

[gap: Greek word(s)] id est obsides invicem sponsos sponsasque dedissent, qui ex iis posteri nati sunt, eos Homeridas vocavere. Quod si ea legeris, quae tum ab Herodoto et Plutarcho, tum ab aliis nonnullis de illius Poetae praestantissimi vita literis sunt mandata, neque de ejus patria, nec item de aetate, hoc est quo aut ipse natus, aut mortuus, aut ubi sepultus fuerit, quicquam certi invenies. Tantum autem fuit et tam illustre ac praeclarum Homeri nomen, ut permultae etiam nobilissimaeque urbes eum suum fuisse civem contenderint, ac sepulchrum ejus ostendant. Itaque non absurde id possit de illo dici, quod Socrates de se respondere sit solitus. Ut si quis quaerat, cujas Homerus extitisset, respondeatur, eum extitisse mundanum, sc. divinum potius virum, quam humanum. Vale. Ex Mediolano XI. Kalendas Decembres. M. CCCC. XLVIII.

EPIST. XV. [note: Vixit aetate Philelphi, circa An. Dom. M. CCCC. XL. De Anno.] Agapitus Portius Nicolao Barzellonio. S.

TUis literis breviter respondeo. Usque ad Octavium Augustum profunda caligine annum habitum fuisse. Apud AEgyptios quatuor mensium erat: apud Archades trium: apud Archananos sex; et in Italia apud Lavinios tredecim, qui ferebantur CCCLXXIV. diebus. Sed Romani ab initio


page 44, image: s044

decem mensibus annum computaverunt, inchoantes a Martio et terminantes in Decembre: et sex menses tricenorum dierum erant; reliqui vero tricenis et singulis explicabantur. Sed cum a cursu Lunae ratio ista deviaret, et ante Numam Pompilium lunari computatione peraequatus est, adjectis LI. diebus. Sed ut XII. menses perficerentur, de sex prioribus detracti sunt singuli dies, et eos quinquaginta istis et uni diebus annexucrunt factique LVII. Divisi sunt in duos menses, quorum alter XXIX. alter XXVIII. diebus agebatur: et coepit ita annus habere CCCLV. dies. Sed deinde cum temere videretur annus clausus in dies, quos dixerint, et cum Sol cursum suum per Zodiacum non ante CCCLXV. diem perficeret, quadrantem et decem dies addiderunt, ut annus perficeretur CCCLXV. diebus et quadrante. Unde propter impares dies Januarius diis dicatus est, et propter pares Februarius ut Diis inferis abominosus. Quapropter ob quadrantem varie intercalabatur, et temporum peraequatio fiebat. Nam Graeci singulis annis XI. dies et quadrantem detrahebant, quos octies multiplicatos in nonum annum reservabant, ut contractus nonagenarius numerus in tres menses per tricenos dies scinderetur, qui anno nono restituti CCCCXLIV. dies efficiebant, quos embolismos vel hyperballontas nominabant.


page 45, image: s045

Quod cum initio Romani probassent, brevi neglectum perdiderunt, et in sacerdotes intercalandi potestas translata fuit, qui aliquando gratificantes pro libidine detrahebant vel augebant tempora. Et cum haec ita in confuso ducerentur, hyemales menses in aestivum vel autumnale tempus incidebant. Quapropter C. Caesar, ut turbationem temporum praeteritam componeret, XXI. dies et quadrantem intercalavit, et hoc pacto menses regradavit, habuitque annus ille solus CCCXLIV. dies. Alii autem deinceps CCCLXV. dies et quadrantem. Tandem cum perciperent, ut quarto anno diem unum intercalari necesse esset, et id observari quarto anno confecto, antequam quintus auspicaretur, illi quarto incipiente Intercalarunt non desinente. Itaque per annos sex et XXX. cum novem tantum dies sufficere debuissent, XII. intercalati sunt, quod cognitum Augustus reformavit, praecepitque annos XII. sine intercalatione decurrere, ut tres illi dies, qui ultra novem necessarios temere fuerant intercalati, hoc modo repensarentur. Ex qua postea disciplina omnium temporum fundata ratio fuit. Haec demum tibi, ut potui, succincte scripsi, cum cognoscam tibi librorum copiam non esse, ut sacilius his incumbere valeas. Et ne me fortasse tibi puerilia scribere autumes, velim non ignores ad unguem tibi me recensuisse nostrorum


page 46, image: s046

auctorum verba et sententiam. Vale.

EPIST. XVI. Agapitus Portius Altinio suo. S.

[note: Ardea. Pisea. Tyrrheni. Cora Tibur.] QVod sentio, scribo. Dane Ardeae auctrix fuit. Pelopides Pisas condidere. Tyrreni a Tyrreno Lydiae Rege nuncupati sunt. Coram Dardani condidere. Tibur teste Catone, a Catillo Arcade classis Evandri praefecto, qui Amphiarei filius fuit et in Italia tres filios procreavit, Tiburtum, Coram et Catillum, qui depulsis ex opido Siciliae veteribus Sicariis [note: Sicavis. Parthenope.] nomine Tiburti fratris natu maximi urbem vocaverunt. Parthenope dicta est a Parthenope Sirenis sepulchro, et eam Augustus [note: Praeneste Arpos. Benevent. Patavium. Metapont. Sollatium. Salentini. Gabii. Tarentum. Caubona Threma. Locri. Heretum. Herae.] Neapolim praecepit nuncupari.

Praeneste secundum Zenodotum a Penesto Ulixis nepote, Latini filio, aut secundum aliquos a Caeculo: et hoc idem Maro affirmat. Arpos a Diomede: Beneventum in Samio a Romanis: Pataviuns ab Antenore: Metapontum a Pyliis: Sollatium ab Atheniensibus: Salentinos a Liciis: Ancon a Siculis, qui Dorienses fuere: Gabii a Galatio et Bio fratribus: ab Heradibus Tarentum a Bionibus, Paestum a Dorensibus: a Miscello et Archia Croton: a Calcidensibus Regium, Caubona et Threma a Crotoniensibus: a Naritiis Locri: Heretum a Graecis in honorem Herae: sic enim vocant Junonem.


page 47, image: s047

Paritia ab Archiloco Siculo: Liciano placet a [note: Mesappia Calabria.] Mesappo Graeco Mesappiae datam originem, postmodum in nomen Calabriae, quam in exordio [note: Peucetia. Palinurum Misenum Leucasia Cajeta. Lavinium. Ajba. Fidenae. Antium. Nola. Cuniae. Roma.] Oenoter frater Peucetii Peucetiam nominaverat. Palinurum a gubernatore AEneae Palinuro: Misenum a Miseno AEneae tubicine: a consobrina Leucasia: a Cajeta nutrice Cajeta: ab uxore Lavinia Lavinium, quod secund um Cussonium quarto anno post excidium Trojae extructum est, ab Ascanio Alba, Fidenae, Antium: a Tyriis Nola: ab Eubocensibus Cuniae: a Romulo Roma. Haec tibi impraesentiarum sat sint, ut colligere potui. Vale.

EPIST. XVII. Rodolphus Agricola suo Alexandro Hegio. S. D.

QVaeris, quid inter Mimum et Histrionem et Personam intersit. Mimum et Histrionem idem crediderim esse, eum dico qui fabulas [note: Mimus. Histrio.] in scena agit, nisi quod Mimus a Graeco [gap: Greek word(s)] id est imitor, originem ducit. Histrionis Thuscum verbum esse, auctores affirmant. Fnit tamen et poema apud veteres, quod Mimos vocarent, salibus tantum et dicacitate gratum et humillimi inter omnia scenica generis. Unde ego etiam Mimi nomen fere humilius quam Histrionis apud auctores invenio, quanquam tamen Paridem Juvenalis Histrionem vocet:



page 48, image: s048

[note: Pantomimus. Persona.] Quod non dant proceres, dabit Histrio.

Idemque Pantoraimus fuerit. Persona a personando dicta est, ideo quod Histriones faciem suam in scena tegebant alienamque praeferebant, id est apud Juvenal.

Personam Thyrsumque tenent et sublegat acti.

[note: [gap: Greek word(s)]] Ut sit quod Graeci [gap: Greek word(s)] vocant vel [gap: Greek word(s)], quanquam [gap: Greek word(s)] nomen ad terrorem incutiendum magis pertineat. Dicitur [gap: Greek word(s)] etiam Persona is, qui Personam sustinet, [note: [gap: Greek word(s)]] [gap: Greek word(s)], secundum synecdochen, ut est mulier, nempe ipsa videtur non persona loqui. [note: Scurra. Parasitus.] Scurrae Latinum nomen esse ejus, quod parasitum Graeci vocant, puto, nulioque distare, nisi quod parasitus [gap: Greek word(s)] ab accubando velut honestiore parte nomen habet. Scurra a libertate licentiaque linguae dici videtur. Uterque vero is, qui victus quaerendi causa omnium se Iudibriorum patientiae addixit. De parasito Juvenal. Viridem thoraca jubebit

Afferri minimasque nuces assemque rogatum
Ad mensam quotiens Parasitus venerit infans.
De Scurra: Populi frons durior hujus,
Qui sedet et spectat triscurria patriciorum.

Subjicit deinde, quae sint ea: planipedes audit [note: Nebulo.] Fabios, et quae seqvuntur. Nebulo quid sit, idem auctor docet. Et eodem jure natantes.

Mergere ficedulas didicit nebulone parente.

Quanquam nebulonis nomine quod ex


page 49, image: s049

verbis Gellii significari videtur, proprie accipiebantur hi, qui hodie retia circumferunt, [note: Nepos.] et dicacitatis certamine victum quaetunt Nepos dicitur, ut arbitror, quasi non potens gulae: [note: Leccator.] idem fere qui apud Graedos [gap: Greek word(s)]. Leccatoris nomen Germannicum est, ut pleraque alia [note: Reila. Burgimagister. Scultetus. Passagium. Guerra. Treuga. [gap: Greek word(s)] Homo.] apud nos corrupta, quale est reisa, Burgimagister, Scultetus, sicut et Gallica Passagium pro expeditione bellica, Guerram pro bello, Treugam pro induciis accipimus. [gap: Greek word(s)] nomen unde ducatur apud Graecos, aeque ineptum puto quaerere, quam apud nos, unde hominis, quasi ullius rei nominandae debeat hominibus antiquior fuisse cura, quam sui ipsorum, sive ab [gap: Greek word(s)], sive (ut alii) quasi [gap: Greek word(s)] secundum methathesin, sive ab [gap: Greek word(s)] dici quis velit, ingenii magis quam veritatis opus [note: Vesper.] crediderim, quocunque modo dicatur. Vesper extremum diei est. Sallust. in Jugurt. Jam diei vesper aderat. Et alio loco: postquam castra locata, diei vesper erat. Catull.

Vesper adest, juvenes consurgite, vesper Olimpo
Expestata diu vix tandem lumina tollit.

Nam quod tu vespere apud Ovidium pro plaga occidentali legis, [gap: Greek word(s)] dictum est ut apud eundem:

Eurus ad Auroram Nabatheaque regna recessit.

[note: Aurora.] Auroram enim proprie coeli faciem dicimus rubore propinquantis Solis suffusam: deinde tempus diluculi: tamen etiam [gap: Greek word(s)], id est orientis


page 50, image: s050

[note: Vespera.] partem. Vespera quoque apud Plin. est in octavo libro epist. Variis, inquit, sermonibus vespera extenditur. Et sub vesperum dicit Caesar in Commentar. Belli civilis. Nam quod nos vesperas [note: Vesperae.] pro vespertino officio, quemadmodum pro matutino, quomodo veteres locuti sunt, matutinas [note: Matutinae. Bonum sero. Bonum mane.] dicimus, non satis Latine puto, Bonum, sero sitne Latine, quemadmodum Bonum mane, addubito, nam mane adverbium qvum sit, invenimus tamen apud Persium:

Jam clarum mane senestras
Intrat et angustas etc.

Sic etiam, fueritne sero apud veteres aliquando in locum nominis? non quod sciam apud ullum auctorem, qui extet, hujus locutionis esse exemplum. Illud certum est, quemadmodum ad veram loquendi legem corruptum est, ita bonum serum non male dici. Sic enim est apud Svetonium in Augusto:

Et jam diei serum erat

[note: Rubeus. Plinii locus.] Rubeus audio qui putent barbare dici. Ego apud Plinium invenio, nisi tamen sit erratum in litera, et u pro n positum, et debeat rubens esse. Ego qvum rubri nomen habeam, tutius [note: Analogia nominum fingendorum.] malim quam licentius Ioqui. De Analogia derivandorum componendorumque nominum, vix mihi permiserim quicquam fingere, quod non apud auctores invenerim, Varia multiplexque res est, de qua nihil praecipi


page 51, image: s051

perpetuum possit, et in qua nihil audeam, nisi sit fortasse, ut inquit Horatius: Necesse,

Indiciis monstrare recentibus abdita rerum.

Tamen ego et Socratitas et Platonitas et Entitas fortasse dixerim, quamvis repugnet Vallensis noster. Quidni tam libere qvum necesse sit, quam Cicero nulla necessitate Appietatem et Lentulitatem, et Pollio Patavinitatem [note: Tignum.] quandam dixit sonare T. Livium. Tignum est lignum minus trabe, cui tecta domorum incumbunt, forte a tegendo dictum, quamquam dicat Caesar: Tigna bina sesquipedalia paulum ab imo praeacuta, et reliqua quae seqvuntur. Deinde subdit: haec utraque insuper bipedalibus trabibus immissis. Ut mihi videantur ista non mensura, sed usu in aedificiis distare, [note: Trabs. Asser.] ut tignum sit, cui incumbat aliquid: Trabs, cui tabulata insternuntur: asser ab asserendo, id quo gestamen aliquod aut libitinam manu asserimus, hoc est prehendimus, nomen habet. Nam quod vulgo asserem vocamus, [note: Tabula, Contignatio. Diocesis] tabula dicitur proprie. Contignatio, conclavatio tignorum est. In Pandectis est titulus de tigno injuncto: eum legas censeo. Diocesis [gap: Greek word(s)] id est administratio vel procuratio dicitur: quo nomine et Cicero usus est ad Atticum: Mihi Campaniae Diocaesis attributa est, debetque Latino sono


page 52, image: s052

pronunciari, circumflexo in penultima accentu, [note: Paracletus. Dialectice, et Dialectica.] quemadmodum et paracletus dicere,

quod Graece [gap: Greek word(s)] est, debemus. Scribis, cupere te, ut Dialectica mea edatur. Dialectice foemineo genere ars ipsa est [gap: Greek word(s)]; sicut [gap: Greek word(s)], arithmetice: sed [gap: Greek word(s)], haec Dialectica; et [gap: Greek word(s)], haec Arithmetica, quemadmodum Georgica, Bucolica, libri sunt. Unde M. Manlii liber Astronomicon non Astronomice, et Aristotelis Ethicon non Ethice inscribitur. Scribis etiam, quanto tempore eum adte redire jubebis, ne dubita, quin si in illis literis, et reliqua. Latinum est illud quanto tempore, sed in ea [note: Quanto tempore.] significatione, qua tuvis, improprium, non enim quaeris quanto tempore, hoc est quam celeriter, aut quam tarde profectionem ad me redeundi explicaturus sit, sed intra quantum aut post quantum temporis ad me rediturus sit: ut si dicas eandem figuram orationis aliis verbis: duobus ad te mensibus redibit, intelliges duobus eum mensibus in itinere futurum. Sin dicas, intra duos menses (nam infra duos in temporis significatione barbarum est) aut post duos menses redibit, jam planum est dicere te post duos eum menses ad me daturum. [note: Brevibus.] Deinde est, ut plura brevibus complectar rectius erat, ut plura paucis complectar. Brevia verba sunt, quae paucis syllabis constant, sicut longaque multis ex multis paucisque verbis longa, proinde brevisque fit oratio. Est etiam,


page 53, image: s053

[note: Juvenes.] juvenum institutores. Juvenes scis vulgo vocari, quicunque sunt minores natu, et ego scio. Mallem adolescentium aut puerorum dixisses. Juvenes enim sunt, qui viro proximi sunt, qui jam non admodum in ludum literarium eunt. Praeterea scribis, quid tignum quidve contignatio, et reliqua. Subjicis deinde in fine, ubi ex te rogavero quaerendi finem faciam. Hoc si praecessisset interrogationem, scite per verbum futuri de futuro pronunciasses, ut esset, reliqua sunt, quae ubi ex te rogavero, quaerendi finem faciam. Deinde sequeretur, quid tignum quidve contignatio. Nunc qvum res praeteriisset, de qua interrogaturus eras, mallem dixisses, quod qvum rogaverim, dicendi finem faciam. Nec me latet id secundum hyperbaton dictum esse, et nullam aliam esse frequentiorem figuram in omni genere concordandae orationis. Sed multa eveniunt, quae repugnent, aut verborum genere aut struendae orationis ratione, quo minus omnis ornatus omni loco conveniat. Habes quod facere te velim, et ad interrogata responsum, et de epistola tua censuram. Quae si tibi parum grata sunt futura, desines post hac exhibere mihi negocium: aut si perges molestus esse, nimirum paria pro paribus expectabis. Apud Graecos in proverbio est, cicadam alis prehendendam non esse, quae ut coeperit strepere, desinere nesciat: ita ubi


page 54, image: s054

quod velis ex me audire quaesieris, saeva etiam mercede, quod nolis, audiendum est, faciliusque Ioquacitatem meam evoces, quam compescas. Quin tu calamum arripis, hocque invictum me ferre non sinis: et qvum fines tuos defenderis, tamen meis infers bellum, meoque me confodis exemplo. Cujus rei diligentes vigilatique labores mei, ne dum negligentius profusa epistola, plenam tibi atque uberem praebuerit materiam. Nec est quod offensum me iri vereare: agam etiam gratias ultro, idque in praecipuam benevolentiae tuae partem numerabo. Nec tam nihil tibi displicuisse in ea, si totam probaris, quam totam contempsisse, si nihil improbaveris, putabo. Vale. Arnoldo nostro Presbytero et Philosopho meo nomine salutem dicas. Joannes frater honestissimis verbis salvere te jubet. Iterum vale. Datum, Groningi XX. Sept. Anno M. CCCC. LXXX.

EPIST. XIIX. Heidelbergam. Petrus Schottus Rodolpho Agricolae Oratori priscarum elegantiarum. S. P. D.

SI epistolarum genus illud est praecipuum, ut Ciceroni videtur, quo certiores facimus absentes, si quid sit, quod eos scire aut


page 55, image: s055

nostra aut ipsorum intersit, veniam mihi dabis, vir doctissime, qui te mihi nondum plane cognitum his meis ineptiis adoriri non erubescam. Nam tametsi faciem tuam nunquam viderim, nec dextera dextram (ut ajunt) contigerim, tamen posteaquam honestissimarum artium tuarum quamplures et eos gravissimos testes audivi: quin et Italos ipsos alioquin gloriam propriam exaggerare, alienam attenuare solitos, te tamen et eruditionem tuam incredibili quodam peritissimorum assensu mirari et extollere, dum Ferrariae tertium ante annum agerem praesens intellexi: continuo coepi et amare te quamvis ignotum, (id quod virtus efficere consvevit) et in commune gratulari Germaniae nostrae, quam sperarem tanto politiorum literarum principe a squalida illa et penitus radicata barbarie aliquando auferendam liberandamque fore. Itaque et tunc libellos, qui in manus meas venire poterant, quos tu e Graecis Latinos fecisti, exscribere curavi, et ubiubi occasio praeberetur, familiaritatem tuam, quo eruditior evaderem, inquirendam mihi constitui. Tandem Argentinam reversus cum a Domino Thoma Vuolfio Jure consulto, et Adelpho Rusco, viris mihi singulari amicitia junctis, intellexissem te Heidelbergae jam coepisse


page 56, image: s056

purgare et linguas juvenum et aures, ut ille nil scelerosum balbutiant, hae vero tuis tam peritis et dulcibus elegantiis delibatae omnes illas sciolorum insulsas et verbosas ineptias quasi magicas incantationes declinent: tum ego vehementer sum gavisus, et illico meditatus familiaritatem litteris inchoare, si forte (quod Deus, ex re tua tamen, faxit) et praesens convictus accederet. Idque eo audentior egi, quo plurimum ad me ore uno perferebatur, te non tam humanitatis artes profiteri, quam ipsum omnium esse humanissimum. Quia igitur argumentum quaerebam, quo te ad scribendum provocarem, visum fuit super his tuum requirere judicium, quae et tu promptissime doces, et ego studio singulari desidero. Ea licet minutissima sint, nec digna quibus doctrina tua solicitetur, tamen quo videntur abjectiora, eo me vehementius pudet ipsa negligere, qui sim memor ejus, quod Horatius monet:

Vilibus in scopis, in mappis in scope quantus
Consistit sumptus, neglectis flagitium ingens?

Primum igitur te obsecro, vir literatissime, ne te pigeat certiorem me facere, qvum in hymno quopiam Ambrosii canimus:



page 57, image: s057

Os, lingua, mens, sensus, vigor
Confessionem personent.
Flammascat igne charitas.

[note: Flammascat et Flammescat.] Et quae seqvuntur: Flammascat an flammescat legendum sit. Invenio siquidem labasco et ingravesco. Deinde si eam dictionem, quam literae sacrae totiens frequentant, charitatem dico, Graecam arbitreris an Latinam. Et si Graecam, qua deductione [gap: Greek word(s)] derivetur. Sin Latinam duntaxat, cur ab his, qui eruditiores [note: Auctor. Lachrimae.] haberi volunt, aspiretur. Auctor per c. scribendum sit semper. Lachrimae et pulcher, in quo Apulejus et Servius dissentiunt, aspirationem [note: Pulcher. Euxenia vel Enxenia.] patiantur. Euxenia vel, ut quidam contendunt, Enxenia idonea sint vocabula pro strenis et xeniis. Et si quid de morticinis habes, [note: Morticina.] quo accentu proferantur, et quam apud priscos significationem obtinuerint. Plura sunt alia, sed vereor obtundere. Tuum igitur erit, vir doctissime, ignoscere impudentiae meae. Equidem cum te propter doctrinam maximi faciam, atque ideo mirifice desiderem a te doceri, inductus sum ex meo animum tuum expectare, et proinde persvadere mihi ipsi, non passurum te pro liberali ingenio tuo, hanc me spem frustrari. Sic enim habeto, si meum in hac re studium non aspernatus fueris, fore ut tibi tanta sim debiturus, quanta ei, qui me beneficio supra quam dici possit grato affecerit. Vale. Datae Argentina ad duodecimum Kalend.


page 58, image: s058

Martii. Anno a nativitate Salvatoris M. CCCC. LXXXV.

EPIST. XIX. Spiram. Petrus Schottus Jacobo VVimpfelingio Schletstatens. S. D.

[note: Positionem ex muta et liquida corripi in prosa. Tenebrae, latebrae, quo accentu proferantur.] QVoniam priori epistola tua me oraveras, ut in ligato campo ostenderem medias syllabas dictionum ejus generis, qualis sunt tenebrae, latebrae, breves incedere posse. Ego tibi carmina probatissimorum non pauca congessi, quibus id luce merediana clarius appareret, nihil tum de soluto stylo, super quo non inquisieras: nihil de accentu dubitari posse suspicatus. Quippe cum perfectum esset tempus penultimae syllabae, quam penes Latini plerique omnes accentum in trisyllabis metiuntur. Sane perspectum esse duxi, quamvis in posterioribus literis tuis significes illius probationes alias desiderari. Nam quid, obsecro, apud studiosum praeclarissimorum ingeniorum sectatorem indubitatius atque fidelius erit pro dignoscendis syllabarum quantitatibus, quam si exempla et celebres observationes receptorum Poetarum intueatur? Ex eorum siquidem auctoritate qvum omnes Latinae vocales dichronae sint, omnes ferme quantitatum illae regulae prodierunt. Nec est quod dicunt aliqui, Poetica quâdam licentia committi, ut vel positio corripiatur: id vero in


page 59, image: s059

soluto campo nequaquam licere. Nam non jam licentiae, sed vitio merito dabitur, (quanquam etiam licentia vitium sonat) si tam frequenti et crebra exorbitantia Poetae numeros suos, quibus vel soli vel caeteris peculiarius student, asserantur neglexisse. Quod profecto de hisce viris quisquis senserit, is non modo ipsos, sed et omnem priscorum aetatem, quae eos ut certissimos et exactissimos venerata est, videbitur justitiae nota contaminare. An non callidissimi eorum Critici, qui non solum in emendate, sed etiam figurate dicta calumniati sunt? Nunquid Grammatici plurimi, qui vix pauca aliqua in Poetis, quae producenda erant correpta per systolem deprehenderunt, hunc quoque manifestarunt, et celeberrimum usum si syllabarum tempori praejudicasset, non vidissent, notassent, castigassent? Num faciliori opera excusasset Priscianus illud Virgilii:

Ponite spes sibi quisque ---

Et hinc quam plura similia, si asseverasset ille poetica licentia positionem correptam esse, quam quod ad id recurrit S. literam vim suam dimittere. Mirum sane est Poetas, qui alioqui rarissime longarum syllabarum naturam accurtasse reperiuntur, in hoc genere non solum longas natura (ut illi ajunt) sed etiam positione arctatas tam crebro et passim corripere. Mirandum vero magis si Poetis, qui ligatissimi sunt, dissolutio tanta


page 60, image: s060

concedatur, eos, qui solutam orationem effundunt, ligatos magis esse debere, praecipue cum licentia illa Poetarum non ad numeros, in quibus astrictiores sunt oratoribus, ut M. Cicero dixit, sed ad verborum libertatem spectet. Quid ergo? inquiunt. Num in his, de quibus est quaestio, positionem esse negas? Equidem fateor positionem esse. Nam duae consonantes contiguae vocalem in uno etiam seqvuntur vocabulo. Verum in hoc distare dico positionem, quae ex muta et liquida resultat, ab ea, quam mutae duae constituunt, quod qvum haec vocalem praeeuntem utcunque brevem longam perpetuo reddat, duriori nimirum enunciatione fluxum cohercente, illa quod salebrositate quadam moretur praecipitationem, non adeo usque tamen, ut lapsum prorsus exasperet. Hoc efficit ut in carmine, si ex usu Poetae sit, longa constituere possit praeeuntem vocalem brevem. In oratione vero soluta si nonnunquam longe prolatam excuset, frequentius tamen brevem efferre et usus et doctrina tradit. Ecce sententiam nostram, quam si qui minus recipiant, nihil mirum profecto in Grammatica, quae inter artes caeteras professoribus est opulentior, sectas inveniri, qvum etiam Astronomi quamvis paucissimi, non sint semper unanimes. Verum ut responsum nostrum, quantum ad id, quod de Oratione soluta diximus, astruamus.


page 61, image: s061

(Nam quod ad carmen attinet, cum adversariis convenit.) Allegare primo possem celeberrimorum omnium, quos equidem in Italia et extra novi plurimos, consvetudinem et usum, Quem penes (ut Horatius ait) arbitrium est et vis et norma loquendi. Sed ne calumniae locus aliquis detur, audiantur tres testes meo judicio omni exceptione majores, quibus si non credatur, nescio quid in Grammatica solidum praecipi possit. Loquatur igitur Diomedes ille antiqvus inter Grammaticos nominis, qui in traditione de accentibus: In trissyllabis, inquit, et tetrassyllabis et deinceps secunda ab ultima semper observanda sit. Haec si positione longa fuerit, acuetur: ut, Catullus, Metellus, Marcellus. Ita tamen si positione longa non ex muta et liquida fuerit, nam mutabit accentum: ut Latebrae, Tenebrae. Haec ibi: Et paulo post: Si penultima positione longa ita fuerit, ut excipiat tam ex muta qua ex liquida, accentus transfertur ad tertiam ab ultima: ut, Tenebrae, latebrae. Et postea apertius: Et tenebras, inquit, et latebras acuto accentu prima syllaba effertur. Tantum a Diomede. Accedat et Priscianus diligentissimus in re Grammatica, qui in tractatu, quem de accentibus reliquit, his verbis testimonium nobis perhibet: Trissyllabae vero, et tetrassyllabae, et deinceps si penultimam correptam habuerint, antepenultima acuto accentu profertur, ut, Tullius, Hostilius. Nam si pura positione longa, fuerit acuetur, antepenultima


page 62, image: s062

vero gravabitur: ut, Catullus, Metellus. Si vero ex muta et liquida longa in versu constat, in oratione mutat accentum: ut, Latebrae, Tenebrae. Sic Priscianus. Num haec clara satis: Numquid aperte et sine ulla circuitione, quod asseveravimus, illi sunt testati? Forsitan adhuc videri poterunt alicui justum auctoritatis pondus in Grammatica Grammaticorum Principes non habere, qui in re tanta sublimiorem quempiam tractatorem desiderabit. Sed ut hujus quoque insolentiae morem geramus, adducatur Rhetor longe amplioris nominis, quam ut in tam frivolis ei fides non habeatur. Audiatur itaque Quintilianus, qui in primo Institutionum Oratoriarum libro sic ait: Everit ut metri quoque conditio mutet accentum: ut --- pecudes pictaeque volucres. Nam volucres media acuta legam, quia etsi natura brevis, tamen positione longa est, ne faciat Jambum, quem non recipit versus Heroicus. Ecce quam dilucide declarat positionem, quae ex muta et liquida constat, syllabam brevem prolongare posse, si id versus conditio requirit. Verum extra carmen accentu proprio debere proferri, qui nimirum alius est ab eo, quem versus exigit. Aliter enim non diceret Quintilianus metri conditione accentum mutari. Haec sunt, vir amicissime, quae super his ad te scribenda putavi. Quibus si quid pro veritatis tuitione esse effectum putabis, nihil mihi fuerit gratius: sin minus, solabor ego


page 63, image: s063

me saltem testificatione grati erga te animi, qui videas me ineptias effundere malle, quam impositam per te mihi scribendi provinciam omnino declinare. Vale. Datae Argentina ad Nonum Kalend. Octobres: Anno a nativitate Domini M. CCCC. LXXXVI.

En tibi exempla, quibus praescripta in priore epistola approbavimus.

Virgilius Georgicor. tertio:

Nocte premunt, quod jam tenebris et Sole cadente.

Idem AEneid. tertio:

Noctem hyememque ferens et inhorruit unda tenebris.

Idem in eodem:

Rursum ex diverso coeli caecisque latebris.

In eodem idem:

--- Et regna recludat
Pallida Diisque invisa superque immane baratrum
Cernatur ---

Horatius:

Pernicies et tempestas baratrumque macelli.

Juvenalis:

--- Mevius ut rebus
Quaeque reportandis posita est Orchestra cathedris

Idem in eadem.

--- Et spes et oratio
Poenituit multos vanae sterilisque cathedrae.

Idem in eadem:

Respexit cum jam celebres notique Poetae.


page 64, image: s064

Ovidius Metamorphos. primo.

Menala transieram latebris horrenda ferarum.

Idem in eodem:

Intereae repetit caecis obscura latebris.

Idem in eodem:

Quod si sola times latebras intrare ferarum.

Idem in XIII.

Funeribus ferri celebrique in parte cremari.

Idem in quindecimo:

Quid Styga? quid tenebras et nomina vana timetis?

Idem secundo de Arte:

Ut ne te capiat latebris sibi foemina notis.

Idem tertio de Arte:

Etsi non tenebras et quiddam luris opacae,
Quaerimus, est aliquid luce patente minus.

Lucanus in primo Pharsaliae:

Involvitque orbem tenebris gentesque coegit
Disperare diem ---

Idem in tertio:

Attonitus mortisque illas putat esse tenebras:
Nox subit atque oculos vastae obduxere tenebrae.

Idem in quarto:

Venturi discrimen habent perire latebrae.

Idem in septimo: licet latebras produxerit quod juste potuit, sicut et tenebrae saepe loqvuntur:

Inque vicem vultus tenebris mirantur opertos.
Hanc fuge mens partem belli tenebrisque relinque



page 65, image: s065

Martialis in Xeniis:

Pascitur et dulci facilis gallina farina,
Pascitur et tenebris ingeniosa gula est.

Claudianus in Stillicone:

Interius fuscata genas et amicta dolosis
Illecebris totos auro circumlinit hydros.

EPIST. XX. Aldi Manutii Praefacio in Columellam.

[note: Columellae librorum ordo restituitur.] ILlud significandum censui, Amice et studiose Lector, ordinem librorum Columellae alium esse in hoc volumine, quam in aliis, idque Jucundi nostri diligentia, qui primus eum librum, qui tertius erat, cuius principium est: Cum de cultu agrorum abunde primo libro praecepisse videamur, non intempestiva erit arborum virgultorumque cura, quae vel maxima pars habetur rei rusticae etc. non adnumerandum libris Columellae ad Sylvinum deprehendit tribus praecipue rationibus: quarum prima est, quia hic idem est cum eo, qui statim sequitur, quique incipit: Hactenus arvorum cultus, ut ait praestantissimus Poeta. Nihil enim prohibet nos, Publi Sylvine, de iisdem rebus dicturos celeberrimi carminis auspicari principia. Sequitur arborum cura, quae pars rei rusticae vel maxima est. Ecce uterque est de arboribus, sed is cuius principium Hactenus arvorum cultus, et maior multo est et magis cultus. Secunda, quia in eo ipso libro, quem non adnumerandum diximus,


page 66, image: s066

Columellae hisce de re rustica labris nusquam nominatur P. Sylvinus, ut fit in aliis omnibus. Tertia, quia si ille liber iis, qui sunt ad Sylvinum, inseratur, accusandus foret Author indiligentiae, qui de arboribus pomiferis, de Cythiso, de clivis, et aliis quibusdam et in hoc et in eo, qui nunc quintus est, tanquam oblitus tractaverit. Praeterea quia in principio eius libri qui incipit: Quae fere consumabant, P. Sylvine, ruris exercendi colendique scientiam, quaeque pecuariae negotiationis exigebat ratio, septem memoravimus libris, non septem sed octo foret dicendum, tum aliis in locis numerus librorum, qui apud Authorem legitur, esset falsus quia si illum, ubi non est nomen Sylvini, addideris, in eo libro qui Villicus inscribitur, quemque undecimum esse librum ipse dicit his verbis: Et hoc undecimum praeceptum rusticationis, foret scribendum duodecimum, sed perperam. Nam cum alius alium librum semper citet, ut facile est quaerenti cognoscere, necesse est eum esse ordinem librorum, quem instituit iucundus, et ubi author septimum dicit, septimum: ubi nonum, novum: ubi undecimum, undecimum esse oportere. Ipsum autem librum in fine totius operis reiecit, ut illum quis, cum libuerit, possit legere. An autem Columellae sit an alterius, tum quare potius Columellae esse videatur, videant alii. Nobis enim non erat otium. Vale.



page 67, image: s067

EPIST. XXI. Aldi Manutii Praefatio in Palladium.

[note: Palladius explicatur.] IAm pridem decrevi, quacunque in re possem, prodesse studiosis. Quam ob rem per quam utile visum est futurum, si hic de diebus, et qui in vigenti quatuar, partes, et qui in duodecim dividuntur: tum de horis, quae sunt apud Palladium, non nihil dicamus. Atque eo magis, quod a perquam paucis aetatis nostrae [note: Dies naturales, civiles.] hominibus intelligantur. Dierum duo sunt genera, alii naturales, alii civiles. Naturales, quibus nunc passim utimur, constat quatuor et viginti partibus aequalibus ab occasu solis ad alterum occasum, quae horae appellantur, et Graece [gap: Greek word(s)], latine aequinoctiales dicuntur. Civiles autem ab ortu solis ad occasum constat duodecim partibus inaequalibus, quae Graece [gap: Greek word(s)], latine temporales seu, quod idem est, vulgares nominantur. Atque hae duodecim partes hybernis solstitiis brevissimae sunt, et tertia parte minores quam aequinoctiales: aestivis autem longissimae eademque tertia maiores quam illae: et quod sequens est, vincunt hybernas duabus quartis sive, quod [note: Virgilio lux.] idem est, dimidio. Id quod significare voluit Virgilius eo versu:

An ne novum tardis sydus te mensibus addas.

[note: Horae naturales Civiles.] id est Iunio et Iulio, quibus horae longissimae sunt. At vere Sole Arietem, autumno Libram ingrediente, pares sunt aequinoctialib.


page 68, image: s068

eaedemque ab hyberno solstitio ab aestivum cum die crescente crescunt: ab aestivo autem ad hybernum cum eodem decrescente decrescunt. Et qvoniam singuli dies civiles, ac noctes totius anni horis duodecim continentur, sexta diei hora semper est Meridies, et prima incipit oriente sole: duodecima eodem occidente finitur. Verbi gratia, mense Martio cum hae ipsae horae temporales fere pares sunt aequinoctialibus, prima hora diei civilis est eadem cum tertia decima diei naturalis: secunda eadem cum quarta decima: tertia cum quinta decima: quarta cum sexta decima: quinta cum decima septima: sexta cum decima octava: septima cum decimanona: octava cum vigesima: nona cum vigesima prima: decima cum vigesima secunda: undecima cum vigesima tertia: duodecima cum vigesima quarta. [note: Matthaeo Euang. lux.] Illud igitur in sacris literis: A sexta autem hora usque ad novam tenebrae factae sunt super universam terram, intelligendum est a decima octava hora usque ad vigesimam primam diei naturalis, [note: Solaria,] ut nunc horae aguntur. Nam apud veteresSolaria in horas tam noctis quam diei temporales non aequinoctiales dividebantur. Mense autem Iunio cum horae quam longissimae sunt, prima hora temporalis est eadem, quae nona cum tertia parte decimae aequinoctialis: secunda quod reliquum decimae cum duabus tertiis undecimae: tertia, quae duodecima cum


page 69, image: s069

tertia parte undecimae. Atque ita singulae tres horae temporales continent quatuor aequinoctiales. Pari modo, quarta est eadem, quae tertia decima cum tertia parte quartae decimae: quinta quod reliquum quartae decimae cum duabus tertiis quintaedecimae: sexta quod reliqvum quintae decimae cum integra sexta decima et est meridies. Item tres temporales, septima, octava, nona, sunt eadem quae quatuor aequinoctiales, videlicet decimaseptima, decimaoctava, decima nona, duodecima, eaedem quae vigesimaprima, vigesimasecunda, vigesima tertia, vigesimaquarta. Non ab re hic visum est subiungere epigramma Martialis ad [note: Martiali lux.] Euphemum structorem Domitiani, ub harum horarum temporalium meminit. Est autem hoc:

Prima salutantes atque altera detinet hora,
Exercet raucos tertia causidicos.
In quintam varios exercet Roma labores,
Sexta quies lassis, septima finis erit.
Sufficit in nonam nitidis octava Palaestris,
Imperat extructos frangere nona toros.
Hora libellorum decima est, Eupheme, meorum
Temperat ambrosias cum tua cura dapes,
Et bonus aetherio laxatur nectare Caesar
Ingentique tenet pocula parca manu.
Tunc admitte iocos, gressu timet ire licenti
Ad matutinum nostra Thalia Jovem.

Horae autem, de quibus agit Palladius, sunt quae diem ab ortu solis ad occasum dividunt


page 70, image: s070

in partes duodecim quae umbris sic deprehenduntur. Fiat planities quadrata ad regulam et libellam in loco aperto, qui toto die illustretur a sole, spectetque uno latere Septentrionem, alio Meridiem, Solem alio orientem, occidentem alio. Deinde in medio quadrati collocetur indagator umbrae, qui Graece [gap: Greek word(s)] sive [gap: Greek word(s)] dicitur, observeturque prima dies cuiusvis mensis. Verbi gratia, Ianuarii, idque coelo sereno. tunc tacto gnomone a solis radiis, umbra gnomonis prima hora diei erit longa pedes 20. secunda 19. tertia 15. quarta 12. quinta 10. sexta 9. atque hac hora semper (ut dixi) est Meridies. Tunc enim sol altissimus facit umbras brevissimas. Deinde incipit delinare et descendere ad occasum, atque umbrae eadem, qua decreverant, mensura augentur. Quo fit ut septima hora, quae est prima post meridiem, umbra gnomonissit longa pedes 10. et respondeat quintae antemeridianae (nam horae ante sextam antemeridianae, post sextam pomeridianae appellantur) octava sit longa pedes 12. et respondeat quartae: Nona 15. quanta fuerat tertia: decima 19. quot pedum secunda: Undecima 29. quot prima. Et quoniam in horarum spatio Ianuarius cum Decembri mense convenit, eaedem erunt umbrae singulis horis hoc mense, quae et Ianuario. Idem quoque faciendum est in caeteris mensibus, ut bini scilicet computentur, et Februarius in horarum


page 71, image: s071

mensura cum Novembri mense concordet: Martius cum Octobri: Aprilis cum Sept. Maius cum Augusto: Iunius cum Iulio, quemadmodum in fine cuiusque mensis apud Palladium licet videre. Illud apud eundem in fine postremi mensis his verbis: Decembrem Ianuario in horis causa dispar adjunxit, cum linea simili ille augeatur hic decrescat, intelligendum est et de umbris, quod tam ante meridiem quam post pares atque eaedem in singulis bini mensibus sint, idque disparsi causa: et de diebus, quos constat sex mensibus augeri, et sex decrescere. Nam etsi eadem quantitate sunt horae mense Inuario, quae et Decembri, eademque mense Februario qua et Novembri, et sic in reliquis paribus, quemadmodum Author ostendit, tamen ex singulis paribus quantum augetur alter, tantum alter diminuitur. Ascendente enim Sole a Capricorno ad Cancrum (ut supra diximus) dies semper augetur. Decrescunt contra descendente illo a Cancro ad Capricornum. Notandum praeterea, crescentibus diebus decrescere semper umbras gnominis: contra decrescentibus illis has semper augescere. Et hinc est, quod mense Ianuario, cum dies brevissimi sunt et augentur, prima hora diei umbra gnomonis est longa pedes XXIX. Febr. quae est longissima, XXVII. Martio, XXV. Aprili, XXIV. Maio, XXIII. Iunio, XXII. Mense autem Iulio, cum dies longissimi sunt,


page 72, image: s072

et decrescunt, prima hora diei umbra gnomonis est longa pedes XXII. quae est brevissima August. XXIII. Sept. XXIV. Octob. XXV. Nov. XXVII. Decem. XXIX. Id quod ut melius cognoscatur, subiunxi mus et eos menses, quib. dies augentur umbris decrescentib. et eos quibus dies decrescunt umbris crescentib. Incepimus autem ab Ianuario et Iulio, quorum altero dies sunt brevissimi et semper augentur usque ad Solstitium aestivum, et umbrae longissimae, sed decrescunt quandiu dies augentur. Altero dies sunt longissimi, et semper decrescunt usque ad solstitium hybernum, et umbrae brevissimae sed augentur quamdiu dies decrescunt. Et licet a solstitiis incipiendum fuisset, quae Decembri et Iunio fiunt, tuncque dies vel augeri vel decrescere incipiunt, tamen incrementa, vel diminutiones dierum cum diminutionibus incrementisque umbrarum sic facilius dignoscuntur. Qua quidem re cognita et dispar illa causa cognoscetur, qua in horarum spatio Ianuarius, Decembri, Februar. Novembri, Mart. Octobri, Apr. Septembri, Mai. Augusto, Iun. Iulio adiuncti linea simili, ut ais Palladius, augentur vel decrescunt.

Forma horologii ad Manutii praescriptum adumbrata: quam ad rei intelligentiam interjecimus.

[gap: illustration]

page 73, image: s073

Ianuario augentur dies et umbrae decrescunt.

hora 1 ped. 29
hora 2 ped. 19
hora 3 ped. 15
hora 4 ped. 12
hora 5 ped. 10
hora 6 ped. 9
hora 7 ped. 10
hora 8 ped. 12
hora 9 ped. 15
hora 10 ped. 19
hora 11 ped. 29

Februario augentur dies et umbrae decrescunt.

hora 1 ped. 27
hora 2 ped. 17
hora 3 ped. 13
hora 4 ped. 10
hora 5 ped. 8
hora 6 ped. 7
hora 7 ped. 8
hora 8 ped. 10
hora 9 ped. 13
hora 10 ped. 17
hora 11 ped. 27

Iulio decrescunt dies et umbrae augentur.

hora 1 ped. 22
hora 2 ped. 12
hora 3 ped. 8
hora 4 ped. 5
hora 5 ped. 3
hora 6 ped. 2
hora 7 ped. 3
hora 8 ped. 5
hora 9 ped. 8
hora 10 ped. 12
hora 11 ped. 22

Augusto decrescunt dies et umbrae augentur.

hora 1 ped. 23
hora 1 ped. 13
hora 3 ped. 9
hora 4 ped. 6
hora 5 ped. 4
hora 6 ped. 3
hora 7 ped. 4
hora 8 ped. 6
hora 9 ped. 9
hora 10 ped. 13
hora 11 ped. 23


page 74, image: s074

Martio augentur dies et umbrae decrescunt.

hora 1 ped. 25
hora 2 ped. 15
hora 3 ped. 11
hora 4 ped. 8
hora 5 ped. 6
hora 6 ped. 5 [correction of the transcriber; in the print ---]
hora 7 ped. 6
hora 8 ped. 8
hora 9 ped. 11
hora 10 ped. 15
hora 11 ped. 25

Aprili dies augentur et umbrae decrescunt.

hora 1 ped. 24
hora 2 ped. 14
hora 3 ped. 10
hora 4 ped. 7
hora 5 ped. 5
hora 6 ped. 4
hora 7 ped. 5
hora 8 ped. 7
hora 9 ped. 10
hora 10 ped. 14
hora 11 ped. 24

Septembri decrescunt dies et umbrae augentur.

hora 1 ped. 24
hora 2 ped. 14
hora 3 ped. 10
hora 4 ped. 7
hora 5 ped. 5
hora 6 ped. 4
hora 7 ped. 5
hora 8 ped. 7
hora 9 ped. 10
hora 10 ped. 14
hora 11 ped. 24

Octobri dies decrescunt et umbrae augentur.

hora 1 ped. 25
hora 1 ped. 15
hora 3 ped. 11
hora 4 ped. 8
hora 5 ped. 6
hora 6 ped. 5
hora 7 ped. 6
hora 8 ped. 8
hora 9 ped. 11
hora 10 ped. 15
hora 11 ped. 25


page 75, image: s075

Maio augentur dies et umbrae decrescunt.

hora 1 ped. 23
hora 2 ped. 13
hora 3 ped. 9
hora 4 ped. 6
hora 5 ped. 4
hora 6 ped. 3
hora 7 ped. 4
hora 8 ped. 6
hora 9 ped. 9
hora 10 ped. 13
hora 11 ped. 23

Iunio dies augentur et umbrae decrescunt.

hora 1 ped. 22
hora 2 ped. 12
hora 3 ped. 8
hora 4 ped. 5
hora 5 ped. 3
hora 6 ped. 2
hora 7 ped. 3
hora 8 ped. 5
hora 9 ped. 8
hora 10 ped. 12
hora 11 ped. 22

Novembri dies decrescunt et umbrae augentur.

hora 1 ped. 27
hora 1 ped. 17
hora 3 ped. 13
hora 4 ped. 10
hora 5 ped. 8
hora 6 ped. 7
hora 7 ped. 8
hora 8 ped. 10
hora 9 ped. 13
hora 10 ped. 17
hora 11 ped. 27

Decembri dies decrescunt et umbrae augentur.

hora 1 ped. 29
hora 2 ped. 19
hora 3 ped. 15
hora 4 ped. 12
hora 5 ped. 10
hora 6 ped. 9
hora 7 ped. 10
hora 8 ped. 12
hora 9 ped. 15
hora 10 ped. 19
hora 11 ped. 29


page 76, image: s076

Sed sciendum, primos quosque dies mensis descriptos tantum a Palladio, nec tantas fore umbras caeteris diebus cuiusque mensis, quantae fuere primis, si quis eas describeret: sed semper vel minores, cum dies crescunt, vel maiores illis decrescentibus. Quae si describerentur omnes, magnum efficerent volumen: esset praeterea opus multis annis, si id fieret in Europa. Nam cum oporteat singulos quosque dies totius anni ab ortu Solis ad occasum tunc esse serenos, nec id contingat unquam in Europa, observandi forent dies sereni multorum annorum, donec omnes describerentur. Quod quia laboriosum est et longi taedii plenum, nec Palsadius fecit, nec alius quisquam; nec forte erit unquam qui faciat, Sed de his haec satis. Tu vero, Lector carissime, Vale et me ama. Venetiis.

EPIST. XXII. Viennam. Aldus Manutius R. Corrado Celtae, et Vincentio Longino suis S. P. D.

AGitur iam annus, ex quo accepi a vobis literas humanitatis, et amoris plenas. Erant meae partes statim rescribere, nisi summae occupationes nostrae, summique labores pro Rep. literaria, eousque procrastinare me coêgissent, ut iam annum distulerim ad vos rescribere, et nisi ex epistolis vestris vos humaniss, esse facile cognovissem, non potuissem


page 77, image: s077

sine summo pudore tam sero respondere, et praesertim quod, cum me de facie non cognoscatis, numquamque a me beneficio affecti sitis, ametis me vehementer. Quapropter nisi ego vos plurimum redamem, sim plane ingratus. Sed et redamo, et colo, atque ita [note: Celtis Probutii laus.] vestrum me esse volo, ut possitis de me vobis omnia constantissime polliceri. Tua vero carmina, Corrade suavissime, legi libenter, quod et culta sint et docta, nec in media barbarie (ut ais) nata praese ferant, sed in media Roma. [note: Graeci Latinique libri a Celte inventi] Quod policitus fueris, te huc venturum, librosque et Graecos, et Latinos a te nuper inventos allaturum, duplici afficior gaudio, quod et te doctum virum, et mihi amicissimum spero videre, amplectique et libris tam longo carcere a te tanquam ab Hercule liberatis, coram gratulari. Te igitur, quantum possum rogare, rogo, ut venias. Venies enim expectatus librosque ipsos feras. Hoc enim mihi gratius esse nihil potest. Tuam item epistolam et epigramma, ubi me amice laudas, Vincenti carissime, legi summa cum delectatione, non quod talem me esse cognoscam, qualem tu facis, sed quia placet me laudari a laudatis viris. Accepti praeterea nuper literas et distichon quod Leonhardo bibliopolae ad me dedisti, ubi quod me etiam plurimum [note: Ioan. Baptista Mantuanus.] laudes, est humanitatis tuae. Ioannem Baptistam Mantuanum aiunt excessisse e vita, sed


page 78, image: s078

ita esse nec ne, incertus sum. Vetus et novum instrumentum Graece, Latine et Hebraice nondum impressi, sed parturio. Et ut cum utroque loquor, istos libros, quos mitto vobis muneri [gap: Greek word(s)] et pignus amoris, accipite sic libenter ut mittimus. Hi vero sunt duo Virgilii et duo Horatii, duo item volumina [note: An. 1500. nullae dum tabernae librariae Francofurti.] rudimentorum grammatices latinae linguae a nobis composita; quos libros si putaveritis istic venditum iri, non sit grave scribere. Mittam enim quotquot iusseritis. Valete, meque amate ut facitis, commendateque studiosis, et doctis omnibus, quibus cum vobis istic familiaritas intercedit. Venetiis, Nonis Iulii M. DI.

EPIST. XXIII. Ioan. Iovianus Pontanus Actio Syncero animi firmitatem D.

[note: De libris a Sanaza rio inventi. Ovidii Halieu ticon. Nemesiani Cynegeticon. Rutili Hodaeporicon.] QVae ad Pudericum scripsisti, ea me mirificum in modum delectarunt. Sunt enim plena pietatis tuae erga vetustatem ac diligentiae. Quo circa vel attentissime expecto videre ovidianos illos Pisciculos in Euxino lusitantes Maeotideque in palude. Quod vero ad Venationem attinet, visus est mihi vates ille lepidus, numerosus et cultus; deque eo, si recte memini, fit ab Apollinare mentio in Hendecasyllabis. Rutiliani illi versiculi enodes sunt et nitidi: cultus vero ipse peregrinus


page 79, image: s079

potius quam urbanus, ne dicam arcessitus. Sed de his omnibus cuius erit iudicium rectius aut probatius, quam tuum. Ego, ut dixi, mirifice expecto Ovidianos illos [gap: Greek word(s)], nobis in cognitos, praesertim sub Quadragesimale ieiunium. Tu vale, et in isto voluntario exilio, seu potius peregrinatione dignam [note: Quo anno et mortuus est.] nobilitate tua fortitudinem retine. Neapoli, Idibus Februariis, M. CCCCC. III.

EPIST. XXIV. L. Christophorus Scobar Bethicus Praeclaro viro eidemque erudito D. Matthaeo Barresio. S. P. D.

[note: De digitorum gestu ad priscorum computationem super D. Hieronymi Satyram inlovinianum.] CUr nondum satisfecerim, Erudite Matthaee, multiplex causa extat: tum quia barbarus difficile latinum erudiet, ut vernam novitius, ut tyro veteranum: tum praeterea quod varia negotia in ipsis Christi nascentis Saturnalibus me Syracusas usque detraxerunt, in quibus eadem de re scribere in institueram. Digna illa quidem res atque longe eminentior, quam cuius Bethicus aut possit aut debeat esse scriptor: quod fieri tam potest quam coelum ruere. Tu igitur neutri me accusabis, nec de elatione, nec de negligentia, qvarum hanc semper fugi, illi vero inimicus sum infestissimus, si tardius quam aut tu voluisses, ut ego debuissem, scribere coepi.


page 80, image: s080

Sed agendum interim quod tibi vis cum istis ad me literis mearum laudum plenissimis, quibus casu casum mutares, ne dum Bethicum cieres. Late diffunderis, late accrescis, ubique spatiaris, ubique consistis, explicaris et perstringeris toti singula, atque singulis totus heres. Accrescit mearum laudum ingens varietas, per singulos oratoriae prope articulos, perque gradus singulos incedis. Iam vagaris ad AEgyptum, iam assurgis ad Platonem, iam artaris ad Catoneos, totus exultas, totus hilarescis, succo plenus et nitore, et quod pulcherrimum est, tollutim non quidem subsultim pervagaris. Quo magis anceps sum, tuisne literis an tibi potius debitor factus sim. Sed homo ineptus pedetentim in mea errata delabor, qui cum tibi placere festinatione debuissem, proposita re displiceo prorsus atque actum ago. Literis tuis panes exigis a me. Atqui nimium superque nimium est hoc. Sed dices, duos saltem. et hoc quidem pernimis est habenti duntaxat unum, et hunc quidem rancidulum. Sed dum illi pisantur, hoc vescaris volo, licet non artocopo, ne affabre elaborato. id est quae sit ista per Bethicum apud D. Hieronymum digitorum [note: D. Hieronymi locus exponitur.] similitudo. D. Hieronymus in lovinianum scribens Christi redemptoris nostri parabosam illam, quae apud Matthaeum XIII. capite legitur de fructu agri tricesimo, sexagesimo, centesimo, exponitur lib. 1. Iuven. sat.


page 81, image: s081

X. Apul. Apologia secunda. ubi aduertendum est, veteres in sinistra manu ab uon ad nonaginta; in dextera vero a centum in reliqua dinumerasse. Unde Iuvenal. de Nestore loquens;

Felix nimirum qui per tot secula mortem
Distulit, atque suos iam dextra computat [correction of the transcriber; in the print compuat] annos.

Trigesimus molli digitorum flexione demonstrabatur, [note: Apulejus.] cuius Apule. autor est, qui ait; Si XXX. annos pro X. dixisses, posses videri pro computationis gestu errasse, quis circulare molliter debueras, non quidem aperire. Sexagesimus vero numerus denotabatur, si superiori digitorum gestui supponeretur pollex, velut deprimendo, [note: Martian. Prosper.] cuius autor Mart. est, quod in sinistra disponeretur. Sed quod ita disponeretur, Prosper in arte his demonstrat verbis; Circumductis digitis pollex instat superne, ut sexagesimum eliciat numerum. Centesimus tandem numerus, [note: Beda.] ut venerabilis Beda apud Mancinellum auctor est, demonstrabatur in dextra. Itaque quod medio pollicis articulo unguis indicis circumducti haereret, ex qua compositione quasi corolla resultabat. Unde D. Hieronymus ait: Centesimus numerus exprimit virginitatis coronam. Quos digitorum gestus hic sic depingere feci.

Sed ad rem. Conjugium, Viduitas, Virginitas ita se habent, quod alio aliud increscit magis, et quadam veluti laboris, amantudine


page 82, image: s082

magis excellit, et inde eminentiore praemio, quod et amarius, donandum est; atque ei, cum quo acrius agitur et perstrictius, maior palma paratur. Modo quando sit laboriosius voluptatis illecebras continere, quam ejusdem potiri, nemo est; qui non videat: et quanto sit manus dextrae quam sinistrae onustior sarcina, atque compressio rigidior, facile cognoscas. Unde Virginitas in dextera est, et eam quidem per pollicis et indicis corollam designant. Sed quanto sit depressio digitorum strues dicta, si ei pollex suppenatur in sinistra, quam si molliusculo tantum digiti sese complectantur, omnes sentiunt. Itaque D. Hieronymus praemiorum numeros, id est XXX. LX. C. per aerumnarum afflictiones, quae eosdem numeros apud veteres indicabant, exposuit. Habes igitur quod intra tantum aenigma sentiamus. Tu vero melius, qui haec duriora nostratia et declines et cicurabis, atque, si quid erratum erit, nemo est teipso paratior ad emendandum. Unde ortendes te non tam laudes Bethici quaerere, ut ais, quam ab eo cauilla refellere posse. Accipias haec velim quo sunt scripta animo, non quidem qua eruditione. Malui enim imprudentiam requisisses meam, quam quod voluntatem recusasses. Nam nihil potest nec amplius expetere, nec maius expetere quam hominis benevolam voluntatem. Caeterum ut rideas, nescio


page 83, image: s083

quo vobiscum agatur modo, ut quos undique sepserit nix, hyems et ventus, non etiam et illud durissimum apud nos deterrimumque erit, non posse sine lachrimis debere. Nam aquam quam si quis biberit nostrum, tormen patiemur. Proinde alter alterius misereamur. Vale et rescribe. Catinae, Kalend. Ianuar. anno a mundi opifice nato, M. CCCCC. VIII.

EPIST. XXV. L. Christophorus Scobar Bethicus Reuerendissimo P. D. Rainaldo a Moncoro, Praesuli Cephaleditano S. P. D.

[note: Capella Homeri a Varrone dicta] FOrmidabat mea Capella, Humanissime Praesul, profecto formidabat ad te mitti, mirumque in modum reluctabatur, mecum etiam, quod sic imprudenter se extruderem, neque qvantum virum petitura esset, satis animo complecterer, quaerebatur: Quid agis, inquit, Christophore, quum me per omne tuum dedecus atque discrimen, tum incultam, tum ineptam, immo rudem prorsus, ad virum tantum omnisque eruditionis fastigium deturbate emiseris? Vide quidnam egeris: ne me convitio et opprobrio abjiciat, et te literarum expertissimum penitus retineat. Cui ita aegre e nostro gremio discedenti Persuasi: O mea deliciosa, ô mea visculata, itane mihi nequissime consuluissem, itane de me ipso essem pessime meritus, ut


page 84, image: s084

committerem apud tantum virum vel te male audire, vel de me non bene sentiri? Abi bono sidere. Nam susque deque feram, quod alii senserint: dum tamen, cui mitteris, sive ad thus sive ad scombros inserviveris. Perfricuit igitur frontem. Nam ecce ad te incessit nostra Capella. Eam ista clementia tua singulari suscipias oro. Quae, nisi cilicia hispida suffecerit, clitellarum tormento cudatur, castigareque ne pigeat. Id enim erit libertatis tuae agere, qui et potes et soles. Si tamen operculum arcam capit. Iam non erit immodestum pastori capellam pascere, si non fuit immodestius ejus [note: Varro apud Gellium explicatur.] posse vellus detondere. Vale, clementissime Pater, et vive diutissime. Ex regia Panhormitana, idibus Ianuarii.

Capella Homeri candida hoc tumulum indicat
Quod ariete mortuo faciunt sacra.

Hi duo versiculi apud Gellium ex Varrone quum leguntur, plerique hallucinantur sive structura sive continuatione. Astronomica tamen eruditio pensi inopissimum quemque sedabit facile. Duo sunt duntaxat verba, quibus mens [note: Aries coelestis caeeus. Cleomedes. Eirmicus. Manilius.] linquitur ad percipiendum, capella atque ariete: quae cum perstrinxerimus, et structuram et continuationem consequemur. Ut Cleomedes et Firmicus autores sunt; hic in Matheseis, ille autem in signorum momentis, aries inter signa caecus est. tametsi signorum omnium sit directissimus, de quo Manilius lib. 11. Astronomicon ita scribit.



page 85, image: s085

--- Aries caput est ante omnia Princeps.

[note: Cicero.] Cicero in Arato, arietem caecum ostendit. ait n.

Quis comes est aries obscuro lumine labens.

[note: Auienus.] cui assentitur Auienus in Phaenomenis, qui de ariete loquens intulit;

--- Semper propriis caret ignibus ---

[note: Germanicus] Germanicus in Fragmentis tantundem scripsit;

Clarave non illi est facies, nec sidera possunt,
Officiat si Luna, sua virtute nitere.

[note: Homerus caecus.] Cui arieti Homerum simillimum fuisse omnis antiquitas narrat. Legas licet Plutarchum, legas Martianum, legas Petrarcham,

--- Semper se offendet caecus Homerus.

Plutarchus oculis captum, Martianus cacutientom Maeonium, Petrarcha.

--- Caecumque senem, sed cuncta videntem

[note: Melesigenes nomen Homeri. Capella sidus coeleste] scribunt. Homerus autem apud Cumeos caecum significat. Nam Poetae illi clarissimo Melesigenes nomen fuit. Capella rursus inter astra locata est; sive Aega sive Amalthea fuerit, parum nunc refert, nisi quod Aega Solis filia pulchro candore legitur conspicua, quarum utraque Iovis nutrix fuit. Capellam vero coelesti aeternitate donatam sic meminit Manilius lib. 1. Astronomicon;

--- Mundi nutrito Rege capella
Cujus ab vberibus magnum ille ascendit Olympum
Late fero crescens ad fulmina vimque tonandi.

Hucusque Manilius. Hanc Cleomedes et Firmicus in trigesimo arietis gradu locarunt,


page 86, image: s086

mortalibus influentem mentis concussionem animique vertiginem. Quocirca quos horoscopa invadit, rerum facile satagunt, et machinando sollicitantur. Quis modo nesciat Homerum aenigmate a piscatorib. opposito adeo fuisse percitum, ut quasi vi capellae vitam finiret: Itaque ut aries caecus Homero caeco congruit, ita Capella concutiens Homerum concussum [note: Metasthenes. Paedianus.] abstulit. Metasthene praeterea auctore. atque Paediano, suum quemque sacrificium oblectat vel consentaneum vel infestum. Hinc Dianae canem ut congruam; hinc Baccho caprum [note: Virgilius.] ut infestum, antiqui mactarunt, quod apud Poetas frequens legas. Virgil.

Ense ferit sterilemque tibi Proserpina vaccam.

[note: Servius.] Ubi Servius sterilem vaccam Proserpinae similem exponit. Mactatur baccho caper tanquam vitibus infestus atque nocuus unde Virgilius:

--- Baccho dicimus honorem
Et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram.

et reliqua. Faciunt igitur Homero apud tumulum sacra, sive re congrua, id est ariete; (nam uterque ut diximus, caecus suit) sive re infesta, id est capella, cujus vertigine periit Homerus. In eo vero et mortuo adjecit Varro, ad sacrificii mactationem respexit. Sic ergo structura; Hoc indicat tumulum Homeri, quod faciunt sacra capella candida, ariete mortuo. Est autem dialyton figura, et oratio coniunctione privata. Sed dices tu. Pater amplissime eruditissimeque quorsum


page 87, image: s087

ista, mi Christophore? Iam, etsi pene omnia commentitia, ad Homri stirpem atque verborum [note: Borosus.] continuationem rerumque seriem dicam, et brevi quidem. Scribit Berosus lib. VIII. Antiquitatum; Et uni cadaveri uno holocausto sacrificabat antiquitas, modo autem rei dubiae, id est, Homero, cuius stirpem esse dubiam plurimorum testimonia declaran. Re dubia, id est ariete et capella, quod sacrificia fiant scribit Varro. Nam particula illa quod probativa est, cum dicit quod ariete mortuo faciunt sacra, sit sensus, hoc indicat tumulum esse Homeri, cuius stirpem dubitant plurimi, quod, id est non faciunt ei sacra sacrificio ancipite, scilicet capella et ariete. Tu vero melius. Antistes dignissime, qui cum tantam provinciam homini ignavissimo et bonae frugis experti imposuisti, quae aberraverint, ut lepidissimus Poeta, una litura poteris emendare. Iterum vale.

EPIST. XXVI. L. Christophorus Scobar Bethicus suo Magnificentissimo D. Nico. Canarellae Iuris Antisti integerrimo. S. D.

FRivolissimam rem et nauci pretii signum, dicet quisqiam, mittis, Christophore, et quam nec labor excussit, nec cura limavit, ad virum plusquam circumspectissimum. At qui et ipsum quaero expoliri exemplum et dolabrari ab eo. Nam quod ad Siculi minutiem attinet, illud in promptu est, quod laboris non minus natura ad coronas quam ad bifaras gignendas, et


page 88, image: s088

non minns sive ad pyropa et culicem, quam ad Caucasum sive elephanta gignendum praestat. Ineptum est enim, chirurgum ossicula quaeque praetermittere, quae saepenumero non minus toto foenore doloris afferunt laesa, Tu vero melius, mi Nicolae, qui Stoici more vitia omnia aequalia ducis, aequalesque virtutes. Sed hoc agas velim, quo modo nihil agas, et nihil ages qui cum leges. Nam eos, qvi in meam Ficum post tuum asteriscon, si id tamen meruerim, acutis naribus caperata fronte excandescent, iam proacripsi.

[note: Laurërentius Valla notatur Ficus cuius sit generis et declinationis. Martialis explicatur] Scribit Valla differentiam inter ficum et ficulneam: quorum alterum siue pro arbore et fructu sive pro morbo est substantivum: alterum vero pro quocumque ex illa arbore materiato adiectivum. Et quod potius ficulnus, a, um, quam ficulneus, a, um, reperiri constet. Ubi Valla bifariam procedit. Nam prius de fico, continenter de ficulnea agit. Quorum autem in parte priore Priscianum, in posteriore vero Ecclesiasticos quosdam sigillare visus est. Priscianus duplici errore convincitur lapsus: tum quia ficus in genere masculino declinationis quartae posuit. tum quia perperam collegit, Martialem inter fructum et morbum generis differentiam posuisse, cum hoc Martial. unquam ne suspicatus quidem sit. Prius illud per locum auctorum optimorum consuetudine monstrat, apud quos inauditum est ficus in genere masculino quartae reperiri declinationis:


page 89, image: s089

secundum rursus monstrat interpretis Elenchorum Atistotelis testimonio Caelicianum non de morbo, sed de fico fructu contentionem habuisse iudicantis. Sed videor meo iure facturus, si ipsius et Aristotelis et [note: Interpres Elenchorum Aristot vetus.] interpretis verba huc induxero ex capitis initio ad illam usque partem, qua monstrat Valla Priscianum defecisse. Quae verba sunt scripta Elenchorum Aristotelis libro 1. cap. XI. et sunt haec: Soloecismus autem quale quid est, dictum est prius. Est autem et hoc facere, et non facientem videri, et facientem non videri: quemadmodum Caelianus dicit, si ficus sit secundae dectinationis, nam qui dicit ficus maturas, soloecismum quidem facit secundum illum: non videtur autem pluribus. Qui vero ficus, videtur quide, sed non facit. Eodem modo fit fitus solum masculini generis secundum quosdam. Nam qui dicit certam, soloecismum facit secundum eos. Haec apud Aristotelem leguntur. Ex quibus eruit ne Valla Caecilianum de fico pro morbo nullum verbum secisse, neque de genere eius esse contentionem, sed de declinatione? Nos tamen, ut Vallae caput magis perspicue liquescat, mentem et Aristotelis et Interpretis excutiemus. Et id quidem ipsum quum voluerimus brevissime et per quaedam veluti nos manu ducentia exempla, alterutrumque soloecismi postem reservabimus: unde facile possimus introspicere, quid sibi voluerit apud Laurentium Interpretis


page 90, image: s090

textus ille: Nam qui dicit ficus maturas, soloecismum [note: Martialis Caeciliano insensus.] quidem facit, et. reliqua. Supponendum est, quod Caecilianus alibi Martialem reprehenderit hac dictione ficus in declinatione quarta usum, quale potuit esse illud:

Res mira est, ficus non habet unus ager.

[note: Caeciliani apud Martialem vitia.] Nam Martialis Caeciliano vel infestus erat, utpote quem saepissime Martialis suis epigrammatis incesserat: tanquam edacem: quale est illud.

Ullus si pudor est, repone coenam:
Crat te, Caecilian, non vocabo.

Et tanquam plagianum, quale est illud:

Malo tamen recites, Caetiliane tua.

Et tanquam stultum, quale est illud:

Mille tibi nummos hesterna nocte roganti.
In sex aut septem, Caeciliane, dies:
Non habeo, dixi, sed tu causatus amici
Adventum, lancem paucaque vasa rogas.
Stultus es ---

Et tanquam avarum, quale est illud:

Dii reddant sellam Caeciliane, tibi

Et tanquam ineptum causidicum, quale est illud:

Iam de clepsidra, Caeciliane, bibas.

Et tanquam impudicum, quale est illud:

Bellum convivam Caecilianus habet.

Et in aliis sexcentis epigrammatis, quae propter brevitatem praetermitto. Atque in nostro epigrammate tanquam ineruditum,


page 91, image: s091

qui ficus in quarta dici declinatione ignorabat:

Cum dixi ficus, rides quasi barbara verba.

et reliqua. Unde si quis, ficus maturas fac, dixisset Caeciliano, barbarismus videbatur, tamen etsi caeteris, qui eruditiores erant, exploratum fuisset ficus maturas per quartam declinationem dici posse. Aristoteles vero monstrat soloecismum, quem et neoterici Dialectici frequentius dictionis figuram appellant, duplici fieti modo, et quando aliquid saciemus atque facere non [note: Aristoteles ex plicatur] videmur, et quando aliquid non facimus idque facere videmur. Hoc autem est, quod Arist. dixit, facere et non facientem videri. Quam sententiam ipse idem Aristoteles in ejus libri primi capite secundo eisdem pene verbis explicuit dicens, dum de soloecismo praecipit. Est enim aliquid (subaudi soloecismus) quod non est eorum, quae sunt facere, vel eorum, quaenon sunt facere, quod est. Sed facilius exposuero, si exempla subnectam. Soloecistes fac has tendiculas, obiicias et argumenteris: Si video quicquam, id ipsum jam vidi. Igitur si facio domum, eam ipsam feci. Vel aliter: si video, iam vidi. Igitur si fio, iam sum factus. Soloecismus autem utrobique est manifestarius. Nam non facientem colligit sophista facere. Loquor facere et faciens more Aristotelis, pro quacunque cujusvis, quae sit, verbi significatione. Videor autem domum fecisse, quum eam facio, propter illius pronunciati similitudinem: si video jam vidi. Nam utrumque ab instanti ad


page 92, image: s092

praeteritum enunciatur. Sed quantum Soloecistes oberret adverte igitur exemplum visus circa ullum temporis momentum. unde quod quispiam videt, ipsum quodammodo iam vidit. Atqui facere et fecisse longe aliter se habent. Nam ei esse simul idem, quale fuit inuidere et invidisse non contingit. Actus enim illi in momentulo uno esse videntur, isti vero actus aliquando etiam in diutina mora. Est igitur hic soloecismus: quoniam est non facere et facientem videri. Afferamus praeterea alterius soloecismi partis exemplum, quae fuit facere et non videri facientem. Sed ab exemplo iam percepto non recedamus. Argumentabitur Soloecistes captiunculis atque praestigiis semper usus: ego facio domum, sed eam adhuc non feci: igitur cum ego video coelum, sed adhuc illud non vidi, Sophismatis enim similitudo mentem disturbat humanam, atque multiplex phantasticum, ut sit mihi persuasum me coelum videre, et illud ipsum cum video non vidisse: quod est videre et videri non videntem, siue ut Aristotel. dicit facere et non videri facientem, quae altera soloecismi fuit pars. Colligo, ut in Ipso statim soloecismo exponendi initio protulit, soloecismi partes duas esse, hoc est facere et non facientem videri, siue non facere et facientem videri. Atque hoc secundum Aristotelis sententiam. Sed dicit quispiam, quorsum hae ad ficum? In fico vero


page 93, image: s093

tale aliquid esse, quale jam facio et audio, verbis accidisse cognovi et hunc multiplex phantasticum declinationum soloecismum faciens. Nescio tamen an Latini auctores omnino soloecismum dixerint declinationum vitium, praeterquam si casuum immutationem ad declinationes abduxerint. In casibus autem, ut Diomedes auctor est, saepenumero fit soloecismus: sed Dialecticorum ratio in his citra Grammaticorum institutiones profundius serpit. Monstrat igitur Aristoteles, soloecismum et per declinationes et per genera posse fieri. Sed prius id per declinationes ostendit. Quo fit ut eius Interpres Caeciliani ficos induxerit, vel quia eo exemplo euidentius aliud adduci non potuit, vel quod illa Interpretis tempestate ficus adeo Latini ignorabant, ut etiam nostra aetate ignorant, exceptis paucis, et ut hoc exemplo quam ficus dura esset degustassent. Sed ad soloecismum. Qui dicit, inquit Interpres, ficus maturas, soloecismum quidem facit secundum illum (sub audi te Caecilianum) sed non videtur pluribus. Et hoc est facere et non videri, quod iam in verbis video et facio, ut ostensum est supra. Ex quibus Caeciliani inscitia facile apparet. Nam Aristotelis sententia de pluribus in eodem capite haec est, ut lex loquendi sit plurium opinio non unius qualis Caecilianus erat. Hoc est quod Interpres sensit, cum dixit: Quemadmodum Caecilianus


page 94, image: s094

dicit, si ficus sit secundae declinationis. quasi id unum dixerit nemo praeter Caecilianum. Unde subiicit, secundum illum qui dicit, Ficus maturus, soloecismum facit: veluti Interpres cognovisset quod praeter Caecilianum vel duo vel nemo esset, qui hoc affirmaret. Et hanc suspicor esse causam, cur Interpres per conditionem id exposuerit, cum dixit: Si ficus sit secundae declinationis, subaudi, tantum, id est non quartae, quod manifestatur quum dicit, ficus maturas fuisse soloecismum. Quibus adiecit illud verbum: Quemadmodum Caecilianus dicit, id est homo nihili, qui a plurimorum consensu discessit contra Aristotelis loquendi legem. Nollem quenquam decipi in eo quod dicit is, ficus maturas, ut intelligat hanc contentionem generis esse, quod adjectivum illud maturas indicare videatur, potius quam declinationem. Nam illam dictionem maturas eo adiecit Interpres, ne dictio illa fious in singulari numero atque materialiter in nominativo accipi posset; quod apud Aristotelem frequentissimum est. Experiamur praeterea alterum soloecismi membrum in fico, quod est non facere videri. Id quoque eliciendum est ex sequentibus verbis, quum dicit: Qui vero ficos, videtur quidem sed non facit: Id est qui dicit ficos, videtur quidem supple, tu soloecismum facere. Dixit autem,


page 95, image: s095

videtur, et non addit, sive plures. qvasi dicat. videtur alicui uni, qui per inscitiam ficos in declinatione dici negaret, quemadmodum Caecilianus ficus maturas negabat in quarta. id ergo uni ei videatur. Non facit, subaudi tu sive plures non Poetas modo, sed Oratores approbatissimos, quorum exempla adducit Valla in textu. Si quis ergo ficos dixerit, putabitis (inquit Interpres) esse soloecismum secundum partem illam, quae est non facere et videri, et hoc secundum aliquem videri, sed secundum plures non facere: quemadmodum illud superius a diverso erat, id est secundum Caecilianum facere, sed secundum plures non videri. Fasciculum igitur faciamus colligendo ficus maturas et ficos dici posse et hoc secundum plures, quorum opinio, ut Aristoteles in hoc capite dicit, loquendi lex est. Nam ut Quintilian. libr. Institutionum primo inquit, interim excusantur vitia aut consuetudine aut auctoritate. Idem paulo post: Sive amarae corticis sive medio cortice facit soloecismum, quorum neutrum quidem reprehendo cum sit utriusque [note: Valla emendatur.] Virgil auctor. Quintilianus. Duplex mendum arripuerunt omnes Vallae Codices, alterum est expunctionis, alterum vero additionis. Ubi enim legitur, Qui vero ficos secundum plures quidem, expungito


page 96, image: s096

hinc secundum plures, quae verba apud Aristotelem non sunt, et etiam Vallae sententiae adversantur. Nam si quis dicit ficos, non videtur soloecismus secundum plures. Quod si videtur secundum plures, non modo Vallae, sed ipsi etiam Aristoteli sensus repugnaret, qui dixit plurium opinionem loquendi esse legem. Est praeterea addendum verbum substantivum sit, ubi legitur, quemadmodum Caeciliaenus dicit, si ficus sit secundae declinationis, quod verbum apud Aristotelem legitur. Post declinationem soloecismum inducit Aristoteles generis soloecismum per hanc dictionem finis: quem consulto praetermisi, quia mediocriter intuenti facilis est: tum quia ad ficum nihil attinet finis. Sed dicit quispiam, quis ne hic, num Aristotelis Interpres, anne potius ipse idem est Aristoteles? Ego vero teste conscientia mea diu multumque cogitavi, uter esset eorum, sed nulla ratione adduci potui, ut haec duntaxat exempla ficus et finis Aristotelis esse possent. Nam apud Graecos, ad quos Aristoteles opera sua scripsit, haec controversia in fico non est, quemadmodum apud Latinos. [note: [gap: Greek word(s)]] Graeci enim [gap: Greek word(s)] arborem, [gap: Greek word(s)] fructum, [gap: Greek word(s)] morbum vocant, unde Graeco sermone Latinus pauperior est. Suspicandum igitur est, [note: Boetius Severini Aristotelis interpres.] Boetium Severinum qui, ut ipse testatur in opere de scholarium disciplina, opera haec Aristotelis Latinitate donavit, e Graeco transferens,


page 97, image: s097

aliquam dictionem, quae apud Graecos similem veritatem faciebat, ut apud Latinos ficus facit, expunxisse, atque ejus in loco substituisse ficum, cujus cum Caeciliano contentio veluti apud Latinos notior esset. Aut dicant mihi Aristotelis commentatores isti omnes, et Albertus et reliqui singuli: tradebatne Graecis Aristoteles praecepta Graeca subdendo exempla Latina?

Nil agit exemplum, litem quod lite resolvit,

ut ait lepidissimus Poeta. Addo etiam Laurentium Vallensem virum perquam eruditissimum, et quem literae Graecae non latebant, utpote qui Homerum, Erodotum, Thucydidem loqui Latine fecit, non Interpretem in defensionem sui accepisse, si Aristotelem ipsum accitare potuisset, non in probationem modo nec in gloriam, sed in summum decus. Sed de hoc eruditiores melius viderint. Vixit [note: Aristoteles quo tempore vixerit, et Martialis, et Boetius.] autem Martialis cum Caeciliano inter Aristotelem et Boetium: quippe Aristotelem ante Natalem Christianum annis trecentis et quadraginta tribus fuisse constat: Martialem vero post natalem Christianum annis unde centum: Boetium denique post eundem natalem Christianum annis quingentis. Neque itaque illorum alius alium novit, si ab Aristotele incipias, nedum ejus scripta sibi assistere potuerint. Non tamen ignoro praeter [note: Caeciliani plures.] hunc Caecilianum alios etiam Caecilianos


page 98, image: s098

fuisse, qualis est ille, quem Cicero in oratione pro Marco Caelio nominat, cum inquit: Sed dubito quem patrem potissimum sumam, Caecilianum ne aliquem vehementem atque durum? Et quae seqvuntur. Sed ego verisimiliori assentior determinationi. Aut dicent mihi illi, quibus magis satisfacit totum illud caput esse Aristotelis solius, qua meliore, quam mea sit, ratione ducantur. Noluit fortasse Valla Boetium sed Interpretem nominare, vel quia non satis pro comperto haberet translationem Elenchorum Boetii, aut quia sibi parum favoris aucuparetur, si ab homine [note: Martialis epigramma explicatur. Barbare loqui.] tamen etsi Romano, qui barbare nos docuit loqui, et qui Romane loqui nesciret, sententiam mutuaretur. Sed de hoc satis multa.

Cum dixi ficus rides quasi barbara verba.

Barbare enim loqui, tam qui soloecismum quam qui barbarismum facit, dicimus, prima barbarismi ac soloecismi foeditas absit, inquit Quintilianus lib. 1.

Dicemus ficus, quas scimus in arbore nasci.

Et hoc secundum plurimorum consensum, quamvis tibi soloecismus videatur. Plaut. Ficus nobis attulit duriores praecoces. Svetonius in Augusto: Caseum bubulum manu pressum et biferas ficus petebat. Plin. libr. XV. Cum et absomi vicem habeant recentes ficus. Juvenalis --- aliam si vis decerpere ficum. Palladius


page 99, image: s099

lib. IV. Ficus virides servari possint singulae intra viridem cucurbitam. Divus Hieronymus in Hieremia: Calatus latus ficus bonas nimis, ut solent ficus esse primi temporis. Et illud, quod accitavimus, Martialis lib. 7.

Res mira est, ficus non habet unus ager.

In omnibus autem his ficus fructum significat, non quidem arborem.

Dicemus ficus Caeciliane tuos,

id est, secundum id, quod tu sentis, ut ficus generis sit masculini et declinationis secundae. Neque enim erat Martialis contentio cum Caeciliano, nisi de nominis declinatione. Sed objiciet aliquis: in quo igitur Caecilianus errabat, si ficum in secunda declinatione declinari asserebat, cui et Martial. assentitur? Errabat autem, ut diximus, in eo, quod ignorabat in quarta etiam declinari oportere. Sed afferamus nos aliqua etiam exempla praeter illa, quae Valla adducit, in secunda declinatione generis et masculini et faeminini. Varro in lib. 1. de re rustica: Fici, inquit, quem edimus. Lucilius apud Nonium Marcel. Sicuti cum ficos primos propalam recentes protulit. Et in faeminino genere. Colum. lib. XI.

Tunc praecox bifera descendit ab arbore ficus.

Idem libr. XIII. Tantam massam comminutae fici praemiscuerunt. Idem: Pinguissimam quamque sicorum. Qui auctor pro fructu nunquam aliter


page 100, image: s100

quam secundae declinationis et generis foeminini scribit. Cornel. Celsus lib. V. Est etiam vulnus, quod a fici similitudine. Et paulo post: Intulit autem ficum in aqua decoctam. Sed utrobique de fructu constat Cornelium loqui. Ideo haec adjecimus exempla, quoniam ex illis exemplis, quae Valla inducit in secunda declinatione, genus erui non potest. Ex quo ostendit (supple tu Prisci in operis majoris lib. VI.) vitium et fructum, quasi diceret quod [note: Antonius Nebrissensis.] minime ostenditur de genere Anton. Nebrissensis praeceptor meus putat omnino hanc dictionem generis expungendam esse, idipsum quod nos in textu fecimus, atque substituendam esse aliam id est declinationis: quando eorum contentio, ut ostendit Interpres, tantum de nominis declinatione, non quidem [note: Joam. Sulpitius Verulanus.] de genere erat. Posset tamen dictio illa generis, ut a Verulano acri ingenio viro Romae percepi, defendi veluti permansura, et in ejus loco declinationis substitui non oportere. Quod ita deducebat: ego magis sentio (subaudi tu, quam Prisci. sentit) Martialem de generis differentia sentire. Nam Prisc. solum sentit vitium et fructum genere differre: ego vero etc. ut si dicat Valla, idipsum jam sentio quod vitium et fructus possint obiter genere differre, sed magis adhuc sentio ego, hoc est ficum pro fructu, cum est generis masculini, esse declinationis secundae, quod


page 101, image: s101

Priscianus ignoravit existimans generis masculini ficum simul et declinationis quartae reperiri posse, quod inauditum est. Nam illud ajebat Verulanus, quod Valla infra adjecit, nec differentiam potuisset generis inter morbum et fructum, cum hoc ab illo dicatur, id est Martiali: Non nocet quantum illa dictio magis est inter Vallam et Priscianum intelligenda: non autem inter Martialem et Caecilianum, qui non de genere, sed de declinatione certabant. Uterque enim placet. Sed securior Antonii via et pluribus comprobata. Tu vero, utrum malueris sequi, hinc habebis auctorem, pro arbore fit saepius quartae. Non possum in hoc loco Vallam non nimium mirari, qui saepius dixerit arborem quartae declinationis, quam secundae reperiri, cujus contrarium apud omnes pene video, qui de arbore fico unquam scripserunt, excepta unius illa Ciceronis autoritate, [note: Palladii locus.] atque alia Palladii in titulo illo, quem de ficubus inscripsit, quem adhuc locum ego magis de fructu quam de arbore intelligo. Plin. lib. XV. Cato de ficis serendis ita memorat. Palladius libr. VIII. Caprificandae sunt arbores fici. Colum. lib. III. Ficorum genera dispari differentia pari loco seruntur. Cato in lib. de Re rustica: Ficos plurium generum quo loco serere oporteat. Ego vero arborem seri magis quam fructum ubique video. Pro fructu et morbo. Mira res est nusquam apud auctores


page 102, image: s102

ficum istum pro morbo legi neque quartae neque secundae declinationis, cujus inventi [note: Priscianus repraehenditur.] Priscian. fuit opifex nulla ductus autoritate praeter hanc Martialis unam, quae quam sit nulla, jam licet omnibus cognoscere. Nam quod Celsus lib. V. scripsit, non declarat ficum apud Latinos accipi pro morbo, sed tantum quod est vel ulcus, quod et a fici similitudine [note: [gap: Greek word(s)].] Sycosis a Graecis nominatur. Neque Valla alicubi dicit ficum morbum esse, sed per conditionem affirmat. Si ficus pro morbo generis accipitis aliquando masculini declinationis secundae est, non quartae, ut sit eadem ratio et fructus et morbi, ad cujus fructus similitudinem morbus appellatur. Et quemadmodum Latini ficum pro morbo non receperunt, ita [note: Ficosus.] ejus derivativum ficosus, a, um, admiserunt. Virgil. in Priapejis:

--- Inter eruditos Ficosissimus ambulet Poetas.

Idem in eodem opere:

Ficosissima me puella ludit.

Recitat Priscianus:

Dicemus ficus Caeciliane tuos.

[note: Nicolaus Perottus Episcop. Sipontius.] Quem Priscianum et Sipontinus et Dominus imitantur. Nam ita versum hunc scribi debere confirmant. Sipontini vero verba sunt: Eadem esse hujus vocabuli ficus declinationem sive fructum seu morbum significet: genere autem differre; cum faeminini generis sit, quando


page 103, image: s103

fructum significat: quando vero morbum, maseulini. [note: Domitius Calderinus.] Haec Sipontinus. Domitius vero comminiscens textum illum

Dicemus ficus Caeciliane tuos:

Hoc, inquit, epigrammate utitur testimonio Prisc. licet a nostris redarguatur. Veluti Domitius doleat Prisciani in hoc loco reprehensionem. Sed id magis joco. Unde Martialis imperitiae accusationem cum flagitii crimine conjunxit per jocum et dicacitatem, ut moris sui est, quod Caecilianus adeo esset ineruditus non solum, sed et flagitiosus, ut negaret ficus reperiri, quos semper secum et quidem cum dolore gestaret. Et hoc est, quod Valla dicit, illius et nequitiam et imperitiam reprehendere voluit. Et paulo post: Caecilianum nescio quem ut flagitiosum hominem [note: Georgius Merula.] sic ineruditum. Georgius vero Merula non putat, Martialem in hoc epigrammate de morbo sensisse, sed de ipso tantum arboris pomo, ut jam secundum Interpretis sententiam exposuimus. Nec putat idem Georgius Merula Martialem adeo fuisse impudentem, ut tam illo atque illiberali joco uteretur. Ego vero non intelligo, cur tam bene de Martiali sentiat, cum sinthuius Poetae alii [note: Galeotus Martius refutatur] aliique joci multo turpiores. Galeotus autem Martius, vir alioquin non indoctus, in illo opere quem Hospitem appellat, exposuit ficos tuos in servos et familiares ficosos. Quod quam ridiculum sit, nemo non videt: ubi etiam scripsit ficum nusquam in lingua Latin. generis masculini inveniri. quocirca Priscianum


page 104, image: s104

et Vallam acerbissime carpit, cum illo in loco ipse sit maxime reprehendendus. Ficum vero masculini generis saepe legi, jam ostendimus. Non deerit, qui negabit ita versum illum primum legi:

Cum dixi ficus, rides quasi barbara verba,

per declinationem quartam, sed per secundam, ut esset versus:

Cum dixi ficos, rides quasi barbara verba.

ut sit sensus, Caecilianum risisse in eruditionem Martialis, qui ficum pro morbo in secunda declinatione scripsisset, cum ficum pro morbo Caecilianus non putaret posse reperiri in declinatione secunda, sed tantum in quarta: quem Priscianus imitari videtur. Et hoc est, quod Valla dixit: nec vero Prisciano faciendum fuit, ut unum sequeretur Caecilianum nescio quem, et reliqua: quae expositio si vera est, frustra Interpretis verba adducit Valla dicentis: Quemadmodum Caecilianus dicit, si ficus sit secundae declinationis, ubi praedicti adversarii contrarium apparet. Interpres autem sentit Caecilianum tenere ficos dici in secunda declinatione. Quare igitur riserit Martialem dicentem aeque ficos in secunda declinatione Caecilianus, difficile explicatu putabitur. atqui adversarii ratio, ut constat, plurimum est efficax. Sed facile utrumque enodabimus nodulum. Nam apud adversarium inducitur Caecilianus ficos dici asserens pro fructu.


page 105, image: s105

aequivocum igitur Sophisma litem faciebat. Sed dicet quispiam, adversarii praestat adhuc ratio. Cedo, quomodo? quia si Priscianus Caecilianum sequitur, quod Valla annuere videtur, et Priscianus ficus pro morbo et non ficos dici putat, necesse est ut Caecilianus ficus dixerit et non ficos, utpote quem Priscianus sequitur, et consequenter ejus invectio in Martialem valida fuit, quod Martial. ficos per secundam declinationem scripsisset, cum dixit:

Cum dixi ficos, rides quasi barbara verba

et reliqua. Suspicandum enim est, Vallam hanc expositionem, quam adversarius narrat, aliquando induxisse. Sed antequam cum Interpretis verbis esset Valla congressus. Nam hac adversarii expositione aeque Valla Priscianum refellere potuit, atque illa Interpretis. Sed quia Interpretis rationem Valla sentiret procedere per locum ab autoritate, quo in Latinitate locus nullus major est, atque hinc secundam rationem cognosceret Valla per locum a similitudine constare, cujus exigua virtus est, illam Valla complexus hanc alteram respuendam duxit. Et horum omnium argumentum est ingens, quod ubi Interpretis verba [note: Vitioso exemplari usus est Scobar Vallae Elegantiarum.] leguntur, epigramma est: Cum dixi ficus, et reliqua, ubi vero Interpretis verba non sunt, haec verba leguntur: Ante omnia, cur ille riserit Martialem, quod diceret ficos saltem pro arbore atque


page 106, image: s106

etiam pro fructu? Non hoc ergo ille ridebat. Quid ergo? quod genere abuteretur? Ne hoc quidem, quippe cum dico ficos, quo genere utar nemo intelligit. Certe ridebat quod alia declinatione uteretur quam ea qua debebat, ut ex secundo versu, in quo mutata est declinatio, apparet:

Et dici ficus Caeciliane jubes.

Quod igitur Caecilianus de declinatione ajebat non de genere, debuerat Martial. ad declinationem non ad genus respondere. Sed respendit ad genus, id est, ad ficos tuos, ut Caeciliani morbum et flagitium ostenderet. Ergo conjunxit, ut diximus, accusationem imperitiae, hoc per declinationem, cum accusatione flagitii, et hoc per genus. Ut sit animi alterum, linguae item altorum. Collectio est totius in Priscianum accusationis duplici errore conjuncta, id est quod declinatione sit abusus et quod Poetam perperam intellexit, aliquam inter fructum et morbum generis differentiam facientem, cum nullam Poetae faciebat.

Quidam Ecclesiastici.) Haec est altera pars hujus capitis, ubi quidam, qui de rebus divinis scripserunt, [note: Ficulnea] ficulnea pro fico monstrat esse usos, quod Latinis inauditum etiam est. Respicite ficulneam et caeteras arbores.) In libris autem sacris alia extant, quae tantundem valent. Verba sunt haec Opt. Max. Dei apud Lucam capite vicesimo primo, Hieronymo interprete; Videte ficulneam et omnes arbores, et quae seqvuntur. Quod nusquam


page 107, image: s107

alibi repertum est.) Prudenter temperamentum opposuit, quod est, si memoria non excidit mihi. Ego enim pluribus in locis invenio, sed semper apud literas sacras. Salomon in Canticis: et ficulneam geminavit. Ambrosius: agrestem ficulneam feruntur inserere. Hieronymus in psalmis: in vineis ficulneisque verberatum. Apud reliquos vero autores pro ex illa arbore possessivo. Palladius lib. 4. Culmina ficulnea obruuntur. Plin. lib. XVI. [note: Ficulnus. Ficulneus.] Ficulnea ligna ex haedera traderentur, et ficulnus, ut Valla vult, Horatius

Olim truncus eram ficulnus, inutile lignum.

Ficulnus, a, um. Legimus etiam in libris sacris ficulneus, a, um, pro possessivo ex ficu. August. in Lucam: Primus homo, quando peccavit, foliis ficulneis pudenda velavit. Exeunt derivata a fico [note: Ficarius.] etiam aliter, ut ficarius, a, um. Palladius lib. 4. Finaliter ficariam caprifici arborem ferunt. Et pro eo qui libenter ficos edit. Plin. XV. Ficarios culices [note: Ficetum.] caprificus genera. Et ficetum, id est pro eo loco ficuum. Varro lib. 1. de re rustica: De ficeto grana [note: Ficitor. Ficitas.] expedit abruere. Ficitor, oris, et ficitas, atis. Naevius: Ficitores omnes cupiunt ficitatem. Ficum distinguit a pomo Afranius: Monstrat pomum, inquit, olus, ficum unam. Sed ex Plinii verbis aliud elici constat Catonem loquetem introducentis l. xvii. c. xv. Attulit, inquit, quodam die in curia Praetore ex ea provincia ficum ostendens patrib. interrogo vos, inquit, quando hoc pomum decerptum putatis ex arbore? Naevius vero mere Graecae usus: Hodie, inquit, ficus


page 108, image: s108

[note: Ficedula.] mihi recens fuit. A fico ficedula componitur et edendo. Est enim quaedam parva avis, quam [note: [gap: Greek word(s)].] Aristotel. Sycalidem appellat, quae uvis etiam pascitur. Martialis:

Cum me ficus alat, cum pascar dulcibus uvis,
Cur potius nomen non dedit uva mihi?

Sed hoc nomen non nisi in autumno habet: postea formam simul coloremque mutat, [note: Melancoryphus. Atricapilla. Ficorum varia genera. Caprific. Grossus. Scatiola. Grossulus Praecox ficus. hgd. Sunt haec corruptissima in vet. exemplari, ita ut praesentavimus.] et melancoryphus vocatur quod [gap: Greek word(s)], hoc est verticem nigram habeat, Latine Atricapillam nominarunt nonnulli. Ficorum plurima extant genera, ut caprificus, id est ficus sylvatica. Grossus id est scatiola, et ejus diminutivum grossulus. Columel. lib. 3. si voles ficum quamvis maturam facere, cum grossuli minuti erunt, fructum decutito. Praecox ficus Latine, [gap: Greek word(s)] Graece. Ficus dila prima manu, haec eadem ficus bifera; ficus manularia, ficus alba coca, ficus Callistrutia, ficus bifera dila ultima manu, ficus ona, ficus Fracassana, ficus torma, ficus blanca. Dicitur intus ficus Livia, ficus scrapana, Aratia ficus, ficus nungila, nisi ficus albicerata, ficus per siccaria generaliter, ficus porphyritis, ficus frealis, ficus popularia, ficus scachantis, Chelidonia, ficus ditri manu, ficus Duria, ficus di coiru duru, ficus palata, ficus compressa in pani. Carica, ficus sicca. Cotonum, id est ficus multa pichula, ficus alsula, ficus bayrella, ficus pulla burthibello, ficus AEgyptia, ficus Seneza granudi intra, ficus serotina, ficus bifera di ultima manu, ficus inferna Latine,


page 109, image: s109

Graece Helioscopios sive Sectadactylos, latrosa pentadactylos, Marisca aut ficus fatua species di [note: Ficulus.] ficus disapita. Et a ficus est ficulus derivativum Plaut. Nucibus, fabulis, ficulis. Ficum solam non ignorandum est ex arboribus non florere. Unde male precantis proverbium vetus fuit: Ad flores ficus venias, id est nunquam. Vale. Panhormi, Idibus Saturnaliciis.

EPIST. XXVII. L. Christophorus Scobar Bethicus Nobilissimo Adolescenti atque Discipulo Dulcissimo D. Johanni Philippo A. S. Suprano. S. D. P.

MItto ecce ad te adolescentem omnium, quos natura peperit unquam, urbanissimum, Virginem meam vel potius tuam, voti in te mei specimen primum: ubi contra plurimorum Grammaticorum sententiam, sententiam tulimus ultro citroque digladiati. Si igitur, qualem paranymphus ardebat, bene habet: si autem proceriorem, recidemus aliquid; aut curtiorem, addemus. Tu genitoris non voluntatem, sed ingenium accusabis.

[note: Alexander Grammaticus notatur.] Alexander sic praecipit:

Est communis Homo, pariter cum Virgine Latro.

Sed ut facilime stipulor Alexandro in his nominibus homo et latro, ita maxime diffiteor [note: Virgo.] in hac dictione Virgo. Ego quando de genere atque propria hujus dictionis Virgo significatione


page 110, image: s110

sum diserturus, aliquanto sublimius qua quod Alexandri sectatores de hac re scribunt, validissimis quibusdam autoribus disputabo. Non itaque quenquam morabor quaedam fragilia atque minuta corradens, quibus illi cavillantur, sed quibus animus est sermonis Latini haud degener, optimi cujusque auctoris rationibus sumptis me credo complaciturum. Majorem causam, quam cujus D. Hieronymus est scriptor et auctor, non suspicor Alexandrinos protegere atque tutari, quod Virgo generis sit utriusque. Scripsit enim D. Hieronymus qvum in prologo divi Joannis, tum etiam alibi virginis nomen applicitum nomini masculino. In prologo vero sub his verbis dixit: Joanni suam matrem pendens in cruce commendavit Dominus, ut virginem virgo servaret. In hoc autem loco virgo idem est et Joannes. Idem D. Hieronymus in vita Malchi: Jam capite canescente virgo maritus fierem. Canit etiam Ecclesia: Virgo electus a Domino. Huc accedit illud, quo Priscian. multa asserere audet, id est significationis causa. Virgo enim eo potissimum utrique generi congruet. quoniam perliquide e viro et mulieri evenire solet. Hypolitus quidem fuit virgo pulcherrimus. Sibylla virgo fuit et veneranda Sacerdos. Eo igitur erit evadendum, ut quemadmodum vir et mulier homo appellari solent, non secus intra infamiam praesertim teneriorem virginis appellationem non respuere videntur.


page 111, image: s111

His tandem causis Alexandri conantur admiratores. Sed quia tantopere Alexandrini isti flagrant in sua causa munienda, ultro miserescens non dedignabor eis opem ferre, dum tamen veritati denuo favere velit. Nonius namque Marcellus hujusmodi de re scriptum reliquit: Virgines non solum faeminae, verum etiam pueri investes dicuntur. Haec ille: Ausonius in quodam epigrammate:

Unus epheborum virgo repente fuit.

Frontinus in libro illo de Aquis: In urbem influunt aquae piae, et fons virgo. Ubi virgo cum nominibus plane masculinis adjungitur. Sed tanta est in hoc Alexandrinorum disciplina et ratio, tanta multiplicacitas, perplexio tanta, ut mihi videantur (quod ajunt) sine filo Labirynthum ingressi. Sed valeant. Ad rem properemus. Sermo omnis, ut auctor est Quintil. inter pleraque alia ratione potissimum constat et usu, quem et consvetudinem vocant plurimi. Prius tamen quam sive ad rationem sive ad consvetudinem nominis virgo descendamus, pauca de ejus significatione excutiamus. Virginis nomen et de animalibus et de carentibus anima dici solet. De his Cicero in Oratore: Philosophia casta, verecunda, incorrupta virgo est. Varro in Aboriginibus: Haec mellis dulcedo virgo permanet. Pomponi in Fullonibus: Verrucam virginem sine dolore vulsam mandis. Adjungitur frequenter animatis.


page 112, image: s112

Sed ponamus prius exempla de beluis. Martialis in Xeniis:

--- Si forte magis cupiat de virgine porca.

Idem auctor lib. VI.

Exolvit votis hac si tibi virgine porca.

De mulieribus rursus, non de inviolatis modo sed etiam de corruptis dicitur. Virgil. in Bucol. de Pasiphaëtrium jam filiorum matre dixit:

Ah virgo infelix quae te dementia cepit!

Horat. lib. 3. Carmin. de Hypermnestra, quae Linum conjugem observavit: --- Et in omne virgo Nobilis aevum. Pro incorrupta vero passim scaturiunt auctoritates, et a muliere ob idipsum distingvuntur. Ulpian: Quod si me, inquit, emere virginem putarem qvum esset mulier, emptio non valeret. Sanguinem praeterea, quem nuptae nuptiis amittunt omnium significabant, quale est illud Lucilii:

Virginem amatrices perdunt prurigine rubram.

Quantumcunque tamen virgo multiplex reperitur, generis semper est foeminini. Unde est animadvertendum, nos non negare sive virgo sive quodvis aliud nomen foemininum masculino misceri posse: negamus tamen ideo masculini generis esse, quantum alicui masculino adhaesit, et ipsum jam nomen non natura sit foemininum, ideo duobus generibus esse commune. Quod si exemplis utar, citius patefecero. Dicimus autem, pater est persona, ut


page 113, image: s113

mater est persona. Sed utrobique personae foemininum nomen. De hujusmodi rei plura sunt exempla. ut Dominus est illuminatio: locus est sedes: filius est sapientia patris: calamus est farrago: Polypus totus est cartilago: somnus est mortis imago: Locus est Carthago. Ad hanc rationem et amussim dici potest, Joannes est virgo, et quemadmodum persona, illuminatio, sedes, sapientia, farrago, cartilago, imago, Carthago, nomina prorsus foeminina nunquam fiunt masculina, licet masculinis illis pater, dominus, locus, filius, calamus, polypus, somnus, adjungantur: pariter et virgo quamvis Joanni copuletur. Sicut dici potest: Joanni omnium Apostolorum virgini suam matrem Christus commendavit: dici potest, Hectori omnium Trojanorum fortitudini Priamus Trojam commisit: sed sicut fortitudo, licet Hectori applicetur, semper est foemininum nomen, ita et virgo quamvis cum Joanne congrediatur. Scribamus igitur differentiam inter nomen duobus generibus commune et inter nomen quod duobus generibus haeret, tametsi ei non commune. Commune autem nomen si cum neutro concurrant, evirescit atque degenerat, et ex substantivo convertitur in adjectivum. Itaque fit trium generum commune. Quod quia quibusdam difficile svasu videtur, variis exemplis comprobemus, sed in his duntaxat nominibus duorum generum communibus,


page 114, image: s114

auctor, custos, comes, degener, dives, hebes, locuples, pauper. Praesul, sospes, superstes, testis, teres, versieulor. Virgilius:

Italiam petiit fatis auctoribus ---

Juvenalis:

--- Saxis cinerum custodibus ---

Lucanus:

--- Sequitur imperiumque comes

Aul. Gellius degenere alimento scripsit, Valerius Maximus, dives et potens naturae regnum. Juvenalis:

--- Hebeti lautissima ferro

Divus Hieronymus, Locuplex templum scripsit. Virgilius:

--- Pauper regno

Priscianus in prologo, opus omnis eloquentiae praesul. Juvenal. Sat. XIII.

Depositum tibi sospes erit ---

Ovidius in Elegiis:

Post mea mansuram fata superstes opus

Lucanus:

Teste tulit coelo ---

Sveton. in Julio, colore candido et teretribus membris. Auson. in Epigrammat:

Quondam et nomina praepetis aevi

Gell. lib. VI. Tunica muliebri et pallio versicolore. Solinus: In Britannia quibus fontibus praesul est Minervae numen. Nomen vero, quod duobus generibus adjungitur, atque eis non est commune, nunquam transit in adjectivum, sed


page 115, image: s115

quadam cum pertinacia semper substantivum perseverat. Quale Virgilius in XI. AEneid.

O decus Italiae virgo ---

Ubi virgo adjungitur illi dictioni decus, quae neutra omnino est, non tamen ideo virginis efficitur nomen neutrum adjectivum, sicut illa superiora fiebant de genere alimento, dives regnum, ut si velles dicere malo alimento, felix regnum. Medici etiam dicunt, hoc mel est virgo, ut si dixissent verbum est caro, nomen est pars, sed utrobique sive virgo sive caro aut pars substantive foeminina efferuntur. Est aliud praeterea evidentis differentiae signum inter nomen commune duorum generum et inter nomen non commune licet duobus generibus adjungatur, quam sic collige. Nomen duorum generum commune cum nominibus adjectivis adjunctum substantivam gerit significationem. Ceterum vero cum nominibus substantivis adjunctum adjectivam videtur habere significationem. Cujus inventi in promptu sunt exempla. Dicimus autem Custos prudens, ut custoditor prudens: custos vir, ut custodiens vir. Horatius secundo serm. Hospes tardus adveniens. Ubi hospes substantivam habet significationem: tardus vero et adveniens adjectivam ex opposito. Martialis:

Si comes ista tibi fuerit Membrana ---


page 116, image: s116

id est membrana comitans. Nomen vero, quod duobus generibus adjungitur, atque eis non est commune, substantivum jugiter perseverat, nunc substantivo, nunc adjectivo applicetur: Quippe dicimus, pulcherrima virgo: etiam dicimus virgo Camilla: sed utrobique virgo substantiva dictio est. Martialis:

Dic mihi virgo ferox ---

Virgilius:

--- Nemorum Latonia virgo.

At farrago magna et farrago est discursus nostri libelli. Est altera etiam causa per locum ab analogiae ratione subducta, quod virginis nomen duobus generibus non possit esse commune, quoniam, ut auctor est Quintil. ratione praecipue analogiae praestat. Analogiae vero haec est vis, eodem auctore, ut id, quod dubium est, ad aliquid simile, de quo non quaeritur, referat, ut incerta certis probet. Quod fit in comparatione similium, in extremis maxime syllabis. Genus, ut si quaeratur funis, masculinum sit an faemininum, simile sit illi panis. Haec Quintili. An nomen aliquod eorum omnium, quorum Latinitas capax est, sive a nomine sive a verbo derivetur, in go finitum generis erit nisi foeminini? non mehercule. Accipe exempla, a farre farrago, a planta plantago, a carta cartago, a carne cartilago, a viro virago, a verto vertigo, a compingo compago. Modo autem virgo a viridi profluxit, ut a viro virago,


page 117, image: s117

quae generis tamen pariter sunt foeminini. Est praeterea alia causa, quam etiam eruit analogia, quod virginis nomen sit tantum generis foeminini. Docet enim Quintil. suarum Institutionum lib. 1. Nominum genus a diminutione cognosci, cujus haec verba leguntur: Diminutio genus detegit, et funem masculinum esse funiculus ostendit. Hucusque Quintil. Quocirca Laurent. Valla in suarum Elegantiarum lib. 1. illud Quintiliani in singulis generibus plane demonstrat, ut a piscis pisciculus, a soror sororcula, a munus munusculum, a pauper quod duobus generibus est commune et pauperculus et paupercula designatur. Eadem igitur analogia servata virguncula a virgo derivatur, cujus exemplo et ipse utitur Laurentius. Nunc vero quoad perscrutari licet, virgunculus nusquam legitur, virguncula vero passim offenditur. Juven. Satyr. XIII.

Saturnus fugiens tunc cum virguncula Juno.

Frontinus in opere de Aquis: puella, inquit, virguncula quasdam venas monstravit. Unde satis jam constabit virginis nomen generis tantum esse foeminini. Sed quod immoramur in re, quae non argumentis et rationibus eget, sed sola Latina consvetudine, quae loquendi, auctore Quin. Magistra certissima est, ut auctor est Gellius, consvetudo qvum sit domina rerum tum maxime verborum est, de qua placet pauca


page 118, image: s118

subjicere. Est autem sani idiomatis hujusmodi observatio, quod haec dictio juvenis puerum et puellam, virgo tamen puellam tantum repraesentet. Cic. pro Sylla: qvum puerorum et virginum veniebat inmentem: Horat. in Odis:

Virgines laetas puerosque castos
Dicere carmen.

Martialis lib. 8. Epigram.

Oderit e grandis virgo bonusque puor.

Ovidius in Ibide:

--- Misnus ab arce puer.
--- Scapulis se virgo misit ab altis.

Senec. in Hercule fuerenti: Mactata est virgo, missus est puer. Et aliquando juvenis tantum puerum, sed virgo puellam solum significat. Horat. in Odis:

Virginum sectis in juvenes unguibus.

Qui quod neque Divus Hieronymus, quem solum sibi Alexandrini praesidio suturum sperabant, secus quam ceteri optimi Latini scriptitat. Quale est illud Psalmi CXLIV. Juvenes eorum comedit ignis, et virgines eorum non sunt Lamentatae. Est adhuc altera causa ab idiomate exorta. Unde patebit nihil obstare virginis [note: Hispanica lingua proxime ad latinam accedit.] nomen, quo minus possit esse tantum generis foeminini. Loqvuntur sic in idiomate Hispano, quod creditur plus ceteris Latinitatem sapere, est, a muger es unde gran rofian, tamen quamquam qualitas et significatio Lenonica


page 119, image: s119

tum mulieres quam viros juvabat, quippe mulieres obiter ut viri Lenocinio funguntur, lingua tamen Hispana idiomatis proprietatem seqvuta non patitur illud in genere foeminino dici, ut exemplum ostendebat, quod non dicunt una gran rofian, sed un gran rofian in genere tantum masculino. Pari igitur ratione virgo ex suae qualitatis et significationis ratione potuit generis esse communis. Nam virginitas et viris accidit et mulieribus: idioma tamen Latinum perinde hanc dictionem virginis sepsit, ac si sua solius ratione et usu semper reperiatur foeminina. Nos autem Latinorum consvetudinem imitari tenemur, quae loquenidi, ut diximus, magistra est: non autem significationem naturalem, quae omnibus una et eadem est, quanquam quomodo significatio illud postulat, alioquin Laurent. non scriberet differentiam inter mulierem et virginem, si virgo masculus esset, a quo mulieris nomen plurimum descivit. Relinquitur igitur ut vicissim argumentationibus Alexandrinorum respondeamus, libentissime fatentes Divum Hieronymum Latine ac plane scripsisse, quando dixit: Joanni virgini suam matrem pendens in cruce commendavit Dominus. Sed non protinus Alexander erat diffinitivam sententiam laturus, virginis nomen esse commune. Ad Priscianum atque ejus significatonem diximus,


page 120, image: s120

quod non significatio est certissima loquendi magistra, sed consvetudo utendumque plane sermone ut numo, cui publica forma est. Sed neque Priscianus fuit adeo indoctus, ut virginis nomen commune esse praeceperit. Namque inter tantum foeminina idipsum posuit. Nonius namque Marcellus, quem ego accitavi cum duobus aliis, quos Alexandrini ignorant, et eo magis quo Latino sermone sunt eruditiores, tantum probat Varronis auctoritate ductus, hoc est verbum [note: Devirginare.] devirginare ita pueris et puellis accidisse. Nam de hoc nomine virgo neque unum quidem verbum facit, quo liquescat esse commune. Ad Ausonii et Frontini auctoritatem respondemus, scilicet unus puer virgo et fons virgo dici posse, ut Deus est veritas: sed veritas quamvis Deo adjungatur, non sit masculinum: pariter et virgo, licet Joanni annectatur. Semunctas habeas aures. Non recte ergo Alexander praecepit:

Est communis Homo, pariter cum Virgine Latro.

Vale. Ex Regia Panhormitana, pridie Idus Novemb.

EPIST. XXIIX. Henricus Bebelius N. Pruc. Eremophilo S. D.

QVod tibi hactenus nihil respondi, feci id consulto quidem, propterea quod pueriliter nimium videaris mihi sentire de


page 121, image: s121

[note: Hebraeorum nominum accentus.] Hebraeis nominibus ad nos translatis, quorum dubium apud me moves. Quis enim negat aut negavit unquam Hebream linguam esse sanctissimam, propriisque regulis atque accentibus ditatam? Cocedo etiam nobilissimam, quid hoc ad propositum? Non enim propterea sequitur, quôd translata in alienam linguam non mutet accentum atque declinationem. Nunquam enim aut Divus Hieronymus aut LXX. Interpretes aut alius Hebraei eloquii doctor tradidit, alium esse accentum et declinationem Hebraeorum nominum, nisi illius linguae, ad quam transtulerunt. Nomina siquidem illa Hebraica, dicit Josephus libro primo antiquitat. Graeci propter scripturae decorem ad declinationem legentium mutaverunt. Idem dicit Hieronymus super Paulum ad Philemonem, quae si legeris, invenies illam transmutationem esse bonam et tolerabilem, immo fatuum est, ut cum declinationem alicujus vocabuli in alienam linguam mutaverimus ulterius de nativo accentu quaeramus, dum taliter Graeca cognata Latinis mutata, [note: Peregrinorum vocabulorum accentus.] mutent etiam accentum. Testis Diomedes, Martianus Capella, et caeteri illustres Grammatici, ut non bene dicas nullum literarum ceusorem hoc ferre: cum non ferant modo sed et praecipiant. Quae insuper absurditas aut dementia, ut quis Graece loquens aut Latine non haec et omnia alia vocabula sive Punica,


page 122, image: s122

sive Syra, sive Alemannica, aut quaevis alia barbara propriis suae linguae, qua loquatur, declinatione et accentibus proferat? Aut quis Graecus vel Latinus nostrum vernaculum accentum et declinationem proferre sciat, etiamsi a nobis instituatur? Aut quis Germanus concionando plebi ineruditae vocabula vel Graeca Graece, vel Latina Latine, vel Hebraica Hebraice pronunciaret, si vellet intelligi, et non potius ad nostrum accentum atque sonum formaret atque retorqueret? Quaelibet enim lingua suis utitur accentibus, et quaecunque ad se transtulerit vocabula, iisdem accentibus moderabitur. Sed quid in his rebus tantum temporis consumo et tramenti. Plura videbis aliquando publicata per Chalcographos. Tu ut lubet sentias, jam Vale. Ex Tubinga Kalendis Novembris anno M. D. XII.

EPIST. XXIX. Henr. Bebelius Jacobo Henrichmanno S.

[note: Paedotriba.] QVis sit vere paedotriba, de quo nomine sit nunc controversia apud nos, quaeris. Ut rem paucis absolvam: paedotriba est, ut dicit Perottus, ludi litterarii praeceptor. Verum ejus prima et vera significatio est, teste Platone, cujus meminit saepe in Georgia, ut sit exercitator et doctor puerorum in exercitio corporis in palaestra atque gymnasio. Et hos esse non reprobos


page 123, image: s123

aut malos ita probat. Nonnulli vero (inquit) haec pervertentes robore arteque abutuntur, sed on propterea qui docuerunt, scilicet paedotribae, improbi sunt judicandi. Paedotribam ibidem vocat Plauto magistrum gymnasii et profiteri artem gymnasticam et palaestricam. Non dissimilia tradit Aristoteles in VIII. Politicorum et Plutarchus. Propterea etsi Paedotriba fuerit exercitator corporum omnium, tamen consensu doctorum [note: Palaestra, Gymnasium, pro schola.] gymnasium et palaestra refertur tam ad corpus quam ad animam, ut palaestra literaria et gymnasium dicatur ab omnibus doctis pro loco studiorum et etiam apud veteres. Testis est Victruvius Pollio ad Augustrum Caesarem de Architectura scribens: Aristippus, inquit, Philosophus Socraticus, naufragio cum ejectus ad Rhodiensium littus animadvertisset Geometrica schemata descripta, exclamasse ad comites ita dicitur: Bene speremus, hominum enim vestigia videmus, statimque in oppidum Rhodum contendit, et recta gymnasium devenit, ibique de philosophia disputans muneribus est donatus etc. Ibi Aristippus in gymnasio de philosophia disputavit, non de exercitio corporis. Jure igitur meritissimo paedotriba dicitur Iudi literarii magister, sicut dicit Perottus et alii. Sed quod in malum accipiatur pro puerorum tritore, ego nondum legi, nec ipsi talia dicentes auctore probant. Dicitur autem paedotriba [note: [gap: Greek word(s)]] [gap: Greek word(s)] puer et [gap: Greek word(s)] id est exercitium, et


page 124, image: s124

non a [gap: Greek word(s)] tero vel frico, quod nihil habet meo judicio commune cum paedotriba, nec tribas, tribadis: sed diatriba bene. Unde Aul. Gellius lib. XX. Noct. Atticarum: Quidam [gap: Greek word(s)] [note: Diatriba.] inscripserunt, id est exercitationes et studia. Diatriba autem unde est nisi a tribe? Et [note: Paedagogium. Svetonii locus. Proagogium.] sicut paedotriba non invenitur, quod ego sciam, sic etiam paedagogium, quod quidam in Svetonio accipiunt pro stupro prostitutioneque ingenuorum, quod reprobat pulcherrime Hermolaus Barbarus et proagogium dici et legi docet.

EPIST. XXX. Tubingam, Michael Humelbergius Rauenspurg. Henrico Bebelio Populari suo S. D.

[note: [gap: Greek word(s)]] [gap: Greek word(s)] puerorum exercitatore tecum sentio, vir charissime, tametsi paedotribes in corporis maxime exercitio puerorum praeceptor sit. Ars enim ipsa in corporis exercitiis pueros exercens [gap: Greek word(s)] dicitur, et gymnastices species est. Transfertur tamen [note: [gap: Greek word(s)]] [gap: Greek word(s)] ad literarium usum et exercitium. Unde Aristoteles adolescentes ipsos gymansticae, ad bonam scilicet corporis qualitatem et justam habitudinem: et paedotribicae, id est literarum ludo ad animi eruditionem et perfectionem intellectus, bonamque [note: Gymnasia.] operum exeqvutionem tradendos docet. Etiam gymnasia exercitii loca, quae


page 125, image: s125

apud Athenienses fuerunt, Lyceon, Academia, Cynosarges, ab exercitio corporum ad animorum exercitium postea traducta nemo [note: Academia,] non novit. Et Academia, quae ab Academo heroe, ut Stephanus [gap: Greek word(s)] meminit, nominata est, philosophorum schola dicta: quique [note: Academici.] Platonis instituto in Academia sermones habere soliti erant, ex loci vocabulo nomen habuerunt Academici. Lyceon autem Aristotelem Stagiritem cum Peripateticis suis in ambulando disputantibus literarium palaestricum [note: Cynosarges.] habuit. Apud Cynosarges (Suda assertore) pueri nothi, qui nec a patre nec a matre jus civitatis habebant, exercebantur etc. Vale [gap: Greek word(s)] [note: [gap: Greek word(s)]] puerorum paedagogus, ut Erasmus transtulit: Utitur dictione Lucianus in Misanthropo, ut idem testatur.

EPIST. XXXI. Viennam. Cuspianianus Joachimo et Mario sociis S.

SI salutem vestri quaeritis Cuspiniani: sin simulatis, simulatam et amicitiam et integritatem. Longe aliter quam sperabam: labor meus decidit in aridam. Si dicerem, Non putabam hoc fieri, imprudentiae arguerer. Spes autem et prudentes et agricolas fallit. Germanos, ut estis natione, operibus etiam sperabam, qui auderent et factis et verbis prodire obviam hostibus. Cur nunc igitur tecti latebris


page 126, image: s126

vel non vultis vel non audetis aperire Joh. Camerti. Germanicum ingenium. Estis Initalicati, o milites strenui. Et tu Pyrgopolynices Joachime, qui prae ceteris antesignanus videbare, time? ne vel * Italo fias exosus, a quo certe regna expectas amplissima, ut opinor: vel ne mercatorem laedas chartarum, qui te libro nonnunquam donat, cum tui temporis jacturam tibi facis ob triobolon gravem admodum, asteriscis libros suos confodiendo. Sed neque te absolvo criminis, Mari, Marium vide ne sequaris civilium bellorum auctorem: qui etsi morbo labores, quem tu caussatus posses videri excusabilis, tuli tamen et medicam quoad licuit opem, ut tu quoque ferres opem, si valerem minus. [note: Florus.] Ambo Florum ex me quotidianis pene conviciis efflagitastis. Dedi vobis, prodiit vestro auspicio in publicum. En munus vestrum; subsannatur, ridetur, carpitur.

Quisquis (inquit Bibliopolo) exemplar hoc adulterinum dixeris, sacer esto. Sacer esto, quisquis uxorem a sacerdotibus sacris sacratam et subactam habuerit et duxerit.

Sacer esto, qui uxorem usurariam aliis ut sibi commodet, condonat et vigilanti stertit naso.

[note: Patroni librorum, et quod illorum officium.] Et vos sacri sitis, qui haec negligenter auditis, nullum a me deinceps expectaturi munus, quo vos ornem. Et adhuc dormitis? Cur liminares epistolae scribuntur? Ut patroni sint


page 127, image: s127

operis emissi. Cur Principibus dicantur haec monumenta. Ut vituperones abigant castigentque. Cur haec subsidia a doctis a pontentibus quaeruntur? Ut vel doctrina vitilitigatoribus obstrepant vel armis inverecundiam locutulejorum compescant. Ego vos elegi, non me elegistis, Salvator suis dixit, mihi repetere id licet, ut vos Praeceptoris gloriam, decus, honorem, etiamsi absque corporis incommodo fieri, aliter nequeat, tueri, augere, desendere alacres promptique essetis. Desidiam nunc cum vestram intueor, numquid simulata omnia jure optimo credam? Sed Germanitatem omnem exuistis, [note: Italorum impudicitia. Dividere Divisio.] credo. Timetis Initalicati, ut paulo ante dixi. Agite Italos vel etiam opere, si libet: mares exuatis, agatis foeminas, et speciosa Italorum vocabula paedicationem, masturbationem, nobilium dicite esse opera. Addite divisionem: dividere enim quid sit, rudis Germanus ignorat. Arbitrabar apologiam esse ambobus, ut estis ingenio prompti, paratam in manibus, qua innocentiam, integritatem praedicaretis Cuspiniani universo orbi. Et si natura negaret, faceret indignatio versum. Sed in somnum resoluti estis. Dormite securi: molesti nil dicam amplius. Vel etiam somnum Epimenidis vobis concilietis: tu, ut valetudinem priscam recuperes: ille, ut hesternum concoquat


page 128, image: s128

vinum. Ego securus pariter deinceps, cui subserviam, videbo cautior. Dormite, dormite jam et quiescite, donec vos e somno excitem. Valete postea. Ex aedibus nostris citius celeri, usque quam asparagi coquantur.

EPIST. XXXII. Lutet. Paris. Johannes Pyrrhus JC. Johanni Baleo Antonii Prati magni utriusque Galliae Cancellarii Secretario S.

[note: De Mediolani laudibus.] INcredibilem mihi voluptatem attulit elegantissima tua epistola, mi svavissime Balee, qua Pratum Mecaenatem meum incolumem, simul et erga me tantopere benevolum intellexi. Qui quantum pro sua authoritate possit, pro sua humanitate velit studiosis favere, non multis est incognitum, in cujus integritate quantum spei reposuerim, haud satis eloqui possim. Tu vero nequaquam tibi satisfactum putasti, nisi sponte beneficium literis adderes, et patrocinio diligenti provocares absentem. Quod adscribo partim candori animi tui, partim verae amicitiae viribus, quam honesti studii foetura prius inter nos edidit, quam eniteretur. Ea sane veterum in me amicorum stabilis benevolentia non parum me consolatur ab illa optatissima consvetudine remotum, ab illa (inquam) patriae dulcedine depulsum, nihil aeque desiderantem ut illorum praesentiam, in quibus animum a puero, bonamque


page 129, image: s129

vitae spem collocavi, qui me quamvis absentem quotidie meritis cumulant solutaque (quod ajunt) versura, graviori me indies foenore sibi devinciunt. Equidem non ambigo, quin te quoque ac ipsos omneis mei desiderium vicissim teneat.

Cui sane dolori mutuo no video quid appositius mederi possit, quam epistolarum solatium, quae quodammodo repraesentant amicos quantocunque distantes intervallo. Ea de re diligentius ad te minime negligentem virum de valetudine, deque sorte nostra, de rebus quoque Italicis opportune scribendum duxi, ut qui reponendi beneficii causa judicium in praesens sortiri ne queam, in occasionis adventum mihi diem diffindi petens, in officio certe scribendi tibi respondeam, et abunde faciam de rebus nostris deque novi successu magistratus certiorem. Mirum dictu, quantus me coeperit hujus provinciae amor, etiam sub ipsa initia, quae fere subacerbiora esse solent Impendio me delectat elegantissima regio, civitasque nobilissima, quae a nostris atavis non modo commodissime est condita, sed etiam, pulsa barbarorum injuria, pulcherrime instaurata, varie ornata, bonis legibus instituta est. Libet id, quod sentio de hac Insubri Gallia fusiusque dicere, qvum longe absim ab illorum opinione, qui montium praecipitia vane metuentes non imitantur Ulyssem,


page 130, image: s130

[note: Ulysses peregrinatione sapiens. Metus obest praeclaris ingeniis.] idcirco sapientem ab Homero patre appellatum, quod multorum mores hominum cognoverit, urbesque multas viderit. Experior enim non aliena fide, quam metus ille subrusticus [gap: Greek word(s)] optimis quibusque et clarissimis obsit ingeniis, qui maximos saepe conatus optimosque successus avertit. Suae quisque faber est fortunae, ut ille inquit; nec aliud in causa est, quod praeclara ingenia in occulto sint, nisi quod parum cordati sumus. Caeterum tanta est, Amice, tamque varia hujus regionis celebritas, ut uno verbo profitear id ipsum me hic reperisse, quod generosus ille Cardinalis Borbonius haesitanti mihi praedicebat, ut pro suo in me affectu vir eximiae virtutis oscitanti nimis aurem vellicaret. Nam Mediolani in amplissimo senatu, prudentissimorum virorum consessu plurimum honestatus sum, ubi nec humile, nec indecorum, nec improbum quicquam proponitur, omnia modeste, recte, concorditer aguntur, qua una re quid in Repub. ulla melius ac divinius?

[note: Jo. a Selva Praeses Mediolanensis.] Joannis a Selva Praesidis integerrimi sapientia, temperantia, pietasque tanto est in cultu, ut pacate totam hanc Rempublic. veluti numen aliquod foeliciterque moderetur, et manifestum faciat, quam innocentiae patrocinio magis, quam artificio ullo benevolentia


page 131, image: s131

hominum colligatur, quanta justitiae in malos potentia, inter bonos gratia. Hic inter epulas quoque de philosophia, de bonis literis, cum Petro Buxio Tholosano suo amico pernecessario; cum reliquis collegis nostris, viris undecunque absolutis: cum plerisque aliis omni doctrinae genere eruditis assidue sermonem facit.

Hoc est egregium specimen virtutis, cui praecipuum est studium pietatem colere; inde magna disquisitione et aqua lance judicium facere: cujus exemplo fit, ut in quocunque magistratuum ordine, in multifaria judicum classe, inque ipsa praeclara causidicorum concione, incredibili dexteritate, honestate, rectitudine, cuncta peragantur. Adhaec in Mediolano si quis divinum cultum sacrorumque ordinem requirat, inveniet in templis ex maromore sumptuose structis, in amplissimis variisque Xenodochiis, inque numerosis virorum aut foeminarum coenobiis eximiam quandam majestatem, ritum, ac religionem. Inde si ad mores ac Reipublic. instituta animum advertas, inaestimabilis optimatum magnificentia est, nobilium familiarum decus, et liberalitas ingens; mercatorum industria, vulgi solertia laborque mirabilis: summa est denique totius Reipub. administrandae ratio. Quanta


page 132, image: s132

juventutis indoles ac institutio? quam politica virorum diligentia? quam veneranda senum graviter? quam Sabina matronarum honestas? quanta solitudo virginum pudorisque cura? His accedit tam oeconomica frugaliter victusque ratio, ut Insubres non gravate tanta bellorum incommoda sustineant, ipsa, quae diuturnae potentiae mater est, parsimonia duce, quae non minus ad rei familiaris augendae conservandaeque artem facit, quam feracitas agri longe cultissimi, frugumque copia ex aquarum ductibus unciatim distributis affluens. Insuper accommodata est haec regio non modo iis, qui vel corporis valetudinem curant, vel patrimonium augere, ac rem (ut Flaccus inquit) facere apprime student: cujusmodi magna pars hominum, sed et literarum bonarumque artium studiosis temperie coelique favere gratissima.

Si enim flumina, prata, colliculos, hortos, nemuscula, praetoria, ruscula, beatumque otium ilnterdum quaerant, si quando urbis distaedeat; prope est qua foris animum laxent. Pulcher est in agris villarum cultus; in urbe ornatus aedium picturatarum. Neque est in monumentis marmoreis preciosisque, tanquam praxitelis aut Phidiae, sculpturis, picturisque quas Apelles ipse ex officina sua prodiisse non inficias iret, in excellentissimis (inquam) operibus visendis modica animi


page 133, image: s133

refectio: luculentissimus ubique splendor et oblectatio.

Verum haec omnia longe superat liberalium disciplinarum schola, in qua non etiam desunt Graecae linguae professores benigni, quibus ego, cum ad nostri otii modulum sese libenter accommodent, ita do operam svaviter, ut olim Erasmo primum, dein Alexandro, mihi nunquam poenitendis praeceptoribus. Graecis quoque literis per otium indulget non illibenter [note: Jacobus Minutius.] Jacobus Minutius, homo plane divinus. Eo pacto facile taedium devoramus, ubicunque a [note: Pinus Tholosanus. Longolius] curis senatoriis vacat. Foelicior Pinus Tholosanus ampliore otio ac bibliotheca locupletiore: at ea foelicitate longe dignissimus. Inhoc quo que studiorum genere perquam foelix Longolius, qui Graecas literas toto pene orbe persequitur, inque nostri Budaei arcem ingenti animo [note: Gerardus Vercellanus.] tentat evadere. His adjungo Gervardum Vercellanum absolutissimo viro Francisco Rubeo merito familiarem, quo tanquam Beraldo illo meo in otio liberario saepissime fruor, uterque Gallus natione, uterque animo candidus, et in Graecis literis provectus, magnum nostrae Galliae allaturus ornamentum. [note: Graecarum literarum usus.] Sed heus, quam bellum, mi jucundissime Balee, quamque est svare per tempora succisiva divertere ad Graecorum fontes? qui divinam quoque philosophiam


page 134, image: s134

ubere offundunt cornu; unde possis animum pascere, ingenium colere, prodesse Reipublic. Adjuvant studia litararum habitationis commoditas, pacisque beneficium, quae nunc tota regnat Italia: varium musices genus, qua, quod vivit, omne ducitur. De studio fessos exhilarant urbanae festivitates, ludicra, digitorumque micationes, nobilium in armis colluctationes, equestresque ludi in hippodromo frequenter celebrati e regione arcis omnium superbissimae: varia id genus spectacula, triumphalesque nobilium matronarum pompae, veluti Cybeles, aut earum, quae Oppiam Romae legem refixere, miro factu in deauratis quadrigis repraesentatae, et quid non? Haec nempe omnia literario quoque labore fatigatis aliquod ingenio levamen, animoque recreationem praebent. Apud omnes in confesso est, nullam reperiri honestae voluptatis specimen, quam homini ingenuo vel intra populissima Mediolani pomeria captare integrum non sit, tanta rerum omnium abundantia; vini optimi et palato quamvis delicato varietate sua gratissimi, reique frumentariae, omnium denique frugum ubertas, Mediolanum inter amnes situm, influit; quaqua versum ditissimis urbibus oppidisque ac pagis crebetrimis ambitum; magno quoque litararum emporio Ticino appositae


page 135, image: s135

vicinum, ut in summa nihil in ea urbe viris ingenuis deesse videatur. Equidem ubi me collegi, vehementer admiratus sum Insubricae rei magnitudinem, utpote in dies opulentius luculentiusque succrescentem, quae toties excisa atque aratrum passa in tantum restituta sit, ut eam, calamitate belli cladeque toties ingeminata, crevisse potius, quam ulla ex parte detritam credas. Haec omnium sane maxima et beatissima futura est, cum sub optimo Principe regatur, si pacatum numen ditam factionum luem ab Italia tandem averterit, omnium facile malorum parentem et injuriarum fomitem.

Caetera tam felix tamque absoluta haec regio, ut occupatus occupato viro tantum bonorum numerum, quibus exuberat pro rei dignitate, nequeam perstringere. Itaque ut semel finiam, pro omni hujus Galliae Cisalpinae encomio non inepte desinere posse arbitror in hunc Ausonii Galli poetae doctissimi elegans hemistichium:

Et Mediolani mira omnia ---

sentioque cum AEgyptiis, qui hieroglyphicis literis aselli capite hominem praeditum depingebant eum, qui sua contentus patria, quamvis optima, non alias etiam vidisset, non alibi


page 136, image: s136

quoque rerum miracula esse putasse. In hunc modum perfunctorie deque nostra sorte, de mea familiaeque prospera valetudine, scribendum putavi ad amicum, cui non frequenter vacat id genus commentariis animum intendere. Tuum erit, amice, mutuo de tua, deque amicorum omnium valetudine; de rebus etiam Gallicis (qua parte licet) saepe nos facere certiores. Adhaec onerabo te nova sollicitudine atque provincia, meas videlicet literas apud Lutetiam reddendi Francisco Deloxno, incorruptissimo senatori, praeceptorique meo eruditissimo; ac exigendi responsum meis literis, quas Joanni Burdeloto de republ. bene merito ad Guillelmum Luillierium, optimum doctissimumque Regis consiliarium, dederam multisque verbis commendaveram. Quod ut quam celerrime fiat, meâ multum interest.

[note: Commentarius in Regulas juris.] Commentarios in titulos de Regulis juris apud Pandectas, a me, quo postremo anno jurisprudentiam in Aureliano meo gymnasio profitebar, ordinaria declamatione pro more tumultarie recitatos, Alexander Minutianus elegantiores edidit, tum nostri tum Reipubl. literariae studio: cum ante hac a nescio quibus typographis cum civilibus asiis dusputationibus nostris citra meum consilium nimis depravati essent. Atqui quod ego


page 137, image: s137

tersiore stilo lucubrationes meas emittendas minime curavi, hoc partim temporum conditioni (cum nec a Philosopho Tullius eloquentiam postulare se dicat) partim occupationi meae forensi condonatum velim, qua fit ut me tempus otiumque scribendi plane deficiat. Hoc qualecunque opus Mecaenati meo, viro nunquam satis laudato, qui me sibi dedititium tenet, offerendum suscepit Joannes Segvierus Tholosanus Praeses ob egregiam virtutem animique sinceritatem illi inter primos gratus. Efficiam ne munus hoc in me Pratus male collocasse videatur, quem ego merito valere omnibus vobis opto, salvereque per te jubeo. Ex Mediolano, M. D. XV. Kalendas Majas.

EPIST. XXXIII. Argentoratum. Riccardus Bartholinus M. Matthiae Schiurerio Impressori S. D.

CUm Caesar poema meum de bello Norico Augustensi impressori, ut quamprimum excuderet, mandaverit, mihi non admodum gratum fuit. Desiderabam enim, ut ad eorum manus perveniret, qui diligenter negotium perficerent. Quare cum senteitiam meam Caesar intellexisset, Vadiano viro erudito commisit, ut librum reviseret et Leonhardus ut imprimendi provinciam susciperet, curaret.


page 138, image: s138

Id Leonhardus se facturum pollicitus est: ceterum Vianae omnino imprimi additis causis non posse: se autem, ut Argentorati fidelissime absolveretur, curaturum. Qui quidem cum summas de te laudes adjecisset, ac doctrinam, quam praestas, diligentiamque mirum in modum extulisset, me tui quanquam minime te norim amantissimum reddidit. Quamobrem cum de literis ac literatis semper bene meritus sis, tuas in manus tuamque fidem decennales labores meos conjeci, arbitratus, ut ea qua posses diligentia uterere. Et quoniam opus Caesari semper Augusto dicavi suaeque Majestati obtuli, tamen ut Reverendissimi Curcensis secundo quodammodo patrocinio exeat in publicum desidero. Vellem ut abs te vel a quovis alio viro erudito epistola in poematis frontispicio cum infra scriptis annotationibus praescriberetur. Inprimis.

[note: Matth. Gurcens. Cardin.] Reverendissimo in Christo patri Domino et Domino Mattheo miseratione divina S. Angeli sacrosanctae Romanae Ecclesiae Diacono, Cardinali Gurcensi, Ecclesiae Saltzburgensis Coadjutori ac successori, Imperialique Locum tenenti generali, Domino colendissimo.

Apposui titulum ut non aliunde inquirendi tempus contereres. Inde cum orationem auspicaberis, si placet causas addes, quibus


page 139, image: s139

epistolam dominationi suae Reverendissimae [note: Maximiliano I.] dirigendam putaveris. Quod etsi Caesari dicatum opus sit, quia in eo res a se gestae feliciter tractantur, tamen quoniam in toto opere Gurcensis persona alter Virgilianus Achates celebratur, semper scilicet Caesari adhaerens, copioseque de eo multa scribuntur, pretium operae sore visum est, ut etiam secundo suae reverendissimae dominationis patrocinio opus in lucem prodiret: et si placebit me suae Dominationis Aulicum esse dicito, et cetera similia ut videbuntur in hanc sententiam describenda.

Quantumque fieri poterit laudes ipsius, sed tamen concise, prosequiminor. Nam ego etiam obiter in opere, quae egerit et in Italia et alibi, perstringo, utque non tam pro Romano imperio dimicator acerrimus fuerit, quam in paludamento Ecclesiastico prudentissimus habitus fuerit. Sed inprimis quantae prudentiae extiterit in felicissimo Imperatoris triumque Regum conventu in praesentiarum peracto, tute ipse aliqua meditabere.

[note: Austriados.] Quantum attinet ad ipsum * opus, varium est et id ex sententia: quod etiam in praepositione patet: quoniam Principes, qui in eo bello fuerunt, partim suis partim Caesaris auspiciis certaverunt.



page 140, image: s140

[note: Nomina propria in Carmine non immutanda.] Non incusandum Poetam esse, si Principum nomina, quamquam propter asperitatem heroici versus dignitatem refugiant, minime immutaverit, quoniam cavit ne quispiam Principum queri posset, suum nomen immutatum fuisse.

[note: Fabulae poeticae.] Si nimis fabulose aliquando scribere visus fuerit, admonere lectores vel suam Dominationem reverendissimam, ut, qualiter interpretandae sint fabulae, animadvertant. Omnes enim ab authore insertae sunt, ut et delectationem afferrent legentibus, et simul latentes Caesaris laudes complecterentur.

[note: Nomina locorum vetusta.] Quoniam Poeta conatus est, quantum potuit, loca Germaniae illustrare, non mirum sit indigenis, si aliquo in loco allucinari visus fuerit: quoniam difficilis hac aetate recognoscendi loca facultas est, quorum vocabula immutata penitus sunt: tamen non statim judicent orabis, sed prius commonere eos velis ut sciant [note: Bojemiet Boemi. Amasia, Amasius, Amissius, Vistula, Justulon, Visula. Itaevon. Batarnas. Regino.] Poetam varios autores secutum. Ut, cum profert in differenter Bojemos et Boemos: Amasiam, Amasium, Amissium, Amusium pro flumine. Item Vistulam, Justulon et Visulam. Sic enim tum apud Latinos tum apud Graecos scripta reperiuntur. Cum in primo libro dixit Itaevon pro Istaevon, secutus Claudianum est, qui Batarnas dixit pro Bastarnas.

In descriptione Ratisponae: quae etsi ex Tabla antiquissima Regino Reginonis legitur, tamen


page 141, image: s141

[note: Reginum.] Poeta Reginum protulit. Ex eadem Tabula pro Inspruk, id est pro regione oppidoque, [note: Pontesaeni.] Pontesaenos uno vocabulo appellavit, quoniam Pontesaeni conjunctim scriptum invenit, deque duobus unum non ineleganter nomen fecit, ut non inepte dicere possimus, civem Pontesaenum, agrum Pontesaenum, secutus Maronem fortasse, [note: Inarimem.] qui Inarimem dixit, cum apud Homerum et Hesiodum [gap: Greek word(s)] cum praepositione legatur.

Quoniam in plerisqu externorum nominibus asperitatem fugiens vel addidit vel immutavit [note: Amartes. Tabaren.] vel penitus invertit. Ut pro Amurates, Amartes, pro Tamburlanus dixit Tabarenus, quippe qui a Tabarenis Asiaticis oriundum censuit: et in multis hujusmodi indulgendum esse.

Primum argumentum et pleraque alia manca sunt et nimium mutilata. Tu tuo arbitratu vel demes vel immutabis. Idem de glossulis ubique in marginibus scriptis sentio. Nam omnia a me idcirco confecta sunt, ut ii, qui de opere ante impressionem judicaturi essent, minus laborarent. Quare si quae argumenta ex iis relinquenda putaveris, non meo nomine, sed tuo vel alicujus eruditi reponantur. Vadianus, nisi ad te mittendum fuisset, versus in argumentis jam conficiendi provinciam assumpserat. Quicquid tu efficies, quoniam tuam phamae confido plurimum, mihi factum satis putavero.



page 142, image: s142

Ordo sic erit. Epistola tua Reverendissimo Gurcensi perscripta prima erit. Inde epistola Illustris Joannis Francisci Pici Principis Mirandulae. Tertia responsio mea ad eundem. Quarto loco Epistolium Pheretrii versibus exaratum. Quinto versus Amalthei, viri eruditi, positi erunt.

Optarem ut insignia post Caesariana cuderentur etiam Domini Reverendissimi Gurcensis.

Habes candidissime desiderium meum. Dabis ergo operam, ut tua diligentia opus meum emendatum prodeat: versus, qui sunt in margine plurimi, fideliter sincereque reponantur. Luxatum ad te missum est, tu autem integrum reficies.

Si quid offendis vel in sententia vel in syllabis cultuque dicendi et tuo et eruditorum judicio rogo atque obsecro ut mihi, dum imprimitur significetis, ut statim post impressionem appendicem faciamus, in qua omnia errata resarciantur: idque ut accurate videas iterum rogo. Ex Viana, die XXVII. Julii, M. D. XV.

EPIST. XXXIV. Viennam. Joh. Eckius Joach. Vadiano Academiae Viennensis Rectori S.

COngratulor tibi plurimum, Vadiane doctissime, quod eum demum consecutus es locum, quem tua virtus expostulavit, eruditio promeruit. Joannes Cospis Bononiensis,


page 143, image: s143

[note: Graecor. Imperat. vitae.] si me non fallit memoria, Graecorum Imperatorum vitas Latinas facere occepit (scis me sitientiorem etiam literarum quam literatorum sore.) Si id operis perfecerit, fac me certiorem. [note: Historiarum laus.] Historias admodum diligo, quae in utramvis partem virtutis aut vitiorum commendationem ingenue auxiliantur. His inter concionandum, [note: Legendae Sanctorum frivola. Eckii oratio contra Philosophos.] modo idoneos habeam testes, libentius utor quam leviusculis Legendarum (ita enim appellant) de Sanctis historiis. Quod nugas meas imprimi curasti, si studiosis proficit et utilitati est, fecisti bene: sin minus (quod ego noctuae judicium incidam) tu videris, quamvis non sit limate et ad libram (ut ajunt) excusa oratio Verum ipse sum incusandus, qui tam discerptum et dilaniatum misi exemplar: at etiam non redarguendus, qui per id tempus emendatius habere non potui quod mitterem. Arbitror tamen id doctis non displiciturum. Mitto Lucae Alantsee X. Diaria, ut ipse invicem rependat [note: Eckii Diarium.] XIX. Orationes contra Philosophos. Sic enim charta aequabitur chartae. Diarium diu exspectatum mitto. Diu dubitarunt Gymnasii nostri regentes, quod doni mihi darent. Pecuniam enim minime dandam concluserunt, quod jam illa statim esset devorata, adeo prodigus aeris essem contra Theologorum placita et laudabilem consvetudinem: aliquibus nihil omnino Eckio dantibus, quod novam in gereret doctrinam ipsis incognitam.



page 144, image: s144

Tunc demum conclusi Diarium, quamvis calcographo tunc occupato non potuerit excudi quamprimum volebam. Mitto Diaria [note: Heckmannus Theologiae professor, reprehenditur.] ad bonos quosque de me meritos, etiam minus meritos, ut plus insanient. HECKMANNUM Sophicastrum, si pro integritate licuisset, etiam lascivienter admodum excantassem: sed habenda ratio fuit personae meae: nam de sua perparum, scrupulo etiam minus, curo. Adeo enim mihi absenti fuit commendatus, [note: Scholasticorum Theolorum nugae et Sophismata.] ut eum collegam habere in Theologia plurimum desiderarim: at hominem audiens, sophismata, sphinges, quisquilias artium, Theologiae nugas ac inquinamenta accepi, etiam in re seria, poenitentiae videlicet et beatitudinis, ut tantum absit ut hunc hominem laudem quod vituperare eum quasi necessarium sit. En is, quem clypeum studii vestri geritis, solidam Theologiam ubi gestavit, disputationes grandes et maturas pravis Logicalibus commaculans. Non de me loquor, quasi mihi possit obesse, cum adeo Sophismata ipsa deglutinarim, adeo fucatam illam Dialecticam fictitiam prorsus devoraverim, ut si cavillator egregius mihi in his obviaverit, egregie eum eludere norim. Sed haec, ut canis e Nilo Obiter [note: Consilii Eckii.] Diaria feci, quod pro cursu aetatis meae quilibet faciliter judicare poterit. Consilium meum Quinque pro C. quod vestri Theologi noluerunt gustare, nisi ad Parrhisiorum


page 145, image: s145

[note: Jo. Maj. Disp. de Juram.] Leucoteciam, ibi boni quique et doctissimi approbarunt. Joannes Major. Theologorum jam vel primus vel alter post primum. Disputavi nuper de Juramento. Ea materia, ut probe nosti, est potissime Jureconsultorum. Ita enim eam sibi arrogant. Eam his diebus raptim scripsi, Jureconsultis etiam quietem interturbans. Dum videtur transmittam. Sed jam ago tibi gratias pro AEgloga tua. Incompositam legas epistolam necesse est. Utut inciderit ita scribo, nullo accersito fuco, quod te virum [note: Vadianorum familia] bonum et mei amantissimum indicem. Sed audi, bone Vadiane: familiam tuam gentilitiam praedicas von Watt appellatam: sed antequam tuam reciperem elegiam exegeticam, Norinbergae fui, ubi sunt cives optimi quidam et celebres, summates apud eos reputati. [note: Sigism. Imp. Norib. fautor.] Hi tibi sunt cognomines: an ea sit familia, explorabo per insignia. Nam Sigismundus Imperator, a quo tuam familiam arma accepisse gloriaris, fuit alter parens civitatis Norinbergensis, ut ipsi plausibiliter fatentur. Vide, mi Vadiane, quorsum feror, qui paucula verba scribere tentans jam hanc semirigam papyri opplevi. At succedat altera in manus, et quod coram loqui nequeo, lituris aut literis pingam. Facultati Theologicae scripsi, ut Heckmannum adhortentur ac admoneant, ut sit verborum continentior. Nam si aliquando epistolae ejus ad me


page 146, image: s146

redirent aliubi missae, Rhenum, Danubium et Niceram in hominem armarem. Quid facturi sint, non habeo exploratum, uti sunt titillosi (sic loqui me patiare) aculeata forte reperient [note: Interpretatio in summulam Petri Hispani et Organum Aristot. Element. Dialect. Quia taberna librari in nulla dum Francofurti.] in Diario verba, quae minus probabunt. Tu quid submurmerent advertito, et Eckium certiorem reddito. Elocebrata interpretatione in Hispanum et Aristotelem Stagiritam, Elamentarium edidi parvulum pro pueris incipientibus, pro his qui gustare Dialecticam volunt non devorare, pro repetitione Bacculariorum, ne tricis sophismatum et inanibus reticulis pueritia a Dialectica arte profecto non poenitenda destineatur. Eo autem mitte consilio ut si Lucas Alanthee aut alius bibliopola vellet habere aliquos C. vel CC. uti ei placuerit tot ad eum pro competenti et vendibili pretio mitterem. Nam expensis computatis vix minori pretio dare possum apud vos quam X. num. Viennensium: Nam hic Ingoldstadii (crede vera dicenti) IV. ass. vendo. Sed quia hic non per partes sed in summa collectim aliquos acciperet, ideo viliori pretio ei darem.

Impera quod vis, Mi Vadiane, praecipe obtestor, manda si quo prodesse possum, et Eckium tuum non segniter ea exequi videbis. Si quid novum in literis aut nascitur aut renascitur, sed purgatius, fac ut videam. Vale Mi Vadiane vir doctissime et Rector Magnifice.


page 147, image: s147

Ex Ingolstadio. XVIII. Martii, Anno Cratiae D. D. D. XVII.

EPIST. XXXV. Parisios. Joannes Baptista Egnatius V. C. Joanni Grolierio S. P. D.

AIn vero, Grolierie optime, subiratum mihi esse Budaeum, ferreque aliquanto gravius visum, cum Parisios forte rediisses, quod nihil humanitate hominis eruditissimi tanta dignum hucusque rescripserim? suppuduisleque adeo te ipsum appellationis tam acerbae, ut si tibi tantum copiatum esset, quantum in me esse docti homines praedicant, facile quicquid ego conflassem cum Budaeo nominis, id tuo aere expuncturus esses? Nec vero hoc satis esse putasti, quin preces in Epistolae calce addendas esse voluisti, uti tandem humanissimo omnium homini responderem, nec cum mei nominis infamia tu collo obtorto in jus ad severissimi judicis subsellia rapiare. Quid igitur ego, bone DEUS, faciam? aut quo me tandem vertam? quippe qui duos mihi amicissimos alterum certe de me ita meritum, ut post ipsum DEUM cui magis debere velim sit


page 148, image: s148

nemo, pene alienarim, atque ita ut nesciam uter justiorem causam in me accusando habeat. Nam Budaeus praeterquam quod habet, in quo me summae negligentiae accuset: haber insuper et id, quo bene utatur, quod primus ipse tanta cum humanitatis significatione ad me literas dederit, ut nullus pene [note: Defendit annotatio nes suas in historias Caesarum contra calumniam Erasmi.] locus justae excusationi relictus esse videatur. Jam cum nudius tertius in Tranquillum Caesaresque meos Basileae nuper excusos annotationes, et in his nescio quid ab Erasmo nostro de nummis scriptum legissem, ubi dissentire me a Budaeo doctus alioqui vir et amicissimus asserebat, dum Portium sequor: animadverti aliquanto altius vulnus descendisse, quam ego ab initio suspicatus essem, affecitque me vis minime expectata, uti solet, non admiratione solum, verum etiam molestia. [note: Budaei laus.] Quae enim mihi cum Budaeo studiorum dissensio esse potest, ubi tanta sit animorum conjunctio? aut quae testificatio mea honestior aut amplior esse potuit tum benevolentiae erga Budaeum meae, tum judicii, quam ea, quae a me in eis annotamentis adhibita est? Uti facile declararim me tantum in hoc studiorum genere Budaeo tribuere, quantum mihi ipsi vix optarem: ut si aliter vel Budaeus vel Erasmus sentit, nae ambo cum summo animi


page 149, image: s149

mei moerore id sentiant. Quare ego te Grolierie per eam animi propensionem, quam in doctos prae te fers, oro; per humanitatem et divinam istam tuam beneficentiam obtestor; per eam pietatem, quam tibi reliquaeque genti debeo, adjuro, uti hunc Budaeo scrupulum per literas etiam tuas eximas, meque illi ita concilies, ut intelligat vir doctissimus, esse in terris hodie neminem, cujus ego doctrinam magis admirer, de cujus ingenio libentius praedicem, quemque ego pluris faciam. Et sane memini etiam saepe alias de eo me honestissime esse locutum, tum vero in familiari quodam sermone viris doctis astantibus aliquot palam id esse professum, quod ferunt Apollonium Molonis olim dixisse, qui cum Ciceronem Graece apud se declamantem audisset, in ea verba prorupit, ut [gap: Greek word(s)] diceret: [gap: Greek word(s)]. Et Apollonius fortasse vitio gentis peculiari dum invidet, hoc dixit. Ego vero ut nostros homines ad aemulandam Budaei laudem excitarem, testimoniumque virtutis ejus


page 150, image: s150

redderem, ingenue plane et candide id retuli.

Nam ut alia quaedam mihi desint, quae ad rectam vivendi normam attineant, quaeque bonum virum vel natura vel literis reddant; hoc certe mihi nunquam deesse passus sum, ut jejunum et malignum in me animum quispiam accusares. Nec ut liberius fortasse aliquem asperseris, sic hunc animi in me morbum non facile deprenderis.

Jam vero quod majus hominis excellenti virtuti testimonium tribui a me potuit, quam id quod Budaeo in eisdem annotamentis ante nuncupatis a me tributum est? Cum ejus in Pandectas castigationes cum praelectiones ex Plutarcho ita celebro, cum libros ejus de Asse ita stylum fero, ut nihil ad meam laudem amplius aut honorificentius accedere optarem.

Atque ut ea fortasse mihi gravitas non adsit, quam praestem, et eximie Budaei eruditio merita est, sic certa fides et voluntas ea extitit ut nesciam quid uberius aut candidius exhibere licuerit.

Quare non possum non vehementer admirari, quid tandem Erasmo in mentemvenerit, ut etiam aliud agens de studiorum dissensione nostrorum, praesertim falsa, publicandum


page 151, image: s151

sibi censuerit, cum Budaei vestigia me sequi profitear, cum doctrinam hominis tantopere laudem, et ejus praesertim libros quinque de Asse.

[note: Erasmi vituperium] Sed homo alioqui doctus cum numerorum rationem non probe calleat, et scriptione multa sese oblectet, et sibi plus aequo placeat, dum modo aliquid edat, quid tandem dicat non satis pensi habuit. Ita fit ut dum verborum copiae studet, minus res observet. Quod si maturare sibi pateretur diutius ea quae parturit, pareret ille saepe eos liberos, qui et vitales essent, nec vitiosi illi et morbosi saepe in lucem prodirent.

Sed de Erasmo et ad Erasmum plura alias. Tu interim bene ac feliciter vale, meque Caelio nostro commendes plurimum. Venetiis, Nonis Januarii, M. D. XVIII.

EPIST. XXXVI. Coloniam. Hermannus Buschius Johan. Gymnico Hissindiensi, Auditori domestico S.

NUper AEssindiae qvum ageres, illusisse tibi [note: Juventa.] dicis nescio quem, quod juventa pro juvenilitate sive aetate juvenili dixisses, respuente


page 152, image: s152

illo, nec sine effuso cachinno, vocis hujusmodi insolentiam, quasi quiddam penitus barbarum [note: Juventus.] et exoticum, quod se censore et Aristarcho, solum juventus Latine et recte diceretur, non etiam juventa, quod tibi tum forte exciderat. Expectas, cui ego accedam. Ego, mi Johannes, tibi omni, ut ajunt, pede accedo, et toto vertice annuo. Quidni annuerem? cui video in hac lite suffragari omnes, quoscunque habet assertores Latina elegantia. Dicitur enim non juventa solum ut juventus, sed senecta quoque ut senectus, etsi nonnihil distent in significatione. Nan Juventa et juventus, ut Marcellus inquit, hoc differunt: Juventus, juvenes ipsi sunt. Virgil. in VIII.

At patiens operum parvoque assueta juventus: Juventa, aetas ipsa, vel juvenilitas, Virgilius. V. AEneid.

Et flavos crines et membra decora juventae.

quod exponens Servius commentator. Juventa est atatis, in quit, qvum juventus sit personarum, ut; --- Rebus spectata juventus. Quod adeo frequens est, ut mirum sit scholasticum, hoc est, scholae praefecturam gerentem, ignorare potuisse. Ovid. IV. Metamorphos.

--- Tibi enim inconsumpta juventa.

Tibullus eleg. IV.

Solis aeterna est Phoebo Bacchoque juventa.

Papinius I. silvar.

Ergo age, junge choros, atque otia deme juventae.


page 153, image: s153

Idem:

--- Longe viridis sic flore juventae
Perdurent vultis, tardeque haec forma senescat.

Claudian. in Consulatum Manlii:

--- primaeque senes cessere juventae, inquit.
Id in Rufinum: --- Frustraque juventae
Consumis florem patriis inglorius arvis.

Lucretius libro V.

Tum demum pueris aevo florente juventa
Occipit, et molli vestit lanugine malas.

Flaccus I. Argonauticon:

Turba ducum primae seu quos in flore juventae
Tentamenta manent ---

Prudentius Clemens contra Symmachum:

Armorum dominos venerantes flore juventae.

Sed ne ista poeticam licentiam vocet et huc tanquam aram, confugiat, sciat etiam caeteros sic locutos. Flores lib. 1. si quis ergo, inquit, populum Romanum quasi hominem consideret, totamque ejus aetatem percenseat, ut coeperit atque adoleverit, ut quasi ad quendam juventae florem pervenerit. Et mox infra: Dehinc ad Caes. Augustum, inquit, CCL. anni, quibus totum orbem pacavit. Haec jam ipsa imperii juventa et quasi quaedam robusta maturitas. Val. Maximus I. VI. de pudicitia: Tui numinis respectu, inquit, sincerus juventae flos permanet. Sed quoniam res est per se notissima, plura testimonia non proferamus, ne una eademque opera quietem hujus interpellemus, et doctis nos ridendos ob haec puerilia, propinemus. Te autem, mi Johannes, amo et


page 154, image: s154

laudo, quia indies avidiorum ad honestas literas video. Proinde non Gymmich, ut vernaculi tui solent, sed Gymnicum te, hoc est, literarum et gymnasiorum primarium amicum, nisi id mihi non permittis, et appello ipse, et apellandum aliis commendo. Invitatus his tuis moribus commentarium in Firmiani Hymnum de Christi resurrectione, quem intra Paschales has ferias post peractam ex more rem divinam, ne reliqvum tempus omnino sine alba, quod ajunt, linea efflueret, absolvi, ut nosti, mei erga te animi judiciique certissimum testimonium mitto. Habet certe hoc Firmiani carmen versus aliquot haud quaquam cujusque intelligentiae expositos, et a nemine adhuc, quod equidem sciam, satis diligenter animadversos. Unus aut alter paucula quaedam vocabula ejus Hymni vix attigit, praeterea nihil: sensum vero quasi planum et nullius operis egentem, penitus intactum dimisit atque praeteriit. Ego autem quantum effecerim, non meum, sed aliorum judicium esto. Non dubito sane, quin excipiar, non cum risu modo, sed cum morsu etiam, a quibusdam nasurioribus Grammaticis, quod in isto impolito, (quis negat?) commentario meo haud secus ac sutor ille Apellis ultra ansulas et crepidas ascendens quandoque Theologica quaedam etiam disserere ridicule ingressus sim, virium et ordinis mei oblitius. Sed haec, ut alia multa, aequanimiter toleranda sunt. Quis est ille, qui omnium nasum effugere possit?


page 155, image: s155

Velim tamen Arstarchuli isti hoc mihi respondeant, quo tandem pertineat, vel cujus magni usus sit, anxie nimium observasse, quaenam sit prima tellus apud Maronem I. Georgicorum dicentem:

--- Tuque o cui prima frementem
Fudit eqvum tellus magno percussa tridente.

Utrum simpliciter prima tellus ibi pro litore, ut Servius autumat, accipienda sit, an alia historia remotior, vel fabula potius obscurior lateat. Item quo sensu passerem Catulli accipere conveniat: aut quae voluctis fuerit concordiae symbolum, Cornixan Ciconia apud Satyricum. Haec et mille alia his adhuc frigidiora si invenire et magno deinde tumultu circumferre illi sibi gloriosum existimant: qvur mihi quoque ego non ducam honestum, vel etiam multo honeltius, si quae ex Hieronymo et Augustino, caeterisque sacris authoribus observare potui in sanctissimo et gravissimo hoc carmine enarrando assumerem? Neque id, ut fortassis aliquibus videbitur, ullius jactantiae vitio fecimus, sed studio juvandi imperitiores, et exactius explanandi ea quae videbantur paulo seduliorem interpretis diligentiam de siderare. Quod si non sumus undequaque assecuti, ut omnibus etiam vitilitigatoribus satisfaceremus, voluisse tamen abunde pulchrum atque magnificum est, vel teste Plinio gravissimo scriptore. Nam omnibus bonis in rebus ut etiam inquit Apulejus, conatus in laude,


page 156, image: s156

effectus in casu; et sicut ad poenam sufficit meditari punienda, sic ad laudem satis est conari praedicanda, Vale.

EPIST. XXXVII. S. Galli. Petrus Mosellanus Joachimo Vadiano suo S. P. D.

SI tibi tua peregrinatio per omnia cessit feliciter, Vadiane clarissime, est quod magnopere gaudeam. Nam ita me tibi devincivit illa, quam tecum biduum habui, consvetudo, ut de tuarum rerum eventu non possim non esse solicitus. Quapropter qvum te jampridem apud tuos constitutum suspicer, has ad te hujus meae erga te benevolentiae testes dare volui. Literas, quas ex itinere ad me scripsisti, libentissime legi, maxime quod in eis te conductitii comitis sumptibus levatum cernerem. Amicos, quos jussisti, tuo nomine reverenter salutavi omnes. Ei te totidem verbis resalutant, suumque officium in tempore [note: Quintil. Higininus: qui nunc multo plurimis locis auctor in Civica S. Galli, quae est in D. Magn. Bibl. asservatur.] pollicentur. Quintiliani mei codicem, de quo cum hic adesses loquebamur multa, non credis quanto desiderio expectem. Quod si ad nos venerit, pollicemur cum optima et certissima fide ad suos dominos rediturum. Tuum erit in hoc extorquendo ad utilitatem publicam respicere. Higinum castigatissimum mea opera Vadianus haud dubie habebit. Henricum Clareanum, si quando scribes homini, meo nomine plurima salute impertias


page 157, image: s157

velim. Pluribus hoc tempore tecum agere non queo, brevi accuratius de multis ad te scripturus. Commentarios tuos in Melam vix tandem nobis bibliopolae attulerunt. Bene vale, et doctis istic agentibus fac me commendatum reddas. Lipsiae, quarto Nonas April. An. M. D. XIX.

EPIST. XXXIIX. Martinus Dorpius Erasmo Roterodamo sacrae Theologiae professori undecunque doctissimo S. D. P.

CAve credas, mi Erasme (nam hoc solum nomen ita nunc est doctrinae, excellentiaeque nomen, ut nihil sit adjiciendum) cave credas (inquam) ullum esse omnium amicorum tuorum, quos tu sane pro ista eruditione, istisque tam candidis moribus plurimos habes, ubique ferme, qua patet Christiana ditio, sparsos, qui te sinceriore complectatur amore, quam ego, primum olim tibi familia rissimus: deinde nuper cum hic esses, humanissime abs te jussus accersi pene solus. Postremo (quod in prima parte puto) conterraneus etiam tuus, ut ne dicam tantus admirator ingenii, praecoque gloriae tuae, quantus nemo alius. Proinde quicquid ad te, quamvis libere, scribam: id ex amicissimo proficisci pectore tibi persvadeas, ut tuo nomini consulatur. Nam tua arbitror, refert, resciscere, quid de


page 158, image: s158

[note: Moria Erasmi.] absentia vulgo homines sentiant. Primum itaque scito Moriam tuam multum omnino turbarum excitasse, idque inter tui nominis pridem studiosissimos. Quis enim non candide faveat isti pectori, quod sibi musae, quod sibi philosophia, quod sibi Theologia gratissimum deligit hospitium? Nec defuerunt tamen, uti et nunc minime desunt, qui rem graviter excusaverint, sed qui omnibus numeris probarint ii sane fuerunt per pauci. Quid enim inquirunt etiam si verissima scripserunt, nonne dementiae est, nihil aliud se fatigando, quam odium quaerere nonne stultum sit, si vel optimam agas fabulam, quam nemo sportet inoffensus, quaque plurimi offendantur? Jam vero Theologorum ordinem, quam tantopere expedit non contemni a plebe, quid profuit, imo vero quantum oberit, tam acriter suggilasse, ut donemus interim vera dixisse, de quibusdam. Praeterea de Christo, vitaque beata, anhoc prae aures ferant, quod illistultitiam tribuat, hanc nihil aliud futuram dicat, quam demensum quiddam? Neque enim quod falsum est, id solum esse scandalo, sed quicquid infirmis fratribus possit esse ruinae occasio, pro quibus aequae, ac pro magnis sophis, animam suam Christus impendit. Multaque in plerisque conciliis damnata fuisse ejusmodi, alioqui verissima, id quod de concilio Constantiens. Cerson. Doctor perclarus, quique ejus pars magna fuerit, affirmet. Equidem mi charissime Erasme, quid ego iis argumentis responderim,


page 159, image: s159

longum foret nartare, certe nunquam obmutui nunquam cessavi quod ex te tua esse censuerim, animadvertere, non modo quid ii de te loquantur, ut amusi, ita neutiquam mali, verum etiam, quid pessimus quisque effutiat, quo possit vel coram ab amicis, vel abs te absente literis repelli. Neque eo confugias velim quid ad me pertinet, quidnam blaterones isti illiterati ac barbari moleste obstrepent? Mihi quidem ad conscientiam abunde satis est doctissimus quibusdam me meaque probare, et si ab iis, qui damnet, numero superatis. Quid enim vetuit et parum Literatos (ne dicam barbaros) tuam eruditionem admirari, praedicarer atqui (quod sedulo prius factitabant, in coelum ferre? Deinde quid inde fructus, imo vero quantum mali, si iidem illi offensi palinodiam canant, detrahant, calumnientur, ac toto agmine, tuo infesti nomini, obscurare nitantur? Asperae facetiae, ubi multum est veri admixtum, acrem sui memoriam relinqvunt. Pridem, mirabantur te omnes, tualegebant, praesentem expetebant summi Theologorum, summi etiam Jurisconsultorum, et ecce repente infausta Moria quasi Davus, interturbat omnia. Stilum quidem et inventionem acumonque probant, irrisiones non probant, ne literati quidem. Et profecto mi Erasme multo eruditissime, quid istuc sit velle literatis solis placere, neutiquam intelligo. Nonne praestat vel a rusticis probari, quam reprehendi? nonne


page 160, image: s160

volupe est, si vel catelli cauda velut amicitiae symbolo blandiantur? Sed ut bonus sis, recteque facias praestare potes, ut alii de te bene sentiant, ut nihil obloquantur, id praestare videlicet non in tua manu. Ideoque CHRISTI exemplo Pharisaeos contemnis: utpote malevolos, caecosque ac duces caecorum. Audio sane mi Erasme longe omnium charissime. Atqui humanum patiuntur, qui te tuaque damnant, vel oderunt, infirmitate faciunt, non malitia: nisi putes sola humanitatis studia, non etiam philosophiam, non item sacras literas bonos efficere. Occasione faciunt, non accepta solum ab eis, verum etiam abs te, ut videtur, data, quam ut ne dares, in te situm erat. Sed quid, inquies, faciendum tandem? Quod semel factum est, fieri non potest, ut non sit factum. Cupio mutare consilium, cupio ut quicunque amice unquam faverine, ii nunc etiam faveant. O mi Erasme Mellitissime, ô si istuc dicas a me persvasus, ô si istuc sentias. Tibi pro ista industria non deerit consilium, neque convenit, ut ego tibi Minervae sus. Sed spero pro meo captu omnia consequeris: si contra Moriam compo. sueris sapientiae apologiam, eamque edideris. Argumentum est foecundum: dignum tuo ingenio tuisque studiis, amabile gratissimumque futurum universis, et quod multo plus tibi est favoris, amicitiae, celebritatis, addo etiam


page 161, image: s161

emolumentum, etsi hoc contemnas, conciliaturum, quam Moria ista tam, uti videtur, inauspicata. Habes meum consilium, quod sive probes, sive minus: ego certe tuus sum, eroque semper. Quod reliqvum est hujus tam verbosissimae epistolae argumentum: audio te divi Hieronymi epistolas a mendis, quibus perscatebant, repurgasse, adulterina ingulasse obolis, obscura elucidasse, rem profecto te dignam, ut qua de Theologis optime sis meritus, [note: Testametum castigandi ratio.] iis potissimum, qui sacris literis ornatum elegantiamque convertere volunt. Sed novum quoque testamentum te castigasse intelligo, et supra mille locos annotasse, non sine fructu Theologorum. Hic denuo est quod amicissimi amicum commonitum esse [note: Laurent. Valla: Jac. Fab. interpp. N. Test. notantur.] volui, et taceo in primis quod Laurentius, et Jacobus Faber eadem in harena desudaverint: quos tu quidem, nihil ambigo, longe superabis. Verum cujusmodi istuc sit sacras literas castigare, idque latinos codices ex graecis, dispiciendum est. Nam si ostendam Latinam translationem nihil habere falsi, errorisve admixtum, nonne fateberis supervacuam esse operam omnem, qui eam student emendare, nisi subinde admoneant, sicubi significantius quippiam interpres vertere potuisset? Sed ego nunc de veritate integritateque disputo, eamque nostrae pervulgatae Editioni assero. Non enim est consentaneum


page 162, image: s162

universam ecclesiam tot jam seculis errasse, quae et usa est semper, et mire quoque tum probat, tum utitur hac editione, neque simile est vero, falsos fuisse tot sanctos patres, tot consummatissimos viros, qui eidem innixi, arduissima quaeque in conciliis generalibus definiverunt, fidem defenderunt, elucidaruntque ac canones ediderunt, quibus et reges suos fasces submiserunt. Et hujusmodi concilia rite congregata nunquam errare, quatenus fidem contingunt, apud plurimos tum Theologos, tum jureconsultos in confesso est. Quod si qua nova necessitas novum exposceret generale concilium, hanc dubio procul editionem sequeretur, quoties de fide nodus incideret. Aut ergo temere fatendum est fecisse patres, temereque facturos si hanc editionem, interpretationemque sequantur, aut eam veram, integramque esse. Quid autem, an libros graecos credas esse latinis emendatiores? numquid illis major fuit, quam latinis cura integre servandi libros sacros, apud quos Christiana religio saepe numero sit labefactata, quique praeter unum Joannis Evangelium caetera omnia affirmant nonnihil erroris continere, ut alia interim taceam, cum apud latinos semper inviolata perseveraverit, sponsa Christi ecclesia? Jam vero quinam scias te incastigata (si modo pluscula sis nactus) inedisse exemplaria, ut vel maxime donem aliqua esse graecis, castigata? His


page 163, image: s163

rationibus adducor, mi Erasme, ut Laurentii Fabrique operas, non ita magnifaciam, nam contemnere nihil volui non omnino malum. Neque video quid illi tanto molimine contulerint, nisi quoties significantius (ut dixi) aliquid verti potuisse admonent, hoc libenter recipio, si quando etiam graecissasse interpretem, si quando barbare vertisse notent. Nam elegantius multo verti potuisse, quis nescit? Quod si sententiam a latino interprete redditam, a graeco codice veritati contendunt, ibi vero valedictis graecis, latinis adhaereo quod animum induere non possim latinis codicibus graecos esse integriores. Atqui Augustinus jubet latinos rivulos ex graecanicis fontibus irrigari. Ita sane ipsius seculo, quo neque ita erat ab ecclesia recepta una aliqua editio latina, neque ita corrupti graeci fontes, ut nunc esse verisimile est. At enim dices. Nolim in tuo codice quicquam immutes, neque credas falsam esse latinam editionem, solum ostendo, quid in graecis voluminibus deprehenderim, quod discrepet a latinis, et hoc quid officiat? Ita me hercle officiet, mi Erasme. Nam de sacrarum literarum integritate plurimi, disputabunt, multi ambigent si vel tantillum in iis esse falsi, non dico ex tua opera didicerint, sed narrantem duntaxat quempiam audiverint, et siet, quod Augustinus scribit ad Hieronymum.


page 164, image: s164

Si ad sacras scripturas admissa fuerint, vel officiosa mendacia, quid in eis remanebit autoritatis. Haec omnia me induxerunt, charissime Erasme, ut te orem, obsecremque per amicitiam inter nos mutuam, quam tu absens tueris, perque nativam humanitatem, candoremque tuum, ut vel solos illos novi Testamenti libros emendes, ubi manente sententia significantius aliquid substituere potes, vel si omnino sententiam mutandam esse annotabis, his rationibus in epistola liminari respondeas. Habes epistolam prolixam ac ineptam, sed quae tibi ingrata esse non potest, utpote ab amantissimo tui profecta. Theodoricus Martinus Alostensis Chalcographus noster, qui Enchiridion, et Panegyricum impressit, oravit me, uti se commendem tuae humanitati. Cupivit plurimum videre te, cupivit hospitio liberaliter excipere, et ea de causa Antvverpiam profectus, ut rescivit te non illic, sed Lovanii esse, illico recurrit, ac totam noctem ambulans, venit postridie Lovanium, sesquihora ferme postquam abivisses. Si qua in re potest tibi gratificari, omnia pollicetur, et haud scio, an omnium hominum vivat homo tui amantior. Catonem abs te castigatum, mihique creditum, castigare impressit, me erratorum vindicet. Eam operam M. Joanni Naevio Lilianorum Gymnasiarchae (uti jussisti) dicavi, qui te ob hoc


page 165, image: s165

beneficium ita complectitur, ut eum redieris, sis aliquando sensurus. Editionum tuarum si aliquam D. Abbati Haecmundensi patrono meo dicaveris, scio gratissimum illi futurum, et beneficium haud illiberaliter pensaturum. Quod ut facias, te etiam atque etiam oro. Hollandus est, et Hollandiae nostrae primas religionis, vir doctus quidem, sed religiosior tamen, quam doctior, tametsi omnes doctos non mediocriter amet, ut qui sibi, si usu veniat, multis in rebus possit esse auxilio. Nomen ejus est Menardus Vir. Vale doctissime, mihique multo charissime Erasme.

EPIST. XXXIX. S. Galli. Sebastian. Mynsterus Joachim. Vadiano S. D.

[note: Ptolomaei Cosmographa.] VOlueram tibi mittere, clarissime vir, unam ex tabulis Helveticis, quas curavi hic imprimere, nisi Froschotterus me monuisset tibi unam ex Tiguro misisse. Cum itaque is imprimendi modus nobis mediocriter successisset, et artem aliquam apprehenderimus fundendarum integrarum dictionum, deliberavimus ego, Henricus Petri, et Michael Isengrinius hoc pacto excudere Cosmographiam Claudii Ptolomaei, non quidem in tanta forma ut hactenus a multis fuit impressa, sed in ea forma in qua annotationes tuae in


page 166, image: s166

Melam sunt impressae. In tabulis ponemus insigniores duntaxat civitates: reliquas vero ordine alphabetico ponemus in cujuslibet tabulae ocioso aliquo spacio, puta in margine vel attingente aliqua regione, ab illa tabula extranca. Pro hoc autem opere utemur Ulmensi editione et novissima Lugdunensi exemplari, in quo non parum laboratum est, adhibito potissimum Graeco exemplari, ut hic ante quadriennium a Frobenio est excusum. Nova, quae hactenus accesserunt, in fine addemus, et praeterea doctorum virorum suppetias desideramus. Fui praeterea apud Glareanum Friburgi, accessi et AEgydium Tschudum, quin et Beato Rhenano scripsi et consilium suum pariter et subsidium efflagitavi: sed ille ad te me mittit, quod alioquin eram facturus. Tu enim plurimum praestare poteris nobis in hac re, qui jam dudum Viennae cum magna laude nominis tui et auditorum utilitate Ptolemaeum praelegisti atque compendium in eundem dictasti, quod me contigit hîc videre, quamquam plurimum esset corruptum et pessime transcriptum. Non parum ornaret tale compendium a tanto viro editum Ptolomaeum fini operis adjectum. Habemus et Wernherum Nurnbergensem, qui ante aliquot annos in praefationem Ptolemaei scripsit. Tu itaque doctissime vir, noli nobis in hoc opere deesse, sed indica nobis consilium tuum, aut si opus fuerit


page 167, image: s167

mutuo colloquio, non dedignabor hinc ad te ascendere. Nulla tabula adhuc est impressa, licet quatuor sint sculptae alias misissem tibi formulam nostrae editionis. Vale, vir optime Helvetiorum decus. Basileae, Dominica post ascensionis.

EPIST. XL. S. Galli. Joannes Doringus Joach. Vadiano suo S. D.

[note: L. Exuperantius.] LUcius Exuperantius, quem coram jam vides, orator et facilis et argutus plus satis apud malos quosdam custoditus Jugurthinam historiam stilo admodum conciso ac facili conscripsit. Equidem exemplar repperi, dum Basileae agerem, in Coenobio illo Praedicatorum certe summae vetustatis, verum mutilum adeo ut nonnullis in locis vix literarum vestigia liceat deprehendere. Atqui id quidem non obstitit, quo id libri minus ad exemplar describerem, ita antiquitate delectatus etiamsi utcumque adhuc doctus ac diligens. Tuum jam erit Exuperantium ita antiquitati restituere, ut recens jam natus Vadiano parente in lucem emergat, alioqui nunquam emersurus. Vale Herosoii, XIII. Calendarum Junii.

EPIST. XLI. Eôdem. Doringus Vadiano suo S. D.

[note: Exuperantius.] ET de Sallustio et de Exuperantio plane tecum sentio, et uterque dictione eleganti pariter ac plane


page 168, image: s168

Laconica historicus Latinissimus. Porro vehementer abs te contendo Exuperantium, ne situ pereat, studiosis omnibus impertias, quem adeo jam seculum desiderabamur. Aut si hoc arrogantius, tuo arbitcio utitor et Doringum ama. Bene vale Herosoi, XII. Calendis Junii.

EPIST. XLII. Eôdem. Doringus Vadiano suo S. D.

[note: Plutarchus.] CUm jam Plutarchi Choeronensis de capienda utilitate ab inimicis libellum legerem, commodum ejus autoris dictum illud grave ac in primis Philosophicum mihi veluti divinitus objicit sese: Opinor quod et natura sim taciturnior, [note: Hippoc. ap. Plut. lectio inquiritur.] nimirum hoc Silentium cum ubique est innoxium ne dum adipson, velut ait Hippocrates. Verum remoratus ibi nonnihil neque mihi confidens in his maxime, quae sunt [gap: Greek word(s)], audeo tua facilitate fretus humaniter te, hoc est tuum Hippocratem, in consilium vocare, ita interim docebis, quid hoc sibi velit ne dum adipson illud Hippocratis. Vale. Herosoii, XVI. Calendas Julii, anno a Christo nato M. D. XIX.

EPIST. XLIII. Eôdem. Doringus Vadiano suo S. D.

[note: Damase.] TArdene ego reddo tuos libellos per Musas doctos certe et eruditos, Vadiane Doctissime. Porro Damascenus de viventium bonis operibus neque plane neque ubique animo satisfacit


page 169, image: s169

meo, ut interim minime displiceat id libri Doringo [note: Nazianz. Thalass.] tuo. Deinde Nazianzenum lubens probarem, nisi arrogantius id esset. Denique Thalassium, ut mea est simplicitas, mira cum sanctitas tum doctrina commendat. Ex Graeco exemplari Graeca quaedam, quae passim sententiam explicent, adjecit Oecolampadius eruditior quam Latinior. Sed quid ego haec tibi, qui naris es emunctissimae. Tu stultitiam meam boni consule. Vale meum delicium. Herosoiae, tertio idus Novembris, Anno a Christo nato M. D. XXI.

EPIST. XLIV. S. Galli.

JOannes Alexander Brassicanus rogavit ERASMUM, qua ratione doctus posset fieri, respondit ex tempore: Si doctis assidue conviveret: si doctos audiret non minus submisse quam honorifice: Si doctos strenue legeret: Si doctos diligenter edisceret: Denique si se doctum nunquam putaret. Antverpiae in aedibus D. Petri AEgidii, Anno a nato Jesu M. D. XX. Mensis Septembris die XXVII.

Quantum ornat nostram famam Vadianus amicus,
Tantum illi forsan Brassica honoris erat.

Vadiano suo, amico humaniss. atque doctissimo dono mittit Brassicanus Eques Auratus.



page 170, image: s170

EPIST. XLV. Vratislaviam. Erasmus Roterodamus R. D. Domino Joanni Tyrzoni Episcopo Vratislao S. P.

LIteras tuas, Ornatissime Praesul, non minus bonae mentis quam doctrinae, quam eloquentiae, quam humanitatis prae se ferentes. Plane dignas judicabam, quae in tui nominis gloriam ederentur, in meam gloriam immodice praedicarent. Nec ita multum abfuit, quin me nitote suo a rescribendo deterruerint: sed malui famae detrimentum accipere, quam parum humanus videri. Essem autem inhumanissimus, si a tanto Praesule talibus literis provocatus prorsus obticuissem. Tantum autem abest, ut pudeat me vinci a junioribus, ut vehementer et gaudeam et glorier seculum nostrum priscae barbariei veternum exuere, et in optimis literis feliciter reflorescere.

Neque hic ullam laudis partem mihi vendico, nisi si quos nostrae lucubrationes expergefecerant ad meliora studia, ne me putes agnoscere laudes, quas mihi candide magis quam vere tribuis. Porro novum non est apud Hungaros esse praeclara ingenia, quando [note: Janus Pan. Piso.] Janus ille Pannonius tantum laudis meruit in carmine, ut Italia ultro illi herbam porrigat. Pisonis, cujus memoriam mihi refricas,


page 171, image: s171

tam jucunda est recordatio, quam olim Romae jucunda fuerat consvetudo. Quid enim illo doctius, aut quid festivius? Ego hunc praeceptorem magis gratulor Serenissimo Regi vestro, quam regnum ipsum. Fuerunt et hic, qui [note: Ferdin. Regis indoles.] me Ferdinando Principi praeceptorem dare vellent. Et est adolescens prorsus indole divina, docilitate incredibili, probitati virtutique natus, ad haec amabili quadam morum gravitate. Sed erant, cur me nollem aulae committere. Is tamen, ut ipse mihi rettulit, libellum de Principis institutione semper habet in manibus. Velii carmen legens, quod proxime mihi redditum est, Lucani tubam audire videor. Dignus ille, qui magnos Reges decantet non Erasmum. Nunquam autor tibi fuero ut, quemadmodum scribis, octo dierum itinere ad hujus homuncionis spectaculum accurras. Nam sat scio et te poeniteret itineris, et ego nonnullam existimationis meae jacturam apud te facerem, si quid Erasmi visendum in libellis nostris conspicatus es. Ceterum nec ego sum Livius, nec tu Gaditanus quispiam barbarus. Quod autem insuper munus adornas, an non haec tua epistola, qua mihi pectus istud tuum dicas, amplissimum est munus. Mihi certe nullum tui pignus exhiberi potuit charius, maxime quod non gravata sit tua celsitudo tam prolixam epistolam propriis digitis describere. Bene vale. Lovanii An. M. D. 19. 12. Kalend. Majas.



page 172, image: s172

EPIST. XLVI. S. Galli. Joan. Faber Vicarius Constantiensis Joach. Vadiano suo Amico incomparabili S. D.

BAsileam veni non ut meas lucubrationes illic velim excudi, sed ut Principi illi meo, quem nosti, obtemperarem: tamen credere noli, quod eo tempore, quo Basileae mansi, rei literariae ac studiosorum hominum fuerim oblitus, siquidem Beatum Renanum ac reliquos bonarum literarum amatores adivi, cum his non solum de hoc Lutherano tumultu, imo et aliis multa communicavi. Meas nugas ostendi Beato duntaxat et Pellicano, quamquam nec caput nec caudam haberent, imo (ut vera loquar) vix interim et ante triduum manum de tabella deposui. Sed qui fieri potuisset ut mei Vadiani obliviscerer, qui diebus ac noctibus inter omnes quos diligo (diligo vero multos) primus habetur apud omnes creberrimo celebratus praeconio? En dispeream, si non eadem [note: ...o. [reading uncertain: print faded] Crat. laus. [reading uncertain: print faded]] hora, qua Basileam veni, Cratandrum tui causa adierim. Dedi literas, quas pro locupletando certo quodam loco Thuregum miseras: legimus istas jam occiduas undas lambente Sole: contulimus nonnulla, modo ut omnia recte pro tuis votis agerentur. Postridie redii, ut tamen viderem, qua diligentia, quibus typis tua


page 173, image: s173

perficerentur, et comperi bonum hunc virum in tua foetura quotidie non parva diligentia sudantem, imo ne quid illi posses impingere, ipse Cratander quodam servo laboranti febricula numerabat alphabetum, quo tua possent excudi propensius ac citius. Nec morabitur ut scio: nam prope finem erat Pomponius, restabat ut quae contra Camertem lusisti jam in manus sumeret. Tu ergo nihil mali suspicare de Cratandro. Homo est, cui non est judicium puerile aut tetricum, tua probat et te Auctorem vehementer amat observabitque [note: Erasmi judic. de Luthero.] perpetuo. De Erasmo, ubi degat, rationem aliam reddere non possum, quam quod Lovanii agat. Testantur literae, quas ille ad Beatum misit de mense Majo, quibus de Luthero quid velit et quid sentiat, totus erumpit. Sentit autem, Luthero non licuisse, ut jus Pontificium incendio perderet, aut captivitatem Babylonicam emitteret. De reliquis taceo, ne me suspectum habere possis: quanquam et hanc suspicionem facile possem excutere, siquidem in hanc horam nihil contra Lutherum egi, nec quicquam emisi. Quod si intra parietes mussitem, quid hoc Luthero obesse poterit? Pigmeus sum, qui nihil, quod laudem mereatur, praestare valeo. Sed audi, sunt quidem Dialogistae jam pridem a Diomede et Prisciano soluti, qui forsan me nescio quae et quanta moliri suspicantur, ii, ut intelligo, minantur mihi


page 174, image: s174

Dialogos nescio quos impudentes: ii se Fabru absterruisse credunt. At totius instituti mei tibi rationem pandam. Et si Tragoedia olim coepta in spongiam abierit, tacebo. Quod si nolit haec factio tranquillitati studere, forsan Faber monstrabit orbi et in veteres, quos hoc hominum genus dejicit ac spernit, pervenisse Spiritum Dei. Tamen hic nolim expectes vel fulmina vel quaevis convitiorum jacula: nec prodibit quicquam, ni te censore usus fuero. Hodie tribus Monachis, hoc est Cajetano, Sylvestro, ac Catharino scripsi: respondi et Eccio ac Regio, et vix tantum temporis habeo, quo doctae farinae hominibus respondeam. Quare si rarior forte scribendo sim futurus, pro tua nativa mansvetudine boni consulas rogo. Ceterum quod a [note: Dionysii Areopagitae an sint scripta, quae circumferantur. Valla et Erasmus reprehenduntur.] Fabro tuo de Dionysio judicium expectas plurimum miror. Quid ego analphabetus in re tam dubia judicare possum ac debeo? tutius esset rem silentio praeterire, quam incaute quid sentiam proferre. Sed in eo Vadiano quid denegare possem? Vallam in Annotationibus vidi, quem et sequitur noster Erasmus undiquaque doctissimus. Hujus argumentum primum est, Athenas non venisse hanc tenebrarum nubem, cujus meminit Mattheus. Et ego hic plus Suidae credendum puto, qui refert eo tempore, quo passus est Christus, Dionysium studii causa in AEgypto fuisse una cum Apollophane Sophista. Et hic, utpote in AEgypto, forte Dionysius apertius perspicere potuisset, quid


page 175, image: s175

cum hisce tenebris factum fuerit in terra Judaeorum, quam si fuisset Athenis. Hunc itaque quando Valla dicit Athenis fuisse, sine Authore loquitur. Nos, quod hic adserimus, stipati autore non poenitendo adseveramus. Et fieri potuit ut transiens hunc locum sanctum et Athenas veniens Paulus, Dionysius memor fuerit non tam verborum [note: Paulus quando Athenas.] Pauli, quam et facti miraculosi. Nec Paulus mox post passionem Athenas petiit, immo post aliquot annos illuc venit, quod non modo Apostolorum Acta testantur sed et epistola ad Galatas [note: Tenebrae patiente Christo. Origenes] expresse comprobat. De tenebris autem super universam terram nolo hic plura disserere contra Origenem Adamantium. Sed non videtur argumentum esse quod perpetuo subsistat, siquidem ab auctoritate negative toto die Dialecticis clamantibus nihil stabiliri commode potest. Et miror in Valla homine tam nasuto, quod ab hoc loco topico non in uno loco duntaxat haerere non formidet. En donationem [note: Constantini donatio.] Constantini ea propter minime factam credit, quod illius nec uno verbo meminerit Eutropius. Et hic illi respondeo: Christus visus est plus quam quingentis fratribus, ut est in priori epistola ad Corinth. c. 15. Hujus non meminit Evangelium: ergo Evangelium ea propter corruat necesse est, absit. Sed ut contra Vallam directo pugnemus, nunquid non sub Alarico Rege Gothorum anno post urbem conditam M C. LXIV. urbs tota deruta


page 176, image: s176

est atque vastata. Sed causae et ordinis non meminit Eutropius, quam rem non parum miratur Procopius. Sed quia totus es Pomponianus, ad Pomponium non tamen Melam sed Laetum venio. Nunquid non Pomponius Laetus scribit, Constantinum post conditam novam urbem, quam a se Constantinopolim Byzantii nomine mutato vocavit, Mariae Virgini, quae sola meretur dici Deipara, consecrasse templum scribit: et hunc noluisse de causis judicare Episcoporum, quod Zotomenus in Nicea Bythiniae urbe contigisse refert. Sed illarum rerum ubi meminit Eutropius. Taceo de baptismo, quem idem Valla non parum vellicat atque suggillat. Nihil ergo eo loco probare potest. Sed unum audi. Josephus Historicus habetur non minus fidus quam diligens. Sed quot locos habemus de CHRISTO a Josepho cantatos. Si non Apostoli ac Apostolorum discipuli nobis Evangelicam historiam depromsissent, non essent nobis ulla vestigia de Christo. Si ullus Historicorum hujus rei memor esse debuerat, conveniebat hoc scribere Josephum: sed is ne Christo sua jura tribueret, haec et longe majora obticuit, vix uno capite, ut nosti, Christi quamquam suppresso nomine canit encomium. Addo quod tanta fuit historicorum eo tempore caecitas, ut crediderint Hierosolymam captam atque vastatam propter Jacobum fratrem Domini. Tamen hoc


page 177, image: s177

scito me invenisse apud Origenem in Matth. [note: Phlegon hifloricus] Homil. 35. quod citet quendam Phlegontem historicum, qui Eclipsim lunae sub principatu Tiberii Caesaris narrarit atque conscripserit: ita ut non omnino siluerint omnes Historici. Quanquam is Phlegon, referente Origene, non scripserit qualuna: meminit tamen illius defectus tanquam rei mirandae et perpetuis saeculis decantandae. Hujus vero Phlegontis Historici meminit Volaterranus in 18. libro suae Antropologiae. Sed quod Dionysius Areopagita veterum testimonio nonnihil scripsisse [note: Origeni lux.] credendus sit, hoc Origenis verbis tibi commonstrare possum. Scripsit non contemnendus hic author Homilias in diversos, et inter ceteras una est de mirifico verbo, quod nobis prodidit auricularius ille Christi Joannes. Sic ait Origenes: Et ut ait magnus Dionysius Areopagita esse omnium est superessentia et divinitas. Haec sunt Origenis, Vadiane, quae revera videntur hunc stilum redolere, quem habet in libro de Divinis nominibus. Nolo hic, ut quidam [note: D. Amb. D. Chrisost. explicantur.] fecerunt, citare Ambrosium in epistol. libro Io. aut Chrysostomum in tertio Dialogorum libro. Nam utrobique duntaxat id invenitur, quod est in Actis Apostolorum cap. 17. de quo nemo dubitavit unquam. Sat fuerit hic convicisse Vallam, qui scribit in haec verba: Denique hic Dionysius an aliquid scripserit incertum est, cujus neque Latini neque Graeci meminerunt.


page 178, image: s178

Vides quam vere haec Valla dixerit? quasi Origenes non fuerit Graecus et author gravissimus. Nec moror quod Hieronymus hunc non inter viros illustres numeravit. Secutus est, ut ipsemet Hieronymus ad Dextrum scribit, Eusebium Caesariensem, qui pariter non meminit librorum Dionysii. Tamen fieri potuit, ut nec [note: Petrus Apostolus an Romae] dum illi fuerint passim ab omnibus habiti et cogniti. Sed quid putas? non habemus, nisi historicos, Romam venisse Petrum, nisi per Romam Babylonem ex epistola Petri intelligas. Nec Paulus meminit, quid egerit et an fuerit cum Joanne quando venit Ephesum. Nunquid mentiti sunt reliqui scribentes Petrum martyrio coronatum fuisse cum Paulo in urbe Romana? aut Joannem non fuisse in Epheso, quando illuc venit Paulus? ut cunque tamen, ego firmissime credo, opera haec non Apollinaris esse, [note: Apollinari tributa opera Dionysii.] sed Dionysii Areopagitae. Quod si stilus tibi videatur paulo durior, noli mirari, siquidem Joannes Saracenus primus fuit interpres, cujus tenebrae fecerunt authorem, ut credo, asperiorem, ne dicam tenebrosiorem. Et mira est vis dicendi Graeco sermoni de rebus tantis, quas Dionysius aggreditur ac tractat. Qvum enim trinitatem supersubstantialem et superdeam et superbonam latine dicimus, non tam pulchre cadit, sicuti cum a nobis profertur, ut nosti, in Graeco. Habet enim teste Hieronymo quaevis lingua suam proprietatem, immo latentem quandam


page 179, image: s179

vim, quam in uno et eodem sensu alia lingua reddere non posset. Est enim allusio non invenusta, qua latine dicitur, Non recte convenire in una mensa, qui non sunt ejusdem mentis, sed in Graeco Disdiapason distarent. Sed haec quid tibi commemoro, tibi, (inquam) quem et haec longe secretiora non latent, et mihi tutius tacere fuerit, quam tanta ineptissime effutire. Sed ita me cogit amor, ut dum Vadianus verbum exigat, ego sententiam promam. Parce quaeso extemporario Fabri judicio. Dispeream si non decies ab hac una fuerim abactus epistola, nec datum fuit, ut multos evolverem Authores. Saluta, si commode fieri potest, ex me Zvinglium ac tuum Pastorem. Ex Constantia, XXIV. Julii Anno Christi anto M. D. XXI.

EPIST. XLVII. Matthaeus Bonfinis Asculanus Angelo Colucio Amico suo S.

PEtis a me per literas, immo vero efflagitas, [note: Virgilius emendatus] Angele svavissime, Virgilianos ut tibi versus inter pretari velim in quarto AEneidos:

Ipsa mola, manibusque piis altaria juxta,
Unum exuta pedem vinclis in veste recincta,
Testatur moritura Deos, et conscia fati
Sidera ---



page 180, image: s180

Praetermissa versuum interpretatione, quae videri potest apertissima, scito meam hanc esse sententiam: ut, vel refragantibus, quos vidi hactenus, Virgilianis omnibus codicibus, affirmare ausim, secundo versu, et particulam reponendam esse loco, in, praepositionis, ut sit.

Unum exuta pedem vinclis, et veste recincta. qvum, exuta, nominandi sit casus, non auferendi: id est, habens pedem exutum vinclis, et vestem recinctam. Nam si certissimum est Virgilium, et alio illius temporis viros ita locutos fuisse, ut nihil dici possit eruditius, nihil castigatius: quis non aperte fateatur, et ingenue, Virgilium ita reliquisse, ut restitui? et scriptorum ac impressorum negligentia aut inscitia factum esse, ut aliter se res habuerit hactenus, et nunc habeat? ut enim multas alias omittam rationes, cujus inventu faciles, ad id, quod volo, persvadendum: imperte quidem videri posset dixisse Virgilius, in recincta [note: Recinctus veste.] veste testatur. Quandoquidem idem, ni fallor, esset illud ipsum dicere, quod Dido in veste humi strata et posita stans, id est, supra recincta vestem moritura Deos testatur. Non enim, si usum, non abusum sequi volumus, dicemus, in recinctis vestibus hoc feci: quanquam non affirmarem et hoc ipsum fortasse non inveniri: sed recinctus vestibus, accinctus gladio, succinctus pharetra, et alia ejusmodi multa. Sed si hic est verus loquendi usus, ut


page 181, image: s181

revera est, quam absurdum sit, vestem humi positam, si id proprie significari volumus, recinctam dicere, tute cogita. Si vellem persequi in hoc genere cetera, viderer ad virum rudis nimium et obtusi ingenii scribere. Et propterea ejusmodi re omissa, ut pleniore te obsequio demereat, ad alia quaedam id genus deveniamus. Habent eodem in libro codices omnes, quicunque fuerunt et sunt:

Speluncam Dido, Dux et Trojanus eandem
Devenient. ---

Paulo post in eodem libro:

Speluncam Dido, Dux et Trojanus eandem
Deveniunt.

In primo quoque libro:

Devenere locos, ubi nunc ingentia cernes
Moenia ---

Idem in sexto:

Devenere locos laetos, et amoena vireta
Fortunatorum nemorum ---

Et alia, si quae sunt. Quibus omnibus in locis, de, praepositionem in, ad, mutandam censeo: [note: Devenire pro advenire positum.] ut sint, Advenient, Adveniunt, et Advenere. Non enim deventum AEneae in Italiam dicimus, sed adventum: nec deloquor te, sed alloquor te, et ad te: et alia permulta id genus. Nec dicere possimus necessitate id factum, cum aeque congruat ad, atque de. Nec me latet Latine dici. Devenit Romam: id est, ex aliquo loco Romam accessit. Sed non eo pacto dicemus:


page 182, image: s182

Devenit speluncam, ut Romam: cum hoc proprium sit nomen, et respuat praepositionem: illud vero appellativum, et amet illam sibi adjungi, nisi obstet, et aliud imperet necessitas, ut in primo idem Virgilius:

Italiam fato profugus, Lavinaque venit
Litora. ---

nisi velit fortasse aliquis Virgilii auctoritate tot in locis adductus ac fretus, affirmare haec ipsa confundi, et ea in re nullius esse differentiae et propia nomina et appellativa: et aeque dici posse, Devenit Romam, et, Devenit urbem: aut velimus subtractam esse, sine aliqua necessitate, tot in locis praepositionem: quod equidem doctioribus judicandum relinquo. Haec autem ipsa, ut clara mihi videntur esse, nec aliis rationnibus, apud viros praesertim doctos, fulcienda: ita et multa his similia consulto praetermittenda duximus: tum quod veremur, ne tibi et aliis satietatem, si nimis multa sunt, afferant: tum quod hic paucis periclitandum prius duximus, qua felicitate proditura sint alia. Nam si viderimus haec tibi et aliis tui similibus non admodum displicuisse: eisdem auspiciis edemus in Horatianis operibus annotationes ultra centum. Eas autem, si quid aliquando dabitur otii, sequentur in Livio totidem, et fortasse plures. Vale.



page 183, image: s183

EPIST. XLIIX. Tigirum. Joach. Vadianus Henr. Bullingero Antistiti reverendissimo. S. P. D.

NOmismata, quae abs te Tiguro accepimus, Vir reverende, fuerunt numero LXXXIV. Quorum inscriptiones, sicut a me contendisti, inspexi. Potuerunt autem haec, quae seqvuntur, certo comprehendi.

1. [gap: Greek word(s)] Personae quatuor; viri duo, et totidem femellae.

2 Currus triumphalis L. Saturni.

3 Janus bifrons, qui hisce literis circumscribitur, R. I. V. F. M. F. S. V.

4 Philippus Macedo. [gap: Greek word(s)]. Eqvus.

5 Nero Claudius Caes. Aug. Ger. P. M. Genio Augusti.

6 Maur. Numerianus Nob. Ca. Mars Victor.

7 Severus Pius Aug. Felicitas Augg.

8 Aurelianus Imp. Miles.



page 184, image: s184

9 Imp. Gabinus S. P. F. Aug. Felicitas publica.

10 M. Agrippa L. F. Cos. III. C. Marius M. Cos.

11 Diocletianus August. concordia.

12 Bos Atheniensium sive Deliorum. Unde proverbium, [gap: Greek word(s)], id est: Bos in lingua, quod nomisma duabus valuisse drachmis Atticis, annotat Erasmus. Y.

13 N. Lentulus.

14 Imp. Caes. Macnentius Aug. Victoria Aug. Lib. Romanor.

15 Divus Augustus. Pater. Providentiae ara.

16 L. Aurel. verus Imp. Caes. concordia.

17 Dn. Theodosius.

18 Constantius Nobil. C. Genio Populi Romani.

19 Imp. Constantinus Aug.

20 [gap: Greek word(s)] Minerva.

21 Gratianus.

22 Divus Julius. S. P. Q. R. Elephantus.

23 Gordianus Fl. August.

24 Philippus August. Monomachia.

25 Imp. Caes. Nerva Trajanus August. Ger.



page 185, image: s185

26 Caes. Dominus Aug. Ger.

27 Bonovent. Libo. Puteat. Scribon.

28 Imp. C. Maur. Probus August. Libertas Aug.

29 Alexander Pius.

30 Sabina Augusta.

31 Hadrianus August. Cos. III. PP. Fortunae Reduci.

32 Caes. Trajanus Hadrianus.

33 Divi F. Augustus. Vacca.

34 Gallienus Aug. Apollini sacrum.

35 Imp. Ser. Galba.

36 Vespasianus.

37 Antoninus Pius. virtus victrix.

38 Currus Triumphalis L. Memmii.

39 Dn. Honorius P. F. Aug.

40 Imp. Hadrianus Aug. Cos. III. P. P. Hispania.

41 Nerva August. Fortunae Augusti.

42 Ancus IC. Philippus.

43 Julia Augusta. Paternitas Imperii.

44 Antoninus Pius.

45 Imp. Claud. P. F. Aug.

46 Imp. Quintellus Aug. concordia.

47 Imp. Caes. Val. Maxmimianus, virtus Augusti.

48 Imp. Maximinus Pius. Pax Augusti.

49 Domitianus.

50 Virgilius Maro.

51 Siclus. Salomon Rex. Templum.



page 186, image: s186

52 M. Antoninus Imp. Cos. Angues duce, et in medio eorum ara.

53 Amtau.... || O.

54 Monomachia.

55 M. CIC. I. M. F. || O.

CEterorum literae ita absoletae sunt et attritae, ut nullus considerando sensus potuerit idoneus comprehendi. Atque utinam esset, qui historiis accommodaret et horum aliorumque emblemata. Nemo enim dubitare potest, quin magna inde lux in rem literariam manare atque redundare possit, plurimaque optimorum scriptorum vel obscurissima loca explanari atque illustrari. Sed haec res est majoris otii, quam me abundare existimaveris. Est quidem ita, animus erat tale quid tractare: sed institutum revocavit oblatus a civibus summus magistratus, quo ita districtus variis iisque gravissimis occupationibus tenero, ut ne ad libro quidem visere, nedum tractare et diurna nocturnaque manu, quod in his studiis fieri debet, versare liceat. Igitur alius tibi quaerendus erit, cui hoc munus deleges. Vale, vir reverende. Sangallo, 13. Jul. Anno 1530.



page 187, image: s187

EPIST. XLIX. S. Galli. Joannes Aventinus Joachimo Vadiano Urbis S. Galli Decurioni ac Consuli S. P. D.

QVamvis jampridem mihi ex literis notus ac semper cultus fueris, tamen nunc magis te amo ac admiror, cum Christianus Fridbold civis tuus mores virtutesque tuas praedicarit. Retulit mihi de studiis ac conatibus tuis multa, praeter cetera narravit mihi te multa, quae ad illustrandum genitale solum spectent, observasse. Ego quoque jamdiu in eodem versatus sum ludo, manibusque ac pedibus laboro, nocte dieque cogito, quonam pacto Germania nostra ac partim Gallia pro sua dignitate illustrari queant. Cum tot praeclara ingenia nostra tempestate vigeant, et multi hanc sibi operam sumant, id profecto haud alia via rite fiet, quam si quisque suae patriae ac soli genitalis monumenta disigentius indagaverit, uti te factitare Fridopoldus noster aperuit. Nam conjecturis, sicuti multi solent, duntaxat niti imperitorum est, et rem alioquin obscurissimam obscuriorem (ut ajunt) Cimmeriis tenebris reddere. Si fata ac boni divi donarent nobis Principem, qui hujuscemodi rerum peritos convocaret, qualem fuisse Divum Maximilianum comperi, non dubito, quin tantum opus optatum sortiretur effectum. Nec enim unius hominis Iabor, major est


page 188, image: s188

privatis opibus. Faxit Christus Salvator Dominus ac Deus noster, ut omissis bellis civilibus, intestinis seditionibus, in Germanam ac Christianam concordiam redeamus, ac tandem vel sero a tot vitiis resipiscamus. Sed dabit his quoque finem Deus. Ego quae molior ex indice, quem precibus a me extortum tibi misi, cognosces. Soleo fere mihi et Musis canere utique consilio et Horatii et Quintiliani in eduntis operibus. Expecto avide, si per fata licet, tuas observationes. Christus te servet. Vale Rataebonnae, pridie idus Maji, Anno ab orbe servato M. D. XXX.

CAPITA RERUM, QVIBUS ILLUSTRAbitur Germania ab Aventino, modo contingat benignus Mecoenas.

In primo libro haec dicentur: De carminibus antiquis, quod unum apud majores nostros, quin etiam adhuc militum nostrorum, memoriae et annalium genus est, quibus Cornelius Tacitus usus est, et quae Carolus Magnus auxit, quidam recentiores corruperunt. Germaniae veteris natura duce descriptio ac chorographia cum vetustias ac recentioribus regionum vocabulis. Quinque toparchiae juxta quinque maxima flumina atque ingentes sinus. Prima ac vetera nomina ex antiquis Druidibus nostris admodum eruditis, item ex clarissimis rerum scriptoribus Graecis, Latinis, Divo Julio, Strabone, Pomponio Mela Plinio,


page 189, image: s189

Solino, Plutarcho, Ptolemaeo, Cornelio Tacito, Divo Antonio Pio, Divo Theodosio, Divo Justiniano, vetustis diplomatibus Imperatorum, Regum, et Pontificum nostrorum. Istaevonum, Helvetiorum, Sycambrorum, Bathavorum, Mattiacorum, Chattorum, Usipiorum Teneterorum, Bructerorum, Chamanorum, Angrivariorum, Tubantum, Busactorum, Suleborum, Longobardorum, Ingrionum, Vargionum, Carythnorum, Cimbrorum mediterraneorum, Nerviorum, Eburonum, Trevirorum, Mediomatricum, Ubiorum, Vangionum, Nemetum, Tribochorum, sedes atque origo. Belgas a Germanis ortos esse. Eam linguam, quam veteres Gallicam vocant, eandem esse quam nunc Teutonicam vocant, Gallosque Teutonas esse atque Celtas. Nigram sylvam non esse Bacenim sed Helvetiorum ex Caesare, Tacito Ptolemaeo. Itidem Ingaenonum, Chaucorum, Cimbrorum (quorum pars Saxones fuerunt) Teutonum, Vandalorum, Burgundionum Burgionum, Varinorum, Charinorum, Gutonum, simul et Bojorum, Hermiorum, Hermundorum, Nariscorum, Chattorum, Cheruscorum, Svevorum: item Peucinorum, Basternarum Sarmatum situs. Antiquae Moesiae, Phrygiae, Histriae, Sveviae ejusque populorum, Rugionum, Anglorum, Angilorum, Angliorum, Senonum, Lancobardorum, Marcomanorum,


page 190, image: s190

Quadorum, Avionum, Abiorum, Varionum, Levoniorum, Suionum, Bogiorum, Teriscorum, Tauriscorum, Alanorum, Trojorum, Gotinorum, Burorum, Legionum, AEstiorum, Sitonum, Fennorum, Dacorum, Getarum, Scytharum, regni Vanniani sedes et regiones, quomodo nunc haec loca, sed mutatis cultoribus vocentur. De Bojemia quoties mutarit cultores. De primo Zechorum Rege. De Venedis (qui sua lingua sunt Sclavi et Antes,) veteres et nativae eorum sedes. De variis et veteribus Germaniae vocabulis. Religio, Leges, Philosophia, Astrologia, dies, menses, annus, festa, literae veteres, sapientes, vates, Druides, Alirunae, Chyndegotae ac Sibyllae Germanorum XX. primi Heroes, dii atque Reges majorum nostrorum quorum mentionem faciunt Appianus Alexandrinus, Cornelius Tacitus, Berosus et Metasthenes, quomodo a proavis nostris vocentur. De Osiri et Iside, Libyo Hercule Hispanico, diis et Heroibus AEgypti, ut in Germaniam venerint. Primae expeditiones majorum nostrorum in alienas terras exterasque nationes. Eorum res militaris. Vera historia et origo Amazonum ex Horatio et nostris authoribus vernaculisque annalibus. Irruptiones illarum in Asiam Scytharumque regna pariter cum Cimbris. De Alope urbe, cujus mentionem Homerus et Commentarii ejus faciunt, atque inde Amazonas deducunt.



page 191, image: s191

Secundus liber narrabit res gestas majorum nostrorum ab excidio Trojano usque ad urbem Romanam conditam. Bellum Trojanum. De Teutherante Rege et Heroe Germaniae amico Herculis, ejus filiis, nepotibus et uxore Trojana, quomodo a majoribus nostris nuncupentur. De Pentesilea, Hippolyte, Melanippe Amazonum reginis, quid veteres Germani in suis carminibus de hisce cantitent. Ibidem nomina earum vera Germanica. Quomodo Germani sub imperio Babyloniorum ac Assyriorum vocitentur.

Tertii libri summa rerum, vetera nomina Francorum et Gottorum. Irruptiones Germanorum in alienum solum. Bella eorum adversus magnos Persarum Reges, qui tam majores nostri atque Cyrus ab ipsis dicatur. De Raetis, quae sit Raetia, Vindelicia, Noricum Paunoniae. De Sycambria, Scythia Troja, Troisque atque Scythis Noricum Pannoniorum populis et urbibus ac pagis, unde quidam Francos deducunt. Ibidem verissima earum rerum explicatio. De Raetobonna tetrapoli sive urbe quadrata Danubiana, quam veteres Germaniae Druides atque vates Graeca nominis interpretatione [gap: Greek word(s)] nominant, vulgus indoctum corrupto licentia vetustatis nonnihil (uti fit) sono Ratisbonam vocare solet, credit Latinum esse vocabulum, cum sit barbarum ac semigermanum,


page 192, image: s192

quemadmodum Bendoboma, Vindoboma, Arbona, urbes Galliae ac Noricorum. Bella proavorum nostrorum adversus Macedonum Reges Philippum, Alexandrum Magnum, eorumque successores, quomodo Germani a Macedonibus vocentur. Irruptio Germanorum rursus in Asiam, item bella adversus Romanos liberos. Migratio in Gallias ac Hispanias. Origo Brabantinorum et Flandrorum. Quo modo recens Germaniae vocabulum inventum. Reges Germaniae a condita urbe resque gestae usque ad D. Julium.

Quartus liber habebit magnitudinem Romani imperii cum urbibus insignioribus, rem militarem, Reges Germaniae ac genteis resque gestas cum Romanis Imperatoribus usque ad obitum Theodosii Magni. Quae sit splendidissima. Colonia Roetiae. Item civitas Hermundorum fida Romanis. Quisnam Albis fluvius, quem Tacitus olim inclytum et notum nunc tantum audiri et apud Hermunduros populos Danubianos oppositos Roetis oriri commemorat. Qui primi Arcana pietatis Christianae in nostris regionibus aperuerint.

Quinto libro istaec narrabuntur: Franciae (usque ad Pipinum patrem Caroli Magni) antiqui Reges, qui simul in Gallia et Germania imperarunt, Gallias in Germanias


page 193, image: s193

transtulerunt, quorum mentionem faciunt Claudianus et Sidonius. Maxima rerum mutatio, quae ubique perculit Christianos. Irruptiones Germanorum in sacrosanctum Romanum imperium. Svevorum, Rugionum, Lancobardorum, Turogorum, Bojorum, Vandalorum, Saxonum, Scotorum, Angliorum, Ostrogetarum, Vestrogetarum, Burgundionum, Alanorum, Hunnorum, Attarorum, Abiorum et Avionum, Burgundionum veteres sedes, quomodo ex Germania interiore atque Vistula amne ad Rhenum et Gallias migrarint. Vessogetarum migratio (ex regno, ut nunc nominant, Ungariae) per Italiam Gallias in Hispaniam. Item Svevorum atque Vandalorum, Navarronum et Varinorum, Alanorum usque in Africam. Irruptio Ostrogetarum in Asiam, rursus in Europam, Noricam et Austriam Pannoniasque reditus, atque deinde simul et Rugionum ex Austria in Italiam migratio Venedorum (qui sua lingua, ut diximus ante, Sclavi sunt) quos Jordanus noster, Ptolemaeus Graecus, Tacitus Romanus, Albertus Sclavus de scribunt, irruptio in Germaniam interiorem, et postea transito Danubio in Pannonias, Noricum, Liburniam, Dalmatiam. Nam e sinu Venedico extremisque Germaniae finibus egressi Illyricos usque penetrarunt sinus, longe lateque omnia occuparunt, potentissima regna condiderunt. Lancobardorum vera origo,


page 194, image: s194

situs. Item Angliorum sive Angliorum, quas nationes Sveviae Tacitus et Ptolemaeus tribuunt, recentiores Saxonibus, qui Italiam, Britanias adhuc tenent, utraque natio teste Ptolemaeo quondam Longobardi sive Lancobardi dicti. Brabantiae vetusti Reges et Duces. Omnis nobilitas, Reges, Principes Italiae, Galliarum, Hispaniarum ex Germania originem ducunt. Quomodo Germania vetus vocabulum mutarit, Franciaque posthac dicta fuerit, teste etiam Divo Hieronymo.

Sextus liber continebit Reges ac Caesares Germaniae ac Galliarum ex antiquis Franconibus prognatos usque ad Honoricum primum. Austriae varia nomina. Excidium Hunnorum et Avarorum, adventum Ungarorum in regnum Moraviae et Bojariae ad regiones quas nunc possident. Bella eorum adversus nostros Imperatores, quos et tributarios fecerunt.

Septimo dicentur Imperatores nostri ex Saxonia oriundi. Vetus rursus Germaniae vocabulum obliteratum, novumque receptum ab Imperatoribus Saxonicis, Res gestae eorum, quomodo rursus Italiam, Gallias recuperarint, Germanias ab Ungaris asseruerint, Danorum regna domuerint.

Octavus liber habet Francorum Imperatores atque eorum Augustam Sobolem, Svevos, bella sacra Germanorum, expeditiones Asiaticas Imperatorum et Principum nostrorum.


page 195, image: s195

Tartarorum irruptiones in Poloniae, Bojemiae, Ungariae regna.

In nono referentur Imperatores nostri in Holandia, Hispania, Anglia, Austria, Habsburgii, Lucilloburgii, Nasloviae, Bojaria orti. Polonia quomodo regnum factum.

In decimo commemorabuntur usque ad nostram memoriam Imperatores nostri in Austria, Bojemia, Ungaria, Hispania orti. Irruptio Turcarum Europam, victique Imperatores, Reges et Principes nostri. Quinque bella infausta adversus Bojemos ab Imperatoribus et Principibus nostris gesta. Nova nomina Germaniae praecipue militantium, quibus vulgo apud exteras nationes nuncupari solemus. Complura alia vulgo non protrita ex vetustis, recentioribus Imperatoribus et Pontificum nostrorum eruta diplomatibus cognitu utilissima lectuque jucundissima in hisce referentur commentariis, quae hic indicare nihil operae pretium fuerit.

EPIST. L. Magontiam. Beatus Rhenanus CL. D. Philippo Puchaimero R. D. Cardinalis Magunciacensis Medicoet Consiliario S. D.

[note: Stephani Aquaei Commentarii in Plinium.] COmmentarii illi in Plinium, de quibus qvum adhuc Augustae essemus, amicus ad te quidam ex Biturigibus scripserat, et commodum me monuerat Claudius Pius Peutinger, heri, id est pridie Calendas Martias, primum ad me perlati sunt. Expectas, quid de novo opere sentiam, et quam illis belle mecum conveniat. Accipe


page 196, image: s196

rem paucis. In primis ipsum volumen non est exiguum, ex variis congestum autoribus, quod usui pauperculis esse possit, qui non habent bibliothecam instructam, puta Aristotelem et Albertum de Animalibus, Raphaelem Volaterranum, ex quo integra ferme capita autor transcripsit bona fide, hoc est, una cum ipsis mendis ne syllaba quidem mutata. Caelium Rhodiginum, Columellam etiam, Palladiumque, et simileis scriptores. Nam hoc praecipue habet studio, citare testimonia autorum cum Plinio faciunt, de verbis ipsis minimum sollicitus, quod ille penitus puerile videtur. In summa liber talis est, qui si non magnopere juvet, excitet tamen literas, et Plinium ipsum vulgo fortassis commendet, quae mihi res in primis grata est.

Nec enim tam malignus vicissim in illum esse volo, quam ipse in me est. Nam candor studiosos maxime decet. Sed hoc mirum, quod qvum ex meis castigationibus nonnihil sit adjutus, nusquam tamen mei mentionem facit, nisi quoties vult reprehendere. Si quidem apud Plinium [note: Plinius emendatur.] libri septimi capite septimo, quo loco pro his verbis, Tu cujus semper in victoria mens, moneo legi posse: Tamen cura pertinaci aestuans, ipse citans hanc lectionem: Alii, inquit, paulo tersius hoc legunt modo. Vide candorem hominis. Alii, id est, Rhenanus At infra capite XXII. quam audenter me reprehendit non assecutus mentem


page 197, image: s197

meam. Nam plane existimavit magnam autoritatem suis commentariis accessuram, si me strenue multis locis suggillasset. Ibi qvum offenderent me primum duo verba, Cimbricae victoriae, deinde vetustum exemplar meum supra Castores haberet curs scribo, mihi videri sic Plinii [note: Cursores] verba legi posse. Nam Cimbricae victoriae cursores, quique Roma etc. propterea quod nuncii illi cursorum speciem induerint non Deorum. Nam hoc ex Floro Valerioque liquet: alioque Praetor adorasset eos, idemque P. Vatinius fecisset. Itaque tum qvum literas in urbe exhibere visi sunt, et extra urbem Vatinio occurrerunt, non sunt existimati Dii: sed postridie literis de victoria acceptis a Dictatore, qvum illi nusquam amplius comparerent, interpretati sunt omnes, fuisse Deos. Atque hoc est, quod ego dicere volo. Nec hoc pugnat cum quoquam autore. Quod si quis sequatur meam lectionem, quique Romam, nihilominus de duobus istis juvenibus intelliget, qui posterius agniti sunt Castores fuisse. Itaque hactenus [note: Castores.] non fuerunt Castores, quia Castorum speciem, non repraesentabant, sed nunciorum vulgarium, et quia Plinius visum spectrumque fuisse [note: Nuncius, Nunciaro] testatur. Porro nunciat etiam, qui rem nunciandam curat, nec nuncium ipse perfert. Hic deflet meam infelicitatem, qui non sim in Pliniana lectione exercitatus, nec intellexerim, quid sibi vellent Castores Romani, qvum tamen ante tester, quid me potissimum offenderit. Auditus vocabulum,


page 198, image: s198

quod mihi videbatur omitti posse, Castoribus accommodat, quod videlicet non solum visi, sed etiam auditi sint. Cur non dictionem hanc ad Cimbricas victorias refert, ut videlicet Castores Romani fuerint visus, hoc est spectrum, ac Cimbricae victoriae fuerint auditus, h. e. auditio, quod priusquam literae de superatis Cimbris Romam perferrentur, auditum fuerit, Cimbros esse victos?

[note: Porci cicures.] C. L. octavi lib. quin et Duces scripsi cicures etiam posse legi, propterea quod domos suas petere singuli porci discunt. Neque enim greges suum aluntur in urbe, quemadmodum ruri fit. Loquitur autem de solertia porcorum. Et sequitur, Feri. Quia vero vocabulum, vestigia, non erat in codice manuscripto, quem fateor mendosissimum fuisse, conatus sum aliam divinare lectionem.

Quibus notata erat coena.) Hic monui scribendum et adhuc moneo, quibus usitata quidem coena seculi vitio bini ternique pariter mandantur apri. Nec ea re moveor, quod quibusdam propter novitatem non placet. At placebit aliquando. Hunc locum tantum arrodit, ut habeat occasionem notae in margine libri ponendae, contra Rhenanum. Carpor autem magis in marginibus libri notis nusquam non appositis, quam argumentis. Sane vulgatam illi lectionem non invideo, quae tamen etiam grammatico sensu caret, si citra mei calumniam ea frueretur.

[note: Tergorare. Stercorare.] C. LII. pro se tergorantes, legere malo stercorantes. Quia vero apud Arist. de suibus loquentem haec verba repperit, tergus invictum contra ictus


page 199, image: s199

efficiunt, probat vulgatam lectionem, et ait, Tergorare esse indurare tergus. Quasi non idem accidat, quoties se luto stercorant.

Cap. LIII. ex autoritate et fide manuscripti voluminis sic restitui Pliniana verba: qualiter natos antiqui Hibridas vocabant, ceu semiferos. Hic me rogat ille: Dic, inquit bona fide si ita legas, quo repones verbum, suibus? Ego vicissim possem illum rogare: Dic bona fide, meamne an tuam ipsius inscitiam hic prodis?

[note: Vagina.] Quanquam onorato capite vastis cornibus gladiorumque vaginis. Moneo legi posse, lateque vagis pro gladiorum vaginis, item, in haec se librant, non in his se librant, quemadmodum scripserat Christ. [note: Longolii laus.] Longolius vir optimus et bonarum literarum decus immortale, quem multi putabant istius operis majorem confecisse partem. Sed nondum librum viderant. Dicit vero me debacchari stilo in Longolium, quod dixerim germanam Plinii lectionem ab illo mutatam in adulterinam. Quasi hoc non ipsi Hermolao Barbaro saepe accidat, et omnibus nobis, qui non solum in Plinio, verum etiam in aliis autorib. restituendis laboramus. Non enim semper succedit, quod instituimus. Porro vaginas corporis quib. unguium mucro conditur, ad istas gladiorum vaginas trahere, quid habet simile? qvur vero non citavit illum a Plinio quoque ex Pontificum commentariis relatum locum, l. 18. de vaginis frumentorum: Priusquam frumenta vaginas exeant. Et, antequam in vaginas perveniant? Nihil apud me eo ipso testimonio evinceret. Arbitror Plinium dicturum


page 200, image: s200

fuisse, si voluisset uti metaphora, ac veluti quibusdam gladiorum vaginis. Hoc vero jucundum, quod post longam reprehensionem videns meam castigationem non esse ita absurdam sic concludit: Non enim haec, inquit, disputo, quod velim Rhenani lectionem futilem asserere, sed vulgarem posse defendi.

C. LIII. Mira solertia visco inungunt oculos calcearique imitatione venantium tradunt.) Hunc locum ait a me perversum, quod restituerim eum ad sidem vetusti codicis hoc modo: Mira solertia, visco inungi, laqueisque calceari imitatione venantium tradunt. Ipse legit, visco inungunt oculos vocabulo laqueis expuncto, fretus autoritate Solini contra manuscriptorum codicum omnium fidem. Quasi vero qui se visco inungunt, non etiam inungant oculos. Hic sibi valere vult autoritatem Solini, me ejus autoris testimonio tantum utentem supra manuscripti voluminis argumentum paulo post penitus exibilat, quemadmodum commemorabimus. Porro hoc sunt admonendi studiosi, nihil magis perdidisse Plinium, quam quod eruditi infulserunt, multa sumpta ex autoribus eandem rem tractantibus, qvum tamen non ita Plinius scripsisset. Itaque non omnia sunt addenda, ea etiam quae addita sensui nihil officiunt.

Quod mox non nuces sed acies legam, scommate me ferit, diligentiam meam deridens.

Cap. LV. Ait me tota hallucinatum fuisse diametro, quod nihil definiens, ceum verba mea addita in fine manifeste testantur, proposuerim


page 201, image: s201

[note: Gracilescere.] hujusmodi lectionem, conditi liquescente nive gracilescunt, ubi legitur candidi rutilescunt. Ibi ignorare [note: Lepores candidi.] me putat lepores etiam candidos reperiri. Quasi vero qui in alpibus conditi indormiunt per brumae tempus, non possint esse candidi.

Exemplar manuscriptum aperte habebat [note: Leopores nive piuguescunt.] Conditi. Videbam vero, quod ait Plinius, illis pro cibatu nivem esse, sic accipi posse, ut significet illos pingues esse alta dum nive, qua liquescente graciliores fiant. Atque hactenus nihil de colore disputari, qui tamen non negaverim esse [note: item Glires] candidos, sed non propter nivem, quae pinguiusculos reddat. Obversabatur animo meo carmen illud Martialis de glire:

Tota mihi dormitur hyems, et pinguior illo
Tempore sum, quo me nil nisi somnus alit.

[note: Mures alpini.] Quin vidi mures alpinos allatos ex Valle Poenina, qui sub brumae tempus effossa terra sub foco se domi condebant. Nescit Commentator quo verterim oculos, huc verti. Testantur autem verba mea, quae illic subjungo, non pertinaciter me tueri conjecturam. Itaque nihil erat opus, ac hic inclamaret candidatos literarum. Nec enim periculi quicquam est, quoties inquirendi studio seorsim diversa lectio proponitur, modo scripta autorum ac ipsi libri non statim mutentur violenturque, quod tamen a quibus factum aliquando sit, ipse non ignorat. Saepe vero sua retractat etiam Hermolaus, nam in hoc scripti genere,


page 202, image: s202

quod conjecturis ex magna parte constat, saepe nos transversos rapit novitatis amor. Libro X. C. XXIII. restituo lectionem ad fidem veterum codicum, quorum vidi duos consentire, nempe [note: Venenum pro veratro.] hoc modo: Coturnicibus veneni semen gratissimus cibus. Hic me rogat velut obtorto collo tenens, dic, inquit, bona fide, si te interrogavero, quod semen sit id, quid praeter veratri semen? Pulchra me Hercle quaestio. Quis hoc negat? Ego vicissim possem illum rogare: Dic bona fide, nunquamne genere soliti sunt autores uti, sed in quo speciem docto lectori relinquant intelligendam? Expostulet igitur hic cum Plinio, quem plane reor sic scripsisse. Vide vero miram iniquitatem. Autoritate Solini contra fidem exemplaris scripti, contra Hermolai meamque sententiam supra legit, Visco inungunt oculos, hic testimonium illius refutat, quod Plinianus expilator non iisdem verbis utatur. De qua re supra meminimus. Atque audi pulchram notam additam in margine: Rhenanus carpitur diligenter. Expone diligenter, id est calumniose. Post longas denique citationes sic concludit, His, inquit, collatis stat Rhenanum non bene sentire de lectione, veratri semen. Imo non nego de veratro intelligendum, tametsi vetusti codices habent veneni, quae lectio optime consistit. Hermolaus admonuit tantum pro veneno veratrum legi posse, cujus haec sunt verba: Legi, inquit, potest Veratri semen, hoc est Ellebori. Et statim


page 203, image: s203

nescio quis pro Veneno Veratrum supposuit, ut est vulgata Plinii lectio plerunque Hermolaica.

Sed heus Domine commentator, non meministi quomodo scribat Plin. infra C. LXXII. Venenis, inquit, Capreae et Coturnices, ut diximus, pinguescunt. Reducit in memoriam, ceu vides, hunc priorem locum, qvum inquit, ut diximus. Reprehende nunc, qui quodam carpendi morbo laboras, Plinium ipsum si lubet, aut calumniare potius. Vides quam pulchre de me triumphet, quem frustra impugnat. Felicem Plinium, qui tam acutum nactus sit interpretem. Haec ferme sunt, Eximie vir, in quibus ille contra nos argutatur.

Nam ubi dissentit tantum a nobis, quid hoc ad rem pertinet. Unicuique liberum per me esto sequi, quod volet. Aspice vero communem, sed vere miseram omnium scribentium sortem, quibus tam maligne laus respondeat etiam feliciter labore sunctis; sin labantur alicubi, statim paratus immineat, qui suggillet et notam inurat.

In hoc sane emaculandorum autorum negocio studiosi paulo benignius sese mutuo sublevare deberent, quando res haec est inprimis laboriosa ac molesta, deinde perquam incerta, sed tamen necessaria. Siquidem hoc studiosi non ignorent, nisi docti viri sese ad hanc miseram provinciam demittant,


page 204, image: s204

nunquam futurum, ut historia Pliniana suo nitori restituatur. Nam infinitis adhuc erratis scatet. Nolim tamen interim non legi longe utilissimum autorem, quod ignorem quando studiosis ea sit obventura felicitas. Idem de Cicerone et Livio sentiendum, cujus aliquot libri prodigiose sunt corrupti. Quis enim hoc labore lubens velit implicari, qui videat aberranti perpetuam contumeliam paratam, recte divinantis laudem altera mox operis editione finiendam. Porro periculum ipsum in isto castigandi genere, nunquam dissimulavi. Proinde semper cohortatus sum, ut talia seorsim legerda proponantur ipsis autoribus intactis. Unde maturo judicio rebus exactius perpensis cum tempore restitui possint, veterum monimenta. Ajebant id in Plinio se fecisse castigatius nactos exemplar, qui proximae editioni praefuerunt Basileae, qvum reprehenderem quod multa mutassent. Idem ante Erasmo arguenti responderunt. Accipio vero loca restituta, quibus nec ego succurrere potuerim, quamlibet annixus propter exemplar mendosum, nec item Budaeus ipse At feliciorem laborem sumpsit Aquaeus noster, Commentarios in Plinium procudens, audacior sane Philippo Beroaldo, qui maluisset in hunc scriptorem glossemata conscribere toties domi suae studiosis praelectum, quam in Apulejum Madaurensem,


page 205, image: s205

nisi mendas veritus fuisset. Propterea dixi, feliciorem laborem, quod in commentariis infinita sunt, quae dici possunt, et loca depravata aut non intellecta citra reprehensionem transliuntur. Verbi gratia, Plinius lib. X. cap. XXIV. sic scribit de hirundinibus loquens: Cecina Volateranus equestris ordinis quadrigarum dominus comprehensas in urbem secum afferens, victoriae nuncias amicis mittebat, in eundem nidum remeantes illito victoriae colore. Hactenus Plinius. Mirum quid sibi velint ista duo vocabula, quadrigarum dominus. Raphael Volaterranus indubie sentiens locum vitiatum esse, legit, Quadrigariorum magister, nisi interpretationem esse dicere libet, ac quod hic de hirundinibus narratur ad belli tempora accommodat. Sic enim scribit: A Cenica Volaterranus equestris ordinis, Quadrigariorum magister, Pompejanarum partium tempore belli civilis, hirundines parvas e nidis Romae comprehensas nutriebat, quas postea nuncias belli mittebat amicis, ut Plinius refert. Haec Raphael Volaterranus. Caeterum nec mihi placet, Quadrigarum dominus. Frigidum autem sit, si quis equos alere elocareque solitum putet. Conjicio [note: Hirundines victoriae nunciae.] legendum, aurigatum nido vivas, hoc modo: Cecina Volaterranus equestris ordinis, aurigatum nido vivas comprehensas in urbem secum affe rens, victoriae nuncias amicis mittebat, in eundem nidum remeantes illito victoriae colore. Sensus est: Qvum ex Volaterris aurigatum, ob ludos


page 206, image: s206

videlicet Circenseis, Romam Cecina proficisceretur, hirundines vivas in aedibus amicorum in nido comprehensas secum ferebat, et factionis victricis illito colore remittebat ad amicos victoriam ejus diei Circensem significaturas. Nam hirundines in longinqvum bellum cujus incerta sit victoria, secum ferre, [note: Factiones Circenses.] ridiculum. Notum autem est, quatuor olim factiones extitisse, Russatorum, Albatorum, Prasinorum et Venetorum, quot sunt anni tempora, coloribus inter se distinetas, a quibus cognomina tracta sunt.

Felicis cujusdam aurigae Ruslati Plinius libro septimo capite LIV. meminit: Invenitur in actis, inquit, Felice Russato auriga elato, in rogum ejus unum e faventibus jecisse se. Et addit causam, Frivolum dictu, ne hoc gloriae artificis daretur, adversis studiis copia odorum corruptum criminantibus. Loquitur autem de odoramentis, quae inter cujusque factionis homines spargebantur.

[note: Aurigari.] Aurigandi verbo Svetonius utitur in Caligula. Hic non inverto verba Plinii, immo explico. Certe in tam corrupta scriptura non secus ac in deploratis aegrotis interdum sectionibus ac usturis opus est. Atque hic Commentator noster prorsus silet. Proferemus adhuc unum ac alterum locum. In Prooemio libri decimi octavi non longe a principio


page 207, image: s207

siclegitur: Quoniam tamen ipsa materia intus accendit. Haec verba nullo sensu dicuntur. Vetus exemplar habet, Aceedit. Hermolaus indicat potius Accendit scribendum, quam Accedit. Itaque verbum hoc receptum est in contextum. Ego dico reponendum esse Accedit, et pro intus legendum vitiis. Sic enim Plinius scripsit; Quoniam tamen ipsa materia vitiis accedit ad reputationem ejusdem parientis et noxia.

Vide quantum hactenus obstiterit unicum istud vocabulum vitiis in adverbium intus depravatum, quo minus multis jam seculis hic Plinii locus fuerit intellectus. Sim vero valde civilis, si hic Aquaeum imitatus petulanter Hermolaum virum modis omnibus incomparabilem incessam. Sequitur ibidem: Atque qvum in arbores exacuant, limentque cornua elephanti et duro saxo rhinocerotes, et utroque apri dentium sicas.

Scribendum primum, qvum arbore exacuant, s, litera ablata ac in praepositione expuncta. Nam sequitur, utroque, item auferendi casu. Deinde pro et duro reponendum, et Uri. Nam sic Murbacense exemplar, quod pridem penes me erat, manifeste continet. Ut sic legamus deinceps: Atque qvum arbore exacuant, limentque cornua elephanti et Vri, saxo rhinocerotes, et utroque apri dentium sicas. Parisiensis editio, quam epistola liminaris Beraldo vendicat, testatur


page 208, image: s208

legisse Longolium, et duro. Sed nos legendum contendimus, et Uri. Quis non alicubi labitur? Audi vero, quid Aquaeus hoc loco dicat: Legi, inquit, etiam potest scite sicca, hoc sensu: Qvum apri liment sicca dentium, ut sicca sit substantivum. Aliilegunt: utroque apri dentes siccas, ut sensus sit: Apri dentes exacuant in siccas arbores. Habes quod eligas, utere congruentiore sententia. Haec ille. Pulchrae me hercle expositiones et argutae. Longum autem esset tantum hujus prooemii vitia aperta adhuc narrare, quae sunt supra novem, verum non sinit hoc epistolaris angustia. Sic repurgato Plinio certi commentarii scribi possent. immo pluribus locis commentario minus autor egeret. Sed fungere tu labore hoc vere Herculeo. Augiaeque stabula repurga, alio in insidiis interim intento, sicubi in negotio fallare mendosa scriptura avocante meutem tuam, qui te mox contumeliose traducat. Enimvero fortasse putas ista animadversa Aquaeo. Nihil minus, adeo exercitatus est in lectione Piiniana, argutiam ejus scriptoris nusquam non assequens. Ego stipes qui subinde haesitem, nam hoc imperitiae temeritatique tribuit. An non argutum, quod Columellae verba exponens docentis aegrotum [note: Salivare.] pecus esse salivandum, docet nos salivare esse sanum facere. O si esset qui utriusque caput salivaret. Sed tamen ego nolim conspui. Nisi sit expositio figurata, nempe hysterologica,


page 209, image: s209

quod per unctionem eam sanitas consequatur. Quam pulchre vero mendosa [note: Sagiri.] loca LIX. capitis libro IX. transilit, praesertim eum, qui est in fine. At inter Sargos. Ibi debebat exponere, quaenam vox esset Sarges, Latina, Graeca, an Hebraica, tum quid significaret. Est hoc interpretari Plinium? Et tamen audet aliquoties addere: Hoc caput nihil habet fuscedinis, nihil habet nubili. Sed nimium te moror, Vir ornatissime, tametsi scio te libenter audisse locorum istorum germanam Plinii lectionem, ac mihi gratias habiturum. Quid Aquaeus facturus sit nescio. Nec de hoc sum solicitus. Porro nondum oblivio me coepit humanitatis tuae, qua me prosecutus es apud Augustam, opera Marci Virsungi in aedes Fuggerorum me perducens. Antonii domus quid splendoris non habet? Testudinata plerisque locis, et columnis marmoreis suffulta, quarum epistilia ad antiquitatis exemplar exculpta sunt. Quid de cubiculis amplis et ornatis dicam, quid de hypocaustis, quid de ambulacris, quid de ipso domini cubiculo longe cultissimo, tum ob deaurata laquearia, tum ob reliqvum ornatum et thalami ipsius non vulgarem elegantiam. Huic adhaeret sacellum divo Sebastiana sacrum cum subselliis ex preciosa materia faberrime factis. Omnia vero exornant insignes picturae intus et foris. Et tamen qvum exquisitissima


page 210, image: s210

sint cuncta, pleraque minimum luxus prae se ferunt, multum vero civilis nitoris atque frugalis munditiae. Raimundi illa domus altera paulo semotior quam est item plane regia, amoenissimum utrinque prospectum, in hortos habens, quorum alter aedibus cohaeret, alter interstite via publica, sed angusta separptur? quid plantarum nutrit Italia, quod domosticus hortus non habeat? quae tibi topiaria, quae pergulae, quae arbores, qui fontes fusilibus Deorum simulachris ornati? quale balineum ea aedium parte? Minus jam placebant Ludovici Galliarum Regis horti, quos olim Turonis et Blesis vidimus.

Postquam ascendimus, hypocausta latissima, aulas spaciosissimas sive cubicula conjuncta cum sumariis, sed ornatissima conspeximpus, respondentibus inter se ostiis in meditullio domus, [note: Lucae Cronb. picturae. Antiquitatis monumenta.] quibus de conclavi in conclave transitur. Hic passim vidimus exquisitissimas picturas ex Italia advectas, multas etiam Iconicas tabulas manu Lucae Cronburgii feliciter absolutas. Sed magis nos moverunt in superius coenaculum deductos tot ac tanta monumenta antiquitatis, ut vix ullo Italiae loco plura crediderim apud unum hominem reperiri.

Primum aerea contemplati sumus et fusilia. Quis illic veterum Deorum non saepe


page 211, image: s211

[note: Juppiter. Neptunus Mercurius Pallas.] nobis occurrebat? Juppitercum suo fulmine, Neptunus cum tridente, cum sacculo petasoque Mercurius, Pallas cum aegide, et erant, quos vix prae vetustate licebat agnoscere. Nomismata deinde suo loco jacebant. Aderat tantum unum illic simulachrum lapideum. [note: Circe.] Circe fuit, ea nuda recumbebat innixa dextro brachio, circum se in margine tabulae marmoreae varias bestias habens, et adhuc illa magica virga sua quendam in brutum convertebat, supereratque pars hominis non amplius quam dimidiata. In altero secretario quod saxeas tantum statuas continebat, [note: Diana. Apollo. Minerva. Venus Taurus Europam avehens Priapus Hortorum limites.] vidimus Dianam cum luna ac pharetra, vidimus Apollinem, Minervam, Venerem cum Cupidine, Taurum qui vehebat nudam puellam tensis brachiis auxilium implorantem, et obscoenium illum Deum pudenda sui parte prorsus impudentem, cui astabant effigies mulierum plenos phallis calathos gestantium. Apparebat hortorum limites fuisse. Mirum vero potuisse ista tot saeculis uspiam integra conservari. Fragmenta [note: Somnus Deus. Bacchus.] statuarum vix numerare erat. Placebat nobis Somni Dei caput clausos habens oculos, et papavere revinctum. Bacchi capita multa arguebant serta ex racemis et pampinis. Quaedam Colosseam ferme corporum magnitudinem prae se ferebant.



page 212, image: s212

Narrabatur vero nobis extoto propemodum orbe convecta fuisse ea vetustatis monumenta, praecipue tamen ex Graecia atque Sicilia. Adeo nullius sumptus Raimundum poenitet ob amorem, quem literarum minime expers erga antiquitatem gerit, modo possit talibus rebus potiri. Id quod vere nobilem et generosum hominis animum ostendit. Sed de his plus satis. Edidimus opusculum rerum Germanicarum [note: Cicer. de Gloria, et de Vita Beata. Ovidii Medaea. Fontianus Poeta.] inscriptum Caesari Ferdinando. Expectamus aliquid veterum librorum a te. Ciceronem de gloria, Eundem de Vita beata, quasdam ejusdem orationes hactenus non visas. Medaeam Ovidii Fontianum Poetam, qui provincias Romanas eleganti carmine descripserit, nisi tanto thesauro solus frui vis. An fabulam narravit ille noster? Bene vale Vir eximie. Selestadii, quinto Nonas Martias, Anno M. D. XXXI.

EPIST. LI. Parrhisios. Lod. Vives G. Budaeo V. C. S.

[note: De vita et studiis recte instituendis.] EPistolam tuam accepi, qua communicas mecum de eo, quod super est, vitae tempore collocando. Ego vero, mi Budaee, et eum te esse compertum habeo, qui vitae tuae rationes probe et sapienter habeas descriptas, et me eum, qui consilium tali viro dare non sim idoneus, sive aetatem spectem, sive ingenium atque eruditionem,


page 213, image: s213

sive prudentiam ac rerum usum. Itaque scripsisse te potius ut commentatione illa tu ipse tecum, quid agendum esset, consultares, vel ut apertius animum et voluntatem erga me tuam testificarere, qui me velut ad intimas et gravissimas deliberationes admitteres de summa rerum, quacunque id mente feceris, indubie optima et cumprimis benevola. Ego partes ejus personae sustinebo, quam ipse mihi imponis. Leve fuerit tantulae chartae dispendium, et erit alioqui, si non aliarum, hujus certae epistolae argumentum. Quemadmodum in re et publica et familiari usu evenire cernimus, ut qui summae rerum praesunt, indigeant aliotum ministerio ad functiones suas obeundas, ita et animus noster, Dux atque imperator vitae mortalium, famulatu eget corporis quamdiu eo continetur. Nec enim vel res in natura abditas penetrare et assequi, et veritatis lucem exculpere atque intueri, nec consilium expedire ulla prorsum ratione valeas, nisi ad haec opera instrumentorum corporis obsequens sese praebeat ingenii facultatibus. Corpus hoc vel desvetudine fit immorigerum et refractrarium, ocio luxurians feroxque, vel morbo aut senio, qui et morbus est, amittit vires. Jam olim audio te a Philologiae tuae castris abesse non sine ingenti desiderio militiae tibi adeo charae jucundaeque. Inde enim te et valetudinis


page 214, image: s214

tuae et rei familiaris abstraxit cura. Equidem [gap: Greek word(s)], ut ipse dicis, et plane [gap: Greek word(s)] existimo esse eam vitam, quae absque ingenii cultu traducitur. Sed illud est vicissim cavendum, ne, dum ingenium excolis, amittas corpus. Quo circa ita sentio faciundum, ut ingenio isti tuo sive emansori sive justa de causa exautorato molliter manum injicias, et reducas illud in castra Philologiae, atque ex diutina dissvetudine muneri cuipiam adhibeas militari, sed levi initio et modicae operae.

Id si strenue exequitur citra noxam ullam roboris ac virium, sinito illud ad pristinam militiam vel continenter reverti, vel per intervalla. Quam militiam animus tuus non sine ingenti alacritate capesset, natura sua ejusmodi exercitationum amans, nisi falsas conjecturas de illo accepi ex multis, quae varie edidit documenta. Quod si aetas et labores anteacti multum de ardore illo et acrimonia veteri detraxerint, manere tamen in militia possit sine luculento sui detrimento, adjuvet rem militarem, si non lacertis et robore, at saltem consilio atque admonitionibus, quas longus rerum usus et tot bellis merita stipendia facile suppeditabunt. Sin vero causificari coeperit morbum sonticum aut adversam valetudinem, et voluntati non sufficiat


page 215, image: s215

corpus, et domum respectare institerit, impetret sane missionem justam et honoratam velut emetitis legitimo tempore et numero stipendiis. In quo audiendus erit monitor ille Horatianus: solve sinescentem maturus eqvum. Satius est ut liber et solutus ambulet pro arbitratu suo, quo volet, sine imperio, sine sacramento et signis, quam ut mediocribus bellicis muniis succumbat continuo, nec ea possit edere opera, quae expectationi hominum satisfacerent, conferentium pristinam militarem laudem cum factis. praesentibus. Neque vero erit omnino inutilis votis et authoritate nominis: et vel sedens domi consuletur ab armato milite, ut Pontius Herennius pater Samnitici Imperatoris. Profecto qvum humana omnia, tum ea potissimum, quae ad publicas utilitates elaborantur, peculiari quodam nutu providentiae regi arbitror. Si vires ad agendum tribuit, interpretare praecipi tibi ut agas: sin adimit, pro explorato sit non esse illi cordi, ut ad opus accedas, et ocium tibi indici. Mandabitur alteri, quam tu eras obiturus provinciam. Haec Christi sunt universa, cujus nos nihil aliud, quam ministri sumus. Cui opus assignatur, eidem et operi vires pares: ut qui Princeps arcem delegat tuendam, hic etiam praesidium conveniens prospicit.

Hujus rei dilucide admonemur in talentis,


page 216, image: s216

quae Dominus servis concredidit ad negociationem. Neque ego haec usurpo verbis solum in consiliis amicis dandis, sed de hac ipsa cogitatione in adversa mea valetudine solatium sumo, qvum pituitae infestatione et gravedine capitis subinde repetente ab studiis, quae mihi multo omnium charissima sunt, invitus et gemens divellor. Uxoris et liberorum quam curam gesseris, puto nemini ignotum esse, nisi si quis te nec novit de nomine: et facis pro viro non solum sapiente, sed pio etiam, quique praeceptorum meministi Pauli Apostoli. Sed hactenus tamen habenda ilsorum ratio, ne quid eis patiaris deesse sive ad victum et cultum, seu ad honestam et te dignam educationem. Ut vero illi per laborem tuum deliciis et omni voluptatum genere sese expleant, et opibus ac copia rerum omnium ad sastum atque ad arrogantiam abundent, nullo penitus modo vel procurare debes vel optare. Quid enim minus congruit iis praeceptis aevi hujus transigendi, quae ipse et legisti plurima et scripsisti permulta? Haec est animi mei sententia, in qua [gap: Greek word(s)], gaudebo: [gap: Greek word(s)] magnam habebo gratiam, non in hisce tantum, quae sunt a nobis quodam modo [gap: Greek word(s)], (neque enim tibi consilium hoc meum est opus) verum etiam in seriis, velut in libris meis de disciplinis,


page 217, image: s217

et aliis, si quos meos vacavit inspicere. Uxorem tibi convaluisse gratulor. Illi salutem ex me dices plurimam. Opto vobis fausta omnia et felicia. Brugis Cal. Septemb. 1532.

EPIST. LII. Parrhisios aut Martianum ejus. Lodovicus Vives S. D. GV. Budaeo V. CL.

[note: Ejusdem argumenti] BInas tuas literas accepi eodem fere argumento, quibus ternis meis respondes. Quanquam multi sunt loci in meis, quos noluissem tacitos dimisisses, de quibus, qvum vacaverit, aliquid dices. Utraeque literae tuae datae sunt ex Martiano: priores postridie Calendas Januar. posteriores postridie Calendas Februar. Haec ita exacte addo, quoniam scire cupis, an mihi sint redditae. Mira est enira negligentia ne an improbitas in reddendis literis an utrumque, qvum ut sero perferantur et resignatae, quales mihi videntur fuisse alterae tuae, ut meae istic fuerunt. Bene habet, quod nihil scribimus, quod si proferatur et evulgetur, doleamus, [gap: Greek word(s)]. Video te moleste ferre, succensere etiam nobis, quod te seu tua potius ex umbra ista in lucem atque apertum proferri velimus, idque curemus; quin etsi quid apud te amicorum tuorum valet authoritas,


page 218, image: s218

illud me usque adeo perfecturum confido, ut pro perfecto multis exoptantibus jam promiserim. Tu hic videris, an eo magis mihi succensere constitueris, quod tantum mihi tuis in rebus licere permiserim, an fidem promissumque hominis tibi amicissimi praestandum per te censeas. Ego quando in hunc locum progressus sum, ex quo regredi sine pudore vix possum, flagitator ero tibi non molestus quidem, sed tam assiduus et acer, ut si nihil nostrae amicitiae, huic certe diligentiae aliquid tribuendum habeas et tunc causatius fidem [gap: Greek word(s)] implorare possis. Causificationes tuas omnes accipio Qui possum enim non probare, quicquid a summo illo Budaeo, cujus ingenium moresque singulariter admiror et colo, profectum est? Sed istis tuis omnibus excusationbus atque adeo recusationibus illum unum versum possem querulus occinere,

Causando nostros in longum ducis amores:

tum et id, quod ad Architam Plato scipsit, Non nobis solis nati sumus. Non possum me continere, quin seposito paulisper fulgore tuae authoritatis audeam inspicere atque inquirere in tuas istas causificationes. Et quia credo exemplum epistolae ad me tuae penes te remansisse, non repetam tua verba: Luculenta illa argumenta, quae brevi tanquam rationem ocii tui daturus es mundo, ego magnifica et praeclara opera suturum interpretatus


page 219, image: s219

sum, in qua sententia persisto, et id quamlibet dissimiles fore credo et spero. Tu vero quid inquis, si de altissimo meo et gratissimo posthac ocio futuro intelligam? Ista, mi Budae, non erunt documenta, et ea, ut tute polliceris, luculenta, qvum tibi intus omnia more et modo Aspendii Cytharoedi. Qui potes Italos, Hispanos, Germanos, Danos, Pannonios, Britannos? qui potes vel tuos istos Gallos, etiam Parrhisienses Transpontanos docuisse, te in ocio jam esse, nisi partus, indicia, monumenta ocii viderint? Quae istarum gentium et nationum te in ocio fuisse aliquando nosset, si annotationes, si de asse non conspexisset? Ego et amici alii tui sciemus quidem semper, quid agas, ociosusne sis an negociosus: exteris hominibus, et ad quos nihil praeter nomen et gloria tua permanavit, istud declarari non poterit, nisi iis rebus, quae sunt argumenta ocii, quae qvum daturum te promiseris, et eadem luculenta, vide quid aliud futura sint, quam quae ego conjeci? acute scilicet solem exsplendore. Nam quod quereris tibi [note: Cessare.] per nos cessare ne in secessu quidem licere: quid tu appelles cessare nescio, an illud quod tribuit Epicurus suis Diis? qui nihil habent ipsi negotii, neque alteri exhibent. Ne vivere quidem ut puto, velis, si aliud in vita facturus non sis. [note: Otium. [gap: Greek word(s)]] Cessare ego judico extra aulicos et urbanos tumultus, extra molestas curas secum habitare,


page 220, image: s220

legere, scribere et sibi et aliis, hoc video Ciceronem appellasse feriatum esse et cessare et agere ocia et nihil agere: et Graeci genus hoc exercitamenti dixerunt [gap: Greek word(s)], quod tu tibi odiosum negotium esse dicis, et facere delicias te negas. Quae possunt esse majores istis tuis tam delicatulis recusationibus? At judicium reformidas, quod? cujus hominis? tu non nosti te? an ignoras summum te tribunal literarium obtinere, quod de reliquis omnibus cognoscit, nullum de ipso? ad te ab aliis provocatur, a te vero ad quem? censor es, cui de moribus et ingeniis nostrum omnium permissa est cognitio et potestas, de tuis nemini. Nam quod satisfecisse publicae expectationi te dicis duabus aerumnis exantlatis, satisfecisses forte, si vel aerumnae fuissent leves vel parum strenue in ea re gessisses te. Nunc tam strenua tua opera in re tam ardua animos hominum incitat ad requirendas et efflagitandas abs te alias complures. Quot putes fuisse alios Herculi labores subeundos, si diutius vixisset? ita fert rerum ipsarum natura, ut ignavi segnes, inertes missionem continuo accipiant etiam voluntario oblatam: fortes, seduli, industrii, strenui semper fere in officio retineantur, quin et post missionem subinde revocentur ad munia. Sarcinas tuas per nos et componere tibi et disponere licebit, et respirare, et colligere te velut in tempestate jactatum et exagitatum.


page 221, image: s221

De stylo purgando et exacuendo talem excusationem quem putas accepturum, qui epistolas ipse videat tuas? quae videlicet satis ostendunt stylum tuum rubiginosum et situ nimio marcidum consumptumque esse. De quadriennii vocatione obsecro taceas, ne tibi fraudi sit, quod injussu potestatis literariae consensusque eruditorum publici, qui est exercitus philologiae Imperator, a signis abscetreris. Quo tempore ne abfuisse videaris, sed internus operi alicui magno et laborioso fuisse, fac nunc aliquid, quod nemo credat minore tempore, quam quadriennio fieri potuisse. Jus trium liberorum allegas, quod multum valuit in antiquo Latio? at in hoc novo Latio et Hellade plus valet jus trium librorum et valet quidem ut interquiescere liceat, ac rem familiarem revisere et curare, sed ut interim ad munera redeas, nec piger cessatorque in Repub. fias. Erasmus noster ne triginta quidem librorum jus sibi adjumento esse vult, quo minus et Magistratus gerat et reliqua munia obeat. De me nihil est adhuc quod queri quisquam possit. Nondum serus sum ad edendum: veniet et mea tempestivitas. Quod si ne tum quidem parere potuero, satis fuerit tanquam obstetricem vos ad pariendum hortari, incitare, et ut enitamini juvare. De his hactenus. Jam de Pandectis et obnunciatore illo tuo, propemodum intelligo


page 222, image: s222

de quo loquaris sene, cui totae tres anticifrae non suffecerint. Erasmus mihi dixit, doctissimum quemque ex Germania esse illi eam ob rem infestum, nec dignus est, cui tu irascaris. Non deerit, qui ei pro te respondeat, si modo responsum potest ejusmodi verbis inveniri aptius silentio. Quod si ipse contra eloquentiam bellum suscepit, nemini verendum est, ne regina illa rerum violatam suam majestatem inultam esse patiatur, cui etiam fortissima saepe cesserunt arma. Quocirca in moerore non sum, quod mihi de funere eloquentiae dixeris, cui me jampridem dedi devovique totum, quam placida illa et approbante, tuum tuique similium esto judicium: sed devovi tamen. Verumenimvero mortalis eloquentia non est, quae vivet et vigebit quamdiu homines erunt: et si hi omnes intereant, inter coelestes illos montes ver sabitur omnibus chara, omnibus jucunda. Proinde nec aliquid augurium et occentus obscaenae illius oscinis, quam malus ille vidit augur, reprimere et retardare de incepto debet opere. Avis enim ea est, cui nulla est in eloquentiae auspiciis fides. Sed de hac re forlan alias prolixius. Erasmus resalutat te, non scribit, quoniam tuae nunc sunt scribendi vices. Epistolae illae ad eum tuae, quae sunt in principio hujus novae farraginis, me nunc, qvum eas attentius et consideratius lego relegoque, usque adeo non aliqua in re offendunt, ut mirifice


page 223, image: s223

me oblectent. In eandem sententiam eundemque affectum adductus est et Erasmus ipse. Quocirca si quid unquam ad te de illis scripsi, ignosce quaeso mihi, qui tunc parum attentus eas percurreram. Sit tibi felix prosperumque quod in Martianum tuum demigrasti. Vicus, ut existimo, fiet celebrior excultiorque praesentia tua, et omnia in tua villa melius curabuntur te spectatore. Vetus est Catonis illud, Frons occipitio prior est. Vetustius et illud Lybici cujusdam apud Aristotelem: Optimus agro fimus Domini vestigia. [gap: Greek word(s)]. Haec ad priorem tuam epistolam seu ad utramque potius. Quid enim aliud est in posteriore? sed ad hanc quoque paucula respondebo, qvum vacabit. Tu interea hanc ita accipias velim, ut putes responsionem esse utriusque tuae. Si quid addidero, corollarium acceptum mihi referes, non pro solutione computabis debiti. Vale Lovanii Nonis Martii. Saluta meis verbis amicos, quos soles. Hic Hermannus Phrysius juvenis amoeno ingenio et eruditione neutiquam vulgari tui est studiosissimus, precatusque est me, ut se tibi commendarem. Id ego facio, nec dubito, quin sit tibi suis dotibus brevi commendatissimus: quas dotes commemorare me necesse non est, tu eas continuo nosces.



page 224, image: s224

EPIST. LIII. Selestadium. AEgidius Tschudus CL. atque Doctiss. V. Beato Rhenano S. D.

HIs redditae sunt mihi literae tuae, vir humanissime, una cum libello gestorum Ariminii: sed cum primas accepissem, non potui mox respondere, impeditus Gallica legatione, quae et quadrimestri tempore in Gallia me retinuit. Reversus autem, ne deessem amico, volui brevibus respondere, quid mihi in quibusdam locorum et populorum nominibus videretur. Et principio quidem, cum tibi [note: Lentienses.] videatur Lentienses non esse Lintzgoios juxta lacum Podamicum habitantes, sed magis eos, qui habitant circa oppidum Lentzkirch, magis mihi tua, quam mea arridet opinio, atque ob id libens cedo. Deinde cum scribas, [note: Germani cur sic dicti.] me nimium tribuere Straboni viro Graeco et externo, quando ille dicit, Germanos sic dictos, quod fratres fuerint Gallorum ob morum conformitatem etc. Referam quid me moverit ad credendum huic Graeco autori externoque [note: Strabonis diligentia.] viro, Primo, Strabo diligentius conscripsit Alpes, Alpinas gentes, Rheni ortum, lacum Podamicum, Hel vetiorum, Rhaetorum, Vindelicorum, Gallorum, Germanorum, Italorum, atque aliorum populorum regiones, quam ullus fecerit Latinus autor, diligentissime singulorum populorum loca et situs commonstrans,


page 225, image: s225

non quod sua persona has regiones omnes lustravit, sed Germani quidam et Galli haec omnia sibi suppeditaverunt, aut certe ingeniosi quidam milites, qui bellorum occasione omnes istas lustrarunt regiones. Vide quaeso, quam oscitanter Caesar describat ortum Rheni, et cursum ejus negligens, et Rhaetos apud quos oritur, et lacum Podamicum quem efficit. Tacitus quoque et Ptolemaeus nullam faciunt memionem de hoc lacu: et Mela obiter meminit nominis ejus. At Strabo diligenter eum describit, referens etiam qui populi et regiones ad illum usque pertingant. Si ergo vir ille in minutis his disquirendis tam diligens fuit, quis dubitet eum non diligentiorem fuisse in inquisitione magni illius Germanorum nominis? Et hic quidem nihil ex cerebro suo, sed quod alii experti viri ei suggesserunt, hoc scripsit. Commendanda est igitur hujus Graeci viri diligentia, et magnis praeconiis extollenda, et nequaquam tantus autor contemnendus, quod longe a nobis dissitus fuit. Si in minutis rebus verax deprehenditur, ut jam indicavimus, quis non credat ei in majoribus, praesertim in his quae de Germanorum scripsit [note: Tacitus notatus.] nomine? Vixit quidem ante Tacitum, et ob id verisimiliora sunt verba ejus quam Taciti, qui scribit nomen Germaniae vocabulum esse recens, etiam cum Caesar et alii quam plures longe ante eum mentionem fecerint Germanorum.


page 226, image: s226

Quin et Livius indicat se reperisse apud antiquos autores, tempore Tarquinii Prisci, Germanos in Italiam profectos etc. Unde igitur est, ut Tacitus ex Germania novum faciat nomen, nisi quod somnium capitis sui scribit, sicut et de origine Judaeorum et veneratione Christianorum similia prodidit somnia? Ob id Tertullianus in Apologetico capit. 16. eum reprehendit, vocatque rabulam mendacem, id quod Straboni ob antiquis autoribus nunquam factum legimus. Verisimile igitur videtur esse id, quod scribit de Germanis, nempe eos a Gallis Germanice loquentibus vocatos fratres, qui usus apud Helvetios quoque hodie invenitur. Et cum postea Romani Galliam obtinuissent, didicerunt a Gallis nomen illud, transtuleruntque in linguam suam, et vocaverunt fratres illos, Germanos.

Deinde Tacitus non aperte dicit neque interpretatus est, nomen Germaniae esse Germanicum vocabulum, ut sit idem quod garman, id est totus vir, cum alioquin Germanica vocabula verterit in linguam Latinam, qualia sunt, brecht, herd, pfriem etc. Quare igitur et praecipuum vocabulum Germanicae nationis non vertit in latinam linguam, si est Germanicum? Notata fuisset proinde in majoribus nostris magna ambitio et praesumptio, si sese hoc ambitioso nomine reliquis nationibus praetulissent, denominassentque Garman. Addo et


page 227, image: s227

istud, vocabulum ipsum Germaniae non sic omnino fuisse extinctum in Germania, si fuisset vox Germanica, potissimum cum fuerit summum et praecipuum vocabulum hujus gentis, posteaquam particularium gentium nomina non sint apud vulgares homines obliterata, qualia sunt Phrisii Friesen, Svevi Schvvaben, Saxones Saxen, et alia quaedam, et tamen populi isti solum membra fuerunt totius Germanica nationis, sed retinuerunt in vulgari lingua nomina sua antiqua, etiam cum illa nihil significent in Germanica lingua.

Quid igitur accidit, ut interciderit summum Germaniae nomen, si fuit compositum ex dictionibus Germanicis significativis, nempe ex gar et man? Et certe nullus hodie in Germania invenitur populus, qui in ipsa Germanica lingua nomen retinuerit Germaniae, sed solum apud Latinos invenitur, hanc nationem Germaniam vocatam.

Tertio dicit Tacitus, quod a seipsis invento nomine Germani vocarentur: et quidem haec verba Strabonis sententiam nonnihil confirmant, et non enervant, cum in hunc usque diem hujus nationis consvetudo sit, a majoribus veluti per manus tradita, ut sese in bellis fratres compellent, ita ut etiam duces exercitus, quando milites alloqvuntur, eos fratres vocent, quos Romani olim commilitones appellaverunt, et aliae nationes


page 228, image: s228

more quoque suo vocant. Nam qvum Romani olim tubis aut tympanis milites ad vigiliam adhortabantur, vel aliud quippiam intimare satagebant, dicebant. Audite populi, vel commilitiones. Galli vero clamant, O compagnoni, id est, heus socii: et Helvetii sic, Also ihr Herrn/ id est, heus ô domini: alii autem populi suos acclamant more suo. At Germani ab antiquo milites suos sic acclamant: Also ihr Brüder/ hoc est, heus ô fratres: unde procul dubio ab exteris nationibus et ante multa tempora illis datum est Germaniae nomen. Et hic quidem mos est Helvetiorum, ut Germaniae populos fratres vocitent. Consonat quoque sententiae Strabonis, quod Romani vocabulum Germanorum populorum semper acceperunt pro fratribus. Vel ejus Paterculus lib. 2. ubi mentionem facit de execratione, quae Consulibus Lepido et Planco triumphantibus fiebat, quorum fratres proscripti erant, ait illis acclamatum, De Germanis, non de Gallis, duo triumphant Consules: ubi Ioqvuntur obscure de fratribus Consulum, et per jocum incessunt Consules ipsos, perinde quasi Germanorum populorum victores fecerint triumphum. Si itaque vox Germanus, fuisset vocabulum Teutonicum German, minime quadrasset huic joco. Dicit proinde Tacitus: Germaniam frugiferarum arborum esse impatientem. Et quidem fieri potest quod suo tempore


page 229, image: s229

nulla talis arbor in ea plantata fuerit, nihilominus terra ipsa semper fuit et est hodie in multis locis frugifera feraxque vini, ut in Franconia, juxta Neccarum, et alibi. Cum itaque proprios antiquos autores non habeamus qui Germaniam ipsam descripserint, sed confugere oporteat ad exteros, Latinos et Graecos, videtur mihi Strabo omnibus praeferendus, qui diligentius caeteris quaeque investigavit.

[note: Aventin. notatur.] Joannes Aventinus, qui Bavariae antiquitates descripsit, et vetusta nomina diligenter, elucidavit, in hoc uno mihi non satisfacit, [note: Augusta Vindelic. Vindelici ad Iacum Podam.] quando scribit Augustam Vindelicorum non esse eam quae hodie locatur prope Licum, quodque Vindelici citra Licum versus lacum Podamicum nihil dominii habuerint, sed juxta Ptolemaei sententiam habitarint inter Licum et AEnum, id quod omnino est contra sententiam Strabonis, qui scribit Vindelicos attigisse lacum Podamicum. Facile quidem assentior, tempore Ptolemaei et ante, Vindelicorum tractum inter lacum Podamicum et Licum, jam Rhaetorum regionibus assignatum, et omnes has regiones in unam redactas provinciam: sicut et apud Helvetios postquam intercidit nomen ipsorum, pars quaedam Sequanorum [note: Aventic.] provinciae fuit asscripta (Nam Ptolemaeus ponit Aventicum inter Sequanos, quod tamen tempore Taciti Helvetiorum metropolis fuisse scribitur) et pars alia


page 230, image: s230

fuit Rhaetiae adjuncta, sed quae postea Alemannis una cum memoratis Vindelicis, qui sedem habuerunt inter Licum et lacum Podamicum, sese obligavit. Quod vero Aventinus illam terrae portionem contra Strabonis mentem dicit perpetuam Rhaetiam fuisse, et Augustam in ea sitam, Augustam Rhaetorum vult esse, statuens interim juxta amnem Iseram aliam Augustam Vindelicorum, nullo fulciri potest autore. Hoc enim pacto liceret arguere ex Ptolemaeo, Aventicum nunquam Helvetiorum fuisse, sed Cannodurum tantum et Forum Julii, juxta Rhenum atque intra Helvetiorum limites sita: sic enim Ptolemaei tempora locata deprehenduntur. At ex Antonini itineratio facile probatur, hanc eandem Augustam, quae juxta Licum collocatur, Augustam esse Vindelicorum, quae et illo tempore adhuc habuit nomen Vindelicorum, non obstante quod citra Licum in provincia Rhaetorum sita esset. Nam erant adhuc illius regionis habitatores Vindelici, etiamsi Rhaeticae provinciae accenserentur. Ponit proinde Antoninus duo itinera, unum a ponte AEni Isinisca 20. M. p. Ambre 32. M. p. Augusta Vindelicorum 27. Aliud a Blodoro Quintianis 24. M. p. Augustis 20. Regio 24. Abusnia 20. Vallato 18. Summuntorio 16. Augusta Vindelicum 20. M. p. Deseribit quoque itinera quaedam, quae ab Augusta Vindelicum ultra progrediuntur,


page 231, image: s231

unde facile conjici, imo inferri potest, Augustam ipsam non juxta Iseram, sed juxta Licum sitam. Vale.

EPIST. LIV. S. Galli. Henr. Bullingerus Joach. Vadiano gratiam et pacem a Domino.

PUdet pigetque me mei, Vir honorande, qui in te optime de me meritum tam sum ingratus, ut tu cogaris tertio jam idem a me postulare. Sed per Christum te oro id delicti mihi condones. Negotiis enim supra quam dici possit obrutus sum. Excuduntur jam secundo Comment. mei in Acta. Scribo interim et in Ephesios Pauli, scripsi in Galatas, scripturus porro sum (si Dominus dederit gratiam) in Philip. et Coloss. ante proximas [note: D. Amb. liber de Sacram. et Eucharistia.] nundinas Francofordienses etc. De libris Ambrosii id sentio, quod tu, stupidos hos nequaquam esse authoris optimi et judicii emunctissimi foeturam. Stilus enim non congruit cum aliis Ambrosii operibus. Deinde longe aliam rationem sequitur in exponenda ratione Sacramentorum in iis libris, qui absque controversia sui sunt, quam in his sequatur. Confer tu modo illa, quae in his de Eucharistia scribit cum illis, quae leguntur 2. Officio libro capite 28. et in 1.


page 232, image: s232

ad Corinth. cap. 11. et videbis quam sibi sit dissimilis. Praeterea omnia in his libris sunt frigidius tractata quam Ambrosii ferat acumen et diligentia. Erasmus suo more dissimulat et oculit suum judicium. Non enim horum librorum vel verbo meminit. Rejecit tamen in postremum tomum, ut non dubitem illum sentire magonis cujuspiam illud esse opus. Noluit tamen censura sua notare illos libros subdolus, [note: Bertram. Presbyter.] ne fortassis crederetur cultor esse nostrae de Sacramentis sententiae, qui scilicet non nisi duo aut ad summum tria confitemur. Caeterum quomodo Bertramus istis libris usus sit, non nescis. Vixit is Caroli II. cognomento Calvi temporibus. Valebis optime 7. Julii, an. 1535.

EPIST. LV. S. Galli. Bullingerus Vadiano CL. Cos.

[note: Honorii Imp. sepulchrum.] ANno Domini M D. XLIV. pridie Nonas Februarii et fossoribus, qui fulciendis fundamentis terram effodiunt, novae basilicae S. Petri a Julio inchoatae haud longe a mole quadam rotunda, ubi mausoleum fuisse Honorii Caesaris nonnulli putant, nunc vero in Sacrarii usum cessit, repertum est sepulchrum marmoreum, cujus operculum et ipsum marmoreum longum erat pedes X. latum VI. altum unum et dimidium. Vas ipsum cujusdam amplitudinis


page 233, image: s233

foris quadratum, intus obtusos habebat angulos. Sublato operculo reperta sunt ossa duorum cadaverum, quorum alterum fuisse [note: Mariae Stilicon. eadaver. Thermam. Stilicon. cadaver.] Mariaae sponsae Honorii, filiae Fla. Stilichonis ex certis indiciis colligitur: alterum quoque Thermantiae ejusdem Honorii sponsae, et ejusdem Stilichonis filiae fuisse creditur. Quarum utrasque virgines defunctas Historici tradunt, et regio habitu simul cum dotibus sponsalibus conditas esse ex iis ornamentis, quae apud ipsas inventa fuerunt, constat. Erant autem haec cadavera palliis aureis involuta, ipsaeque calvariae aureis cinctae diadematibus. Fila vero palliorum vetustate computruerant: externi vero limbi ipsaque diademate ex auro ductili constabant. Quare ex iis aurum conservatum est. Ossa adhuc cohaerentia simul cum vestibus statim ad attactum sensumque aeris abierunt in pulverem. Aurum ex vestibus collectum et purgatum ponderabat libras circiter LXXX. In pectore alterius massa racemi specie dependebat, composita ex auro, adamante, smaragdo, atque aliis gemmis. Apposita erant et vasa aliquot perforata forma clepsidrarum odoris gratia concinnata. Margaritae grandiusculae LIII. sed squalore sic erant confectae ut digitis dissiparentur. Anuli aurei plures C. quibus maxime gemmae per orbem atque circumferentiam erant insertae, jaspides, carbunculi, adamantes, et reliqua. Cochlea aliquot


page 234, image: s234

aurea, calamistra aurea, sitella quaedam argentea, mirabilis artificii vasa aliquot cristallina, vas quoddam sine concha ex Achate lapide. Item ornamentum quoddam panis fere specie, constans ex duabus gemmis, quarum altera Cornelius erat, altera Topazius: quas connectebat circulus sive zona aurea variis gemmis distincta atque ornata. In lapidum superficie utrimque insculpta funere nomina, hoc fere modo:

Delatae sunt mox omnia in Palatium vicinum ad Pont. Max. ubi nunc asservantur

[gap: illustration (inscription: HONORI MARIA/ STILICHO/ VIVATIS)]

In altero latere eadem legebantur Honorii ac Stilichonis, atque etiam haec nomina Thermantia Serena.

URSPERGENSIS in Chronicis:

Stilico Comes erat de perfida et dolosa gente Vvandalorum natus. Idem socer erat Honorii. Cujus duae filiae Maria et Hermantia, altera post alteram Principi Honorio desponsa sunt, sed utraeque virgines obierunt, etc.



page 235, image: s235

EPIST. LVI. S. Galli. Bullingerus Vadiano gratiam ac pacem a Domino.

QVae de reperto Mausoleo nuper ad te dedi, interim multo certius accepi ab iis, qui viderunt. Transierunt enim hac superioribus Paschalibus feriis duo viri eruditissimi, cives et Canonici Brugenses, ex animo Christo et veritati faventes: qui circa Martii principium adhuc Romae fuerant. Ex eorum indiciis et expositione haec, quae hic mitto, ut tibi gratificarer, conscripsi. Haeserunt aliquot apud nos diebus, conferentes nobiscum de rebus literariis et religionis. Repararunt fasces ex itinere miros, ac nos illos amicis colloquiis atque conviviis refocillavimus, etc. Aprilis 19. An. 1544.

EPIST. LVII. Parisios. Joan. Auratus ad Robertum Stephanum Typographum nobilissimum.

[note: Typogr. Stephan. praedicatio.] INter tot, hac aetate belle qui typis
Cudunt minutulis libros,
Primas, Roberte Stephane, tu parteis tenes,
Reclamitante nemine.
Seu quis requirat literae elegantiam,
Caesis in aes e formulis
In plumbeas abire jussam tesseras,
Vulcania juvante vi.


page 236, image: s236

Seu linearum nobilem symmetriam,
Oculos quod acreis plurimum
Juvet legentum, haud indecenter omnibus
Suum tenentibus locum.
Versus spatiolis rite distinguentibus,
Parvis perinde ut areis,
Quas hinc et inde, susque deque continent,
Cohibentque certi margines.
Seu quis (quod ad rem pertinet vel maxime,
Quam quaerimus) solertiam,
Ac diligentiam sagacem postuiet
In eluendis omnium
Naevis librorum. ne qua labes sordium
Doctorum operibus insidens
Obstaculo sit imperitioribus,
Doctisque bilem conciat.
Inusitatam ô hominis erga litteras
[Humaniores quas vocant]
Propensionem mentis, ô animum viri
Nullo silendum tempore,
Seu sit superstes, seu fuisse Dii velint:
Solerte qui cura libros
Excudit expolitque tanta. nec sinit
Circumsideri erroribus,
[note: Barbari es superiorum seculorum.] Aut occupari: crassa quos inscitia,
Et obsoleta spurcitas
Linguae profudit antelapsis seculis
Tum cum nitor sub pedibus et
Sermonis apparatus esset (pro nefas)
Simul omnis eruditio:


page 237, image: s237

Expulsa terris quae per hominum inertiam
Humana corda fugerat.
Gentes ut execrata quondam ferreas,
Post aurea atque argentea
Peracta secla, dicitur novissima
Liquisse praepeti pede
Astraea terras, quam Pudor et Integritas
Recti bonique praesides
Sunt in secutae, non reversurae, nisi
Criminibus indicta fuga.
Sic effugarat, quicquid in terris erat
Tunc litteraturae bonae
AEtas parentum rustica atque inelegans,
Cum dira labes haec statim
[note: Veterum scriptorum corrupte la et depravatio.] Veterum occupavit expolitas schedulas
Unde, nisi ab ignorantia
Profecta? Caeterum lues haec denique
Vires eundo sic malas
Collegit, ut sincera nulla pagina
Ad nos dein pervenerit.
Cunctis dolendum quod foret nunc posteris:
Queis haud inoffense datur,
Nec sine labore plurimo ire per libros:
AEras reliquit quos prior
Mutilos, adesos, saucios, interlitos,
Et ulcerosos undique,
Mentisque totidem pene, quot vocabulis
Turpem scatentes in modum.
Quae non parum vel eruditioribus
Nunc exhibent negocii,


page 238, image: s238

Illas quotidie acriter pugnantibus
Loco movere non suo.
[note: Roberti Stephani Typogr. laus.] At ô tuarum possit hac in parte quis
Laudum invenire terminum?
Cui tanta se monimenta debent, atque tot:
Quae prisca gens mortalium
Licet aedidisset, nunc forent ut inaedita
Ni per laborem plurimum
Redintegrasses tu resuscitans ea,
Prope dixerim, intermortua
Roberte literariae rei salus.
Non ut columnis pluribus
Inniterentur tecta. praetereuntium
Quod vertat in se lumina.
Non ut renidens tibi lacunar in domo
Fulgore verberet solum
Imaginosum. Non enim tu arti tuae
Statuis avare et sordide
Precium: leveis quod sacculos exhauriat
Scholasticorum pauperum:
Tuam frequentant qui tabernam plurimi
Plenam bonarum mercium:
Emptos ut illinc quam licet parvo libros,
Quibus opus ipsis, auferant.
Libros: heri qui diligentiam sui
In corrigendis lapsibus
Vel ore ab ipso, ceu parentes liberi,
Testentur ac subindicent.
Quod dum assequaris, sumptibus non interim
Parcis profusioribus,


page 239, image: s239

Plus publicae rei quam domesticae gerens
Curae atque sollicitudinis.
Nec me latet, quis sit status domi tuae.
[note: Junius Rabirius.] Si Junius Rabirius
De te loquendo verba non mihi dedit.
Quod cur faceret? aut quomodo?
Cum vir sit (ut scis hospes ejus) et bonus,
Et elegantis ingenii:
In quoque nigri nulla mica sit salis,
Multum sed albi et candidi.
Is ipse verbis talibus (si sum memor)
Est usus ad me dum redit
Dato libello sub tuum praelum suo,
Grato tenellis mentibus:
Quibus solidior convenit nondum cibus:
Aurate mi, medullitus
Quem diligo, quem plus ocellis his amo:
Qui lucis usum dant mihi.
Non tu potes videre conjectareque,
Quo nunc ab orbe sum redux?
Cum conspiceris me renidenti ore sic
Magnum fateri gaudium.
Nae tu parum vides, opinor sordium
Quam plena tibi sunt lumina.
Sed quid moror nunc eloqui, cur ita siem
Perfusus alto gaudio?
Adverte dicam. Pes refert me nunc meus
(Equi mens sit sit mei)
Illinc. ubi lux ire purior mihi
Videtur, ac serenior,


page 240, image: s240

(Lux litterarum, dico: non diurna lux)
Quam gentium usquam. Caeterum
Hac gratia illuc iveram, libellus ut
Committeretur publico.
Puertiae quem scriptita vi in gratiam
Volentis informarier
Solennibus linguae Latinae initiis,
Et institutis primulis.
Ut ergo talis conscius voti mihi
Et appetitus, veni eo.
Miratus urbem, doctiores et viros,
Mox me Roberti contuli,
Eum alloquendi cupidus, ad domum, neque
Facta est rogante memora,
Quin duceret me, mitteretque intro statim
Impigra servorum manus
Illuc: ubi illum repperi voluminum
Inter patentium greges,
Totum imminentem litteris, errataque
Delere et interpungere
Non desinentem, stante retro Pallade
(Tydidae ut inter praelia)
Monitrice cujus cuncta de sententia
(Ducenda seu foret nota
Transversa, seu lacuna libris indecens
Infercienda replendaque,
Seu submovendum quidpiam verso stilo,
Sive quid agendum denique)
Agebat ille. Qui simul vidit procul
Ad se ferentem me gradum,


page 241, image: s241

Salvare jussum me mora nulla rogat,
Quis? unde? quaque gratia?
Hic ipse oborto obmutuissem cum metu,
Adstantium quem fererat
Conspectus eruditione insignium,
A moeniore scilicet,
Valde virorum. qui simul consveverant
Socios laboris sedulo
Praestare sese, cumque eo per voluere
Mox imprimendos codices:
Blande manu me prendit, ac in augulum
Seduxit ut vacuum metu
Id, quod volebam, non puderet me loqui.
Ad me redivi tunc ego.
Votumque in ejus auribus coepi meum
Audacius deponere.
Quod expetebam, ille annuit dempta mora
Cumulumque gratiae addidit:
Quod me volentem posuit et mox in suis.
Non ante sane creditum.
Sperare nec enim venerat in animum mihi.
Fortasse non digno, boni
Tantum: verendos ponerer ut inter viros
Autoritate laudeque.
Insignis hoc, et plura liberalitas
Tamen mihi dedit viri.
Nam censuit me, de suo qui viverem,
Dignum: suisque in aedibus.
Qui commorarer. Quale diversorium
ô Juppiter? quam splendidum?


page 242, image: s242

Quantumque amoenum? sed potissimum, quibus
Cordi bonae sunt litterae.
Quid aliud illic inter uncta fercula,
Spumas agentes et scyphos?
Quid, cum remotis pulsa jam mensis fames,
Sedavit et potus sitim?
Quid ad caminum luculentumque foculum?
Si quando hyems inhorruit.
Quid inter opus, ubi collocatur maxima
Illic diei pars citi?
Quid (tandem ut una cuncta summa colliga
Lares beatos personat
Indesinenter, continenter, jugiter,
Et usquequaque et undique,
Intaminata quam Latini puritas
Sermonis, et castus decor
Nempe uxor, ancillae, clientes, liberi
(Non segnis examen domus)
Quo Plautus ore, quo Terentius, solent
Quotidiane colloquii.
Haec inter animo quo fuisse me putas?
Quo? nisi solet quo rusticus
Ingressus olim divitis fores domus,
Et invidenda limina?
Ut imminentia vertici stupet suo
Laquearium caelamina:
Ut, insolenti quas opes calcat pede,
Positosque circum parietes
Pictos tapetas mente perculsa videt,
Perstrictus auri fulgure


page 243, image: s243

Novis ferendis impareis spectaculis
Oculos, genasque debiles.
Haec elocutus Junius Rabirius
Sese recepit ad suos,
Mirationis me relinquens ebrium,
Et invidentem jam sibi.

Ejusdem ad eundem Distichon

Forsitan haec quaeras a te quid pagina quaerat.
Quaerit, rescribas ni sibi, nempe nihil.

Datum Lemovicibus quarto nonas Maji. Anno M. D. XXXVIII.

EPIST. LIIX. S. Galli. Joannes Sinapius Joach. Vadiano Cos. et Medico Reipub. S. Galli apud Helvetios S.

NOn porui facere, vir clarissime, qvum ex eruditissimis lucubrationibus tuis nomen tuum ubique gentium celeberrimum a puero usque noverim et coluerim, quin te per hunc civem tuum Huldrichum Schlaprizium et officiose salutarem et ad maturandam aeditionem operis historici, quod moliris, exhortarer. Quippe quod apud doctissimos quosque in suma expectatione est. Quod ut cito, et feliciter, et cum tuo


page 244, image: s244

totiusque Reipub. Christianae bono ad umbilicum ducas: opto. Interim vehementer te oro, Doctissime vir, si quid de origine Svinfordi compertum habes, vel tu, vel (quem tibi non dubito conjunctissimum esse) Sebastianus Monstreus, id per eundem hunc civem tuum, si vacaverit, ad me scribere digneris. Frequenter enim huc ad nos commeat. Est [note: Svinfordum.] vero Svinfordum civitas imperialis in Orientalis Franciae medio sita, ut illius umbilicus dici possit, aeque ut olim [gap: Greek word(s)] a Pindaro Delphi. Vineis, agris, pratis, nemoribus et navigabili flumine Moeni seu Mogono maxime insignis. [note: Burggravii a Suinfort. Otho Burggravius a Suinfort Dux Sveviae. Francof. Svevof.] A qua olim nomen fuit Burggraviis a Svinfort, quorum Otho quidam Dux Suevorum postea fuit. Et sunt in circuitu sane Castella pleraque nomen a Svevis habentia: ut suspicer nomen id corruptum esse ex Svevofordo, ut sicut Francofordum Francorum vadum, ita Svevofordum vadum Svevorum appellatum sit a Svevis, non a porcis, nomine deducto. Si quid habes, Ornatissime vir, quod huc pertineat, etiam atque etiam oro mihi ut id impertias. Est enim ea mihi patria, quo minus mireris si ejus quam aliorum locorum majus me studium teneat. Meoque huic desiderio, si forte videbor importunus, haud gravatim, qui tuus est candor, veniam dato. Benevale, clarissime vir. Et si vacat aut commodum est, salutem meis verbis vicino tuo Conrado Geisnero Medico


page 245, image: s245

Tigurino dicito, et D. Monstero. Ex Aula Serenissimae Reginae ac Principis Ferrariae, Pridie Calend. Decemb. An. M. D. XLV.

EPIST. LIX. Hundiscotam. Petrus Nannius Alcmarianus Paulo Leopardo suo S. D.

[note: Errata doctorum virorum tollenda, ut naevi in facie pulchra. Robortelli calumniae.] NIhil minus arbitror, optime Leoparde, quam Frobenius offensum iri tuis castigationibus in Erasmum. Aliud est errata tollere, et sanare in pulchro corpore quod vitiosum est; aliud est criminose insultare. Nec mihi unquam movisset stomachum Robortelli ab Erasmo dissensio, etiamsi mille locis discrepuisset, hominis virulentam debacchationem et furiosas blasphemias ferre non potui: neque alia intentione calamum in eum sumpsi, quam ut docerem hominem, qui sub nomine Erasmi omnes Transalpinos sibi videbatur triumphare, nihil prorsus esse: ostendique in multis eum vitia, quae nulla essent, calumniari, et quae essent, ipsum non videre, ac proinde ipse aliquot vitia Erasmi subjeci. Quapropter oro te per quicquid Musis et Musarum cultoribus charum et sacrum est, ut primo quoque tempore librum tuum eruditissimum odas, ut videat ille Caecilius quantopere caecutiat, qvum tamen tantopere emissitios oculos in scripta Erasmi defigat. Non dubium miratur,


page 246, image: s246

aegrescit, quod aliquid viderim ab ipso non animadversum: quid futurum est ubi tuum Oceanum suis undis aestuantem cognoverit? Crede mihi optime Leoparde, retundendus [note: Ciceronianorum fastus.] est fastus quorundam Italorum, qui se Ciceronianos volunt, quique dum frigidam et superstitiosam quandam elegantiam soni verborumque inanium sint consecuti, caeteros omnes prae se contemnunt, et magnis conspirationibus adobruunt. Si utaris Frobenio, rectum erit: sive Oporino, non minus faustum erit, bonus et doctus vir est, et qui tuas dotes optime intelliget. Si ad alterutrum meam operam requires, ea tibi non negabitur. Vides quam libere ad te scribam, idque ideo facio, ut ex fiducia sentias, quanti te faciam, et quantopere tibi confidam. Bene vale. Lovanii, XV. Calend. Decemb. 1551.

EPIST. LX. Genevam. Henricus Scrimger Henrico Stephano S.

[note: Novellae Imperatorum.] ACcepimus duos codices [gap: Greek word(s)]. Valde Domino placet operis elegantia et magnificentia, quod gaudeo. In epistola nostra priori vel mea in curia factum vel quod te, quem volui ea diligentius expendere, non satis ad id temporis scripseris, ut nonnulla, quae in margine forte erant nec deleta, in alienum locum irrepserint, ut illud prima pagina paulo


page 247, image: s247

ante imum marginem fecit inquam, quod omnino ponendum non erat, aut si ponendum, non eo loco, sed ante illa ut in eam cogitationem. [note: Subsecivus.] Pagina sequenti ubi subsecivis scripseram, tu successivis communi more scripsisti, cum neque id ratio patiatur, et veteres non modo codices sed authores rerum rusticarum et agri mensores subsecivum agrum semper vocent, et docti omnes id probant, inprimis Turnebus quodam in loco adversus Ramum. Sed in eo nihil est momenti, cum hoc positum a te receptum jam passim esse sciam: te tamen admonere volui, quid in eo spectaverim cum sic scriberem. [note: Augias. Augeus. [gap: Greek word(s)].] Item illud augiae, quod ego augei scripseram, te puto Latinos quosdam codices secutum, cum [gap: Greek word(s)]Graece vocetur. Reliqua optime, nec in istis quicquam incommodi, praeter illud fecit inquam. Tibi cum isto Dioginem Laertium mitto, quem cum acceperis, rescribes. Vale. Augusta, 1558.

EPIST. LXI. Basileam. Sebastianus Lepusculus D. M. Severino Ertzbergio Ordinis Philosophici dignissimo in Academia Basiliensi Decano S. D.

[note: Hospitalitatis laus] HOspitalitatem tuam, Dignissime Domine Decane, dissimulare non possum, qua


page 248, image: s248

ita polles, ut multis parasangis plurimos praecurras. Huic virtute olim egregie studebant Sancti Patriarchae: unde et non sine laudis commentatione in divinis literis imitandi proponuntur, in primis Abraham et Loth, ut habet Autor epistolae ad Hebraeos c. 13. qvum inquit: [gap: Greek word(s)]. Et hoc est, quod vetustissimus ille Jose, filius Johannan, vir Jerosolymitanus, dixit; [gap: Hebrew words] hoc est: Esto domus tua aperta versus plateam, sintque pauperes filii domus tuae. Ita et Dominus [gap: Greek word(s)]jubet ad prandium sive coenam vocare [gap: Greek word(s)]. Et in consummatione seculi benedictos patris sui ab hospitalitate praedicabit. Tantum vero abest ut superbias propter hujusmodi dona a Deo in te collata, ut ipse apud me saepius cum Davide dixeris: [gap: Hebrew words] hoc est: Domine, non est exaltatum cor meum, neque elati sunt oculi mei, neque ambulavi in magnis neque in mirabilibus super me. Et iterum: [gap: Hebrew words]

Id est: Quoniam ex te sunt omnia, et de manu tua tribuimus tibi, ut magis tete submittas.



page 249, image: s249

[note: Josippus Hebraeus alius a Josepho.] Porro quod ad Josippum attinet, jam Latine loquentem beneficio Sebastiani Munsteri, scias velim eum libellum ex variis scriptoribus, sed potissimum ex Josepho, esse concinnatum, a quo ne latum quidem unguem discrepat.

Nonnunquam fusior est quam Josephus, et rursus alicubi, ut eos decet, qui bonorum autorum epitomas conscribunt, contractior. Quandoque habet, quae ille omittit; et interdum omittit, quae illae habet. In propriis vero nominibus hic interdum a Josepho variat vel in litera vel in syllaba. Quod certe librariorum vitio fieri potuit, quibus similitudo literarum [note: Pheroda.] facile imposuit, ut qvum Pheroda pro Pherora habet etc. Jam quanta sit inter literas [note: Hebraicarum literarum inter se similitudo.] Hebraicas similitudo, non inter omnes, sed inter literas [gap: Hebrew words] , norunt bene, quotquot hanc linguam Hebraicam vel a primo (quod ajunt) limine salutarunt.

Porro qvum hic Josippus noster abbreviator [note: Jesu Servatoris ex Josepho praeconium.] Josephi sit, ut dictum est, quod illud amplissimum testimonium, quod hic Servatori nostro tribuit, ille omiserit: an ex perfidia Judaeorum post CHRISTI adventum factum sit, quae et in aliis locis deprehenditur, scire nequeo. Id itaque in medio relinquo, et subjiciam, quae in Josepho primum


page 250, image: s250

Graeco, deinde et Latino, de Domino Jesu habentur. Ea ad verbum sic se habent: [gap: Greek word(s)]. Id est: Hoc tempore Jesus sapiens vir (si virum eum dicere fas est) erat enim mirabilium operum patrator, et doctor eorum hominum, qui cum voluptate, quae vera sunt, recipiunt, multos quidem Judaeos, multos vero ex gentili cultu aggregavit. Christus hic erat. Hunc accusatione primorum ex nostris virorum, qvum Bilatus cruci affigendum esse decrevisset, non cessaverunt, qui primo eum dilexerant. Apparuit enim eis tertium diem habens, iterum vivens, divinis Prophetis haec et alia innumera miracula de eo praedicentibus.

Hactenus Josephus lib. 18. capit. 6. de Bello Judaico, Hubertus Giphanius JC. omnium disciplinarum et antiquitatis studio ornatissimus, existimavit hunc locum esse spurium et a Christiano quopiam Patre, qui Judaeis


page 251, image: s251

simul et Christianis factum vellit, interpositum.

Sed hoc pacto si censere veteres scriptores volumus, ecquid tandem erit, quod non in dubium vocare possimus? Et nimis est temerarium contra omnes libros veteres stare, quem Judaei vel maximum putant. Hic igitur, qui etsi Graece haec scripserit, Judaeus tamen fuit, paternarumque traditionum, acetrimus aemulator, nisi ea, quae per Prophetas illi de Messia praenunciata fuerant, recte intellexisset, neque de CHRISTO tam bene sensisset, neque ea, quae de ipso dixerunt, adeo bona fide retulisset. Quare neque dubium est, qui haec de eo Graece scripserit; quin alia quoque longe plura Legem et Prophetas exponens Hebraice scripserit, qvum ipse utranque linguam optime calluerit, et sacris literis ab ipsis incunabulis initiatus fuerit. Unde et credi quoque par est, alios etiam plurimos praeter eum iisdem temporibus extitisse, qui et de Domino Jesu Christo recte senserint, et Prophetarum vaticinia explanantes vera de eo scripserint, Hactenus illa. Rursus jam ad Josippum redeamus. [note: Jesus Nazarenus impius, qui ante Christum vixit.] Is cujusdam [gap: Hebrew words] , id est: Jesu Nazareni meminit, fol. 82. qvum ait: In diebus illis comprehensus est Jesus Nazaronus, memineris sedulo, ipsum alium fuisse


page 252, image: s252

a Jesu Nazareno Servatore nostro, qui multis [note: Talmud explicatur et notatur.] annis illum praecesserit. De quo multa sane mala atque turpia in Thalmud praedicantur. Ea tamen omnia non de nostro Servatore, sed de alio quodam referuntur. Nam, ut Thalmudisticae natrant historiae in capite [gap: Hebrew words] , stante templo secundo, regnante Hircano Machabaeo, Simonis Machabaei filio, quidam Rabbi Jehoschua, filius Perachiae, eo itinere, quo ex Alexandria Jerusalem repetebat, hospitium una cum discipulis ingressus, domumque intuens, quam pulchra est? inquit. Quidam autem ex ejus discipulis [gap: Hebrew words] nomine non [gap: Hebrew words] (quo nomine perfidi [note: Judaei notantur, [gap: Hebrew words] quid differant.] Judaei post ascensionem CHRISTI Salvatoris nostri, ex odio quo laborant Vatiniano [gap: Hebrew words] nostrum, ipsissimam salutem nostram sacrosanctum et adorandum nomen defraudantes ultima litera ain, sic [gap: Hebrew words] , quasi prophanus et impius ille [gap: Hebrew words] esset, cujus Josippus et Thalmuld meminit) qui et Nazarenus erat, credens verbum illud de hospitis uxore praeceptorem suum dixisse, respondens ait: Vere pulchra est, si non profunda oculos haberet. Rabbi ergo ira vehementi contra eum accensus: Impie, inquit, de hujusmodi ne tam nefario facinore cogitas? Quo dicto illico eum a suo suorumque consortio anathemate dejecit.



page 253, image: s253

Quare [gap: Hebrew words] (non [gap: Hebrew words] , Judaee perfide) ipse se hujusmodi contemptu atque opprobrio affectum conspiciens, lapidem erexit, ipsumque pronus adoravit, ac plurimos Judaeorum ad ipsius idoli cultum adduxit qui et magus erat, et tandem sua ob scelera suspensus fuit. Unde sic de eo legitur: [gap: Hebrew words] . Id est: Non sicut Rabbi Jehoschua, filius Perachiae, qui repulit [gap: Hebrew words] Nazarenum duabus manibus. Quia igitur in variis ipsius Thalmud locis [gap: Hebrew words] ille de adultera ac polluta natus, idololatra, magus, segisque subversor, et tandem suspensus ingenti contemptu memoratur, quam plurimi ac fere innumerabiles, propter historiae ignorantiam, et forte Rabbinorum recentiorum pravitate decepti, omnia illa turpia de [gap: Hebrew words] gloriosissimo Servatore nostro dici putant. Sed hujus erroris falsitas ex eo maxime convinci potest, quod, ut in Thalmudicis historiis quoque patet, Hircanus ille Machabaeus, sub quo fuit [gap: Hebrew words] ille Nazarenus, de quo tam nefanda omnia referuntur, ante Pontium Pilatum, sub quo Christus [gap: Hebrew words] noster passus est, anno circiter CX. regnavit. Hactenus de [gap: Hebrew words] Nazareno, cujus Josippus mentionem facit. Postremo Iectio Josippi plurimum conducit ad aliquot (quantum


page 254, image: s254

historiam ipsam concernit) locos in literis Evangelicis et Apostolicis fusius intelligendos. Ut qvum Matthaeus Evangelista Herodis meminit cap. 2. qui infantes Bethlehaemiticos quotquot erant bimuli aut minores interfecit. De Archelao hujus filio cap. eodem. Rursus idem cap. 14. de Herode Tetrarcha narrat, qui Johannem Baptistam decollavit propter Herodiadem, quem Dominus noster in Luca Vulpem appellavit, cap. 13. Idem est ille Herodes, qui cum sua aula Jesum ipsissimam sapientiam irrisit, qvum indutum veste splendida Pilato remisit, Luc. 23. Postremo habent et Acta Apostolica Herodem cap. 12. quem Lucas, Regem vocat, qui gladio Jacobum Apostolum occidit, quique Petrum in vincula conjecit. Qui qvum a turba adulatrice audiret; Vox Dei et non hominis, agnovit se dignum hac acclamatione. Idcirco ab Angelo Domini percussus, ut a vermibus erosus expirarit, eo quod divinos honores affectasset. De excidio item Jerosolymitano, cujus Lucas mentionem facit cap. 19. praeterea de abominatione desolationis in Matthaeo, stante in loco sancto, ex Dan 9. et reliqua. Quis amabo est, qui non agnoscat in hujusmodi et similibus locis, si diligenter horum historias versaverit, plurimum ad intelligendum eas se juvari? De Josippo nihil amplius habeo, qui, ut mea commendatione nihil opus habet, ipse sese melius commendaverit. Bene vale, vir


page 255, image: s255

optime, et compater charissime, meque (ut hactenus fecisti) amare perge, nihil moratur eos, qui inter nos dissidium volunt. Basileae ex musaeo meo, in commemoratione B. Matthiae Apostoli, 24. Februarii, Anno M. D. LIX.

EPIST. LXII. Parisios. Joach. Camerarius Henr. Stephano V. CL. S. D.

REddidit Guichetus literas mihi tuas ita scriptas, ut perspicue declaretur singularis affectio animi erga me tui. Libros vero abs te editos jam acceperam, sed sine literis. Itaque tum nihil rescripsi. Ago autem gratias humanitati tuae cum praeclara opera et ingenii et elaborationis communicanda mecum existimas. Nam quod tantum mihi etiam tribuis, ut de illis judicium me facere posse credas, eo me, ut magnopere laetari necesse est, quod tam bona sit existimatio de me tua, sic sane ego [gap: Greek word(s)] impensarum quidem ab opera et labore nonnihil reperio, sed quod pactum est et factum lucri, id perexiguum est. Quo etiam tempore illud, quicquid erat et poterat et debebat diligentia crescere et excolendo reddi fructuosius, hoc cum Reip. perturbationes


page 256, image: s256

private difficultates eae inciderunt, ut copiam deminui necesse esset, nedum tenuitas augeretur. Sed de his plura scribere non est opus. Te hortor, qui et naturae adjumenta habes, et in quo eximia doctrina atque industria et aetas ad tolerandam studii defatigationem vegeta est, ut pergas operam navare in iis publicandis, emendandis, perpoliendis, quibus instrui adjuvarique possunt amatores optimarum discriplinarum et artium.

Etsi autem eruditio literarum indies minoris fit a plerisque, nihilominus tamen et consilium honestum est, et praeclara sedulitas eorum qui, quicquid possunt, ad hujus conservationem et incrementa conferunt. Quoniam autem concedis mihi jus quoddam sententiam dicendi de tuis scriptis, de aliis fortasse alias tecum amanter agemus quaerentes magis quam definientes.

[note: Eobanus Hessus defenditur.] Nunc facere non potui quin significarem tibi, miratum me esse quod in mentem venerit tibi ut Eobani Hessi versus, quibus psalmes Davidicos est interpretatus, pene futiles perhiberes, atque laudem facultatis Poeticae operi illi penitus detraheres. De quo certe plurimorum doctorum virorum alia opinio est. Nam meum quasi testimonium non modo ut rudioris [gap: Greek word(s)] sed ut amici et benevolentis minus ponderis fortasse habere


page 257, image: s257

debeat. Tu autem cum [gap: Greek word(s)] pronunties, utrum autoritate an judicio obtinere causam velis, tibi scilicet est videndum. Venio nunc ad [gap: Greek word(s)] delatum ad Philipp. Melanchthonem. Atque ille quidem ita respondit, ut non solum [gap: Greek word(s)] sed omnino [gap: Greek word(s)] meam esse voluerit. Ego tamen et assentior illi, et quid praeterea censeam non habeo. Nam quid significatione et reipsa prius posteriuve sit, non arbitror te ambigere, cum scias Aristotelem facere [note: [gap: Greek word(s)] unde. Armo unde. Cura unde.] [gap: Greek word(s)]. Et Priscianum ab armis verbum armo et contra a verbo curo curam deducere. Quod restat igitur, tuum opus expectamus. Ego autem valde expeto promissas abs te rationes emendandi libros veteres. Quae cum prodierint, videbis ut ad nostros mercatus afferantur. Quod de desiderio filii mei Guichetus, narravit, id scito commune esse utriusque. Sed filius ante dies aliquot discessit, Petrus Italiam conficiendi cursum studiorum suorum gratia. Mihi autem non tam aetas ingravescens quam alia impedimenta obstant, quo minus suscipere talia itinera possim, quibus nihil esset mihi jucundius. Te bene valere et feliciter rem gerere, et studio, industria, laboribus tuis quam diutissime prodesse sapientiae virtutisque cupidis, precor. Vale, Guicheto officii a me hoc tempore variarum occupationum


page 258, image: s258

amborum, praestari nihil potuit. Qui cum significasset, se postridie abiturum esse, haec festinanter exaravi ad lucernam, cum lippitudo etiam mihi esset molesta: quae in optimam partem accipies et conservabis benevolentiam erga me tuam, tibique persvadebis, me esse studiosissimum nominis tui. Vale. Lipsiae pridie idus Octobr.

EPIST. LXIII. Genevam. Carolus Sigonius Henr. Stephano suo S. D.

ACcepi libellum a te perelegantem eum, in quo tu summo studio veterum fragmenta Poetarum quasi aliquas ex foeda tempestate tabulas collegisti. In quo eodem nescio judiciine, an amoris erga me tui magnitudinem sim potius admiratus, judicii, quod ex ea re litterarum ad me mittendarum occasionem quaesiveris, cujus me magnopere studium delectaret. Amoris, quod me ejusmodi munere ad simile erga te obeundum literarum officium, quod tibi gratissimum fore significas, provocaris. Ego vero cum librum ipsum valde probavi, causam, quae te ad eum mittendum impulit, multo magis, neque enim illustri, mihicrede, tua erga me benevolentia ad voluptatem


page 259, image: s259

quidquam svavius, neque iis quae a diligentia ingenioque tuo proficiscuntur ad usum accommodatius aliquid mihi potest contingere. Itaque doleo inprimis, me tamdiu Xenophontis illius tui Graeci Latinique jucundissimo fructu carere, quem te ad me misisse binis jam litteris repotis. Neque vero ego solus hoc conficior desiderio, sed familiares mei omnes, qui his dediti studiis sunt, ita te tuosque labores amant, ut nullam rem vehementius cupiant. Quamobrem scire avemus omnes, quae ex officina tua, praeter ea, quae nunc ad te descripta mittimus, industriae tuae monumenta prodierint, ut ea sibi quisque cognita comparare possimus.

Ego, quod de me quaeris, his diebus de Republic. Atheniensium magnum sane opus institueram, eo consilio ut aliquando Atheniensium res non minus quam Romanorum mea ornatae ac illustratae industria posteris proderentur. Sed me praeter quotidianas occupationes multa jam ê medio prope cursu revocarunt. Proxime vero, quod a Bononiensibus honestis praemiis in Academiam suam accitus, eo jam prope totus animo incumbebam. Ubi si quid inciderit, quodad tua commoda pertinere intellexero, noli putare, me amicitiae nostrae, cujus


page 260, image: s260

memoria apud me sanctissime custoditur, ullo unquam tempore defuturum. Vale. Patavio, Kal. Quintil. M. D. LXIII.

EPIST. LXIV. Argentinam, Ob. Giphanius Henr. Stephano S. D.

MIhi ad te heri litteras, quas curabis. Fasciculum, in quo Catalecta, velim jam huic tradas: mandatum quoque dies de Plutarcho ad me deportando Falckenburgii nomine. De Gellio quaeso te, ne et mihi et tibi noceas. Quod si aliter susciperes, testor summam mihi nostraeque amicitiae fieri injuriam: quod ipse satis prospicis. Itaque tua et scaligerana, cum domum redieris, expecto, et curabo ego bona fide, ut et ipse ea tibi praestem, quae sum pollicitus. Plura jactare non soleo. De aliis quoque rebus tibi adero, quibus in cumque potero. Et suo tempore, id est intra annum, si voles, Lucretium habebis admirabiliter expolitum, simul et Justinum. Quae quaerebas testimania de ellipsi illa, haec fere sunt.

[note: Cicero emendatur.] Ciceron. libr. 2. de leg. Acerbiore odio incitatus, quam si tam fuisset sapiens quam fuit vehemens. Idem lib. 1. de Rep. Sed quoniam plurima beneficia continet patria et est antiquior parens, quam si quis, ut ajunt, curaverit: major ei profecto, quam parenti debetur gratia. Ubi ita lego: Et est antiquior parens, ut ajunt: major ei etc. Idem


page 261, image: s261

lib. 5. epistol. 20. Non habui cui potius id negotii darem quam illud quidem. Sic in eod. Victoriano: Idem 3. Off. Piratarum enim melior fides quam senatus. Haec, quam senatus, sunt in plerisque [note: et Lucretius.] editis et scriptis. Sed rectius absunt meo judicio. Sic apud Lucretium lib. 6.

Inde sonus sequitur qui tardius adjicit auris.

Quam quae perveniunt oculorum ad lumina nostra. Hic, Quam quae perveniunt, aperte spurius est versus. Et lib. 1.

Possit ibi quidquam hac potius consistere caussa.
Quam quavis alia longe ratione manere.

Hic quoque spurius mihi videtur. Vale, et si manes, quaeso ut prandeas mecum. Jam enim satis valere coepi aut certe huic quoque de Gellio indices, an probes et sis facturus.

EPIST. LXV. Genevam. CL. Auberius Eust. Buchaerio Juven. pio et erudito S.

[note: Simmiae ovum.] MIrabiliter nos exercet Ovum non gallinae sane, sed acutissimi, pene dixerim, Galli: si non Galli, sed Simmiae dicas esse, certe a Gallo aeditum, et a Gallo mihi Gallo suppositum fovendi, et mirum aliquem pullum educendi gratia. Videbis [gap: Greek word(s)] pullum hunc, qui qualis futurus sit nescio. Quare pares te, quaeso, et integram famem aut ad ovum aut ad pullum afferas. Sane


page 262, image: s262

cum ovum hoc mire corruptum sit, nondum tamen putridum, vereor ut tuam ex pectationem sustinere possim et explere. Tua tamen causa faciam, quicquid potero, si quid possum. Qui supponunt ova, vel ejusdem generis famellis vel ejusdem speciei potius supponunt. [note: Editum a Crispino in [gap: Greek word(s)] cum scholiis Auberii.] Vide quid agas, mi Buchaeri, non alteri cuidam Simmiae supponis. Delituit multis annis hoc Ovum, teste Scaligero viro maximo, qui suo tempore testificatur non extitisse. Nulla extant scholia, quae nobis aliquod adjumentum afferre possint. Cogor divinare, et a subtilissimis atque praeclarissimis Aristotels mei scriptis ad obscurissima fabularum involucra descendere. Sed quid facerem? Neque enim tibi, mi Buchaeri, possum aliquid denegare, adeo me tibi obstrinxisti. Velim tamen scias, mi Buchaeri, tuas illas literas, quibus rem tantam me jubes aggredi, postremas omnium mihi redditas esse, ne forte putes negligere me, quae tu ad me scribis. Absit. Nosti me. Andrinus meus, et tuus quia meus, ad vos reversus est: sed, proh dolor, alter Ramus. Venio tamen in spem, fore ut aliquando ab ineptissimi hominis partibus discedat in Aristotelis castra sapientiae humanae ducis. Huic, quaeso, salutem plurimam dicas meo nomine: item Milesio, et Gellio.



page 263, image: s263

Tu quidem, Gellius, cum Bone nostro mecum sentitis, et recte, hoc est Aristotelem amatis. At Andrino et Milesio precor meliorem mentem. Si mihi stomachum fecerint, sentient tela Aristotelis: tela, inquam, Herculis invicti et incompatabilis in asserenda philosophica veritate. Ad Andrinum, Gellium, Milesium, scribam quamprimum. Caeterum Macuardus te salutat. Is retinet Poetas eo pacto et pretio, quo voluit vendi Albinus. Brevi accipies pretium. [gap: Greek word(s)] verum est, quod accepisti. [gap: Greek word(s)], quae tu admiraris, sunt ea, quae admiratione potius contenta cupio et silentio, quam vulgata. Deus Optimus Maximus vobis adsit in omnibus. Lausannae, An. 1568.

EPIST. LXVI. Heidelbergam. Joan. Lalamantius Thomae Erasto CL. Medico S. P.

NOnis Decembris Divione a D. Saumairo missae sunt ad me tuae literae Heidelbergae datae die Septembr. 24. quibus significas te jampridem cupivisse ad me scribere, sed tamen tabellariorum inopia minus id praestare potuisse. Vereor ego plurimum, ne eadem mihi erga te excusatione sit utendum, cum


page 264, image: s264

et longo inter nons intervallo distemus, et rara sint inter vestros homines et nostros commercia. Ne tamen, quam mihi ultro offers, amicitiam aspernari viderer, nihil mihi potius fuit quam ut hora una atque altera, postquam tuas accepi, tibi nulla mora respondendum putarem. Accepto igitur calamo has ad te scripsi, quas biduo post Divionem ad D. Saumairum mittendas curavi, petiique ab illo obnixe, ut has quamprimum ad te perferendas curaret: quod et illum effecturum non diffiteor, si sese offerat occasio. Quod autem doctissimis tuis ad me literis virtutem nescio quam meam et singularem doctrinam praedicas, harum sane utramque potius inesse mihi optem, quam in me esse revera agnoscam. Nam et Commentarii illi mei in Hippocratis librum de Septimestri et Octimestri partu, quos tibi placere scribis, rudes sunt et ineptiarum pleri. Cujus generis est etiam liber ille, quem de Anni ratione inscripsi, qui Genevae a Crispino in lucem aeditus est: in quo exterarum et praecipuarum gentium anni rationem cum anno Romano confero. Ejusdem esse farinae comperias Commentarios meos in libros tres Galeni de diebus Decretoriis, excusos Lugdini a Gulielmo Rovilio 1559. In quibus omnibus si bonas horas collocare volueris, tantundem tibi temporis deperiisse intellexeris, ut mirer


page 265, image: s265

potius illos Commentarios de Septimestri partu tibi probari, quam quod ignotus tuis me literis compellas. Nam studiorum per literas communicatio nos ex ignotis notissimos efficiet. Excusi ergo sunt libri mei in Galenem de Diebus Decretoriis, qui si apud me adhuc delitescerent inexcusi, eos tamen ad te mittere, si quo modo fieri posset, non recusarem in Reipub. utilitatem et ut desiderio tuo satisfacerem. Hos si quando legeris, ecquid placuerint facies me certiorem. Tentanda vero scribendi mutuo erit via per Genevam, quae forte erit commodior, si ad Henricum Stephanum Typographum tu tuas, ego meas literas direxero. Is enim, qua est humanitate, literas invicem nostras nobis communicabit. Si tuas de diebus Decretoriis sententias aliquando publicaris, eas perlegere etiam aliquando erit volupe mihi. Quid nunc scribam, paucis accipe. Et si aetas quietem postulat, (sexagesimum enim tertium aetatis annum ago) tamen quod mihi tempus ab aegrotis liberum datur, Galeni lectioni impendo, in cujus libros tam Graecos quam Latinos castigationes paro. Confero scilicet Basilienses codices Graecos cum Venetianis: varias lectiones observo, tum meum judicium interpono ex veteri et recentibus interpretationibus, jamque quatuor tomos primos percurri, et in volumen observationes conjeci.


page 266, image: s266

quae prodibunt si typographus reperiri poterit, qui id muneris suscipiat. Nam typographia in nostra Gallia his temporibus jacet. Haec eqvum conscensurus ad te scripsi, Nonis Decemb. 1576.

[note: Galenus emendatur.] In extremo fine lib. mei de Anni ratione, comperias duas meas castigationes in loca duo Galeni corruptissima. Quorum alter est tomo Galeni [gap: Greek word(s)] pag. Basiliens. cod. 347. lin. 41. et 55. alter eod. tomo, pag. ead. lin. 55. Ex his colligere poteris, quales reliquae futurae sint meae in totum Galeni opus, castigationes, Prior locus sic habet: [gap: Greek word(s)]. Hanc lectionem uterque cod. habet, Venetianus et Basiliensis. Emendo ego, [gap: Greek word(s)]. Id est, in principio mensis secundum ipsos (Macedonas [note: Peritius mensis Macedonum.] scilicet. Nam de Macedonum mensibus Galeno hic sermo est) Peritii. Nam Peritius mensis est Macedonum XI. Decembri nostro fere respondens: cujus initio, perinde ut nostri Decembris, bruma contingit, ut hoc ipso loco notat Galenus. Interpretes, Hermannus Crusse, et Vasseus sensum non assecuti verba Graeca retinuerunt, dixeruntque initio mensis [gap: Greek word(s)] appellati. De hoc mense diximus in libro nostro de Anni ratione Genevae apud Crispinum impresso una cum libro de Septimestri et Octimestri partu.



page 267, image: s267

[note: Galenus iterum emendatur.] Eadem pag. Basiliensi cod. lin. 55. tomi Graeci [gap: Greek word(s)]. Sic puto legi oportere abs linea 54. [gap: Greek word(s)] (male autem ibi legitur [gap: Greek word(s)] etc. ut [gap: Greek word(s)], [note: Februarius mensis intercalaris.] id est Februarium, quarto quoque anno apud Latinos (de mensibus enim Romanis loquitur) dierum esse dicat [gap: Greek word(s)], id est XXIX. Post [gap: Greek word(s)], addendum censeo [gap: Greek word(s)] etc. Ut sit, Quartus vero quisque annus dierum sit trecentoum sexaginta sex. Alioqui non bene caluisse rationem anni Romani Galenum fateri necesse sit.

D. Plateanus Medicus vestras, dum hac iter in comitatu D. ab Hosplot faceret, adiit aedes meas, invisit et salutavit. Hunc Witembergensem esse credo. Si tibi is notus est, et ad eum forte scribis, meo nomine salvere jubebis. Nam peracceptam ejus ego visitationem habui. Vale, mi Domine. Per Genevam has ad te. III. Idus Decemb. Nam rure reversus haec addidi, quae addita esse vides.



page 268, image: s268

EPIST. LXVII. Heidelbergam. Camillus Franchinus Thomae Erasto S. D.

[note: Astrologia judiciaria.] ROgas, quid de Astrologia illa judiciaria sentiam? de qua jam pridem magna est inter doctos et pios homines controversia, quibusdam nihil prorsus ei tribuentibus ac eam etiam execrantibus; quibusdam vero non secus illi tribuentibus omnia quam si sideribus omnis esset in universum mundum attributa pottestas: aliis denique mediam quandam viam seqvutis, ita videlicet ut et neque adimantur seqvutis, ita videlicet ut et neque adimantur omnia neque tribuantur. Quorum sententiam amplecti me profiteor, sed ita ut in ipsius rei explicatione nonnihil a nonnullis dissentiam. Hoc autem nonnihil a nonnullis dissentiam. Hoc autem brevibus perstringam, ne excedam epistolae modum, qvum alioqui res ista longiorem tractationem requirat. Itaque memineris, haec me tibi scribere, non ut iis qui contrarium sentiunt, aut etiam tibi, per omnia satisfaciam, sed duntaxat ut quandoquidem ita vis, quae sit nostra de his rebus opinio, paucis cognoscas, paratus et ipse si quis meliora sentiat errorem corrigere. De [note: Divinatio an sit astrologica.] Divinationis nomine nolim multum contendere: tantum dico, divinationis nomen mihi quoque videri improprie Astrologicis praedictionibus tribui: quoniam is vere dicitur


page 269, image: s269

[note: Divinare qui dicantur.] divinare, qui externo quodam impulsu, non autem ex causis, aliqua praedicit. Quamobrem etiam testatur Dominus non uno loco, se unum illum esse ui ventura noverit, et per [note: Daemones an divinare et futura praedicere possint] servos suos Prophetas praedicat. Daemonas enim, qui jam pridem mundum hac ratione fascinarunt, quasi et ipsi divinare possent, certume st nihil, nisi vel ex peculiari Dei patefactiones illorum ministerio ad exequenda justa sua judicia utentis, vel ex Prophetarum praedictionibus, vel ex secundarum causarum nexu observato cognitum vaticinari unquam potuisse: [note: Homines majore vi vaticinandi valent quam Daemones. Astrologi quatenus futura praedicant.] quod ex illorum oraculis cum verbo Dei collatis prorsus liquet. Homines autem per se majore aliqua futurarum rerum praedicendarum vi, quam Daemonas, esse praeditos, nemo sanae mentis (ut opinor) arbitrabitur. Itaque si divinare dicantur ex astris Astrologi, nihil aliud divinationis nomine intelligi posse videtur, quam rei cujuspiam in astris tanquam causis adhuc veluti delitescentis patefactio sive praedictio. Ex quo consequitur, non posse latius patere istas praedictiones, tanquam conseqvutura effecta, quam ipsae causae nostrae cognitioni pateant, ex quibus effecta illa conseqvutura judicemus. Primus igitur constituamus oportet, quatenus illae pateant. Ac sum quidem ego in ea opinione, ut minime, existimem corpora illa coelestia idcirco tantum esse condita (qui


page 270, image: s270

tamen est vel praestantissimus ipsorum usus,) ut illa contemplantes ad cognoscendam et adorandam tanti opificis Majestatem assurgamus; neque idcirco duntaxat definitos esse eosdem motus, variosque aspectus ac concursus, distinctasque eorum magnitudines, ut dierum et noctium spatia definirent: quoniam si ita esset, Sole tantum et Luna nobis opus fuisset: verum etiam idcirco esse facta, tantoque ordine digesta, attributo singulis invariabili motu, ut in inferiorem mundum (quo nomine tum Elementa ipsa, tum corpora ex Elementis composita complector) inenarrabilem quandam vim suam excrerent. Id quod etiam perpetua experientia vulgus ipsum docuit. Aeris igitur constitutionem non illam tantum, quae certo quodam ordine in genere animadvertitur in quatuor anni tempestatibus, sed etiam particularem pro diverso siderum positu ab Astrologis animadverti et praedici posse, concedo: et qvum ab aeris constitutione pendeant maxima ex parte et aquarum et terrarum (ut ita loquar) habitus, non mirum est eousque etiam extendi Astrologorum praedictiones. Ex hic autem et illud effici concedo, corpora ex ipsis Elementis composita Astrologicis quoque praedictionibus includi. Sed multae hic difficultates, et quidem maximi momenti, occurrunt. Liquet enim hominem constare ex corpore quidem mortali, utpote


page 271, image: s271

composito, ac proinde mutationibus ipsique adeo dissolutioni (ut nunc quidem res sunt, post hominis videlicet peccatum) obnoxio, et ex animo, cujus simplex et immortalis sit substantia, et qui vere sit actionum humanarum principium, et tale quidem principium, cujus voluntarii et contingentes sint motus. Itaque animum sideribus subjicore non absurdum modo, sed etiam pene impium esse mihi videtur. Quantulum igitur erit, obsecro, quod Astrologis relinquetur in his vel illis praedicendis, quae cuipiam in vita eventura sunt, qvum a sideribus eximatur rerum humanarum actionum principium? solet autem in contrariam partem afferri physicum illud axioma, quod pluribus persecutus est eruditissimus Galenus: nempe quod animi mores temperamentum corporis sequantur, ac proinde quae scientia de corporis temperamento statuat ex sideribus, ea quoque de moribus animi possit judicare. Sed primum omnium illud plane subit mirari, quinam possint Astrologi ex solo nativitatis puncto, quod vocant, de corporis nascentis temperamento pronuntiare? Cur enim non potius conceptum considerant, utpote qui sit ipsius coagulationis corporis initium? causa autem illa, quam proferunt, quoniam videlicet multum interest quem aerem tenellum illud corpus primum excipiat, certe inanis est ac plane [gap: Greek word(s)] (ut ajunt) [gap: Greek word(s)]


page 272, image: s272

ad id efficiendum, quod volunt. Neque enim ab aere ambiente, et hoc vel illo modo a vario siderum positis affecto, sed ab ipsa potius materiae proportione, ex qua corpus compositum est, proprie pendet corporis temperamentum. Deinde mihi sane vix persvaserint Astrologi, ejus puncti, quo primum in lucem prodit infans, tantam esse vim, ut corporis temperamento dominetur, qvum interea tam multae ac prope infinitae, atque adeo inter se contrariae et repugnantes siderum positiones tota alicujus vita incidant, quas illi uni non praeponderare vix ac ne vix quidem crediderim. Omittendum etiam illud non est, corporis temperamentum adeo pendere ex lacte et cibo, quo quis educatur, ex loco in quo quispiam aliter, et caeteris ejusmodi circumstantiis, ut mihi quidem hallucinari videatur, quisquis non fatebitur, longe majorem vim esse rerum istarum ad afficiendum corpus, quam aereae illius unius constitutionis, cui primae corpusculum quantumvis tenellum exponantur. Quod si quis contendat, stellas arcana quadam vi etiam extra aeris constitutionem in corpus agere, quomodo videlicet Magnes cum polari stella [gap: Greek word(s)] quandam habere videtur, tam id mihi fuerit facile negare, quam ipsis difficile atque adeo [gap: Greek word(s)] demonstrare. Haec autem omnia huc spectant, ut ostendam, non modo incertum sed pene


page 273, image: s273

[note: Genethliaci fallaces.] etiam plerunque vanum esse, quod Genethliaci de corporis temperamento tam audacter pronuntiant, quod sit potius ex propinquioribus signis a medicis dignoscendum. Quomodo igitur de animi moribus iidem judicarent? sed tamen, ut illud etiam ipsis concedamus, posse illos ex suis sideribus statuere, quis humor sit in corpore quopiam dominaturus, quis ignorat non usque adeo affici animum temperamento corporis, quin interea corpori dominetur? Nam alioqui vel nullum vel tenue admodum esset inter bruta et homines discrimen. Quantulum igitur erit, quidquid Astrologorum praedictioni hac etiam in parte relinquetur? Nam certe, omnibus etiam superioribus concessis, nihil aliud ex siderum positu genethliaci colligere possunt, quam hunc vel illum melancholicum, aut biliosum, aut alium denique futurum, ac proinde his vel illis morbis et incommodis obnoxium: quae res quam magnae sint utilitatis, non video, qvum ex aliis propinquioribus et multo certioribus signis colligi possint. Particularia autem illa, quae certum est homines istarum rerum curiosos praecipue captare, nempe quid hoc vel illo anno vel die sit alicui eventurum, sitne hoc vel illud prospere vel incommode cessurum, praedici nulla observatione mihi posse videntur, non modo propter superiores rationes, verum etiam quia non dubium, quin


page 274, image: s274

consiliorum nostrorum eventa maxima ex parte ab externis causis pendeant. Ut quis igitur divinare possit, mansurum imperium penes Augustum, necesse etiam fuerit ipsum divinare quid Bruto, quid Cassio, Lepido, Antonio obsistentibus fuerit eventurum: qui sane est inextricabilis Labyrinthus Particularia autem exempla istiusmodi praedictionum respondendum est, partim a Daemonibus, qui aliunde ista discere potuerunt, suggesta fuisse: quod etiam liquet ex historia Pythonissae, quam Saul consuluit: partim esse vanissima, et casu potius ipso confirmata quam vere praedicta. Quam vanitatem facillimum esset deprehendere, si quis in animum induceret, quae isti conjectores falso praedicunt, cum iis comparare, quae eventu ipso confirmantur. Sed quoniam nullum est hominum genus audacius, et nemo istos divinatores consulit, nisi qui veraces illos fore sibi persvasit, idcirco fit ut pro divinis quibusdam hominibus habeantur: quos tamen res ipsa ostendit non aliunde, quam ex decipiendis hominibus quaestum facere. Itaque ut paucis concludam, hoc mihi persvasi justis (ni fallor) de causis, extra constitutiones aeris et corporum, quae inde conseqvuntur, affectiones (quae tamen utraeque infinitis particularibus objectis impedimentis variantur) nihil habere Astrologum, quod ex arte praedicat hac proinde qui fines istos excedant,


page 275, image: s275

merito, tanquam in ea inquirentes quae vobis abscondit Dominus, expresso Dei verbo [note: [gap: Greek word(s)] quis usus] et sacris Imperatorum legibus damnari. [gap: Greek word(s)] autem etsi aliquis est usus, is nimirum quem dixi non excedere corporis temperamentum, et ea quae possunt excorpore in animum redundare, tamen qvum hoc idem multo certius aliude cognosci possit, et omnium seculorum experientia docuerit homines inhac re nullum unquam modum tenere potuisse (quo peccato vix ullum unquam fuit gravius et severius a Deo Optimo Maximo vindicatum,) recte et religiose facere judico Principes, qui praeclaram illam ac plane coelestem astrorum motus scientiam sic curant in Academiis doceri, ut quae inde colliguntur praedictiones, intra illos, quos dixi fines, coërceantur: et quoties incidunt gravia illa DEI flagella, veluti fames, pestilentia, bella, caeteraque ejusmodi, doceantur homines seipsos non autem stellas accusare, ac sibi persvadere, quod verissimum est, non contingere illa nec praedici posse ex astrorum motu, nisi incertissimo eventu, sed ex Deo peccatis nostris irato proficisci, ac vicissim etiam illo resipiscentia nostra pacato sedari, quaecunque tandem sit coelorum facies. Vale.



page 276, image: s276

EPIST. LXIIX. Tubingam. Georgius Burckhardus Nicodem. Frischlino S. S.

CUm proximo anno, Frischline Chrissime, iter ac comitem nactus essem: coelo, ut nostri, satis adverso: dici non potest, quam jucundum et gratum mihi tuum colloquium fuerit. Eo enim non modo omne difficillimi itineris taedium mitigari, sed animus insuper verbis tuis, quasi tepida et svavi aura recreari mihi videbatur. Nam inter eundem, cum multa te ex praecipuis Philosophiae partibus erudite dicta: tum vero plurima ex Graecis latinisque Poetis facete admodum et comiter prolata esse memini: quibus non tantum mirifica quaedam in animo voluptas tum excitabatur: sed etiamnum multarum rerum grata et jucunda recordatio menti innata haeret. Quis [note: Arstophanes.] enim (ut hoc unum e multis proferam) festivissimas Aristophanis ac Plauti Comoedias: quarum tu argumenta, monstrato rerum initio, progressu et eventu, copiose et ornate tum recitabas, non lubentissime audiret? Quis divitum caecitatem e Pluto, Sophistarum deliria e Nebulis, Poetarum ineptias e Ranis, Ambitiosorum conatus, eventusque ex Equitibus. Pertinacium furores, et quae inde conseqvuntur


page 277, image: s277

bellicas clades ex Achaernensibus: Iniquorum Judicum saevitiam, et perversum in condemnandis innocentibus studium e Vespis et consimilia multa non attente cognoscere vellet? quis Atheniensium exulum miseriam, quibus utique retia et casses tanquam aviculis tenduntur ex Avibus non avidissime perdisceret? Quis pacis commoda et bellicas calamitates ex pace repeti, ac sibi recitari non magnopere exoptaret? Quis de variis mulierum ingeniis atque technis ex sequentibus Comoediis admoneri et oblectari non cuperet? Quae quidem omnia ex te audita. (Nam istum Authorem ne legere quidem, nedum intelligere mihi contigit) si hoc loco non dicam percensere, sed leviter tantum attingere velim, non Epistola sed volumen mihi conficiendum erit. Sed cum id nec loci hujus sit, et instituti mei ratio aliud nunc postulet: reliqua consulto jam praetereo. Etenim confido, si vitma tibi Deus concesserit, Studiosos Adolescentes non modo eam, quam in Aristophanis, Plauti ac Terentii Comaedias dispositionem a te feliciter adornatam domi tuae vidi, propediem in manibus esse habituros; sed ipsum quoque Aristophanem integrum latinitate a te donatum olim visuros. Verum aliud nunc est, de quo in praesentia te paucis admonendum aut rogandum potius esse judicavi. Nam inter reliquos sermones, quos in illo itinere varios de variis rebus agitabamus.


page 278, image: s278

cum forte de arte Rhetorica, cujus provincia, ut nosti, in hac schola mihi delegata est, mentio incidisset; intellexi te Annotationes tuas, quas hoc toto octennio, quo publico docendi munere fungeris, in omnes Virgilianos AEneidos libros collegisti, revisurum et emendaturum esse. Quae animi tui significatio mihi valde grata fuit. Animadverti enim ante hac saepius ex discipulorum Annotatis, quae illi ex ore tuo excipiunt, non modo Grammaticam verborum interpretationem, in qua plerunque caeteri Commentatores subsistunt, a te institui, sed etiam integrae sententiae, et principalis scopi explicationem quadam paraphrasi felicissime reddi: tum quod alii rarissime observant, troporum, figurarum, locorum inventionis et Amplificationis, totiusque Oratorii artificii expositionem adhiberi. Res vero ipsas ex universa Philosophia, historia Graeca et Romana, Poetis innumeris et Optimis quibuscunque authoribus illustrari, et magno labore ac studio Adolescentibus a te proponi. Quod quam utile et fructuosum sit eruditi facile intelligunt. Nam Virgilio quid tribuendum sit, unius Quintiliani testimonio satis est evidens; ut mea tradam vinum vendibile nihil indigeat. Etsi autem multi docti viri hujus Poetae libros sibi illustrandos susceperunt: et praeter Servium ac Donatum veteres Commentatores, etiam nostra aetate aliquot eruditi homines in Virgilio non infeliciter versati sunt:


page 279, image: s279

tamen istum interpretandi ordinem, quem tu sequeris, nemo unquam, quantum ego recordari possum, tenuisse mihi videur. Ac Landino quidem quantum laudis sit dandum, Henricus Glareanus in Annotatiunculis, quas in Horatium emisit, non obscure indicat. Nam viri hujus authoritatem ita elevat, ac si literas ille nunquam didicisset. Etsi autem Lamberto Hortensio, qui in sex priores AEneidos libros commentarium eruditum, et certe doctum edidit, plurimum ego tribuam, et magni hominem faciam: tamen hoc affirmo, ipsum scribendi occasionem adeo tibi non praeripuisse, ut etiam praebuisse videatur. Quare et meo et Juventutis nomine omnibus precibus te oro atque obsecro, ut hoc institutum, quod jam aggressus es, continuare, et publicae utilitatis causa quam primum fieri poterit, susceptum commentandi laborem absolvere, ac studiosis communicare velis. Quod si feceris non modo communia studia, et literariam Rempub. magno afficies commodo, sed ipse quoque laboris et diligentiae tuae fructus et sempiternam posteritatis, si qua erit, laudem et gloriam reportabis. Data Tubingae ex Musaeo nostro XX. Martii. Anno M. D. XXIV.

EPIST. LXXIX. [correction of the transcriber; in the print LXXIV.] Tubingam. Nicodemus Frischlinus, Georgio Burckhardo suo. S.

GRata est mihi, optime idemque doctissime Burckha: de, animi tui significatio:


page 280, image: s280

quam in literis tuis non modo erga me, sed etiam erga artes, humanitatis et liberalia studia satis superque declarasti: ut vel hoc nomine ab omnibus bonis amari et coli merearis: quod in optimis disciplinis adjuvandis ac promovendis non ipse tantum tua sponte sedulam navasti operam: sed aliis etiam ut idem facerent, diligens hortator semper extitisti. Etsi enim ipse ad scribendum, (quod certe difficile tibi, exercitato viro, non erat,) hacenus non prodiisti: sed istam qualemcunque ingenii gloriam aliis quibusdam lubens concedis: ea tamen in literis et bonis artibus provehendis tua est diligentia: ut quod per te ipsum, propter multas quibus implicaris, molestias, praestare non potes: per alios certe praestare effectumque reddere coneris. Quod igitur meas in Aristophanem caeterosque comicas lucubrationes, quas domi meae vidisti ac legisti: tam praeclaro ornas elogio, verbisque tuis plus justo extollis: et editionem illarum a me haud obscure postulas: eodem accipio animo: quo nuper Leonhardi nostri, viri in studiis juvandis non in strenuo, honestam adhortationem: qua meas in Persium paraphrases luci impetravit. Decet enim bonos et doctos viros mutuis operis in hunc finem totos insistere: ut studia litararum ab interitu praeserventur ac vindicentur.


page 281, image: s281

Quam enim caeca hodie adolescentum ad superiores et quaestuosas artes festinatio sit, videmus: quam studia linguarum et artium indies magis magisque decrescere ac vilescere incipiant, perspicimus: quam tenuis et vulgo contemtus eorum status sit, qui artes dicendi et linguas, sine quibus in reliquis doctrinarum studiis nihil proficitur, juventuti proponunt, nemo nostrum non expertus est. Nam quis nostrum illud Horatii jam plus millies non audivit: non si male nunc et olim sic erit? Cui non fallax spes, qua pulvis noster scholasticus rigatur, melius cras fore semper ait? Sed interim rusticus exspectat, dum defluat amnis: at ille, Labitur et labetur in omne [note: Virgilius.] volubilis aevum. Verum de his alias. Nunc ad alteram Epistolae tuae partem venio: qua meas in Virgilium annotationes studiosis commendas: et in lucem a me emitti postulas. Equidem facilius hoc a te peti, et a me promitti, quam praestari potest. Neque enim te fugiunt, quae politissimus ille Politianus in Miscellaneis suis a poetarum interprete inquirit: [note: Interpretandi Poetae requisita.] cum inquit: Qui poetarum interpretationem suscipit: eum non solum (quod dicitur) ad Aristophanis lucernam, sed etiam ad Cleanthis opertet lucubrasse. Nec prospiciendae autem philosophorum modo familiae, sed et jure consultorum et medicorum, item et Dialecticorum, etiam quaecunque doctrinae illum orbem faciunt: quae vocamus Encydia, sed et


page 282, image: s282

philologorum omnium, etc. Id vero cum in aliis poetis omnibus, tum praesertim in Virgiliano poemate usu venit. Nam hic autor non tantum elegantia verborum et carminis majestate, sed etiam admiranda rerum varietate omnibus poetis aliis antecellit: ut Homerum principem Graecorum poetarum non aequasse modo, sed longe etiam, (ut Pontano et Scaligero videtur) superasse videatur, In hujus itaque enarratione duo praecipue scopi et fines tenendi sunt: ad quos omnis interpretatio accommodari debet. Quae enim Pericles apud Thucydidem vitae humanae ornamenta nominat: [gap: Greek word(s)]: ea in rebus omnibus cognitu necessariis observanda sunt: ut primo res ipsas intuemur et perpendamus: deinde res animo compraehensas, idoneo convenientique orationis genere exponamus. Verbaque praevisam rem [note: Rerum varietas in Virgil.] non invita sequentur. Ac initio, quantum ad res ipsas a Virgilio propositas attinet: eae (ut nosti) variae, et haud quaquam unius sunt generis: ac proinde ingenium subactum, et multiplici [note: 1. Historica.] rerum notitia praeditum requirunt. Primo enim poeta Virgilius, cum passim, tum praesertim in AEneide sua Historica proponit: eaque vel antiquiora, vel recentiora. Nam illa ab interitu vindicare: haec posteritati commendare voluit. Caeterum antiquiora aut propria sunt gentis Trojanae: de quibus Dares Phrygius, Dictiis Cretensis, Diodorus Siculus in Antiquitatum


page 283, image: s283

libris, et alii: Item poetae Graeci, Homerus, Calaber, Coluthus, Tryphiodonus, Euripides, Sophocles, Lycophron, AEschylus, et Latini, Seneca Tragicus, Ovidius in Methmorph. et Fastis, et reliqui. Aut gentis Graecae, contra Trojanos gesta: de quibus consulendi, praeter jam dictos scriptores et poetas, etiam Herodotus, Thucydides, Pausanias, Suidas, Epitaphia Arist. et alii. Aut proptia Italiae monumenta: de quibus Cato in fragmentis Originum, Myrsilus, Fabius Pictor, Dionysius Halicarnass. Livius in primo ab urbe, Plutarchus in Romulo et Numa. Ovidius passim in Metam. et Fastis, Horatius et reliqui. Aut Tyriorum et Phaenicum, qui a Chaldaeis descendunt, et in Africa Carthaginem condiderunt: de quibus Berosus, Philo Judaeus, Josephus, Archilochus, Justinus, Diodorus, Eusebius in Chronic. ubi diligens instituenda collatio temporum, et rerum in Ecclesia Dei gestarum, cum prophanis Historiis. Recentiora vero sunt de rebus consulum contra Chartaginenses et exteras gentes praeclare gestis: quae passim celebrat Virgilius. Ad ea illustranda facit Livius, Polybius, Florus, Sallustius, Appianus, Plutar. Dion. Plin. Zonaras, Silius poeta etc. vel sunt de rebus Julii Caesaris, et Augusti in quorum gratiam opus AEneid, ab autore coeptum est. Huc pertinent praeter Appianum et Plutarchum, citatos, etiam Caesaris Historia, Svetonius Paterculus, Xiphilinus,


page 284, image: s284

Eutropius, Orosius, Blondus, Sabellicus, Lucanus poeta, Horatius et alii: Deinde in hoc [note: 2. Fabulosa.] autore etiam fabulosa sunt plurima, et figmentorum nebulis res verae opertae: praesertim de Diis gentium: qui originem suam a regibus et Heroibus traxerunt. Cum enim humanae mentes veram de Deo notitiam non gignant, sibique innatam non habeant: et aut ad homines tantum, qui caeteris antecellunt, aut etiam ad naturam oculos suos convertant: Ideo mirabiles sibi Deos ex hominibus, animalibus, stellis et similibus rebus a Deo conditis procrearunt. Ad hunc locum pertinent Orpheus, Hesiodus in Theogonia, Pindarus, Homerus, et caeteri supra recensiti: Lucianus item, Aristophanes, Diodorus, Cicero de natura Deorum, Fenestella de Roma Sacerdot. Apulejus. Praeterea Mythologi, Palaephatus, Lactantius, Augustinus de civitate et similes: ut Gyrasdus, Natalis, Sabinus.

[note: 3. Ethica.] Tertio pleraque in Virgilio sunt Ethica et ad mores hominum recte informandos pertinentia, eaque vel tecte, ut in Bucolicis: vel aperte, ut in exemplis honestorum ac turpium fatorum, et pulcherrimis sententiis, quasi vitae et actionum regulis proposita. Haec exornanda sunt non modo sacrae scripturae dictis, et morum praeceptis apud Aristotelem, Theognidem, Phocyllidem, Pindarum, Euripidem, Stobaeum, Platonem, Xenophontem, Arrianum,


page 285, image: s285

Epictetum, Plutarchum, etc. Itemque sententiis oratorum, Demosthenis, Socratis, Aristidae, Lycungi, Ciceronis, Senecae utriusque: Poetarum denique omnium graecorum et Latinorum: sed etiam proverbiis, Apophtegmatis, Apologis, et exemplis accommodis, ex universa historia Hebraea, Graeca, Romana et aliarum gentium, praesertim Germanicae, petitis ac leviter attactis.

[note: 4. Oeconomica.] Quarto plurima in hoc scriptore extant Oecomica, et ad rem familiarem spectantia: ut in Bucolicis vita pastoricia, in Georgicis agricultura, educatio equorum, boum, apium, cultura arborum, item venatica, etc. De quibus omnibus legendi sunt Theocritus, Aristoteles, Hesiodus in Historia animalium, Plinius, Columella, Cato, Varro. Palladius, Constantinus; quibus addendi Theophrastus, Dioscorides, et similes: item Victruvius Frontinus, Appianus, Curtius, Xenophon, Athaeneus, referri huc possunt amatoria et ad conjungium facientia: quae exornari debent ex Plauto et Terentio, Anacreonte, Tibullo, Ovidio, Propertio et aliis.

[note: 5. Politica.] Quinto, totum AEneidos opus inprimis ad gubernationem civilem, et Rempubl. administrandam pertinet. Est enim imago [gap: Greek word(s)]. Ostendit enim AEneae exemplo, qualis vir princeps domi et militiae, in utroque fortunae statu esse debeat. Quae doctrinae


page 286, image: s286

pars utilissime explicabitur, ex Platone, Aristotelis politicis, Cicerone, Xenophonte, Plutarcho, Heraclida Pontico, et id genus aliis. Cui non parum lucis afferent exempla consimilia ex omni vetustatis memoria et Historiis prolata: ut supra monstravimus. Ad militaria et nautica non mediocriter conducet AElianus, Vegetius, Frontinus, Alexander ab Alexandro et similes.

[note: 6. Physiea.] Sexto reperiuntur in Virgilio multa physica et proprie ad naturam rerum spectantia, quae aut fabulis involuta sunt, de quibus antea dictum est, aut aperte proponuntur: ut in Georgicis et AEneide passim, de variis animalium naturis, de arborum, apum, herbarum, et similium rerum virtutibus: de ventis, tempestatibus, fluminibus: quorum diligens explicatio ex Aristotele, Plinio, Seneca, Nicandro, Oppiano, et rei rusticae atque herbariae, scriptoribus petenda est: sed ea brevitate, quae in commentario requiritur: ne plura sint [gap: Greek word(s)].

Occurrunt etiam multa medica: qualis est curatio Vulneris AEneae, lib. 12. Qui locus sine Hippocratis et Galeni adjumento intelligi atque exponi nequit.

[note: 7. Geographica.] Septimo, sunt etiam in hoc autore multa Geographica, praesertim 3. et 7. AEneid. item descriptiones urbium, regionum, montium, nemorum, portuum etc. Quorum interpraetationi


page 287, image: s287

adhibendi, Plinius, Strabo, Mela, Solinus, Pausanias Stephanus, Prolemeus et Sempronius, Victor, Pomponius Laetus, Vadianus, Roma Fabricii, et Dionysius poeta [gap: Greek word(s)] cum Eustatio.

[note: 8. Astronomica.] Octavo, sunt item hic Astronomica, ut descriptiones ortuum occasuumque Solis, Lunae, stellarum: itemque [gap: Greek word(s)] noctis, aurorae, meridiei, et similium temporum: de quibus Aratus, Manilius, Ovidius in Fast. Lucanus passim, Firmicus, Thaeo, Produs, et alii recentiores. Ex quibus omnibus, doctissime Georgi, breviter a me commemoratis, facile intelligis: quam vera sint, quae Politianus de poetarum interpretibus scripserit: et quam multa ei tenenda sint, qui eruditum et lectu dignum in poetam commentarium adornare aggreditur. Quae res merito prudentem absterrere poterit: ne onus subeat: cui nullo modo sufficere posse videatur. Et hactenus quidem de rebus tantum, a Virgilio propositis, ea, qua potui, brevitate tecum egi. Nunc ad verba et phrasin venio: quem alterum explicationis scopum esse volui: ea tamen libertate: ut pro materiae subjectae alia atque alia conditione interdum verba rebus, interdum res verbis inter enarrandum praemittantur. Quod igitur ad verba attinet: duplicem ego cujusque rei propositae interpraetationem instituo.



page 288, image: s288

Unam quidem Grammaticam: in qua verborum et orationis proprietas indicatur: Poetica ab usitatis discernuntur: elegantiores metaphorae, Epitheta, periphases et similia annotantur. Quae omnia ex Servio, Donato, Prisciano, Diomede, Linacro, Valla, M. Varrone et aliis, Latinae linguae autoribus illustrantur. Tum ut studiosi commodam styli exercendi formulam habeant, ex poetica oratione solutam et prosam (ut vocant) diligenter effingo. Et narrationes quidem ex Livio et Caesare, dialogismos vero ex Cicerone et iisdem, qua possum elegantia. [gap: Greek word(s)] interpretor. Alteram vero explicationem Rhetoricam et Dialecticam facio. Nam ex praeceptionibus inventiones, non modo circumstantiae personarum, locorum, temporum, consiliorum, factorum, consecutorum, eventuum, et aliarum rerum in narrationibus observandae: sed etiam argumenta ex locis Rhetoricis et cujusque rei propriis, in dialogismos indicanda, perque Analysin retexenda: tum circumstantiarum et argumentorum amplificationes ex locis Dialecticis diligenter annotandae sunt: ut et copia rerum et verborum inde cognoscatur: Postremo figurae et schemata oratoria explicanda, quibus circumstantiarum, signorumque et argumentorum rationes et amplificationes illustantur et exornantur: ut hoc modo totum


page 289, image: s289

oratorium artificium exemplis Virgilianis explicetur. Ad hujus doctrinae partem requiruntur praecepta Rhetorica, Aristotelis, Hermogenis, Ciceronis, Quintiliani, Aphtonii, Erasmi, Melanchthonis et recentiorum. Cum autem non satis sit, bonas res intelligere, et verba idonea ex poetis annotare: ut tantum sciantur: (neque enim hujus studii finis tantum est cognitio;) sed etiam a studiosis requiratur: ut bonas res animo comprehensas verbisque conceptas in usum transferant: et sedula aemulatione aliorum similes esse nitantur. ideo postremo loco etiam dicendum est de imitatione. Ea vero triplex in hoc autore est. Una, qua alios ipse imitatus est: altera, qua ipsum alii ex vetustioribus: tertia qua omnes eum imitari possunt. Quantum ad primum imitationis genus pertinet: duplicem omnino eam facio: rerum et verborum, partim ex Graecis, ut Theocrito in Bucolicis, Hesiodo in Georgicis, Homero, Thyphiodoro, Callimacho, Appollonio, Orpheo, et aliis, in AEneid. partim ex Latinis, Ennio, Lucretio, Catullo, etc. ipsum Virgilium scribendo imitati sunt, Ovidius, Lucianus, Silius, Statius, Valerius Flaccus, Claudianus, Ausonius Nemesianus, et alii complures. Quomodo vero adolescentes propositis ex Virgilio carminum materiis, aut aliis exercitiis, ad imitationem asvefaciendi sunt: id cujuslibet praeceptoris relinquendum


page 290, image: s290

est judicio. Commentarios equidem, quos nos videmus, lectu dignos, in Virgilium aedidere Servius et Donatus, antiqui, in Bucolica et Georgica Petrus Ramus, in priores b. AEneid. Lambertus Hortensius quorum et tu meministi. At vice commeatariorum legi et volui debent, Aulus Gellius, Macrobius, Pontanus, Rhodiginus, Scaliger, Erasmus cum passim, tum praesertim in proverbiis, Politianus, Alexander Volaterranus, Decembrius, et similes farinae scriptores: ac veterum Graecorum Latinorumque poetarum doctiores interpretes. Et haec quidem sunt humanissime et chatissime Georgi, quae ad tuam exhortationem paucis respondere volui: ut quid de meis in Virgilium commentariis tibi aliisque expectandum sit, (modo nihil interveniat, quod institutum impediat) non ignorares. Interim annotationes et compilatores illos, qui pedem in alieno choro ponunt, et nihil nisi tritum et quae plus millies audivimus proferunt, nobisque cramben apponunt, diligenter monitos volo: ut aut hunc ordinem teneant, aut stylum praemant. Quod nisi fecerint, operam semper, dabimus: ut putidae illorum merces nostris nequaquam respondeant. Bene vale. Datae Tubingae 25. Mart. A. M. D. LXXV.



page 291, image: s291

EPIST. LXX. Thomas Erastus N. S. D.

EX Francia Orientali, ubi per duos fera menses haesi cum reversus essem die III. Martii, binas tuas literas inveni, quarum altera XI. alterae XXII. Novemb. adscriptum habebant diem. Ad utrasque nunc respondere tentabo, cum praesertim occasio mittendi a nundinis offeratur. Ago tibi gratias quod tanta diligentia Patavinas res exposuisti ignaro mihi, attamen cognoscendi cupido. Scripsere nuper Mercurialis et Monavius, et quod magnae mihi voluptati fuit, pestem desiisse restitutasque lectiones II. Jan. affirmavere. Gaudeo etiam te incolumen evasisse et locum quiescendi invenisse.

Intelligo etiam extuis, hospitium tibi dedisse generosum et illustrem virum D. Andream Duditium, cujus ego virtutem et doctrinam ante multos annos mirifice audivi praedicari. Invitatus saepius fui a Polonis, et imprimis a Domino N. Lasizio, ut ad eum literas darem: nec ego alienus ab ea re fui. Metui tamen cum occasio nulla scribendi offerretur, ne vir tantus vel amicitiam et observantiam meam aspernaretur, vel aliter factum meum interpretaretur. Itaque me continui, nec multo post audivi eum in suspicionem aliquam venisse quasi Arii dogmati faveret. Etsi


page 292, image: s292

vero putarem, injuriam fieri viro tanto ingenio, judicio, tantaque doctrina et pietate praedito, timidiorem tamen ea me res fecit. Scis enim quam scelerate nebulo ille Olevianus ejusdem criminis reum me facere tentarit, cum a nullo errore et peccato in omni mea vita alienior fuerim. Vix puto vivere illum hominem, qui minus me de articulo Trinitatis sacrosanctae unquam dubitarit. Quare sic mecum ratiocinabar, si tibi intentare audent scelus tam nefarium (de quo nulla creatura ex me verbum ullum audivit aut factum aliquid vidit, ex quo vel suspicio probabilis posset nasci) quid non audebunt de longius dissitis mentiri? Attamen cum de re ipsa nil mihi constiterit, et ne nunc quidem constat aliquid, optima sperare volui, (et jam etiam spero) nihil tamen faciendum mihi censui, quod adversariis meis nequissimis occasionem praeberet suam improbitatem excusandi. Quis enim ego sum alias, ut non vehementer gaudere debeam, si tanto viro placuisse judicer. Theses de putredine tibi mitto. Fusiorem explicationem per dialogum incepi, at nondum absolvi. Edetur ea cum tractatu de Auro potabili, Contagio, Morbis totius substantoae, Somno, Melancholia, Convulsione, et aliis quibusdam, quibus posteritatem juvare studui. Nullus enim, quod sciam, haec recte huc usque exposuit.



page 293, image: s293

De Excommunicatione ea scripsi, quae certo scio nullus homu unquam confutabit. Tentarunt enim Beza, Nostri, Galli omnes docti: sed frustra tentarunt, et pudet eos refutationum suarum, pudebit magis, cum responsiones meas legerint, imo abdere se cogentur, nisi frontem prorsus habeant meretriciam. Exemplum, si ita voles, transcribi tibi curabo et Thesium et Res??onsionum. Quando vulgaturus sim nescio, cum praesertim plus nimio turbarum in Ecclesia nunc habeamus in Saxonia et hic ob mortem Principis Electoris, ut nova disputatione nondum videatur esse opus.

[note: Medicina an opus sit.] Ad posteriores venio, in quibus mihi quaestionem proponis discutiendam, an Medi ina sit opus? videri enim inutilem eam esse, si praefiniti sint sui cuique dies, ut nec temporius nec serius quisquam occumbere valeat. Miror vehementer, inveniri aliquem potuisse, qui de hac re quaereret. Ad valde pauca respicit, quisquis hic dubitat. Sed quando saxum hoc voluere coepimus, age versemus diligentius. Respondetur, non utilem modo, verum etiam necessariam esse: quod primum Physice, deinde Theologice probabo: breviter utrumque, sed firme et aperte tamen. Res nulla perit naturaliter, quantisper calor ejus congenitus superest. Hic enim author et effector et conservator est temperationis, qua incolumi


page 294, image: s294

permanente res nulla interire potest. Manet autem calor insitus in re qualibet tantisper dum alimentum ei suppetit conveniens. Calor enim nativus instar ignis (aut flammae in ellychnio accensae) perpetuo indiget alimento. Continue namque generatur et occidit, sicut in flumine semper aquae praeterlapsae nova succedit. Alimentum porro nativi caloris, quod rationem lucernarum olei habet, est humidum congenitum. Quod cum in re aliqua copiosum et lentum inest, difficilius ac longiore tempore absumitur: cum vero paucum est et aquosum, brevi admodum tempore dissipatur. Ut uno verbo dicam omnia, sic res habet. Quanto magis aut minus humidum istud calori nativo, cujus est pabulum, resistit, tanto rei cujusque vita seu duratio longior est aut brevior. Hoc spatium temporis, quo rei cujusque calor insitus proprium humidum depascitur naturaliter, id est, absque vi et morbo, fatum nominant Peripatetici. His positis, certum est apud Aristotelis sectatores vitam produci arte ad hunc terminum usque posse. Quis enim dubitet artem hoc praestare posse, ut serius aut temporius humidum a calore consumatur. Etenim dum hoc agimus, ut praeter naturae modum calor non augeatur, et humidum propter adventitiam causam non minuatur, ab interitu celeriore


page 295, image: s295

rem praeservamus. Qui cibis mali succi vescitur, et ob id corpus vitiosis humoribus replet, nec idoneam materiam pro repositione humidi, quod dissipatum est, habet, nec cavere potest, quin per febres aliosve morbos caloris proportio ad humidum mutetur. An non quotidie videmus herbas, quae frigoris aut hyemis asperitatem ferre nequeunt, multis annis conservari, cum vel integuntur, vel in cella calidove loco ad ver usque ponuntur? Fructus nonnulli arte, qui vix mensem unum integri mansissent, per totum annum recentes servarunt. Norunt Agricolae certas arbores in aprico et calido loco plantatas longe felicius, quam in opaco et frigido solo consitas, nasci, fructusque suos temporius et eopiosius procreare. Hic est cerevisiarum coctor, qui vitem habet ad parietem, juxta quem ignis subinde accendi solet, plantatam, quae botros et folia longe ante protulit, quam aliae omnes gemmas ostendere coeperint. Vidi Bononiae quoque aliam, quae similem ob causam in mediam usque hyemem et folia servabat, et per aestatem multo ante alias fructus ferret maturos, semimaturos, et nuper enatos aut florentes. Non minus certum est, propter contrarias causas tardius a nonnullis arboribus et plantis fructus et semina produci. Ex quibus evidentissime probatur, nativum calorem arte augeri et minui posse, ut ejus operationes


page 296, image: s296

et maturentur et impediantur. Caeterum ars, quae nativum hominum calorem auctum reprimit, et ne pabulum suum justo celerius absumat, praecavere docet, quaequo congenitum humidum, quoad ejus fieri potest, auget, Medicina est. Quocirca non utilis tantum est, verum etiam necessaria: nisi quis inscito affirmare ausit, profligationem morborum, qui humidum congenitum dissipare festinanter possunt, necessariam non esse.

Apud Christianos facilior est hujus quaestionis explicatio. Christus enim aegrotos Medicis indigere affirmat. In Dei populo et Republ. Medicos semper fuisse manifeste patet ex 50. capit. Genes. Exodi 21. 2. Paralip. 16. Ecclesiast. 38. Et hoc quidem loco postremo palam jubemur post nominis divini invocationem Medico locum dare. Probatur ibidem, Deum voluisse Medicam artem exerceri hoc argumento, quod ob eam causam tot et tam varia terram jusserit pharmaca proferre. An et Chirurgiam inutilem minimeque necessariam aliquis opinabitur? haud puto. Si de hac parte nobis concedent, illam quibus argumentis minus necessariam demonstrabunt? Argumentum certe de praefinito mortis die ac tempore utrobique locum aeque habet. An quia mortis horam definivit nobis Deus, necesse etiam non habemus edere ac bibere? Argutabitur hic etiam


page 297, image: s297

aliquis, frustra cibum assumi, quia nec detrahere nec addere tempori nobis praescripto possumus. Si cibum potumque necessarium confitemur, quo argumento alio remedia inutilia monstrabimus? providentia DEI falli non potest: atque ob id necessario eveniunt omnia, quaecunque fiunt, si ad Dei praescientiam referantur. At si ad nos respiciamus, contingentia sunt plurima. Quoniam igitur et hoc Deus providit ac voluit, ut aliqui beneficio medicamentorum sanentur, (sicut vitam nos vult cibo ac potu producere) minime instrumenta et dona haec divinae clementiae aspernari debemus. Quia etiam scire non possumus, utrum Deus per pharmaca nos liberare statuerit, prorsus officium nostrum facere, ac eventum justae et bonae Dei voluntati permittere tenemur. An non insanus judicaretur, qui de loco alto praecipitem se dare, quam apte per scalas descendere mallet? An non tentaret Deum, qui cum ex aqua enatare posset, enatare nollet, quia Deus etiam in aquis servare, quos vult, potest? Jubet Deus, ne soliciti simus, quid edamus, bibamus, induamus, addita causa quod et passerum et Iiliorum agri curam gerat, praeterque ejus voluntatem capillus de capitibus nostris defluere nullus possit. Idem interim misericors DEUS arare terram, sulcis committere semina, metere, triturare, vites colere, uvas colligere, fructus reponere,


page 298, image: s298

praecipit. An quia nemo ad Christum pervenit, nisi quem pater traxerit, ministerium hominis necessarium non est? summa est. Deus miraculose vitam nostram nunc non regit, sed per media et instrumenta ab ipso ordinata agit: in quibus nihilominus suam nobis potentiam, majestatem, gloriam, et clementiam liquidissime patefacit. Quia igitur nescimus consilium Dei de vitae nostrae termino, deque aegrotationis et sanationis eventu, faciendum id nobis sedulo est, quod mandavit ac ordinavit, sive mori sive vivere nos velit. Cavendum insuper nobis est maxime, ne eum tentavisse deprehendamur, sed ut successum ab ipso praecipue et solo expectemus, dum, quod nostrum est, facimus. Ergo sive Philosophos consulamus, sive Dei verbum audiamus, necessariam esse medicam artem concedere cogimur.

Siracides affirmat, medicum a Deo ornatum, et stipendium ei dari praecipit. Deinde sub jicit, Medicinam a Deo mortalibus donatam esse, ac in precio apud Reges fore hujus professorem. Postremo addit (quod imprimis observandum est) Deum ex artis Medicae miraculis et sanntionibus laudari et praedicari velle. Ipse namque per medicamina (inquit) sanat, et doloribus homines liberat. Non igitur tollit artis exercitium Dei praescientia. Nec ob id nos juxta praescriptum Dei non agere debemus, quia eum scimus ab aeterno praevidisse, utrum


page 299, image: s299

profutura sint nec ne pharmaca, quibus utimur. Qui haec media negligit, non sine cuspa sua moritur, nec poterit non vulnerari ob hanc rem conscientia. Qui Dei ordinationi paret ac moritur, nihilominus bona conscientia coram Deo consistet, dum nulla sua culpa se mortuum intelliget.

Ad argumentum frustra aliquid respondero. Non enim quia meta nobis est posita, ideo officium nostrum, qui, qualis et quanta ea sit, nescimus, deserere nos convenit, sed in Dei sapientia et bonitate, a qua omnia provenire nobis scimus, sic nos acquiescere decet, ut quod imperatum nobis est, neutiquam negligamus, quicquid tandem Deo facere sit visum. In Christo Jesu Domino nostro Vale. Heidelbergae, die 26. Mart. An. M. D. LXXVII.

EPIST. LXXI. Parisios. Janus Passeratius Errico Memmio felix novi anni auspicium.

[note: Pavi de scriptio.] ALma refert nobis dum Janum Aurora bifrontem,
Patronisque parant solemnia dona clientes,
Acciperes, Memmi, mihi si fortuna dedisset
Parrhasii tabulas, spirantia signa Myronis,
Stragula quae Babylon, quae misit vasa Corinthus:
Sed vatum in laribus non est tam lauta supellex.


page 300, image: s300

Fallor? an et magni fuerit tibi muneris instar
Pavus, Apellaeâ quem nemo expresserit arte,
Vixque levi in tabula tenuis nunc versus adumbrat?
Experiar. Junonis Avem celebrare volenti
AEqua favet Juno, et supplentur numine vires.
Jam mihi laetitia Pavus gestire videtur
Altius ingrediens, jam se formosior ipso
Stellatae ostentat conobata volumina caudae.
Laudis enim tacito sensu, blandisque movetur
Vocibus, et solida virtutis praemia quaerit.
Mira loquor, nostrum tangit quae gloria pectus
Sublimes Pavorum animos, generosaque corda
Sollicitat, decorisque accendit honesta cupido.
Fortasse invaliaum objicient in praelia robur,
Accipiter pugna melior, fulvusque Tonantis
Armiger, atque rapax avido cum vulture milvus:
Sit licet ad praedam vis major, et impetus illis,
Non tamen eximiae spernenda potentia formae:
Nec si praestat olor cantu, aut vocalis aedon,
Idcirco Aonia Pavos odere sorores.
Maeoniae speciem et mentem gesturus Homeri
In Pavi latuit pennis pater Ennius olim.
Pace ausim vestra, Consulti, dicere, Juris,
Omnis abest feritas, agnoscunt verba vocantis,
Assuescuntque manu, et dextra mulcentur herili.
Hos amat, hos jungit Divûm Regina jugales,
Atque his insigni vehitur per nubila curru.
Conjugibus nulla inter se discordia, nullum
Dissidium, durat thalami inviolabile pactum.
Quicquid contigerit commune ambobus, et alter


page 301, image: s301

Interitu alterius stygias solet ire sub umbras,
Securique simul ducunt oblivia Lethes.
Vidi ego languentem, nec sicco lumine vidi,
Occubuisse marem, viduum sua foemina postquam
Destituit moriens primaevo in flore juventa:
Una dies rapuit, tumulus tegitr unus utrumque
Crudeli occasu tua tum, clarissime Memmi,
Ingemuit turbata domus puerisque virisque
Excussit lacrymas tanta pietatis imago,
Digna equidem, aeternae tradant quam carmina famae.
Thesea Pirithoum, juvenis Phocaeus Orestem,
Dilexere minus: vel qui promissa Tyranno
Sicaniae non deseruit vadimonia Damon,
Servataque fide incolumi est servatus amico.
Quid memorem Paphiis quam fidi in amore columbis,
Firmaque concilient similes et foedera mores?
Conflictum sorptique fimi ridetur anilis
Narranda ante focum gelido fabella Decembri.
Praeterea haud sterilis cura est, et sumptus alendi,
Fructus inest pulcris, superant quoque commoda formam.
Non ita rem Domini cumulat foetura bibentis
Lanigerae, nec quae invenit vivarta luxus
Exigua pretia ut fierent ingentia villae
Praebuit Ausoniis Pavus flabella puellis,
Unde graves aestus animique annique levabant
Luce domum servat, prospectatque omnia lustrans,


page 302, image: s302

Ignotosque procul crebris clangoribus arcet
Nocte, vel excelsi fidens in culmine tecti,
Arbore vel summa ventum speculatur et imbrem,
Certaque venturi attento dat signa colono.
Ero illum venerata Samos, populoque Quirini
Manserat intactus, donec mensam Ortalus augus
Impius apposito, facundaque polluit ora.
An referam teneris haud aemula colla palumbis?
Crinitumve apicem, modici vel acumina rostri?
Conspicuas Soli adverso si quando superbae
Pandit opes caudae, speculorumque explicat orbes,
Tum vero effulget gemmis ita pictus et auro,
Ut longe Eoi cedant miracula coeli;
Qua minio distincta viren hamanaque reddunt
Pervigili studio nocturnis verba magistris.
Cedat et ipse suis vivax Gangeticus ales
Funeribus, magnumsolus qui computat annum,
Et Nomadum volucres, et Phasidos incola ripae.
Aeriam pennis cum versicoloribus Irim.
Illic aspicies, convexi et sydera mundi,
Quosque rubens Indi parit aequoris unda lapillos.
Hortorumque comas sub adulti tempora veris,
Irrigui et prati sparsos per gramina flores:
Centum oculi lucent illic, quos perdidit Argus
Inachiae custos ad flumina nota juvencae.
Tot bana tam rarus dotes angustior aetas
Excipit, et vitae quinto meta ultima lustro.
Invida formosis spatium cur longius aevi
Fata negant, tribuunque novem tibi secula cornix?
Indulget mala Parca malis, atque optima quaeque


page 303, image: s303

Immatura metit duri inclementia Ditis.
Sic Nympheis accepta diu non lilia florent,
Virgineusque rosae primo rubor interit Austro.
At tribuli et lappae horrentes, et inutilis agro
Carduus, haud Boream curant et frigora Brumae.
Luce sacra tristes cohibe sed, Musa, querelas
Omina mense suo geminus foelicia Janus
Postulat, et laetos Anni redeuntis honores.

EPIST. LXXII. Genevam. Joannes Levvenklavv Henr. Stephano S.

[note: Xenophon.] SUperioribus tuis propterea non respondi, quod Xenophontem meum denuo per politum ad te perferendum primo nuntio dare statueram: nunc qvum alteras abs te acceperim, deque nonnullis admoneri me prudenter etamice videam, inhibito nonnihil consilii prioris quasi cursu meum exemplar apud me tamdiu retinebo, dum et Camerarianam et Venetam interpretationem [gap: Greek word(s)] nanciscar; quarum illam heic apud me non habeo, alteram variis auctam lectionibus ut scribis, nunquam adhuc vidi. Optarem utramque mihi abs te mitti, ne dum longius arcesso, quod ê propinquo consequi licet, exspectationem commodaque tua remorer. Cupio quidem certe Xenophonteam hanc lucubrationem alteram mihi honestam, typographo fructuosam, lectori gratam et utilem efficere.


page 304, image: s304

Oeconomici nullam arbitror editionem praestare Camerarianae, qvam ego cum mea diligenter [note: Polybius.] contuli. Polybium nunc paro, quo quidem edendo nolim te properare. Nam audio quemdam Polybii, Procopii, et aliorum quorumdam fragmenta propediem publicaturum, ea primum videamus censeo. Varias lectiones Polybianas omnes abs te non desidero. Nam [gap: Greek word(s)], quae maxime corruptae sunt, et emendatas ego de libris manuscriptis et auctas habeo. In ceteris, si primae paginae duas mihi lacunas exemplaris editi complanaveris, gratissiimum [note: Dionysius Halicarnasseus.] feceris. Scribis abs te nunc Dionysiu Halicarn. elaborari. Vide num tuis ego rebus recte sim consulturus. Historiam Romanam scriptores Graeci plures universum pene complexi sunt: Dionysius, (inquam) Polybius, Appianus, [note: Appinianus Herodianus.] Diones, Herodianus. Hos si tu nobis omnes ordine Graecos et Latinos dares in certos tomos digestos, qui licet singuli prodirent, conjungi tamen omnes tandem possent; magno tibi beneficio rerum Romanarum studiosos obligares. Dionysium Latine redditum habere te dicis. De ceteris videndum. Appiani novam interpretationem nullam scio. Quid si hunc ego tibi cum Herodiano tradam? audi amplius. Scis in quae tempora desinat is, quem dixi, Herodianus. Eorum temporum historiam [note: Eunapius.] nulli plenius exceperunt, quam Eunapius et Zosimus. Eunapii fuere libri XIV. qui


page 305, image: s305

[note: Zosimus. Photius.] nusquam exstant, ne quidem in Italia: Zosimi sex tantum. Photius in bibliotheca narrat, easdem res ab utroque sic tractatas, ut una videatur historia. Stilum et [gap: Greek word(s)] diversam facit, Eunapianam ob prolixitatem [gap: Greek word(s)] frequentiores improbans, Zosimaeam laudans, [gap: Greek word(s)].

Repetit autem Zosimus narrationes (ut dixi) terum gestarum suas ab iis tempotibus, in quibus Herodianus desiit: integramque pertexit historiam, usque ad Gotthicum urbis excidium; et rata pleraque continet, parumque nobis cognita; qui de temporibus iis scriptorum duntaxat Ecclesiasticorum monumenta Iegimus hactenus. Hunc ego tibi manu mea descriptum, diligenterque collatum et emendatum mitto, ut historiam Romanam annorum CIC. CC. ab urbis origine ad excidium usque continuatam habere possimus: suppeditaturus etiam conversionem bonam et luculentam, quae dudum parata apud me est. Rarum hoc, crede mihi, opus est: quod aliunde non facile consequare. Deest parum in fine primi libri, paru in principio secundi, parum in medio quinti, parum denique in fine sexti. Quae omnia exspecto ex Italia, cujusdam amici opera, qui admodum secreto custodiri quoddam istic exemplar mihi nunciavit, cujus ipse copiam sit habiturus. Audio te Photii bibliothecam habere, de qua


page 306, image: s306

vellem exscriptum de Zosimo titulum mitteres. Nam mea, quae in fronte Zosimi posita vides, alicubi corrupta sunt. Facies item me certiorem, an Herodiani videris editionem aliam quam Basiliensem. Dionysiis [gap: Greek word(s)] cum Antimachianis illis ad me mittito. Nullum enim exeroplar habeo. Vel ipse in eo tibi [note: Plato. Thom. Naogeorgus.] gratificabor, vel alium inveniam, qui reddat. Platonis editio tua valde ab omnibus exspectatur. Naogeorgus an versionem orationum Chrysostomi suam recognoverit, nescio. Mortuus est haud procul Heidelberga: nec coramodius haec aliunde quam ex Ursino vel Melisso resciveris. Haec ad tuas rescribere prolixius volui. Tu velim officio tuo me subleves simulque veterisi illius verbi memineris, quod [gap: Greek word(s)]. Nam duplo me tibi putabo devinctiorem, si ultra natalicia proxima rem non distuleris. Vale. a. d. VII. eid. Decemb. Basilea.

EPIST. LXXIII. Ultrajectum. Justus Lipsius Jano Dousae meo S. D.

SIlentium tuum mihi, Dousa, molestum: absentia multo magis. Ubi autem fides? intra dies octo expectari volebas te: menses ecce labuntur. Statuer as hoc jam antea? an quid intervenit? an placent tibi novitii isti et fallaces mores? An potius uxoris partio te detinet?


page 307, image: s307

quae genuit tibi (ita audio) decumam jam prolem. Macte hac fortitudine dicam, an fortuna? utraque certe opus, nec minus hic, quam in agricultu, Labori et Eventui litandum. Sed tibi quidem propitius uterque Deus: et gloria Masanissae te manet, si sic pergis. Vide tamen ne dum assiduus nimis in illis vallibus: desertum eas nostros montes. Suspicor: et jure. Ut quid enim procaces illae antea Musae tuae tamdiu silent? cur tribus his mensibus gutta nulla nos irrigavit poetici tui humoris? Emenda: et hic et ibi vir esto. Libelli etiam tui addicti Plautino, ubi sunt? Solve sodes, aut Praetorem exspecta et suspensum capiti tuo libellum. Non enim differo, non protollo. Indicem Francofurto en habes. Sed sterilem bonarum rerum: et nihil nundinae [note: Palmerii spicilegia] istae ad Phoebum. Melleri tamen Spicilegia edita, acutissimi ingenii juvenis: utinam rectissimi, vere addam. Sed profecto aut fallor in hac omni litteratura, aut ille valde in censendo et scribendo.

Quales pleraeque eae conjecturae? quam non callidae solum, sed calidae? imo quam audaces? Mihi crede, corrumpendis ista, sive perdendis potius libris literisque sunt: si dimanat haec labes. Et dimanabit, ita juventutem hanc video: et tantum ingenii specie blanditur hic calor. Jam stilus ille quis? doctus, antiqvus, arcanus, inquies. Scio: sed quo tam doctus,


page 308, image: s308

antiqvus, arcanus? Ego ille ipse qui aliquid hic capere me puto et sapere, saepe quaero aut non video ejus mentem. Quaeso, mittamus tenuem nimis subtilemque hunc colorem et Apellaeas, ut sic dicam, lineas: et Venus nostra inspiciatur etiam a vulgo. Ut nihil minus expedit, quam agrum optime colere, (ajebant veteres:) sic censuerim de stilo. Nimis ornas? fucus et adfectatio apparet. Nimis attenuas? tenebrae et squallor. Modus autem in omni re optimus: etiam in epistola, quam finio, et te salvere jubeo, nove Hercules Musarum, nove matrum. Lugduni nostrae, a. d. III. Nonar. Aprilium. M. LC. LXXX.

[note: Plautus aliquam multis locis emedatur.] Scripseram, ecce filius tuus a te scidam, cum pauculis quaesitis super Plauto. Respondebo breviter, et Centurioni tuo addam haec sive impedimenta sive ornamenta. Trinummo, Scaena, Sta illico:

Hic agit magis ex argumento et verstu meliores facit.
Etiam ob stultitiam tuam te tueris, multa abomina.

mihi tecum tenebrae, quas tamen coner hac emendatione [note: Aversio a fabula ad Poetas. Comicoru! certamina pro praemio.] discurrere, ob stultitiam tuam tete veris multabo minis. Non insolens hoc Plauto, ut avertat a fabula ad actores aut Poetas. Ita de Pellione alibi interserit: ita Os columnatum Naevii ridet: ita hic exclamat velut victor (certabant enim, ut scis et AEdiles praemium dabant)


page 309, image: s309

imo et comminatur multam stulte adversanti. Infra, quod legis, haud longius, probo. Scaena, Stasime fac te --- huic quisquis est,

Gurgulio est exercitor, is hunc cursuram docet

[note: Currendi magistri et exercitores.] Capere ego sententiam videor: et puto ab athletis sumptum, quibus gymnastae sui et malgistri exercitores. Quia igitur in brevitate illa proscoenii currebat servulus et recurrebat, sed lento et mimico cursu: senex ludit, et hunc hominem, inquit tardus aliquis Gurgulio ad cursum exercuit. Ita currit, nec procurrit. Non alia allusione aut sententia, supra dictum [scaena, multas res)

Magister mihi exercitor animus hic est. Ubi, hinc est, inscite scribunt et distingvunt. Ibidem:

Sed si non dicto audiens es, quid ago? ST. damnum malum.
CH. Bene mones. ita facere certum est.

Jure haeres et ambigis de sermone. Quis enim [note: Agere damnum.] dixerit, Agere damnum? Nos vocula augemus, quae retrahenda e syllaba primore alterius verbi: ST. da damnum malum. Scaena, Minis quindecim:

Qua sponsione pronuper tu exactus es.

[note: Exactus sponsionem. Pro, post. positum.] Alterutrum scrinserim. Sive quam sponsionem: ut vetus Poeta, Ego nihilominus illud exigor portorium. sive divisum, qua sponsione pro, nuper. ut rejecta praepositio in tergum vocis sit, quod saepe. Valebit igitur, pro qua sponsione nuper. Scaena, Quo illic homo:



page 310, image: s310

[note: Dejuvare] Deserere illum et dejuvare in rebus adversus pudet.

Exemplum postulas verbi Dejuvandi. Non [note: Desivare.] do: et tollere malo ac scribere, desivare. Hanc Plauto priscam et suam vocem adserucro attestante [note: Festi laus] Paulo sive Festo Desivare, inquit, desinere, Ubi ambigam an non scribendum, deserere, [note: Philoxenes corrigitur.] vel addita voce desinere juvare. Glossae veteres, quas debemus Henr. Stephano: Desivator, [gap: Greek word(s)] Lego: Desivatos, [gap: Greek word(s)] Interpretatur scilicet, (et recte) desertos, destitutos. [note: Desinare.] Nec repugnem etiam, si quis ubiqui Desinare per N. potius scribat. Ibidem, sed anterius:

Pro ingenio ego me liberum esse ratus sum, pro imperio tuo.

Acumen sententiae reddimus scribendo, tuum. Pro ingenio, ait optima illa proles, liber sum: pro imperio, tuus. In Sticho, Scaena, quidnam obdecro:

Commodum radiosus sol esse superabat e mari.

[note: Superare se.] Leviter extergeo labem: sol sese superabat. Superabat sese, ut Emergebat sese, et talia. Persa, Scaena, Jovi opulento:

Quia meo amico amiciter hanc commoditatis copiam
Danunt. ---

Imo, Danit, singulario numero: quia hae gratiae uni Jovi. In Poenulo, Scaena, Negotii libi:



page 311, image: s311

Quin abire sinis? quid vis tibi? qui bene volunt, bene visitent.

Quaeris quid illud, Bene visitare? meo animo, nugae et sordes. Purgo, qui benevolunt, benefui fient. Idemtidem amator ille benivolentiam amicae oggerebat, et sese eam liberata facturum: sed illa, verba fastidiens Omitte promissa, inquit: et si bene vis, bene fac. In Mercatore, Scaena, jam redeo:

Qui bono sunt genere nati, si sunt ingenio malo
Suapte culpa genere capiunt, genus ingenuum improbant.

Scio qui vir doctus explicet. Sed involucra haec sententiarum nunquam ceperint prisci [note: Capere culpam ab aliquo.] illi Quirites. Facile cum iis ego, si legas: Suopte culpam genere capiant. Capiunt culpam, inquit, nobiles a suo ipsi genere, si degenerant. Hoc probum. Scaena, Divum atque hominum:

Nobis ater imberque instat, aspice nunc ad sinistram.

Labat sane a fine versus, nec fulciunt ut censes mei libri. Ego, tibicine literae inserto, sic: [note: Sinistera. Proptera] ad sinisteram. Ita dicebant, sicut Supera, Infera, et (quod noviter observo) Proptera. Ita enim versum Ennii lego et constituo diu inter Criticos [note: Ennii versus.] jactatum: Subulo finitmas proptera stabat aquas, non, propter astabat: quod pugnat nimis in leges receptissimas versus. In Menaechmis, Scaena, sine fores:



page 312, image: s312

Sed scin? quid te, amabo, ut facias impero? ME. quid vis modo.

Confusa. quae digero: quid te amabo ut facias? ME. impera quidvis modo. Amabo ut facias, [note: Amare. ut faciat.] sicut infra Amabo ut deferas: Amare ait te multum Erotium, ut hoc nunc una opera ad aurificem deferas:

In Epidico. Scaena I.

--- haeccine ubi scribit senex, puppis
Pereunda est probe. ---

Nec Latina quidem haec, ut recte vides. Legam: haeccine ubi scribit senex? Pupis pereundum [note: Pubi.] est probe. Pupos appellat per delicias, servulos, quibus ob fraudes frausas non dubie mala crux a sene. Proverbii speciem dictio praefert, Gurgulione, Scaena, Edepol nugatorem:

Vel qui ipsi versant, vel qui alii subversentar praebeant.

Scribo, vel qui aliis ut versentur. Capteiveis, Scaena, Injicite huic:

Vel te interiisse vel periisse praedicent,
Dum pereas nihil interdico.

[note: Interduere.] Lego, nihil interduo. Habesne largiter ad quaesita? Mirum ni te obrui hac grandine verborum: nec, si sapis, ultra scabiem hanc Criticam exscalpes. Ut cantores enim sumus; cum semel coepimus [gap: Greek word(s)] nobis [gap: Greek word(s)].



page 313, image: s313

EPIST. LXXIV. Genevam. Joan. Sambucus V. CL. Henrico Stephano [gap: Greek word(s)]

FAsciculum ad me missum, quod indicium plenum amoris interpretor, accepi. [note: Xenophon Zosimus.] Xenophontis editio ita valde mihi accepta venit, nil ut cupidius exspectarim. Zosimi mutila sunt, et suis partibus mutila graviter affecta plurima. Sed quid agas? Melioribus id malum scriptoribus evenit. Graecum sperabam fore integrius, totque locis minus ad sanitatem [note: Dioscorides.] impeditum. Nil editionem Discoridis moretur, oro, cujusquam nova versio. Mitto tibi [gap: Greek word(s)] non contemnendum. Si Saracenus pollicita non urget, aut deseruit, adde Ruellii interpretationem, quam meae observationes meliorem multis partibus efficient. [note: Plato.] De Platone variae voces, ejusque versione et scholiis. Sunt qui, si non falluntur judicio, Ficinum longe praeferant: et Saracenum hunc grammaticum tantum non Philosophum ajant: rhetorizare et [gap: Greek word(s)] scholastica interim adhibere. Sed fortasse odio tui, et qui istie degitis, uti solent Itali, et quidam carpendi morbo suffusi, [gap: Greek word(s)] [note: Aristotel.] pronunciare. Egi cum Episcopio de meo Aristotele imprimendo. Sed is tergiversatur. Alloquitor [note: Palladius] eum sodes, forte persvadebis. Palladii [gap: Greek word(s)] in VI. [gap: Greek word(s)] meum edidit


page 314, image: s314

Perna ex interpretatione Crassi, utinam tibi commisissem. [gap: Greek word(s)] atque Saracenum V. CL. et magnum [gap: Greek word(s)] a me saluta, quem omni praeconio dignum censeo, III. Kal. Maji, Anno 1581. Viennae.

EPIST. LXXV. Genevam. Jac. Cujacius jac, Lectio suo S.

QVem misisti ad me librum, accepi: gratiasque ago, quantas dignum est. Amabo, mi Lecti, alterum illum qui Polygamia inscribitur nec non illum, qui Diogenes, etiam ad me cura. Quae de Civitatis tuae adversis meministi, eadem ad nos quoque Lugduno scribuntur, sed

O passi graviora, dabit Deus his quoque finem.

Scaliger abiit a me Jussianum: et profectionem parat in Vasconiam. Rogavit in discessu, te ut apprime nomine suo salutarem. Pontanus noster, quando it isthuc, de rebus meis ac scholae quam uberrime tecum aget. Me discriroinis metus nondum adeo terret, ut cogitem de abscessu. Spero futurum pietate divina, ut hoc quidquid est contagionis, priusquam feriae nostrae vindemiales exierint, evanescat. Itaque certum mihi est ad id saltem usque tempus in statione perseverare, Vale, doctissime et sapientissime Lecti. Biturigis, IV. Calend. Augusti CIC. IC. LXXXII.



page 315, image: s315

EPIST. LXXVI. Genevam. Paulus Melissus Henr. Stephano.

TE in eo esse, ut Typographiam tuam instaures, non ipse modo, verum alii mecum, utriusque nostrum amici, ex animo gaudemus. Utinam autem te inani Aulae Gallicae pollicitatione deceptum prius mens et Fors bona in Allobrogas retraxisset, quam et spei aura nonnulla refulgentis, et rei ptivae jacturam fecisses.

Frustra me hercule obnitimur fatis humnculi miselli, si Deo aliter visum est. Quaerimus commoditates, invenimus calamitates. sorte quemque sua contentum esse decet. O mi Stephane, te nunc diligenter et serio haec considerare velim. Resarcies igitur, quod neglectum fuit. Habesquae rem familiarem curet; ut ita te in libros totum abdere possis, litigiorum fugitans, atque istiusmodi apinarum tricarumve, unde nihil emolumenti, nihil lucri, Loquor tecum aperte et sine fuco: atque hinc amici hominis animum cognoscas licet. Litterae tuae quidem mihi redditae, nondum autem libri. Francofurdiam non veni. Catalogum quorumdam Graecorum manuscript. a me petivit Th. Beza, cum misero, et tu perlegere poteris. Ad Thucydidem et Herodotum quod attinet: quin manuscriptis jam olim Fuggeranis usus fueris, non dubito. Quid igitur est in quo tibi


page 316, image: s316

prodesse possimus? Da nobis. Pohstius te resalutat amanter. Bene vale. Datum Heidelbergae, XV. Kalend. Aprilis, anno CIC. IC. VII.

Cum literas ad te scriberem, ad manum erat Virgilius ex tua editione. In ea mihi non placet, quod super syllabam brevem acutus tonus reclinatus sit:

--- desvetaque corda.

Ineptum, et contra omnes libros manuscriptorum, debebat potius hoc modo:

--- desvetaque corda.

Nam omnino ita pronunciandum. Solent eodem modo corrupte scribi;

Armaque, Fataque, Metaque, et id genus alia, cum Ar' maque, Fataque Metaque sit scribendum.

Vellem imprimendi nugas, et stultitias in Typographia tua omitti.

[note: Adverbia in e longum circumflectenda. Ablativi in a circumflectenda.] Adverbia in ê longum, circumflexo noto, longê, latê, amicê. Reliqua nullo indigent accentu. Similiter ablativos primae inflexionis inâ.

Dictiones quaes littera finiuntur, quibus adhaeret in fine enclitica, non scribo longiusculos, sed minusculos ut, densusque, non densusque. Itidem, hortusve, amoribusve etc.

Ambiguitas hoc medio exeluditur: --- Immundosve, pro immundosve, legere aliquis potest, immundo sue.



page 317, image: s317

Discrimen observo praeterea interi. e. v consonantes, et i. e. u. v vocales. Prodest hoc in multis. uva, uvidus: non vua, vuidus, vivus, vividus, volvi a volvo, volui a volo, volvisse, voluisse etc. juvo, jaceo, injicio, non inijcio. In fine tamen vocabulorum rectius ita pingitur servitij, quam servitii vel servitji.

Praeter rationem solent praepositionibus a, e addere gravem accentum, cum syllabae sint longissimae, in quibus insit circumflexus.

Discordes vulgo scribunt. Ego Discordes, uts parvulum terminet syllabam primam.

Contra Discindos longiusculo, ut indicet syllabam ab eo incipere. Itaque scribo abstulit non abstulit.

Quod supra dixi de que, ve, etiam de interrogandi particulâ ne intelligendum. istane, illane, honane? non istane, illane, bonane? Cum autem longum est a, ut in sexto casu, circumflectens scribo illâne?

Malo sane ego omnia in linguâ Latinâ legere absque accentibus additis, quam dictiones ita miseriter depravari.

Pag. 342. l. 10.

--- arbustaque diruta campis

Si diruta scribas, ut acutus sit in medio, idem esset, ac cum scripsisti arbustaque.

Ex his pauculis mentem meam collige et iterum vale.



page 318, image: s318

EPIST. LXXVII. Francofurtum. Paulus Melissus Henr. Stephano S.

IN Nundinis tuis Francofordiensibus, quas longe habeo gratissimas, haec mihi annotare visum, quae nunc ad te mitto, ut vel corrigas in editione iterata, vel me errantem revoces. Pag. 6. Frackfort) scribendum, Frankefurt u. furt. vel [note: Frankfurt.] Frankfurt, u est ou vestrum Gallicum. Est autem furt, vadum, trajectus. Composite, Francorum trajectus. Sabinus: urbs de Francorum nomen adopta vado.

Ita oppidum imperii ad Moenum, distans V. [note: Schvveb. schvvein furt.] millionibus Wircipurgo, Schvvebenfurt, vulgo Schvveinfurt, Svevorum trajectus.

[note: Typogr. inventio.] Pag. 27. Typographicam artem excogitavit) velim heic refutari Jovium, qui eam nescio in qua parte Arbiae Indiave inventam scribit.

Ad laudationem et vituperationem equorum velim addi a Musis tuis praeterea novem singulis disticha. Octies loqvuntur Musae, cur non etiam novies?

Pag. 28. in Coena Posthiana. Sed fascia ego) Non constat sibi versus.

[note: Cubiculum haberbi correprum.] Pag. 34. Cubiculares) Syllabi bi in cubiculum apud Catullum corripitur.

Pag. 43. Detrudi ebrietas) Versum purum ab initio desidero:

Ebrietas solio si detrudatur avito, vel dejiciatur, vel deturbetur.

[note: Sed omissum.] Pag. 44. Sed quae in vobis sunt) Lego, quae sunt


page 319, image: s319

in vobis. Non enim semper opus est poni sed.

Pag. 49, Putat anteire gent.) Lego, Anteire gentibus putabo.

Pag. 51. Prandio solet) Ita incoho:

Semisobrius e suo redire
Prandio solet ille noster Aulus.

IN EPIGRAM. ANTHOL.

[note: Foris ult. longa.] Pag. 130. Tu Paridis recitas foris) foris ultimam longam habet. Mutabis igitur distichon meum hoc modo:

Damna foris Paridis recitas et damna Laconis
Et Parin haud unum ---

Ibidem: Atridae et Paridis) Repone;

Atridae Paridisque foris mala multa recenses,
Et multos Helenes ---

[note: Gratis ult. longa] Pag. 133. De pleno victum) Gratis ultimam longam habet. Reponendum in meo:

Ex pelago gratis multa alimenta capit.

Imposuit mihi Micyllus versu corrupte citato.

Ibidem: Aptet, ibi pelago) Rescribe, Applicet, e liquido.

IN EPITAPH. BEZAE.

Pag. 126. vers. Nec mutat) pro ignea stella ponatur stella serena, in meo epigrammate. Vale.

EPIST. LXXIIX. Altorphium. Matthias Bergius V. CL. Theophilo Madero Collegae et amico honorando. S.

VOlebam nuper emendicare abs te sententiam loci in 12. c. Ethicorum a verbis [gap: Greek word(s)]


page 320, image: s320

etc. ad illa [gap: Greek word(s)] etc. de loco dissentiunt interpretes, quos habeo, nemine cum alio sentiente: et nullo (ut mihi videtur) cum Aristotele. Quod tum non patiebatur tempus, ut tibi proponerem, id jam epistola exponam etiam atque etiam orans, ut me in hoc salebra humaniter adjuves, Etsi de argumenti totius ductu minus exploratum habeam, tame in primis de illo dubito, quo nam referantur ista quae sutn, [gap: Greek word(s)] etc. Cujusnam rei [gap: Greek word(s)] istic exponit? Anne ejus, quod in praecedentibus exposuerat de duobus generibus voluptatum? Quorum unum sunt corporis voluptates cum [gap: Greek word(s)] conjunctae, in appetitu rerum illarum, quae habitui corporis naturali desunt: Alterum sunt voluptates animi contemplantis verum in rebus etc. ut scilicet hujus rei indicium sumat ex ipsis illis, quae in corpore fieri comperiuntur: alia scilicet, cum illud se habet secundum naturam vel cum natura consistit: Tum enim ludi et [gap: Greek word(s)] et jucunditates quaeruntur: aliter, cum id se habet praeter naturam vel cum natura constituitur vel expletur, quando contrariis saepe utimur, quae sint grata non [gap: Greek word(s)], ut priora: sed [gap: Greek word(s)] ut amara in frigore, acida in aestu etc. An tibi videatur esse Aristotelis mens, an alia, quaeso, ostendas mihi: ne forte secus, quam oportet,


page 321, image: s321

locum hodie interpreter. Rogavi de eo etiam Giphanium, sed nescio an hodie ipsi liceat mihi respondere. Et me urget cursu lectionis. Gratissimum mihi facies si totius argumenti ductum paucis ostendes, ut si idem mecum judicas confirmer consensu nostro: Sin aliud a me sentis, erudiat tua [gap: Greek word(s)]. B. Vale et salve.

EPIST. LXXIX. Altorphium. Theophilus Maderus V. CL. OB. Gilphanio IC. S.

[note: De Praedicationibus Dialecticis.] PRincipio tuam probo sententiam de distributione illa bimembri praedicationumin homonymam et synonymam prorsus manca et inepta. Excludit enim paronymam praedicationem, qua [gap: Greek word(s)] subjecto tribuitur, scientiis omnibus familiarem ac omnino vernaculam. Excludit et illas praedicationes, in quibus accidens commune de subjecto effertur, quae et ambiguitate carent pleraeque omnes, nec ad essentiam et naturam rei declarandam faciunt, ideoque nec sub homonyma nec sub synonyma comprehendi possunt. Deinde non minus imperite synonyma sola regularis et propria a nescio quibus Logicis indicatur. Nam et paronyma regularibus et propriis jure annumeratur, ut recte objicis. Testis est Aristoles 1. poster. 18. ubi has praedicationes: Lignum est album, Lignum est magnum, Homo ambulat, Homo est Musicus, pro naturalibus, et [gap: Greek word(s)] praedicationibus agnoscit.



page 322, image: s322

Alter divisio [gap: Greek word(s)], quae essentialis seu synonyma: et accidentalem, quae et paronyma nuncupari queat, a veterum decretis longe si non re verbis saltem recedere videtur. Aristoteles enim omne praedicationis genus in [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] partitur 1. Poster. 18. [gap: Greek word(s)] vocat propriam et naturalem: [gap: Greek word(s)] vero [gap: Greek word(s)] et impropriam praedicationem. Prius membrum recte in essentiale et accidentale tribuetur, si accidentale intelligatur, quando vel [gap: Greek word(s)] vel accidens commune de subjecto praedicatur. Immo et quando [gap: Greek word(s)] dicitur, est essentialis non ut constituens, sed ut constitutum sequens necessario.

Essentiale appello cujus praedicatum vel [gap: Greek word(s)] id est totam naturam, vel [gap: Greek word(s)] seu partem subjecti explicat: vel, ut loquar planius, in qua vel tota definitio definito attribuitur, aut genus vel differentia speciei. [gap: Greek word(s)] apud Aristotelem complectitur praedicationem [gap: Greek word(s)], qvum accidens subjicitur substantiae (quod ipsi naturae repugnat. Essentia enim per se subjectum est accidentis, idque sustinet, non autem in subjecto accidente inhaeret) et praedicationem [gap: Greek word(s)] in specie sic interpretibus Graecis dictam, in qua accidens de accidente, quod in abstractu non tribui possit, V. G. album de


page 323, image: s323

Musico, dicitur. Accidentalis igitur praedicatio triplex exsistit: 1. quando accidens attributi, substantia subjecti munere fungitur: quae sub praedicatione [gap: Greek word(s)] continetur. 2. qvum accidenti essentia tribuitur. Haec ad [gap: Greek word(s)] attributionem pertinet. 3. qvum accidens de accidente praedicatur. Haec in specie ad peculiariter [gap: Greek word(s)] appellatur Graecis interpretibus.

Quod si ista vera sunt, ut mihi plane persvadeo, constare no poterit illa subdivisio [gap: Greek word(s)] in [gap: Greek word(s)] et accidentalem: qvum [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)], eandem speciem [gap: Greek word(s)] constituant: et accidentibus quoque nonnullis inter [gap: Greek word(s)] praedicationes locus concedatur.

Quaeris praeterea, an homonyma praedicatio possit esse regularis sive naturalis, ut an tuae praedicationes, Hoc pictum est animal, Herodes est vulpes, sint naturales? Ego ad [gap: Greek word(s)] has praedicationes referendas puto (possent tamen disparatae sub naturalibus contineri, sed non propriis verum figuratis. Nam disparatae pertinent verum figuratis. Nam disparatae pertinent ad accidens. Herodes enim est vulpes, id est similis vulpi. Et hoc est accidens commune quod potest ad esse et abesse praeter subjecti interitum) At de priori exemplo res omni caret controversia, si sequimur


page 324, image: s324

Aristotelem cap. 18. lib. 1. de Demonst. et 1. prior. 28. Posterius etiam [gap: Greek word(s)] adscribendum est, siquidem recte interpretes disparatas praedicationes non naturalibus subjiciunt.

Objicitur, in ista divisione rei et materiae haberi rationem. Itaque non ponendum in libro [gap: Greek word(s)], qui formam enunciationum non materiam consideret. Respondeo, hanc ipsam ob causam ab Aristotele istam divisionem in eo libro praetermitti. Nam divisiones ad formam pertinentes ibi enumerantur, quales sunt, affirmans, negans: una, plures: generalis, specialis: indefinita, singularis: [gap: Greek word(s)], modificata: finita, infinita, etc. Quamvis vero princeps sit consideratio formae, quaedam tamen etiam materiae habetur ratio in eo libro, ut hoc nomine [note: Crellius excusatur.] excusari queat Crellii partitio. Confirmatur, quod dico, ex divisione in unum et plures. Nam ut una sit, omnem abesse oportet ambiguitatem, alioqui non unam, sed plures fere praedicationes, etsi una sit vox, confirmat Aristoteles cap. 7. libri illius. Taceo nunc disputationem [gap: Greek word(s)] enunciationem, delegius oppositionum, de conjunctione et disiunctione partium enunciati, compositi, vel simplicis etc. quae absque materia explicari nequit: licet et illa tractatio ob levem et [gap: Greek word(s)] tantum materiae [gap: Greek word(s)] formalis, ut sic dicam, censeri possit.



page 325, image: s325

Quaeris insuper, an non synonyma sint duplicia, [gap: Greek word(s)], et [gap: Greek word(s)]: quorum illa reciprocentur cum subjecto, haec non? Ego non repugno quo minus aliquis ita dividat synonyma: verum istae partium nomenclationes apud Aristotelem nusquam exstant. At synonymorum natura non in eo consistit, ut reciproce vel sursum versus dicatur, sed ut in quid enuncietur, sive totam naturam, sive partem declaret. Et definitio synonymorum tam convenit generi non reciproco seu [gap: Greek word(s)] (ut loquitur Galen.) quam differentiae reciprocae seu [gap: Greek word(s)]. Itaque utrunque [gap: Greek word(s)] nomen sibi vendicat. Nolim tamen cum quoquam de hac re litigare, qvum pugna non in re, sed in verbis consistat.

Ad extremum judico et ego illam distributionem in propriam et figuratam Grammatici potius, quam Logici esse propriam. Nam utrum vox sit figurata an propria, judicium aliunde quam ex grammatice peti non potest.

EPIST. LXXX. Ambergam. Theoph. Maderus N. S. D.

[note: De Dialecticae sive Logicae definitione.] SIgnificavit mihi D. Richius, vir praestantissime summeque colende, legisse te Theses meas de Logicae difinitione publice a me superiori


page 326, image: s326

mense hic exhibitas ac earum aliquam explicationem a me petere. Ego non tantum ad hoc qualecunque officium, sed ad alia quaecunque a me proficisci possunt, tibi me devinctum existimo, cum ob nominis celebritatem, tum notitiam illam, quae, dum clarissimo praeceptore Erasto uteremur, Heidelbergae inter nos intercessit, quam nulla oblivione deleri, sed literis crescere et confirmari optarim. Quoniam vero theses nostrae satis videntur perspicuae, ut declaratione nostra longa et operosa non indigeant, studebo brevitati et tantum summa capita perstringam.

[note: Dialecticae nomen.] In prima thesi utor voce generatim, quoniam Dialectica in specie quoque et fere semper ab antiquis usurpatur pro methodo disputandi [note: Topica.] in utramque partem probabiliter, quam Topicam una cum aliis appello, quae tanquam [gap: Greek word(s)]Apodicticae parti opponitur. Ut igitur universae disserendi rationis, sive [gap: Greek word(s)]sive [gap: Greek word(s)]institueretur, definitionem communem proponerem, Dialecticae nomen generatim me sumere monui. Et ideo sic loqui placuit, quoniam et Aristoteles Princeps Logicorum ita interdum, licet rarissime, loquitur, et hanc generalem acceptionem vocis usus omnium fere hujus seculi Logicorum comprobat. Genus in definitione assignavi proximum.

Nam Dialectica ad Categoriam qualitatis,


page 327, image: s327

et quidem ad primum ipsius genus, extra controversiam omnem referendum est. Qvum vero habitus sint varii, Dialectica habitibus intellectus recte ab omnibus adnumeratur. [note: Habitus animi in Principes et Organicos.] Habitus porro animi recte in Principes et Organicos distribuuntur. Principes proprium et per se optabilem finem obtinent, et quinque numero recensentur ac describuntur ab Aristotele lib. 6. Et hic Organici primariis habitibus adquirendis inserviunt: et remoto illo usu, per se nunquam exoptarentur. Jam quod Dialectica instrumentum sit comparandae scientiae, quae Princeps est habitus, nemo est qui ignoret. Itaque merito organicis habitibus subjicitur. Quis enim exoptavit cognitionem syllogismorum et ejus formarum, si non earum ope veritatem investigare se posse confideret? In eum quadrare arbitror vulgatum illud, Merum Dialecticum esse merum asinum. Haec si vera, uti certissima esse minime dubito, constat de veritate secundae theseos, quae negat Dialecticam proprie vel artis vel scientiae nomine appellandam, cum et ars et scientia sint habitus Principes, et earum definitiones ab Aristotele propositae Dialecticae accommodari non queant.

De tertia thesi non video ullam controversiam inter doctos.

[note: Dialectica veritatis indagatrix.] Quarta thesis aliquid videtur habere dubii et novi propter novas partium nomenclaturas a veteribus non usurpatas. Sed discrimen


page 328, image: s328

consistit in vocabulis, non in re. Nam Dialecticae essentia consistit in vericatis indagatione seu discretione veri a falso. Quot igitur modis haec discretio fit, tot recte partes essentiales [note: Apodicticae et Topicae sive Dialecticae discrimen.] constituuntur. Discretio vero haec duplex, tantum est duplex, altera constans necessariis et propriis, quam Apodictica: altera vero communibus et [gap: Greek word(s)], quam Topica tradit. Itaque si essentiam Logices consideremus, duae existunt partes, Apodictica et Topica sive Dialectica speciatim ita accepta. Atque ita omnes Graeci, excepto uno quod sciam, imitati Aristotelem, Dialecticam diviserunt. Quoniam vero hae partes describi ac tradi nequeant, nisi praemittantur quaedam generalia et communia elementa, qualia sunt illa, quorum in thesi 5. fit mentio, illorum descriptionem vocare placuit partem communem seu elementariam: quam Galen, noster et alii peculiari nomine Logicam dixerunt, ut docet noster Erastus piae memoriae in epistola quadam ad Simonem Grynaeum libello de Formandis syllogismis [note: Logica.] adjuncta. Haec Logica, sive pars communis, non est pars princeps, sed primariis illis duabus inseruit: nec illius foret ullus usus, si Apodictica et Topica hujus ministerio carere posset. Quare, ut maxime planam et perspicuam divisionem meis auditoribus traderem, in propriam et communem, secutus Averhoëm distinxi.



page 329, image: s329

[note: Judicium.] Quod ad septimam thesin attinet, si nomen judicii proprie sumatur, omnino inepta et absurda [note: Inventio et Judicium.] judicabitur divisio in inventionem et judicium: cum ita arcto necessitudinis vinculo sint conjuncta haec duo, ut nunquam divelli possint. Nam sine judicio invenire nemo valet, nisi forte fortuna id fiat, quomodo bestiae aliquid inveniunt. Et methodus judicandi, an recte aliquid sit inventum, a methodo inveniendi non discrepat, sed iisdem praeceptis et invenire et judicare docemur. Sin per judicium dispositionem argumentorum inventorum intelligas, hoc est, doctrinam de forma syllogismi, seu parte, quam communem vocamus, sub inventione comprehendere oportebit partem Apodicticam et Topicam, hoc est methodos duas praeceptis et usu diversissimas totoque coelo differentes inter se confundemus, nisi Apodicticam pene totius artis nobilissimam penitus exterminare, Rami temeritatem secuti, volumus. Praeterea partem communem omnis inventionis expertam statuere oportebit, quod falsum esse docet sectio secunda libri primi Priorum Analyticorum. Praeterea Topica destituentur sua dispositione, quem errorem refellit liber octavus Topicorum: et Apodictica judicio carebunt. Quae omnia meo quidem judicio sunt plane [gap: Greek word(s)]et [gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]a nemine hactenus vidi oppugnatum


page 330, image: s330

quam a discipulis Philippi Melanchthonis, qui hasce praedicationes: Homo est Deus, et Deus est homo, inusitatas vocant: quoniam unio illa duarum naturarum in Christo sit inusitata, et quia non congruant ad aliquem modum ex 5. praedicabilibus. Atqui non sequitur ob rem inusitatam, praedicationem esse inusitatam. Pari enim ratione praedicatio rei miraculosae, miraculosa: et rei ridiculae, risu digna evadet etc. Neque alicujus est momenti ratio: non congruere praedicationem ad modum ex 5. praedicabilibus; neque etiam est figurata; ergo est inusitata. Nam figuratae praedicationi opponitur propria, etsi attributio neque sit generis, nec speciei, nec differentiae, nec proprii vel accidentis. Exempli gratia haec attributio: Hic homo est Petrus, non certe generis vel speciei etc. et tamen vera et propria dicitur attributio. Multa alia de hac re dici possent, si tempus suppeteret. Sed haec impraesentiarum sufficiant.

EPIST. LXXXI. Francofurtum. Joan. Crato a Crafftheim Friderico Sylburgio S.

[note: Aristot. librorum lectio et distributio.] ARistoteles autor est antiqvus, maximae autoritatis atque reverentiae etiam apud illos, qui illum non intelligentes ei obloqvuntur. Cujus doctrina non solum utilis est, sed et necessaria omnibus disciplinis, quas hodie vulgo homines sibi proponunt, ut honores ac divitias


page 331, image: s331

acquirant (ut Galenus ingenue fassus est.) Duo sunt quae homines ab ejus lectione et studio avertunt, aut certe non ita ei inhaerent, ut deberent. Alterum quod legi non potest in lingua, qua ipse scripsit, a multis: alterum quod ab his, a quibus legitur, non facile intelligatur, cum ille et brevissime et quasi concise doctissimeque res suas suis locis tractarit. Hinc colligitur haec propositio: qui Aristotelem ita in lucem emiserit, ut in eo clare prospiciantur, quaecunque scripsit, vel conjectura eorum, a quibus ipse Aristoteles didicit, assequantur: vel eorum quos ipse docuit: praeterea intelligatur, quo loco quidque docuerit, quoties, ad quod propositum usus sit eodem verbo et phrasi: iste, inquam, ea praestabit, quae hactenus a nulla praestita sunt, neque quisquam melius aliquid unquam praestare poterit. Quare vellem Aristotelem tuum in sex dividi partes. 1. Quae contineret tractatus ordinarios et proprios: Logica. 2. Moralia. 3. Physiologica. 4. Metaphysica. 5. Tractatus communes. 6. Extraordinarios, qui hactenus recepti sunt, sive legitimi sive spurii sint. Quae partes sex legitimo ordine collocentur. Quare vellem primo praefari principio operis totius erudite et plene, ita ut ratio redderetur solida de unaquaque harum sex partium natura, scopo, ordine ejus. Quae singulae postea suis locis repeterentur particularibus praefationibus, et ibi explicatius tractarentur. In quibus locis


page 332, image: s332

[note: Patricii temeritas.] daretur occasio respondendi ultimo scripto Patricii, qui Aristotelem privat possessione multorum librorum, de quibus hactenus schola Graeca, Arabica et Latina cum cognoverunt possessorem. Haec de ordine et distributione.

Quod ad textum attinet, ut omnibus satisfiat, vellem per capita distributum, et capita per textus numeris marginalibus annotatos, juxta Averrois divisionem: quamvis Aristoteles neque in capita neque in libros sua scripta diviserit: et sub quoque capite annotatiuncula minori charactere moneretur lector de varietate textus sive lectionum, quae ibi continerentur. De quibus quatuor Graeci interpretes, Alexander, Philoponus, Simplicius et Themistius una cum praestantioribus Latinis mentionem fecerunt, reddendo causas variationis cum moderato et rationabili judicio, quod putaret praeferri debere: ita daretur ansa lectori seligendi, quod magis placeret suo palato. Posthaec annotentur errores versoris sive traductoris. Versores autem eos eligerem, qui juxta sanum judicium melius rem intellexissent, et fidelius vertissent, et non uni tantum me addicerem in toto opere, minus tamen in dictione barbaros eligerem, ut delicatis auribus satisfacerem, et minus superstitiosos, ut veritatem amantibus obtemperarem. Quare (ut mihi videtur) neque antiqua versio, neque Argyropolitana, neque Boetiana,


page 333, image: s333

neque Perioniana gratiam tuo Aristoteli conciliaret magnam.

Ad haec vellem in margine annotari locos, in quibus Plato ejus magister eadem vel dixit vel exposuit, diligentius quam Juncta in Galeno fecerit locos Avicennae. Et hoc maxime notandum in tuo Aristotele.

Vellem praeterea tres indices confici, sed non vulgares id est insulsos. In primo a docto et bene intelligente viro tria ista capita in unaquaque materia, quam Aristoteles tractasset, annotarentur: quid, quotuplex, quale: ita ut nihil inveniri posset in Aristotele, etiam quid minimum sive ob propositum dictum sive incidenter et per transennam, sive solum sive adjunctum, propria ejus qui conficiet, sive alterius sententia, quod in eo indice non inveniretur.

Secundus index contineret omnes similes sive contradicentes locos in toto Aristotele.

Tertius index ostenderet quibus locis Aristoteles usus esset, eodem sive iisdem verbis et phrasi praesertim obscurioribus, ut per collationem eliceretur eorum sensus, ut nullus esset usus Lexici Henrici Stephani, qui neque illius tertii problematis [gap: Greek word(s)]dignatus est mentionem facere.

Si ita Aristotelem feceris, fructum ingentem capies tu et quicunque legerint etc. Poterunt studiosi cum hoc Aristotele carere


page 334, image: s334

interpretibus. Loca Aristotelis et Platonis quantam lucem afferent locis a magnis viris et philosophis non intellectis? etc.

EPIST. LXXXII. Ambergam. Philippus Scherbius Theophilo Madero meo S. Dico.

SCripsi jam et obsignavi, Strackgraffium ad te missurus: ecce tibi tuae literae: ad eas breviter. Non enim abundabam tempore. Tu nunc totum te converte Heidelbergam: mitte Mulhusium. Quantum tamen in memoriam redire possum, stipendium est ibi LXXX. florenorum. Scio esse paulo minus professione Basiliensi. Sed tu ad delicias tuas Heidelbergenses uxorem tuam deducito: fortassis ubi florem aetatis consumpsisti, ibi opera juventutis tibi ostendet: qualia ego excudi Basileae, scilicet. Quaestionibus tuis ex parte satisfacere cupio, more Alexandri descindendo nodum: vel etiam aperte profitendo ignorantiam meam.

[note: Aristot. liber [gap: Greek word(s)]an sit. et an cum Analyticis continuetur.] Liber [gap: Greek word(s)]mihi diu jam dubius fuit, an sit Aristotelis: argumenta quaedam Patritii me moverunt: Discipuli potius credidi. Et, si est opus cum Analyticis continuatum, quid opus erat in limine Analyticorum repetere, quae usui possunt esse de propositionibus Analytico? Esto, sit Aristotelis, vix tamen


page 335, image: s335

credo scriptum ad Analyticorum continuationem. Repeteret Aristoteles in vestibulo Analyticorum, ut solet, et continuaret. Quid est usitatius Aristoteli quam proponere optime et [gap: Greek word(s)]? Intuere omnes ejus libros, animadvertes hujus viri consvetudinem. Sive igitur sit Aristotelis, sive Discipuli ejus, est scriptus, ut opus separatum et proprium, in quo, quae de enunciatis dici possent, explicavit.

[note: Topica an cum. Analyticis continuentur.] Idem hoc dico, et nuper disputavi, de Topicis: hoc opus esse separatum. Cum Aristoteles Analytica priora et posteriora scripsit, non cogitavit de Topicis. Intuere propositionem in limine Analyticorum, et epilogum in posterioribus: intuere principium Topicorum, nullum habes argumentum. Neque quicquam [note: Sophisticorum Elenchorum libri ad Topica pertinent. [gap: Greek word(s)]dicuntur etiam Dialectici. Dialectica quid.] valet epilogus Sophisticorum, qui ad Topicos: pertinent, de [gap: Greek word(s)]aeque enim ad Topica hoc verbum pertinet: cum Dialectica sit [gap: Greek word(s)]; sive [gap: Greek word(s)]. Quin dico, Dialecticum sive Topicum posse in suo genere esse perfectum, qui nunquam viderit priora Analytica. In hoc Giphanius a me est (de authore [gap: Greek word(s)], quin sit Aristotelis, repugnat.) Topico satis est communis ratio syllogisandi omnibus insita: neque [gap: Greek word(s)]Topica unquam ad redarguenda illa aut confirmanda adhibentur; quae in Prioribus docentur. Summa: Quatuor Analytici sunt opus separatum: et Decem Topici,


page 336, image: s336

comprehensis Sophisticis. Quod Priora, usui esse possunt Topico, non est contra institutum Analytici, [note: Aristotelis locus in Analyticis.] sed tamen praeter, ut si ego pileo meo domum referam ova. Si in Prioribus Analyticis conscribendis alterum oculum convertisset ad Topica, cur explicasset ibi illud [gap: Greek word(s)]: item [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)]. Quod puto dici [gap: Greek word(s)], id est [gap: Greek word(s)]. Ergo non cogitans se aliquando Methodon [gap: Greek word(s)]scripturum, attigit in universali consideratione syllogismi ista. Ergo etc.

[note: Syllogismus communis et proprius] De distributione in communem et proprium, saepe audivi, quod objicis: quia utuntur eadem distributione in Physicis: saltem commoditatis cujusdam causa, quia lumen infert in [gap: Greek word(s)]: alioquin nihil recte dividitur in generale et speciale. Memini mihi Basileae dictum fuisse, idem hoc Jugnitium Neostadii Crellio in Disputatione publica objecisse.

Repeto quaedam superiora, quia fortassis non poteris legere. Priora Analytica fortassis prodesse possunt Topico. Sed est idem ac si dicerem, artificem pilei mei, fecisse pileum ad ova aut cerasa domum reportanda. Hoc non est praeter consilium artificis, sed tamen contra id est, id est, hoc accidentale est: quemadmodum in natura, cum duritie rami, quae facta est a natura ad fructus sustentandos, nos


page 337, image: s337

utimur ad tectum et tegulas sustentandos. Hoc, inquam, accidit: et excluditur ob Aristotele in definitione Naturae per illud, et non secundum accidens. Ita se habent priora ad Topicum. Alioqui semper erit [gap: Greek word(s)]de methodo.

Sed quae objicis de Modalium oppositione, fateor me neque considerasse, neque nunc posse considerare: vel apertius, fateor me nescire: et tamen tam magnum stipendium non pudet me accipere. Ignosce, Amici mores hi sunt. Vale iterum iterumque, et tuam uxorem salute asperge. XIV. Aprilis, Altorfio.

EPIST. LXXXIII. Genevam. Hieronymus Groslotius Lyslaeus Jacobo Lectio, Amico supra omnes amicos S. P. Dico.

POrro interim in hoc secessu usurpo rusticanum hoc otium, in quo tamen ut scias et libros interdum me tangere, vide sis, Doctissime [note: Plautus emendatur.] Lecti, hos Plauti locos Bacchidibus, quos videor misi, ardeo scire an et tibi, restituisse nuper certo judicio.

SC. IV. Mirum est me.

CHR. Non herus, sed actor mihi cor odio sauciat.
Etiam Epidicum, quam ego fabulam aeque ac meipsum amo
Nullam aeque invitus specto, si eam agit Pellio.



page 338, image: s338

[note: Pellio.] Quis fuerit hic Pellio, credo, primus inveni. Nemo enim quod sciam, ante me id animadvertit aut certe si animadvertit, usque dum scriptis non prodidit suis, quod viderim. Hic Pellio [note: Pollio.] scribitur antique pro Pollio, quo modo et illi veteres scribebant Apellinem, quem nos scribimus Apollinem. Designat autem P. Pollionem comoedum minorum partium, et in arte sua parum nobilem, qui fuit hac ipsa, qua Plautus, tempestate, utpote quem ex hoc loco verisimile sit egisse aliquas Poetae nostri fabulas, verbi gratia Epidicum. De hoc ipso P. Pollione [note: Symmachus emendatur.] illustris locus est apud Symmach. lib. 10. ep. 2. absque quo fuisset, me hercule, per me quidem, ut ignoraretur adhuc, quem hic intellexerit M. Attius Pollionem: Magnis in negotiis (inquit) itidem ut magnis comoediis edecumati apponuntur actores. Non idem honos in pronunciandis fabulis P. Pollioni, qui Ambivio fuit: (sic enim vere emendat Juretus) neque par AEsopo Etrusco fama processit. Qua postrema Symmachi verba sic reponenda sunt: Neque par AEsopo et Roscio fama processit.

[note: AEsopus. Roscius.] De hoc AEsopo et Roscio lege M. Tullium pro Roscio comoedo, qui dabit plurimam lucem huic Symmachi loco. Et Symmachus, Dii boni! quam apte, quam apposite ad Plautum. Ei profecto debet Plautus illustrationem hujus loci, quam frustra, nisi fallor, anquiras aliunde?

SC. seq. Ibo in Piraeeum:



page 339, image: s339

Sed divesne est istic Theotimus? CH. etiam rogas?
Qui soccis habeat auro suppectum solum.

NL. Cur ita fastidit? etc.

Quid sibi velit secundus versus, ut nunc legitur, certo scio, nesciret ipse Plautus, si revivisceret. Quid enim est hoc, soccis habere? Aut ubi ficta, ubi picta, ubi scripta haec alibi reperietur locutio? Lubet hic exclamare, portenta verborum! et, quid est intactum audaciae barbarorum hominum? cujus certe vel in hoc loco maxima apparent vestigia, quae quod in me erat, delere conabar, et certe, nisi fallor judicii, scripsit Plautus:

Qui flocci habeat auro suppectum solum,

[note: Flocci vel flocco habere.] probissimo loquendi genere, flocci habere, pro nihili facere, contemnere. Quod et ibi extulit alibi, flocco habere, si bene memini. Hic locus est elegantiae non vulgaris, et sane quantae quantae est, dedit mihi.

SC. VIII. Nunc experiar:

Nego tibi hec annis viginti fuisse primis copiae,
Digitum longe a paedagogo pedem ut efferres aedib.
Ante solem exorientem nisi in palaestram veneras,
Gymnasii praefecto haud mediocris poenas penderes.
Id quod obtigerat, hoc etiam ad malum accersebatur malum,
Et discipulus et magister perhibeantur improbi.
Ibi cursu, luctando, hasta, disco, pugillatu, pila,
Saliendo sese exercebant magis quam scorto aut svaviis.



page 340, image: s340

[note: Disciplina vetus adolescentum.] Praeclarus locus de disciplina antiqua, sed qui laborat transpositione, quod mirum nemini hactenus ne oboluisse quidem. At nos id nunc primum odorati sumus; et hoc ordine reponendos hos versus censuimus:

Nego tibi hoc a uf p copiae,
Digitum longe a p p eff. aedibus.
Id quoi obtigerat, h eti. ad m a malum,
Et discipulus et m p improbi.
Ante solem ex n in p veneras,
Gymnasii p h med. p penderes.
Ibi cursu, l h d i p pila,
Saliendo s e m q s aut suaviis.

Quam melius jam haec cohaereant, quam prius, quis non videt? Ait enim: Cui discipulo obtigerat primus XX. annis ut posset digitum longe a paedagogo pedem se efferre aedibus, hoc ad malum accersebatur malum, et discipulus et magister perhibebantur improbi. Deinde addit, primus illis viginti annis oportuisse eum adfuisse Gymnasio ante exortum solis. Quod ni fecisset, severe castigabatur ab gymnasiarcha. Postea enumerat cottidiana juvenum in gymnasio exercitia, quis intentis olim non licebat aetatem impendere iis voluptatibus, quae tunc temporis erant juventuti et corruptelae et plerunque exitio. In hac ipsa fabula infra est et alter locus eodem mendo similiter inquinatus, quem tunc suatum prioris loci causa restituam, si potest, principi nitori et ordini.



page 341, image: s341

SC. XXI. Quam magis:

PHIL. Quam magis inpectore meo foveo, quas meus filius turbas turbet,
Quam se ad vitam, et quos ad amores praecipitem inscitus capessat,
Magis curae est, magisque afformido, ne is pereat, neu corrumpatur.
Scio, ego fui illa aetate, et feci illa omnia, sed more modest.
Neque placitant mores, quibus video vulgo gnatis esse parentes.
Duxi, habui scortum, potavi, dedi, donavi: Etenim id raro.
Ego dare me ludum meo gnato institui, ut animo obsequium
Sumere possit etc.

Tu ne dubita hos versus misere turbatos ita recte et ordine digerere:

Quam magis in p m f quas m f t turbet,
Quam se a vi et q ad m p ins. cap.
Magis cemque af. n. is p n corrumpatur
Scio ego filae et fiosm modesto;
Duxi, h s p d d. Etenim id raro.
Neque placitant mores quuges. parentes.
Ego dare me l m niut a obsequium.
Sumere possit. etc.

Quam aptius conseqvuntur haec invicem? Rationem trasmutationis ut exponam, non reor necesse, cum sit per se satis clara. Sed priusquam amittamus hunc locum, tollenda


page 342, image: s342

est macula ex antepenultimo versu, in quo illa, potavi, dedi, donavi. Sunt nulli frugi bonae, nec solet Plautus conjungere frigide duo verba significantia idem. Sed facilis lapsus, ultima enim [note: D. in fine additum.] litera prioris vocis adhae sit sequenti. Legendum est, potavid, edi, donavi. Nihil verius.

Supra SC. IX Amiciorem:

MNE. Amiciorem nunc utrum credam magis,
Sodalem ne esse an Bacchidem, incertum admodum est.

AEternum illud Germaniae decus, Joachim. Camerarius testatur fuisse scriptum in veteri suo libro, Immitiorem. Ego scio, verum esse, [note: Inimic.] Inimiciorem, quod certe immane quantum est convenientius huic loco, quam illud quod nunc legitur. Tu judicabis, doctissime et humanissime Lecti. Haec pauca e plurimis, quae habeo in hanc comoediam, meras affanias, scripsi ad te, ut super iis singulis, tamen etsi non mereantur, elicerem particulatim judicium tuum quod est, erit mihi, dum ero ipse, instar sexcentorum: nec non ut invitarem simul ad faciendum me participem Musarum tuarum, quas sat scio fore prae meis nugis [gap: Greek word(s)]. Vale, et me ama. Habes qui faciat mutuum. Ex Insulano nostro, Fontinalibus, A. D. III. Eid. Octobres, CIC. IC. LXXXIII.



page 343, image: s343

EPIST. LXXXIV. Genevam. Hieron. Groslotius Lislaeus Jacobo Lectio JC. doctissimo et amicissimo S. P. Dico.

NUnc vero demum Deo gratia incipio tangere libros, verum timide, et quasi in transitu, in quo tamen non me fugerunt istae maculae in Seneca patre, quas an absterserim, tu judicabis: certe conatus sum.

[note: Seneca Pater emendatur.] Seneca Pater in Praefatione lib. III. Declam.

Quamdiu extra jocose continebat, censoria oratio erat.
Scribo, extra jocos se continebat.

Agedum istos declamatores produc a senatu in forum, cum loco mutabuntur velut in assveta classe et assveta umbra corpora sub diostare non possunt. Senatus vox aliena ab hoc loco. Declamasse [note: Scena Rhetorum.] enim in senatu Rhetoras, nugae merae. Censeo scripsisse Senecam, produc a scena in forum. Probare videntur illa sequentia, in assveta classe et assveta umbra. Rhetorum scholas scenas vocavit [note: Taciti locus.] vit Tacitus Dial. de Orat. At nunc adolescentuli nostri deducuntur in scenas scholastiocroum, qui Rhetores vocantur. Quem Taciti locum frustra est Lipsius cum tentat. Illustrandis vero Senecae verbis facit Petronius Arbiter in ispo aditu Satyrici fragmenti, quem inspice, nisi metuis censoriam notam.



page 344, image: s344

[note: Svetonius emendatur.] Eamdem maculam eluo ex Svetonii codice cap. 12. in Nerone: Deinde in Orchestram senatumque descendit, et orationis quidem carmisnisque Latini coronavi etc. scrib. scenaque dese. Vide Taciti lib. 16. Ann. non longe a principio. Porro scenae vocabulum ut repono in Seneca et Svetonio, [note: et Plantus] ita quoque videor vere tollere et Plauti Pseudolo, SC. Malus et nequam: Bene ad hoc [note: Bona scaeva.] praedatus ibo bona scena est mihi. legendum, bona scoeva est mihi. Ita in prologi versu primo;

Studete hodie mihi, bona in scenam affero, emendat amicus noster Janus Gulielmius juvenis antiqua doctrina et fide, bonam scaevam affero. Bona scaeva, est bonum augurium. Lege Festum. Sed redeo ad Senecam ibidem:

Memini me intrare scholas cum recitaturus esset in Milonem Caestius, ex consvetudine sua miratus dicebat: si Thrax essem, Fusius essem etc. Forte miratum dicebat.

Svasoria prima:

Satis sit hactensu vicisse Alexandro, qua mundo [note: Qua lucet.] lugere satis est. Emendo, qua mundo lucere satis est. Infra, Vicimus qua lucet. Legend. qua lucet, ex fide schedarum Hispanicarum. Sic appello, quod allatae ex Hispania.

Immensum et humanae intentatum experientiae pelagus, totius orbis vinculum terrarumque custodiam inagitata remisso, vastitas, litora modo saeviente


page 345, image: s345

fluctu inquietas, modo fugiente deserta, terra calido remittet fluctus. Nescio quid humanis natura sub duxit oculis, et terram nox obruit.

Affectus locus et de cujus restitutione mira ambigo. Age tamen, apponam heic somnium meum, si forte conjectores invenire possit. Dubito anleg. Custodia inagitata remigio, vastitas, litora in s. f. inq. in f. deserta tetra caligo immites fluctus. Ut sit epexegetica et ad terrorem ficta descriptio maris. an sic; terra caligo remittet fluctus? quod erit, tetra caligo fluctus, et quae supra enumeravit alia, si obstinatus mare conscendas cum exercitu, invitum te et indignantem remittent, ô Alexander et cogent repetere, quam reliqueris continentem. Haereo quoque, an illa, et terram nox obruit, vel, et tetrum nox obruit. Sed ut veru satear, plane caecutio in toto hoc loco nisi tu attollis mihi aliquam facem.

Pergo.

Sed Atheniensium sponsalia mille talentis aestimata sunt, quae cum exigerentur, complures contumeliosi libelli tradebantur, sicut illa qui subscriptus statisae ejus fuit, cum et eodem tempore Octaviam [note: Divortii formula res tuas tibi habe] unxorem haberet et Cleopatram: Hoc tu evitares tuas tibi habe. Hic hiatus et corruptela. Corruptelam divinans vere sustuleram pridem suam hoc mihi observatum ante hos morbi grandes nimbos. Ita, Octavia res tuas tibi habe. Dixi, vere; quod viderim nuper cum gaudio


page 346, image: s346

probari suspicionem meam illis optimae notae membranis Hispanicis, in quibus integer locus legitur sic, [gap: Greek word(s)]: Res tuas tibi habe. Nota divortii formula apud Romanos. Hae membranae non membranae, sed mehercule purus putus thesaurus boni, quis et hic locus et insigniores alii multi in Senecae patris libris debent vitam. Earum disiderium non tam accenderem tibi, nisi si vivo et salveo, brevi cogitem restinguere, hac tamen conditione, ut cum mihi caras tamque rara opes lubens tibi impertivero, nulli impertivero nemo enim homo est, mi Lecti, cui non invideam eas, praeterquam uni tibi, cui volo patere omnia mea etiam maxime recondita. Repeto Senecam.

III. Svasoria.

Sive ita natura disposuit, sive, ut ferunt, luna cursu gerit. Lego, regit, contra corrigas in Tacito, Hist. 1. Sed tum humido die et soluto gelu, neque conti, neque gladii, quos praelongos utranque manu regunt, usui etc. scrib. haud dubie, gerunt.

Sed jam nimis nugarum, de quibus tamen, si me amas, dignaberis censuram rescribere in tabella. Tuas doctissimas ad Cornelium et Maronem notas miror, probo, amplector: ut et illam vere eruditam et plane ex historia Domini Bezae conjecturam in Taciti loco, et si aliter jampridem emendavit Josias Mercerus amicus noster, a quo profecto mihi vix licet dissentire.


page 347, image: s347

De illis itaque habeo immortales gratias, quas nolo putes me referre his nostris, quas scio prae tuarum purissimo auro vix esse plumbi faeces, si me saepius his talibus locupletaveris bonis, quod a te summis votis peto, mi Lecti, per ingenuitatem a moris nostri, quo mihil habemus sanctius, beatus sim. Sed desino plura. Etenim ego jam sum fessus scribendo, et tu nunc quoque opinor, legendo. Propere scripsi A. D. III. Kal. Aug. Insulani nostri. CIC. IC. LXXXVI. Vale dulcissime Lecti.

EPIST. LXXXV. Genevam. Hieron. Groslotius Lyslacus Jacobo Lectio JC. S. D.

HAS literas do honori amici discedentis, non merito tuo, meruisti enim silentio tuo silentium meum, quod hercle fuisses expertus, ni has mihi extorsissent preces communis amici nostri D. Forcadii, quôs piaculum negare quicquam. Experire autem deinceps, ni brevi culpam emendaveris crebis scriptis tuis. Satius enim duco, omnino non scribere, quam perpetuis querelis implere paginas, quas expressit mihi hactenus qui est justus dolor meus. Angerona, puto, tibi mater fuit; Harpocrates pater. Ita jam obmutuisti longum, nec respondisti quicquam tot literis meis, quas tibi fuisse aut injucundas aut neglectas suspicari quis posset, non ego vero, qui mi Lecti, novi probe animum tuum in me, a quo


page 348, image: s348

has suspiciones nimium quantum alienae Mercerus hinc abiit Biturigas. Indolui discessu tam cari capitis, tamen solatio fuit, quod sciam valde esse e re sua; deinde quod sperem subseqvuturum me cis paucos menses, si tempora sirint, quae nobis minantur certam perniciem, nisi nos ab alto --- respexerit ille Deus. Expectamus hic brevi duos illos Semones Galliae, Cujacium et Scaligerum. Adferet ille secum Institutiones Imperatorias ex correctione sua, quas dabit Typographo excudendas. Nunc est hic sub praelo divinum opus divini prorsus [note: Sallustii Barthasii opus Poeticum.] Poetae, Sallustii Barthasii, distinctum in octo libros, hoc titulo; De Infantia mundi. Magna expectatio ejus operis. Et profecto, si quid judico ex paucis versibus, quos obiter legi, respondebit expectationi. Sed hoc relinquo judicio tuo quando veneris in rem praesentem.

Id, amabo te, potius est, nunc adhibeas mea [note: Apulejus emendatur.] causa huic loco dissertissimi Apulei mei in Apologia, ubi diluit crimen magiae.

Partim autem qui providentiam mundi curiosius vestigant, et impensius Deos celebrant, eos vero vulgo magos nominent, quasi facere etiam sciant, quae sciant fieri, ut olim fuere Epimenides et Orpheus et Pythagoras, et Ostanes, ad dein similiter suspecta est Eocili Cathorino, Socrati Daemonion, Platonis [gap: Greek word(s)] Gratulor igitur mihi cum et ego tot et tantis viris adnumeror.



page 349, image: s349

Vides, opinor, foede depravata esse ista; suspecta Eocli Cathorino, Socrati Daemonion, Platonis etc. Nam de Eocle Cathorino, mera somnia. [note: Empedoclis [gap: Greek word(s)].] Tam magis cogito, tam magis probo legendum esse; suspecta Empedoclis [gap: Greek word(s)], Socratis [note: Socratis [gap: Greek word(s)] Platonis [gap: Greek word(s)]] [gap: Greek word(s)], Platonis [gap: Greek word(s)], et fit mat conjecturam meam vetus excusus, in quo diserte legitur cathormeae. Porro hic [gap: Greek word(s)] est Empedoclis ille impetus in profundendis versibus de re qualibet, maxime de rebus physicis, qui ubique tantopere celebretur ab auctoribus, Plutarcho imprimis et Laertio, eum vero ait hic Apulejus tam fuisse vulgo admirationi, ut Empedoclem adduxerit in magiae suspicionem, perinde ad Socratem Daemonium et Platonem [gap: Greek word(s)] suum Longe gratissimum mihi feceris, si certioraris me, quid pares in vulgus, nec enim credibile est, te esse otiosum. Et profecto dandum est aliquid famae. Ego, si quid edidero, ut edam si forte Musis volentibus, volo apparere maximam partem sub nomine et omine tuo. Est enim mihi valde volenti testari publice et posteritati sanctam illam amicitiam nostram. Sed plura de his alias. Longioris epistolae vicem praestabit tibi D. Forcadius, Legatus Regius. Salutem D. Cothofredo et D. Hortibono, quôs niscripscro brevi, nimium peccem in Genium meum. Vale, mi Lecti, et Salve, et ut salveam face literis, tuis, sine quibus me dius fidius non magis


page 350, image: s350

possum vivere, quam ille juvenis apud Petronium ambulare sine vervis, scripsi quidquid mihi venit in buccam, tu modo mutuum facito, si me amas. Iterum vale, svavissime Lecti. Data Lutetiae Parisiorum, prid. Eid. Mar. CIC. IC. LXXXVI.

EPIST. LXXXVI. Genevam. Hieronymus Groslotius Lyslaeus Jacobo Lectio JC. S

ANtiqua studia non disino tractare per vices: et nunc plurimu sum in historiis, maxime in Taciti et Sallustii, quos ego soleo indigetare Historicorum principes. In iis plurima legendo notabi, de quibus ad quam libentius provocem quam ad te, qui unus vere possides [note: Sallustius emendatur.] eorum auctorum Genios. Quare, amabo te, has paucas ad Sallutium notas dispice eo acumine judicii, quo sciote valere plurimum.

Verum einumvero is demum mihi vivere atque fruianima videtur, qui aliquo negotio intentus praeclari facinoris aut artis bonae famam quaerit. non fert Latinitas hanc locutionem, aliquo negotio intentus, aliquo enim est sexti casus, qui haudquaquam potest regi ab intentus. Propius vero est, scripsisse Sallustium, aliquoi negotio intentus, id est alicui, ut infra, Servilib. officiis intentum, et [note: Apulejus emendatur.] passim alibi. Sic et Apulejus (de quo auctore, si Musae faverint, aliquando videor dicturus


page 351, image: s351

merito, noster) lib. IV. Milesiarum. Huic me operi attonitum clara lux oppressit. Vere corrigo, attentum.

Infra:

Nam quicunque impudicus, adulter, ganeo, alea, manu, ventre, pene bona patria laceraverat.

Vox, alea, in omnibus cedicibus corrupte legitur et nullo sensu, non habet enim, quo referatur. Quod cum videret nuperus Sallustianus Criticus, nugivendus homo, quod sanare non poterat, amputavit, more nimium basilico. Ego vero unius literulae mutatione minima restituo elegantem et antiquam vocem, quae vix nota vel doctissimis ipsis; Namque [note: Aleo. Aleator. Aleare.] q. i. a. q. aleo, manu etc. Aleo is est qui alea ludit, aleator. Glossae veteres; [gap: Greek word(s)], Aleator, aleo. item; [gap: Greek word(s)], aleator. [gap: Greek word(s)], aleo, aleam ludo. Ejus vocis haberemus plura exempla, extarent modo Catonis Origines, ex quîs haec solens deprompsit Sallustius. Caeterum non potest aliter constare hic locus, Aleones enim manu, ganeones ventre, adulteri et impudici pene sua vel aliena bona laceraverant.

Infra in oratione Catilinae ad populares sceleris:

Neque per ignaviam aut vana ingenia, incerta pro certis captarem. Lego, una litera detrita, ut varia ing. vel duabus ultimis


page 352, image: s352

repetitis, aut ut vana ing. quod posterius potius est ut probem.

Adhoc maledictis increpabat omnis bonos: suorum unumquemque nominans laudare, admonere alium egestatis, alium cupiditatis suae etc. Malim legi, increpare. Sic infra: Interea plebes, conjuratione patefacta, quae primo cupida rerum novarum nimis bello favebat, mutata mente Catilinae consilia execrari, Ciceronem ad coelum tollere: veluti ex servitute erepta, gaudium atque laetitiam agitabat. Lego, agitare.

Aliter sine populi jussu nulli earum rerum Consuli jus est. Puto legendum, nullae, secundo casu, sextu muliebri, ut sit; nullae earum rerum. Plautus Milite; studiosus nullae aliae rei est. Suspicionem animi mei confirmatu. c. in quo scriptum, nullius, quod erat glossema illius, nullae.

Haec tu pro singulari eruditione tua judicabis Lecti, quae si probari tibi intellexero, putavero me fecisse pretium operae. Quod superest, ago tibi immortales gratias de variis illis lectionibus ad Corn. Taciti librum de Germanorum moribus, in quos tamen quaedam reperi, quae item in vulgatis: et, puto, ille codex, unde excerpsisti eas, erat recentiorsi notae. .... Scripsi valde festinus. Lutetiae Parisiorum XI. Kalend. Januar. quae Kalendae, anni auspices, impertiendis strenis dicatae antiquitus tibi debent aurem vellere, ne te opprimant impararum: mihi vero cautio


page 353, image: s353

erit, ne violem antiquum et tam boni ominis ritum. CIC IC LXXXIII.

EPIST. LXXXVII. Genevam. Hieronym. Groslotius Lislaeus Iac. Lectio IC. S.

[note: Tacitus emendatur.] IN hoc Taciti loco iuva me, sodes, iudicio tuo. Lib. Annal. XIII. in illâ graphicâ descriptione Poppaeae. quae certat cum Semproniae apud Sallustium, ubi de Othone loquitur. Saepe auditus est consurgere Caesaris, scire ad illam, sibi concessam dictitans nobilitatem, pulchritudinem vota omnium et gaudia felicium. Tolerabilis lectio, et quam non sim ita audax, ut mutem, movent me tamen aliquantum libri, in quibus omnibus est, ubi, quod Iustus Lipsius mutavit in, sibi, ut testatur ipse in Notis. Movet me vero supra omnes Budensis, in quo legitur ubi concessam dictitaret nobilitatem, corrupte, ita tamen ut etiamnum appareant, si recte iudico, clara vestigia antiquae scripturae, quam censeo hanc esse, ubi congestam ductaret nobilitatem etc. apte ad convivia, e quibus consurgens [note: Ducere, Ductare, de poculis.] haec Otho effutiebat. Ducendi enim et Ductandi verba usurpata proprie in conviviis, ad quae hîc Otho alludit non sine multo lepore. Ducere autem significat continuo hausto producere et siccare poculum uno spiritu; [note: Obducere.] quod et veteres vocabant Obducere. Plautus


page 354, image: s354

Curcul. --- Ipsum expeto Tangere, invergere in me liquores tuos sino ductim. ubi notat Priscianus [note: Ducere et Ductare de scribis.] aviditatem bibendi. Ductim, [gap: Greek word(s)]. Ducendi autem frequentativum est Ductare: quod et praeterea alia significatione; quod nec tu nescis, solet dici de scorto, quo non dubito quin oblique respexerit auctor noster. Clarior est emendatio, quam ut egeat longiori explanatione, tantum addam, scriptum fuisse in archetypo, concessam pro congestam, more scribendi veterum, qui fere semper scribebant C. pro G. ut tibi alias probabo pluribus: quae scribendi ratio ignorata imperitis liberariis fecit, ut corrumperetur ea vox in concessam. Illud porro Ductandi verbum tollendum est ex Sallustii [note: Sallustius emendatur.] Catilinario, ut glossema: Atque eo dictitare fecisse, quo inter se magis fidi forent, alius aliitanti facinoris conscii. Non alibi magis variant libri scripti. Quidam Iegunt, dictitare; quidam etiam dictante: item alii dictam rem, vel dictas res. Quarum omnium lectionum nullam video, quae saltem ferri possit: nisi si sit dictam rem, quae det meram glossam. Ita enim suspicor primo hunc locum interpolasse barbaros homines, inde fluxisse tantam librorum depravationem tamque diversam. Ego lego, sublato omni glossemate atque eo fecisse. Illud enim non possum concoquere, quod scribit vir doctus ad hunc locum, Dictare fecisse dixisse Sallustium pro dictabant fecisse. Nec enim umquam


page 355, image: s355

Sallustius, nec quisquam alius bonus scriptor solet ita loqui, ut unum infinitivum ponat [gap: Greek word(s)] pro indicativi imperfecto, deinde alterum proxime quod ab illo regatur.

Volebam plura: sed avocor. Hoc unum scribam praetetea, deinceps mutiorem pisce me fore, ni facias rautuum proximis literis tuis. Nolo enim te in posterum obtundere meis nugis, ni tuarum Musarum particeps fiam denique. Vale et salve perpetuum mihi amicissime Semo. scripsi propere Lutetiae Parisiorum A. D. XIV. Kai. Ian. CIC. IC. LXXXIV.

EPIST. LXXXIIX. Genevam. Hieron. Groslatius Lislaeus amplissimo et amicissimo Iuveni Iac. Lectio I C. S. K D.

DUabus novissimis epistolis ad te meis obsecrabam te nomine Dn. Cuiacii Doctoris nostri, ut illi istinc quam posses commodo tuo citissime curares librum, qvi prodiit nundinis Francofurtensibus, cuius haec index: Speculum Romanorum Pontificum, in quo Decreta cum verbo Dei pugnantia, vitae cursus, prodigia horrenda, accurata brevitate depinguntur, per Stephanum Szgedinum Pannonium, 8. Hisce literis tertio te rogo, quanti quanti emeris, id tibi bona fide restitutum iri, respondet idem noster. Gratum illi, multo


page 356, image: s356

gratissimum feceris mihi, quo velut interprete visum est illi hoc in negotio uti apud te. Memineris omnem, saltim maximam gratiam fore ex celeritate. Esset enim illi iam nunc is liber maxime usui ad interpretationem Iuris Pontificii, quam suscepit nuper. Initium illi tanti operis et laboris est IV. Liber Decretalium in quo lib. tit. est De sponsalibus et matrimoniis, quem prope jam absoluit: apta et apposita materia illis superioribus proximis Bacchanalibus, quis litandum fuit nuptis verbis. Bis in hebdomade praelegit ex jure Pontificio, nimirum duabus ultimis Septimanae diebus, quas sacras. Veneri et Saturno voluit superstitiosa antiquitas. Aliis autem Ius Romanum sive Civile quod appellant, profitetur: ex quo adorsus est nudius tertius explicationem tit. De act. emti et venditi. Haec de latere nolui. Porro Corn. Taciti editionem ultimam in Iusto Lipsio censeo vidisti: non ego hercle, qui torqueor diutina nimis expectatione videndi ejus. Mandavi enim literis ter quater Parisiensi Typographo, ut exemplar ad me mitteret: et, nisi adhuc fallor, tandem expecto per proximum rhedarium: eo avidius, quod narravit mihi amicus, fieri tui honestissimam mentionem, quam rem fore et mihi voluptati, et tibi honori, gratulor. Cum accepero, tum si quae mihi in tantum auctorem post Censorem reliqua, selegam et scribam tibi omnia, cujus unius


page 357, image: s357

iudicium aestimo mihi unice opus esse ad quaecunque meditor in his literis. In praesentiarum vero ne te velle videar inani spe lactare, duxi attexendas has pauculas notas, quasi praegustamenta ceterarum et veluti arram: de quibus in tempore non fallam fidem, modo tanti facias preces meas, ut reddas vicem, hoc est quae habes in eundem hunc scriptorem, amice et benigne mecum communices.

[note: Corn. Tacitus emendatur.] In Iulii Agricolae vita in oratione Galgaci ad Britannorum exercitum: Nos integri et indomiti et libertatem non in praesentia laturi, primo statim congressu unde ostendamus, quos sibi Caledonia viros posuerit. Insigniter depravatus locus: saepius molesta mora legenti mihi, de eo tandem studiose et cum cura vagatus per singulos scripturae apices sic statui leg. Et libertatem non jam P. R. servitia laturi, primo statim congresu demum ostendamus quos etc. Maxima mendi indoles ex ignoratione notarum, P. R. seruitia, id est populi Romani servitia; quae imperiti librarii corruperunt in praesentia. At aperta et clara emendatio mea, in qua si erro, lubet testari mihi suavem errorem meum. Unde, mutavi in demum, inversis tantum literis aptissime. [note: Caledonii.] Nam alloquitur hic bellicus concionator Caledonios, qui populi remotissimi et penitissimi Britanniae, ideoque, ut ait, adhuc integri et bello intacti, nunc primum vero tentati, cum reliqui citeriores Britanni omnes


page 358, image: s358

iam domiti, subacti, et sub iugum agerent Romanorum.

Ibidem infra:

Obsequiumque ac modestiam, si industria ac vigor adfuit, eo laudis excedere, quoplerique per abrupta, sed in nullum rei post usum, ambitiosa morte, inclaruerunt. Lipsius, accedere, rescribit. Ego libentius reddo Tacito antiquam et probissimam [note: Escendere.] vocem, escendere, qua usus etiam alibi, et ut magis audacter adfirmem, ita legi debere, [note: Iuvenalis emendatur.] facit, quod sequitur, per abrupta. Restituo eamdem vocem, simulque aculeum Satyrieum Iuvenali Sat. 6.

--- Minus ergo nocens erit Agrippinae.
Boletus: siquidem unius praecordia pressit
Ille senis tremulumque caput descendere iussit
In coelum, et longam manantia labra salivam.

Omnes libri tam scripti quam excusi non aliter habent quam descendere. Contra quos tamen audeo omni adseveratione contendere legend. esse --- Tremulumque caput escendere iussit. In coelum. Nam illud descendere in coelum, praeter quam quod vix commodum, imo nullum sensum babet, non aeque morsui Satyrico aptum, atque hoc nostrum. Et hic vere nugantur omnes Interpretes, et quae afferunt frigidiora nive Gallica, ut aiunt. Nam affectasse iocum ex impossibili, quod sit impossibile descendi in coelum; si Diis placet, explicant pro sepulchro, quod [gap: Greek word(s)] logi alogi, et delirantium deliramenta. Doceant


page 359, image: s359

me, descendi in coelum; non vero, escendi, tum, quod volent. Dicam, quod res est, respicit ad [gap: Greek word(s)] Claudii, quam irridet et insectatur non absque minore felle, quam Seneca noster. Ansa corrumpendi loci fuit, primum insolentia vocis, deinde caesura ignorata librario, qui putabat ea corrumpi modusum versus. Huius verbi frequentissima corruptio apud optimos scriptores, sed fere semper ut hic, in descendere [note: Cicero emendatur.] ut adverti apud Ciceronem pro Plancio (Consuli P. Nasicae praeco Granius medio in foro, cum ille, edicto justitia, domum descendens rogasset Gr. etc. Legendum escendens. Nam Nasicae domus in superiore urbis parte) in Offic. et alibi: [note: Curtius, Macrobius, A. Gellius, Plautus, Caesar, Seneca in verbo escem dere emendandi. Sallustius corrigitur.] item in C. Curtio Rufo, Macrobio, A Gellio, Plauto, Caesare, Seneca, aliisque, quorum locos hic non enoto, quod mihi nec eorum libri, nec, ut ita dicam, memoria ad manum; nec si essent, otium. Quin et apud Sallustium in Catilinario, illo loco, qui, si non fallor memoriae, sic habet; Est in carcere locus, quod Tullianum appellatur, ubi paullulum ascenderis ad laevam circiter XII. pedes humi depressus. ( [gap: Greek word(s)] humi, mihi glossam subolet. Cicero de latomiis Syracusanis. VII. Verr. Totum est ex saxo in mirandam altitudinem depresso. Tamen nihil muto.) memini me legere in optimo Codice manuscripto, quem studiose cum impresso comparavi, vice [gap: Greek word(s)] ascenderis, exaratum vitiose, descenderis, pro escenderis, quo


page 360, image: s360

verbo nec alio hic usum censeo Sallustium, ut et alibi saepe, ut scis, Redeo ad Tacitum.

In Dialogo de Oratoribus: Tam hercule quam divitiae et opes, quas facilius invenies qui vituperet, quam fastidiat. Inserta vocula arbitror scribendum, quam qui fastidiat.

Ausim contendere Marcellum hunc Eprium, de quo modo locotus sum et Crispum Vibium (libentius enim novis et rec. quam rem. et obl. ex. utor) non minus esse in extremis terrarum quam Capuae aut Vercellis, ubi nati dicuntur. Verisimile est de esse vocem, notos, aut quid simile: Vercellis notas, ubi nati dicuntur, nisi si interpretatione integra videri possint si capias, Marc. et Crispum non minus esse in extremis terrarum quam Verc. id est, nomen et famam utriusque non minus esse celebrem, non minus vagari non minus esse in extr. terr. quam Verc. Et hoc fortasse an rectius meliusque. Sed et subsequentia verba mutila sunt: Nec hoc illis alterius ter millies sestertium praestat, quamquam etc. De est enim alterum membrum, quod respondeat [gap: Greek word(s)] alterius.

Ibidem infra:

Omnes tamen eamdem sanitatem eloqentiae ferunt: ut si omnium pariter libros in manum sumpsoris, quamvis in diversis ingeniis, esse quandam iudicii ac voluminis similitudinem et cogitationem. Verissima emendario et germanissima lectio haec est: Ac voluntatis (sic editio Pithoei V. C.)


page 361, image: s361

similitudinem ac cognationem. Reposui tantum cognationem, pro cogitationem. Sed et videtur deesse vox, videas, vel agnoscas, vel scias, aut quid simile: sumseris sciasque.

In libro de moribus Germanorum: Manet honos et antiquae societatis insigne. Nam nec tributis contemnuntur, nec publicanus atterit. Legend. contunduntur, aut continentur. ego malim, conteruntur.

Lib. Histor. Pleraque vulnera feritate et saevitia, trunco iam corpori adiecta. Quid si scribas, adacta? tamen vulgata defendi potest.

Centurio is praetoriae cohortis ad Calbae custodiam â Pisone additus, stricto pugione occurrens armatis etc. Clarum ex ipso Tacito et ex fide historiae scribendum esse, â Galba ad custodiam Pisonis additus. Pisonem enim tutabatur non Galbam, et, ut ait infra, Pisoni effugium dedit.

Et stetit domus utraque sub Othone, incertum an metu. Vitellius victor clementiae gloriam tulit. Adiuvo locum distinctione; Et stetit domus utraque: sub Othone, etc.

Lib. IV. Annal. Quid illi cum militibus? quos neque dicta Imperatoris neque praemia nisi ab Imperatore accipere par esser. Aut redundat [gap: Greek word(s)] Imperatoris, aut addita voce legent. nisi Imperatoris. Sed redundat potius.

Metum prorsus et noxam conscientiae pro foedere haberi. Peccatum properantis et non advertentis


page 362, image: s362

scribae: contra enim debuisset scripsisse, noxae conscientiam.

Lib. XIV Ann. Agrippina et Aceronia eminentibus tecti parietibus tecti parietibus forte validioribus, quamvis oneri cederent, praetectae sunt. Potius scribend. quam ut oneri ced. Visum id mihi, visum magni auctoris magno interpreti V. C. Fauceto annotatumque ut scivi et vidi postea monitus ab amico, et hercle gavisus sum vel me simul errare cum tanto viro, vel quod potius volo putoque, recte sentire.

Ac posteaquem frustra oblata sint, insensa militibus patribusque et plebi, dissuasisset donativum et congiarium, perivulaque viris illustrius instruxisset. Vere monuit Lipsius non esse sanam vocem, oblata: nec medetur. Mihi medicina in promptu legenti. Ac posteaquam frustra optata sint, id est cupita et sperata, sibi scilicet Aprippinae.

Graeci amictus, quos per eos dies plerique inceserant, tum exoleverant: Lego, quis per eos d.

Lib XV. Ann. Alius filio, fratre alius aut propinquo, aut amico interfectis, agere grates Deis, ornare lauru donum, genua ipsius advolvi, et dextram osculis fatiare. Quis non videat scrib. ornare lauru domum? Ritus notior, quam ut debeam de eo ulla verba facere. Haec hactenus: de quibus iudicabis, mi Lecti.

Caeterum quod pridem scripseram ad te, videri mihi in Hist. 1. pro quos (gladios scilicet)


page 353, image: s363

utraque manu regunt, scribendum, gerunt, hercle non scriptum vellem. Fateor enim errasse me: et recipio. Purissime enim dicitur, Regere gladium, pro eo quod vulgo effertur, manier une espee. Errati veniam precor, qvo me tibi et inscitiam meam prodidi nimis. Hoc solatium meum, et excusationis apud te meae summa, Homo sum. Vale, mi lectissime, Lecti et si me redamas, testare amorem tuum frequentibus literis. Raptim. Avarici Biturigum, Eid. Mart. CIC. IC. LXXXV.

EPIST. LXXXIX. Genevam. Hieronym. Groslotius Lislaeus Iac. Lectio IC. S. P. D.

DUo menses sunt, et quod excurrit, mi Lecti, ex quo adveni in hanc urbem audiendi [note: Iacobi Cuiacii scilicet.] magni Papiniani nostri; qui, quod est mihi semper adversum fatum, me vix dum ingresso hanc urbem, decubuit a gravissimo morbo, ut per aliquot dies desperata iacuerit salus ejus. Sed illum servavit, opinor, Iurisperitus Apollo; aetatem vero precor, servet incolumen nobis, inprimis mihi, ac Reipub. illius viri obitu maximum ornamentum amissurae. Mihi certe non vnus homo, sed literae ipsae omnesque bonae artes in uno homine summum periculum adire videbantur. Sed laus Deo, nunc


page 364, image: s364

convaluit totus, adessent modo pristinae vires, quas restaurabit pedetentim longa dies. Itaque adhuc se cubiculo continet, nec egreditur in publicum. Illum pro more et ex officio meo, cum inviserem nudius tertius, summe me rogavit, ut scriberem tibi suo nomine multam salutem, simulque diligenter tecum agerem: ut, si potest, ei quam primum et tuto mittas librum publicatum his Francofurtensibus nundinis, hoc titulo; Speculum Romanorum Pontificum, in quo decreta cum verbo Dei pugnantia, vitae cursus, prodigia horrenda, accurata brevitate depinguntur, per Stephanum Szegedinum Pannonium. 8. Lutetiae enim nullus pretio comparari potest. At vos: quid non? praesertim vero ejus notae libri. Erit ei fortasse usui ad explicationem Iuris Pontificii, quod nobis destinat interpretari publice; alternatim tamen, hoc est, ut alternis diebus Ius Civile quoque profiteatur. Quicquid impensae feceris, id tibi refundi curabit. Quod et idem ego tibi spondeo, si placuerit et alterum exemplar una mittere ad me. Per, mi Lecti, gratum feceris, si mihi reapse probaveris, te habuisse curae istam curam. Sed heus tu; nescio quae praetervexit fama aures meas, quae ajebat te jam diu implicitum pertinaci valitudine. Deus meliora. Me hercle me ita contudit, ut mihi etiamnum haec scribenti penissime lacrimas expresserit metus et anxietas: quae, ô utinam, epistolis


page 365, image: s365

tuis laeti nuntiis vertat in gaudium. Nosti in amore mollitiam animi mei: nosti sollicitudinem. Quamobrem tuum erit, mi Lecti, si tibi bene est, quod spero et opto, me per literas quam citissime expedire his curis, seu cerius tormentis, quibus tamdiu torquebor, quamdiu dubius fuero salutis tuae, quae mihi, medius fidius, chara aeque ac ipsius mea. De ea, qualisqualis sit, me facias certiorem, te rogo etiam atque etiam: ut illi, si non datur alio, saltim litem anxiis votis et sollicitis precibus. Sed ut haec desinam cum fausto omine, mihi praesagit praesaga veri mens, te salvere, valere, atque adeo nunc esse in libris, ex quibus, si me amas, amabo te, epistolae tuae attexas aliquam multa, quae me ab animo erudiant: simulque agas censorem nugarum mearum, quis interdum, ut scias, etsi me distineant severiores illae Musae, tamen consulto ut ulciscar obstinatum silentium tuum, non cessabo te pessime perdere. Extra jocum, valde velim ad me perscribas quoque de rebus tuis accurate et ni piget, obiter etiam de publicis. Hic vero nihil fere novi vagantur tantum inconstantes rumores de turbis, sive mavis de bello. Videbit ille a Machina. Porro affirmatur constanter ad Pontem Caesaris, vulgo au pont de Sey, iuxta Douconam pagum in Andegavis, pluisse de caelo merum sangvinem tanta copia, ut etiam incolis licuerit legere et urnis condere.


page 366, image: s366

quod portentum fere amat expiari insignialiqua clade. Id peto convertat OPT. MAX. in numinis sui hostes. Nos vero, ut inquit Catullus, destinati obduremus, mi Lecti, et memores cogitempus natos nos in ea tempora, quibus firmare animum expedit constantib. exemplis, ut loquarore familiaris tui, de quo, ut illa tristiora omittam, si erit otium, propediem videbimus. Nunc libero fidem meamde illis Senecae Patris locis, quos habeo ex Hispanicis schedis auctos vel emendatos: descriptos eos cum hisce literis pro strena mitto ad te. Non contemnendum munus, si aestimes tum praecipue ex animo meo, qui indulsit, ut donarem tibi uni, tum ex reipsa, quae, ut recte venditem, vere est thesaurus literarius, asservanda tibi, si me audis, ut thesaurus. Non est n. talis, ut vulgari debeat. Tamen quod tu voles. Nam de hac et aliis omnibus rebus meis solidum esto penes te arbitrium. Volebam hic interjungere, ni me ulterius provehi incitasset, qui est iustissimus, et merito obstinatus dolor meus, quem contraxi ex obitu C. M. iuvenis amicissimi quondam mei, quem, ut ita dicam, mi Lecti, duliacidum mihi est in sinu tuo deflere. Is [note: Iani Gulielmii laus et obitus] fuit, IANUS GULIELMIUS, quo iuvene, non me redarguet ipsa veritas, nihil tulit Germania doctius aut verius: nihil vidit Sol ipse amabilius aut melius. Jurasses factum illum a Gratiis, eductum edoctum a Musis.


page 367, image: s367

Nam illi quanta probitas in ore? quanta in sermone simplicitas? quanta urbanitas, quis candor, quis Salds? quam pari lance gravitas comitasque? quanta in omni vita pietas? et quod rarissimum in illa gente, quanta in omni victu abstinentia? denique quo ille studiorum amore flagrabat? quantum legit? quantum etiam scripsit? quae nunc maximam partem cum ipso sine fructu posteritatis abierunt Supersunt tamen in manibus hominum non obscura tanti ingenii monumenta, quae etsi fuerint edita ab admodum adolescente, et, ut ipse sum occulatus testis, nimio impetu praecipitata, tamen aeternum (si aeterna, quod auguror, erunt) testificabuntur, quo fuerit in his literis acumine et judicio, simulque quantum virum daturus fuisset, si virtutes ejus maturuissent. Angor ipsius casu, qui acerbo et plane immaturo interitu primo aetatis flore extinctus est: dignus (ô sata) vivere aetatem trium Nestorum. Sed illud forte an utcumque tolerabile, quia commune cum multis. Hoc vero mihi non triste solum, verum etiam luctuosum videtur, quod reliquit imperfectum praeclarissimum opus, quod absolvi non minus fuisset ê re publica, quam ex ipsius sua, qui sibi inde comparasset nominis imortale decus. Enim parabat emittere in vulgus Optimum linguae Romanae parentem M. Tullium Ciceronem quam castigatissimum


page 368, image: s368

et nitidissimum: et iam prope adfecta res erat, nisi tam alieno, et poene dicam, tam non suo tempore fato suisset oppressus. Verum si posteritatem spectemus, quicquid non absolutum, habetur pro non inchoato. Memini, et memini non absque lachrimis, audivisse ipsum saepius praedicantem, non vana ostentatione, ut solet, a qua sane plurimum abhorrebat emendatissima indoles eius se in Cicerone qua ex libris, qua ex conjectura aut emendasse certo judicio, aut explicasse nunc primum ad ter mille locos maximi momenti. Levioris enim habebat [gap: Greek word(s)]. At ista omni immortalitate dignissima praematura ejus morte nunc iacent, et verendum, ne mala opera eorum, in quorum manus devenere, idem quod ille, fatum sentiant, quod invidisse illi tantam gloriam, et nobis atque ipsis, quas colimus, literis, tantum bonum, quis vel imbutus humanitate aliqua non misereatur, non doleat? M. Tulli, si quis tibi etiam adhuc manet sensus, agnosce et defle serio maxime capitale fatum tuum, quo tibi praereptus est ille AEsculapius tuus, qui vitam dum tibi reparat (ah nimis invidiosum opus!) exitium paravit sibi ipse. Fatum tibi tanto calamitosius illo, quo praecisum divinae eloquentiae caput, amputatae fortissimae manus quanto tibi gratior esse vita debet, quam mors; quae, puto, iucunda tum fuit, eversa penitus


page 369, image: s369

Repub. quam conservaveras. Ita mihi, ô, semper pateant abditiores et jam vetustate fallentes sensus tui, mi Arpinas homo, angor acerbissime tuo nomine: angor tamen publico magis, cujus maximo malo denatus est tam ingenti tot literarum, tot virtutum, flumine inundatus juvenis: cui quemadmodum prope unico aevi hujus nostri, dixero invidia audiente indignante, facultas erat tantum scriptorem emaculatissimum publicandi, ta doctissimorum iudicio felicissime, cum prosam scriberet, prorsus exprimendi, accersitis tamen ex Plauto, aliisque similis, id est, optimae notae scriptoribus lepidissimis, et iocis urbanioribus. Iam vero cum se demittebat ad carmen, edebat, Deus bone! quam tersum, quam amoenum, quam acutum, et verbo dicam, omnino sanitatis antiquae: ita proxime effingebat veteres illos, Horatium dico, Catullum, Propertium, et ceteros augustioris famae. Testor illius Divos Manes, Lecti, ne quicquam do amicitiae: quicquid hic scribo extorquet a me ipsissima veritas: si non eum destinasset haec mortalis vita in tam secundo ad supremam humanae laudis metam cursu, se probasset procul dubio Musarum alumnis scriptorem eloquentissimum summum Poetam, maximum Criticum. Denique angit me super ista multo gravissima iactura mea, si jactura dicenda est, tanti viri, tanti amici amissio; amici, cui prope unico


page 370, image: s370

volebam patere intimas cogitationes meas. Accedit moerori meo, quod absens et impendentis mali nescius, pariter aegrum, pariter ex cessisse cognovi, ut in tanto infortunio meo privatus fuerim tantilla felicitate adversus illum fungendi novissimis, quae debemus, officiis. Paulo. n. ante, quam venissem Avaricum, quae urbs funestata ejus morte, honorata sepulchro, Deo reddiderat optime de literis, deque amicis nobis meritum spiritum. Si plura de his fortasse, quam postulabat huiusce epistolae modus. At scito non plura me hercule, quam debui, nec quam volui. Nam ut inquit divinus Poeta, --- Iuvat indulgere dolori: praesertim apud te, ad quem pertinet et pertingit, scio, hic ipse luctus. Tu n. is es, quem novi vere ingemiscere amicorum adversis, secundis vere delectari. Tamen si tibi fuerit molesta prolixitas mea, haec habeto excusationis meae vicem et quasi summam. Amavi viventem, ut qui effusissime: amo defunctum, ut qui constantissime et amissi caritatem, quando aliter non datur, pro desiderio et sancta memoria extendam. Qua fini volui fundere in sinum tuum has lacrymas, hos gemitus testatos inaequali et incomposito hocscripto, quod mihi dictavit, ut vides, vere incompositus dolor, cui si forte mulcendo hoc querelae quicquid est, quasi debitum munus amici memoriae exsolvendum putavi: sed vereor, ut vix ipso quidem etiam tempore


page 371, image: s371

possim acquiescere tantae aegritudini, nisi tu consolationis optimus artifex [gap: Greek word(s)] manu tua adhibueris solatia mihi; non haec trita et vulgaria, eam esse naturae legem, nasci nos ut denascamur, et beatum illum nunc esse: quae succurrunt, satis, sed tam profundo vulneri imparia: verum nova aliqua et magna, quae mihi nondum fuerint audita, nondum percepta. Quod ut des precib. meis per arctissimum foedus nostrum te obtestor, mi Lecti. Haue, haue, ô mi, dum fata sinebant, Gulielmi: Hauete aeternum Diui manes. Tu vero vive tibi, mihique mi anime, mi Lecti vale. Scripsi per saturam. Perscripsi inter pellatus ter quater, et, ne quid dissimulem, vix apud me, et quidni vero tamen apud me? cum apud te fuerit ipse animus meus. Iterum vale. Avarici Biturigum A. D. V. Eid. Ian. Anno salutis nostrae, CIC. IC, LXXXV. qui, oro supplex Deum Omnipotentem, mihi sit fortunatus magis magisque ex voto, quam fuit novissime clausus, minusque inclarescat tam frequentibus tot clarissimorum virorum fatis. Sed vereor, ne tu fessus legendo; certe ego scribendo; quanquam suave mihi est tecum loqui. Desino itaque.

Mercetus te amat et salutat plurimum. Is est in Nonio, quem daturus est perbrevi recensitum a se. Quae opera, nisi valde fallor, sed non fallor, pollicetur illi et praestabit prospera auspicia famae.



page 372, image: s372

EPIST. XC. Lugdunum Bat. Iacobus Lectius IC. Iusto Lipsio, virorum optimo et doctissimo S.

FEcere animum praeiudiria tua, Iuste Lipsi, ut in Tacito Spicilegium quoddam ultra auderem. Ergo iterum sumpti in manus et obscuriora quaeque circumiens, quae potissimum coniectavi, ad te mitto. Sed ea lege, ut, quae minus probabuntur, habeat amor tuus pro non scriptis. Consulo enim te, neque in autore, quamvis avide semper a me lectitato, ius ullum arrogo mihi: quod omne tibi uni competere Veritas, immo invidia ipsa profitetur.

[note: Tacitus emendatur.] Annal. II. Corruptum censes locum illum, Urgere modestiam Senatus, eandem vim in metransmittere, ac velut perfringere cerarium etc. et emendas, eadem invidiam in me trans. Puto nihil mutandum. Clara mihi verba, clarus sensus. Petaces isti, ait Princeps, querelis intempestivis suis velut vim senatui inferunt: mox eandem vim in me transferunt et convertunt. Idque est, quod subiicit, et velut perfringere, etc. ut et supra; Neque enim sunt preces istuc, sed effligatio etc. Porro nec memini vocem eadem legere me in his libris hoc quidem sensu.

Annal. III. Defensis in ceteris trepidavit. Scio lectionem ferri posse. Clarius tamen, in certis. Movetque quod subiicit noster plura, quae abs


page 373, image: s373

reo negari vere potuisse. At incertum fuisse illud de veneno neque ab accusatoribus ipsis valde firmatum.

Eod. Atque illo pleraque sapienter quaedam inconsultius respondente, recitat, etc. Puto locum esse integrum. Rogas, quonam vox illo, referenda, Ad senatum, de quo linea superiore. Sensu apertissimo. Cum enim quaereret Princeps in senatu, qualem diem supremum Piso noctemque exegisset, quidam senatorum responderunt, aut Consul nomine omnium, multa sapienter, quaedam etiam inconsultius, fecisse illum scilicet aut dixisse. Haec brevitate quidem non invenusta, meo iudicio, neque obscura. Sed nec in autore alio nova, adeo non in isto. Quanquam et, illum, legere possis.

Annal. XI. Cur hostem conciret? adversa in Remp. casura cum prospere egisset, formidolosum paci virum insignem et ignavo Principi praegravem. Hunc locum velim eximas mendi suspicione. Puto integrum. Nempe sinistra inde fama Corbuloni, quia Chancis ad bellum irritatis, si rem ipse gessisset improspere, damnum inde Reipub. sin vicisset, suspicio et metus oriebatur, ne vir magni animi, totque victoriis insignis majorem in spem accingeretur, pacem populi Roman. turbaret, et segnitie Principis in gloriam suam abuteretur. Formidolosum ergo paci Corbulonem, si vicisset, ita dixit.



page 374, image: s374

Eodem; Dum industria cubiculum Principis occulit adulteros dedecus quidem illatum, sed excidium (recte emendas, exitium) proeul abfuisse. Novissima vitiorum, inquit noster, exuitur ambitio, et cupido regni omni affectu flagrantior est. Quiaspondes impulit ilsa, ut tentarem, Dum indust. cubiculariorum etc. Vel brevius, cubicularium. Quam vocem puto etiam apud Tranquillum legisse me. Principis industria et arte provisum est; ne adulteri Messalinae ipsi Principi innotescerent, non quidem ea res sine probro, sed utique sine exitii publici metu. At nunc vulgato Silii, et Messalinae matrimonio universum Reipub. in corpus in ancipiti. Facile mendum irrepsit; quin librarii compendio literarum usi in exscribenda voce prolixiore, possis et legere, occubuit.

Eodem. Qua incerta Oceani vetarentur, Lego, vitarentur.

Ann. XIII. Tanquam ius hastae inelementer augeret. Correxisti ageret, malim urgeret.

[note: Tecti partes.] Ann. XIV. Eminentibus tecti parietibus etc. Nondum poenitet emendasse, partibus. Quid enim hoc est, tecti parietes eminere et protegere? Imo camerae partes quaedam validiores Agrippinam et Aaeroniam protexere, dum illae in eas sese abripiunt. Sic enim Suetonius, paratam camerae ruinam, dixit in Nerone. Et noster, tectum plumbi grave, dixit supra, non utique parietes. Quo quid absurdius?



page 375, image: s375

Eodem: An iustitiam augurii, et decurias eqvitum egregium iudicandi munus expletos, si fractos sonos et dulcedinem vocum perite audissent. Experior; An i a e d. equitum et egregium (vel, et regium) munus iudicandi minus expleturos proceres, nisi fractos etc. vel ni fr. Sententia procliviet aperta. Librarius vocem, munus, bis repetitum existimavit, et velut alterutro loco superantem, e [note: Decuriae equitum] priori sustulit. Nisi erro, inde error. Iam de decuriis equitum supplendis vel de civibus Romanis in decurias equitum elegendis apud Tranquillum et alios mentio frequens. Sane illud de iustitia augurii, augurari nescio an recte. Etsi enim Augurum ordo causis sacrorum iudicandis vacaret, is tamen loquendi modus non ad gustum.

Rursus Annal. III. Sic imbui rectorem generis humani. Malim, indui, id est, ita Principis munus usurpari. Idque est quod subiicit, id primum e paternis consiliis discere. Adi nostrum Annal. libro primo illo loco; sed defuncto Augusto etc.

Ann. lib. IV. Idque facile intellectu, si proderentur alii, Legendum haud dubie, nisi.

Eod. Easdem exitu causas coniungimus. Lego, exiti:

Eod. Ingruebat nox nimbo atrox hostisque clamore turbido. Modo per vastum silentium etc. Sic distinguo, in n atrox hostisque clamore turbido, modo etc.



page 376, image: s376

Eod. Iique sermones tanquam vetitamiscuissent speciem artae amicitiae facere. Malim fecere.

Eod. Quo intendisset oculos, etc. Locus dubiae [gap: Greek word(s)] et obscurae, quem ut clariorem Sole reddam, haec verba librariorum errore transposita superioribus illis subiungo, etiam muta atque inanima tectum et parietes circumspectabantur. et emendo, intendisse: sicque post verba illa, has Seiano victimas cadere, legendum continenter, quem enim diem vacuum poena etc.

Eod. Non illi tamen in urbem aut propinqua urbi digressi sunt. Lectio expers legitimi omnis sensus. Manifesta, si leges, non ille tamen in urbem aut propinqua urbi digressus.

Ann. V. Marique alio Nicopolim Romanam coloniam ingressus, ibi demum cognoscit, sollertius interrogato, quisnam foret? dixit etc. Absurdus sermo et proplexus. Lege obsecro, marique alio N. R. C. ingressum ibi demum cognoscit. Solertius interrogatus, quisnam foret, dixit etc. Lego et, marique alto.

Lib. XI. Theatralem populi lasciviam severis dictis increpuit. Malim, edictis.

Ann. XII. Vim vitae suae attulit ante sententiam senatus. Haec posteriora tria merum glossema, meo iudicio.

Lib. XIII. Sibi concessam dictans nobilitatem, pulchritudinem, vota omnium, et gaudia felicium. Locum accusas corruptelae. Non ego, verba ipsa sunt Othonis solemnem et amantium et amentium levitatem praeferentia.



page 377, image: s377

Ann. XIV. Nam in mortem Centurioni ferrum destringenti etc. Illud in mortem, puto item esse glossema.

[note: Vendator. Vendicare.] Histor. 1. Famae nec incuriosus nec venditator. Legerim, vendicator. Pari mente noster alibi; prospera omnes sibi vendicant, adversa uni imputantur.

Histor. IV. Civilem immensum universa Germania extollebat. Vulgati, ut mones, immensis actibus. Quid si, auctibus? Sane illud, immensum, hoc loco displicet nimis. Auctum Tiberis alibi dixit noster.

[note: Auctus, us.] De moribus German: Gerunt et ferarum pelles. proximi ripae negligenter, ulteriores exquisitius, ut quibus nullus per commercia cultus. In sententia mea usque persto traiecta verba illa, negligenter, exquisitius: et hoc priori, illud posteriore loco reponendum. Videbam et rationem et autoris mentem ita velle. Alioqui enim pugnat ratio illa, quae sequitur, ut quibus nullus etc. firmabam et ex altero loco illo pag. 641. ubi Germanos ripae proximos vinum mercari scribit, cum ulteriores scilicet ordeaceo potu utantur. Suberat tantum scrupulus ex eo, quod cum instituitur comparatio, vox simplex primo loco, comparationis index posteriore poni solet. At ecce hunc ordinem quoque vertit noster Hist. 1. pag. 420. Dirumpunt imagines Galbae, quarta legio promptius, duodena contanter.



page 378, image: s378

Eod. lib. Id pro armis omniumque tutela securum Deae cultorem etiam inter hostes praestat. Legis, omnique, forte communique. Notulae quidem prorsus totidem atque eaedem, si praefixeris literam C.

Quod initio praefatus sum, hic inculco, Iuste Lipsi, notionis tuae esse haec cuncta, neque aliter ex his quidnam probum mihi, quam si et tibi. Tandem de me. Ordines crastina demum die conventuri. Quid super re nostra cogitent, intentus operior. Quicquid erit, etiam erritus abire constitui. Neque enim anni tempus ulteriorem moram patitur, quin trimestri iam continuo mora mera. Periimus, periimus, Iesu bone, si ad desideria nostra et querelas tam surdescunt aures tuae, quam mortalium. Quando ad te venturus sim. addubito. Puto non ante quam postremum. Sed nonne audio quandoque te etiam Hagam visendis amicis et relaxando animo venditare? valde id velim. Skaeneus et munus tuum et te amat. Noaeus in Angliam traiecerat missu Regis. Nunc Caleti est. Nihil porro novi novimus. Nam quod de Parmensis regressu quidam garriunt, planissime garritus. Vale, Lipsi optime, meque uti facis, dilige immo ama. Moestus ab eo causa tua, sed longissime dissitus licet et colam te sancte et amabo constanter. Hagae VI. Calend. Novembr. oo. IC. XC.



page 379, image: s379

EPIST. XCI. Hagam. Iustus Lipsius Iac. Lectio S. D.

PRofecto ita est: vero proboque iudicio quaedam notas, et recte aliquot loca ignominia eximis, qua affeci. Erit locus testandi. Utinam in re tua publica sic promoveas: quam extratum iri, nec cum certa spe fructus, mihi molestum. Sed nonne praedixi? Omnes qui veniunt, adhaerent ad Batava haec vada. Spero tamen aliquid fiet hoc conventu vel honoris publici caussa, qui per haec talia haud valde auget. De Gallia ambigua aut moesta. Britannia Parum expergiscitur tam propinqua flamma. Quid censes de Germanis, qui nondum intelligunt rem suam illic agi? Sed supremus ille Rex videbit et reget. Ego te prorsus expecto, et amplecti postulo ante discessum: quod animo nunc facio, ô amande mihi semper, non solum diligende Vale Lugduni Bat. V. Kal. Nov. oo. IC. XC.

EPIST. XCII. Genevam. Iacobus lectius Isa. Casaubono suo S.

Quae super obscurioribus Plinii locis ante coniectaveram, ex iis pauca, tibi ut obsequar, regustavi. Fallor, aut expectationem tuam fallent. Sed qualiacumque erunt, iuris tui arbitriique sunto.



page 380, image: s380

Lib. 1. epist. 6. Scholasticis porro studiosis, ut hic est, sufficit abunde tantum soli, ut relevare caput, reptare per limitem etc. Verba perplexa, incomta. Et illud studiosis [gap: Greek word(s)]. Habent alii libri, dominis. Lego et distinguo, Sch. p. domus, ut hic esi, s. abunde: tantum soli etc.

Lib. 2. epist. 17. Vel modica coenatio quae plurimo sole, plurimo mari lucet. Malim leuissima mutatione, inani lucet.

Lib. 3. epist. 19. Sum quidem prope totus in praediis: aliquid tamen foenere nec molestum erit mutuari. Accipiam a socru mea etc. Traiectis literulis duabus emendo, Aliquid tamen foenero Nec molestum etc.

Lib. 8. epist. 10. Nulla in hoc navis (sacer enim est) sed innatant insulae herbidae, omnes arundine et iunco tectae, quaeque alia foecundior palus ipsaque illa extremitas lacus effert. Lego, iunco textae. Primum illud tectae, sine sensu.

Porro mobiles istiusmodi insulas constat [note: Insula mobilis] ex arundinea hacce textura et coalitione, natura velut ludente, componi. Explico denique clare ex Paulo, harum insularum indolem prope iisdem verbis describente in I. pen. §. 2. [gap: Greek word(s)]. de acquir. rer. dom Videamus (inquit) de ea insula, quae non ipsi alveo fluminis cohaeret, sed virgultis aut alia qualibet levi materia ita sustinetur in flumine, ut solum ejus non tangat, atque ipsa movetur.

Eod. loco: Sua cuique figura, ut modus. Malim


page 381, image: s381

motus, sensu perspicuo, qui alioqui perobscurus.

Lib. 9. epist. 5. Egregie facis (inquiro enim et persevera, vel, ut allii, persevero) quod etc. Legend. per severa.

Lib. 9. epist. 8. Nam et tu, quae de amicis optime scribis, et ego quae de me ut optime lego. Imperitum librarium turbavit duarum vocum repetitio, scribis, lego. Semel itaque expunxit. Quas repono, simulque elegantiam et lucem loco isti: Nam et tu, quae de amicis scribis, optime scribis, et ego quae de me lego, ut optima lego.

Eod. epist. 13. In quo ego comite non egeo. Comitis vox hic absurda. Compendium literarum sic resolvo, communitate. societatem deinde dicit.

Eod. epist. 19. Cuiusque potest apud te. etc. Non dubito, quin legendum, cuius neque etc.

Eod. epist. 26. aut imp. quae ego audentia: aut nimia etc. Lego utroque loco, ut imp. etc. ut nimia.

Eod. epist, eadem: Ut praeteream quae ab AEschine [gap: Greek word(s)] non [gap: Greek word(s)] vocantur incidi in contrarium dicens, hunc quoque ob ista etc. Ulcus i... [reading uncertain: page damaged] speciem in sanabile [perhaps: insanabile]. Expungo literulam et distinguo [reading uncertain: page damaged]; ut p. q. a, Ae. [gap: Greek word(s)] non [gap: Greek word(s)]. vocantur. Incidi [reading uncertain: page damaged] in contrarium. Dices hunc qvoque ob ista culpari [reading uncertain: page damaged] etc. clarissima sententia.

Eod. epist. 21. Habes aestate, habes hyeme [reading uncertain: page damaged] consuetudinem: addas huc licet autumnu... [reading uncertain: page damaged] quae inter


page 382, image: s382

hyemem aestatemque media ut nihil de die perdunt ita de nocte parvulum acquirunt. Evidens est, deesse quiddam. Suppleo audenter; addas huc licet ver et aut.

Lib. 10. epist. 20. Tam moderate voluntati. Legend. moderatae.

Eod. epist. 38. Ut iam dixerant. Lego. dixeram, Tyrones enim supra dixit.

Super his velim Stephani etiam nostri, V: C. mi iudicium abs te consuli. Vale.

EPIST. XCIII. Genevam. Iacobus Lectius Theodoro Aezae Vezelio.

[note: Corpora, quae uno spiritu continentur. Pandectarum leges emendantur [reading uncertain: page damaged].] QVando ita iubes, libere, super quaestione proposita, quid sentiam, respondebo. Corporum, quae uno spiritu continentur, duobus tantum locis ius nostrum meminisse comperio. Unus est, quem notasti, I. rerum mixtura, in princ. De usurpat. et usucap. Alter in I. in rem, §. item quaecunque. De rei vindicat. Ubi dicitur statua uno spiritu contineri. De ipsa re hoc est, sententia divisionis, satis constat. Nam quae [gap: Greek word(s)] quae [gap: Greek word(s)] quae [gap: Greek word(s)] corpora sint, et utroque loco IC. clare locent, et Seneca epist. 103. et Natur. quaest. libr. 3. cap. 2. et Cuiacius noster ex Cononis Mathmatici verbis docet libr. 15. observat. [note: Spiritu uno contineri.] cap. 33. Locum ipsum ad te mitto. Sed de appellatione Spiritus video non sine caussa abs te dubitat. Qua in parte muti omnes. Nam quid


page 383, image: s383

quid hoc monstri est, tignum lapidem, statuam uno spiritu contineri? Tum si in his unus spiritus, an in navi, aedificio, et similib. [gap: Greek word(s)] spiritus plures? Quid quod ne molliendae quidem novitatis causa voculae ilae, quasi, tamquam, insertae? Hoc ulcus, uti dixit, attigit vere nemo. Nam etsi Alciatus in I. qui usum fructum, De verb. oblig. de hoc discrimine corporum agens, [gap: Greek word(s)] corpus interpretetur ex Pluatrcho [gap: Greek word(s)], naturale, sive, ut loquitur, spiritale; [gap: Greek word(s)] autem, artificiale seu [gap: Greek word(s)] ex eo dem; [gap: Greek word(s)] denique ex Grammaticis Collectivum, non tamen explicat, quid hoc rei sit, spiritum tigno lapidive tribuere. Quod si ideo [gap: Greek word(s)] corpora illa spiritu uno contineri dicuntur, quia naturalia sunt; tignum, inquam, lapis etc. sane statua inter [gap: Greek word(s)] recenseri non poterit, quae corpus [gap: Greek word(s)] est, non [gap: Greek word(s)] Attamen statuam uno etiam spiritu contineri, IC. scripsit in d. I. in rem, d. §. item quaecumque. Suspicor utroque [note: Hanc emendationem probat Beza.] loco legendum, uno situ. Ac facilime mendum irrepsisse ex compendio scripturae, cum imperiti aliqui librariorum pro situ putarint scriptum spum, id est spiritu. Sic enim in MSS. vox spiritus in pauciores literas contrahi solet. Hanc lectionem ex ipsa [gap: Greek word(s)] descriptione confirmo. Nam quod ait Pompon. in d. I. rerum, illa quidem ex contingentibus pluribus et inter se cohaerentibus,


page 384, image: s384

haec autem ex distantibus constare, utique ad situm et collocationem partium seu corporum pertinet evidenter, et in istiusmodi corporum descriptione nulla spiritus mentio, sed, si rem attendimus, solius situs. Quasi diceret, non ut tigni lapidisue, ita navis aut aedificii corpus uno situ contineri: quia plura in navi vel aedificio sunt corpora, in navi tigna plura: in aedificio, lapides plures; quamuis invicem, ut ait, cohaereant seseque contingant, Gregis, Legionis, Chori, non unum etiam situm proprie dici posse, quia ex distantibus corporibus disiunctisque constant: et cum in his sint plura disiunctaque corpora, plures etiam situs esse consequitur.

Quod si vulgarem lectionem immutare religio est, iam vero ex intima Philosophia sententiam huius loci eruamus necesse est: ut spiritus appellatione formam [gap: Greek word(s)] cuiuscumque corporis intelligamus. Sana enim [gap: Greek word(s)]; ut tigni, hominis, statuae, una forma est, ipsius naturae provisu, quia item unicum corpus. At [gap: Greek word(s)], ut navis, armarii, lecticae, aedificii, non una item forma est; imo quot sunt corpora arte connexa, totidem formae: similiter in legione, grege, collegio, ceterisque corporibus [gap: Greek word(s)] non unus spiritus seu forma est. Plura enim in his corpora uni nomini, ut Pompon. loquitur, subjecta, plures species, plura, ut Dialectici loquntur,


page 385, image: s385

individua, ideoque totidem formae. Et huc pertinet vulgatum illud Philosophorum, Non esse inconveniens, ut eidem composito simul insint plures formae substantiales. Denique huic lectioni atque interpretationi pariter Conon astipulatur haud obscure. Qui cum [gap: Greek word(s)] esse dixisset [gap: Greek word(s)], mox ipsam [gap: Greek word(s)] interpretatur: et singula corporum genera iisdem exemplis declarat, queis Pompon. in d. l. rerum. Sed haec cuncta iuris tui arbitriique sunto, observande Domine et omnis doctrinae consulte.

EPIST. XCIV. Lausannam Iacobus Lectius Petro Brederodo IC. S.

VEnisse te ad nos propius, Brederode doctissime, gratum mihi, cui amicitia vetus tecum. Et affuturum brevi nobis, lubens audio. Neque est, quod te nostrae terreant tubae aut turbae. Quippe urbs ipsa, nisi si nimium [note: Pandectarum lex emendatur.] divinae benignitati diffidimus, sat in tuto est. Et hostem necessitas alio trahit. Quod de Calistrati loco quaeris in l. 2. §. quoties, [gap: Greek word(s)]. de iure fisc. fateor non sine causa quaeri. Perplexa enim verba illa; Ita ut sententia comprehendatur delatores edicto id comprehendisse. Et ad ea vulgus Interpretum aut silent aut nugantur. Ex emendatione Cuiaciana aliquid lucis Obser. libr. 19. capit. 2. reponente, delatoris: ut sit hic


page 386, image: s386

sensus; Si delator tribus edictis evocatus iudicio adesse cessabit, aderit vero possessor, qui delatus est, hoc casu secundum possessorem pronunciabitur: quia delator non fraude possessoris, sed contumacia propria abest, rite excitus. Sed tamen ita demum secundum possessorem pronuntiabitur si edicto delatoris (id est, quo delator evocatus est) comminatus fuerit iudex fore, ut possessorem absolveret, nisi delator edicto peremtorio obtemperavit. Quod si delator abesse porro pergat, absolvens iudex possessorem, comminationis illius a se praemissae mentionem, sententiâ suâ comprehendit: ut appareat rite et ordine rem peractam: nec delatori sic admonito superesse caussam ullam excusationis. Eius vero comminationis fit mentio in I. in peremtorio 71. dejudic. Plane hanc Callistrati esse sententiam probabile est, quam evidentissimam fore arbitror, si legamus, edictum. Aliqui enim deest vox Iudex, aut qua alia. Subtile est, quod coniectas, Praetores, pro delatores. Sed ut a te dissentiam, movent hae caussae. Primum quia sine auctoritate vel vestigiis MS. haec mutatio: dein quod nimis aliena a vulgari lectione. Denique quod fiscales hasce causas iurave Principum non memini edictis suis disseruisse Praetores. Et sub Principibus maxime inoleverunt isthaec talia. Nec certe profers partem ullam edicti Praetorii, quae ad sententiam


page 387, image: s387

ejus paragraphi pertineat. Sed de his omnibus liberrimus tibi arbitratus esto. De Lipsio si quid forte habes, rescire aveo: sed in primis te complecti, et dulcissimos consuetudinis nostrae fructus regustare. Vale. Dat. Genevae, VI. Cal. Mar. CIC. IC. XCIII.

EPIST. XCV. Genevam. Iosias Mercerus [correction of the transcriber; in the print mercerus] Iacobo Lectio V. C. S.

LOngum silentium tuum eo admiror insolentius, Vir clarissime, quo diligentiam impensiorem novi antea et sensi non semel. Quam hodie mutant in diversum mearum literarum interitus, et casus inopini, an vis negotiorum novo in honore incumbentium humeris non novis; Utut sit, fatigabo ego te potius scriptis meis, quam non eliciam aliquod tuum, unde et discere possim et laetiscere. Gravis fructus uterque, et dignus qui quaeratur, expectetur. Priorem quis ille est, qui non percipiat vel unica ex lineola tua? Posteriorem prae ceteris ego debeo: cui salus tua sine cura, secundae res sine gaudio, adversae sine moerore esse non debent, si is sum, qui debeo. Utrumque fortasse percepi nuper inspectis ad amicos tuis literis. Sed parce: percepi non intergrum, non uberem. Et tetigisset magis, si una cum bona valetudine


page 388, image: s388

cognovissem vigere adhuc animo tuo memoriam, amorem Merceri tui. Plures quidem ad Groslotium nostrum legi, didici, quum in Lislaeano essem: unam etiam ad Lucretiani patroni cognominem, quum Lutetiam misissem prolatis hisce non rebus; quae in foro et luce ipsa iudiciorum: sed verbis et lectionibus. Eam, inquam, quam scripsisti per Dnn. Durantium, cuique ego non nomine meo respondeo hoc tempore. Gavisum esse Amplissimum virum, literis tuis; desiderare similes multas: flagiture, quod spondes, illustrationes locorum quorundam insignium: quibus se oblectat ille Semo, libens, quum a gravioribus Philosophiae ac Theologiae studiis cessat. Interim ut eliciat tua, velle se ut scias tibi et D. Bezae, emendationem principii ipsius [note: Tertullianus emendatur.] libelli Tertulliani de Cultu feminarum, quem a se versum in gratiam uxoris vernaculo sermone, dum legit saepius: non intellectum diu principium, tandem bono Genio emendatum. Et vere sane ait, bono et propitio Genio. Adscriberem integrum locum, si esset ad manum Tertullianus. Nunc hoc tibi habe. Comprehensionem primam eius libri, sine ea est [gap: Greek word(s)], a nemine intellectum adhuc; confusam sine sententia ulla bona, quae restituitur facillime, si divisae male voculae coniungantur: Qui de meo iure, scribe, quidem, eo iure etc. Vide locum et iudicia.



page 389, image: s389

Salutat te postremo ille amicissimus tibi, et nunc non minus, quam olim fuit. Salve, Clarissime Lecti, et D. Bezam, Bertramum, Gothofredum, Chevalerium, saluta, amabo, ex me. Data Avarici Biturigum A. D. XV. Kalen. Octobres CIC. IC. LXXXIV.

EPIST. XCVI. Genevam. Iosias Mercerus doctissimo et optimo Iacobo Lectio IC. S.

PErmolestum est mihi, Lecti doctissime, quod scribendi ad te literas copias mihi tam paucae: simul et accipiendi tuas. Magis tamen utrum molestum sit, per eam si seintio. Ita graviter fero carere me tamdiu eloquentiae tuae flumine et illa dulcedine, quae maxima in moribus tuis, maior aliquanto tamen in literis. Sed ita me ames, Lecti, ut multo gravius, dolet, immo pudet, tam diu accepisse te a me nullas literas; quum praesertim, ut nihil aliud esset, quod scriberem, gratias tibi habere verbis ac meminisse deberem tanti illius beneficii, quo me beasti non merentem, ac devinxisti aeternum tib. Dico, tib tamen, Lecti, non periit omnino opera tua, quando amicum habes firmum, fidelem, fatentem tibi debere plurimum, conaturum etiam, quando illi placuerit, qui supra nos curat, ut ingratus non videatur: imo non sit. Experiri te id mavelim reipsa, quam verbis, et facies me volente,


page 390, image: s390

quum opera mea, opes, amici usui tibi esse potuerunt. Certe ut operam non habeas, animum semper habebis tuum. Unum rogo te, ut qui typographum conciliasti mihi, bonum, fidelem, non triconem, si cessare videbitur: adiuves etiam in quibusdam consilio, iudicio tuo. Pergas obligare tibi non me solum, sed bonos omnes et doctos, quorum res agitur. De Taciti loco, quaeso, ne invideas nobis [note: Tacitus emendatur.] sententiam tuam. Lib. Hist. v. in descriptione Hierosolymae: Hierosolyma gente caput. Illic immensae opulentiae templum, et primis munimentis, urbs deiugis, templum intimis clausum. Desperat eruditissimus Lipsius; quidni in loco tam corrupto? Scriptura Farnesiani, urbs deingia: Vaticani, urbs ob deingia. Certe uterque, gia non gis. Credo scriptum fuisse urbs deinde gia, quod mutatum sit compendii vitio deingia. Id litera una immutata fiet, primis munimentis urbs, dein regia, templum intimis clausum. Clara sententia, certe vera. Infra non longe ab hoc loco: Extrema rupis abrupta, et turres, ub mons iuuisset, in sexaginta pedes, inter devexa in centenos vicenosque attollebantur mira specie, ac procul intuentibus pares. Alia intus moenia regiae circum vecta, conspicucque fastigio turris, Antonio in honorem M. Antonii ab Herode appellata. Templum in modum arcis, propriique muri, etc. Verum esse hoc puto, cum hac exceptione tamen, si placuerit tibi, cuius sumum


page 391, image: s391

in omnibus scriptoribus, Tacito vero praecipue, iudicium admiror, amo: Humanitatem amabo, dum ero vivus. Vale, vir doctissime. Data Lut. Par. A. D. II. Kalen. Mart. CIC. IC. LXXXIV.

EPIST. XCVII Geneuam. Iosias Mercerus Lectio Doctissimo S.

[note: Lud. Carrionis Emendationum libri. Symmachi epistolae.] CArrionis emendationes editae sunt. In iis multa putida: quaedam laudes, sed elibris: plures culpae; nec felix congressus cum Scalano. Multa emendata in Symmacho ex MSS. ut tu in tuo libro, et nos ex te habuimus. Editae etiam quinque ex iis Epistolis, quas habuimus: in iis una, cuius initium, Evocio meo gratulor. ridicule nimis: quae eadem a Iureto edita sit pag. 50. duabus voculis secus, Vale, et me ama. Eid. Novembr. CIC. IC. LXXXIII.

EPIST. XCIIX. P. Guirandus Alosianus IC. Andreae Arnaudo Praefecto Provinciae in sede Forcalqueriana. S.

[note: De Petronio judicium.] VEnit Petronius novae editionis in manus. Tu petis, ut mittam; et quasi querendo quaeris, quid de Arbitro arbitrer. Placet,


page 392, image: s392

et taedet dicere. Placet, quia multa placent. Nam sive defaecati sermonis puritiam spectes, merus lepos: sive priscas negotiorum formulas, multae, et elegantes. Taedet, quia pleraque quorum me taedet: seu quae abominor prorsus. Vis enim illas venerandae antiquitatis gemmas legere? Has necesse est quaeras in putore, seu stercore rabidi, et nefandi illius Cupidinis: cujus foetidissimae faces, imo faeces in eiusmodi quaestu tibi elucebunt. Proh Christiani pudoris candorem? Et hoc vidit Lipsianus Dousa, hoc Richardus: illius Praecidanea, huius Notae librum exornant. At improbanda non approbant. Esto, sed quid vetabat, turpia expungere? Haec si demas, dicent, quid reliqui fiet? Verum, inquam, quid impediebat, pro Gitone Gitonam reponere? Hei mihi: quam pessimo exemplo talia luce donantur: et quam carissimo pretio hae vetustatis reliquiae, et cineres nobis emuntur. Quotus enim quisque est, qui ejusmodi ne quidem antea cogitata, semel tamen Iecta stupefactus non admiretur: et inter admirationem, et incredulitatem fluctuans ad aliquid turpe caeca quadam cogitatione ebrius non pelliciatur? Erubescant igitur, qui talia legenda exhibent. In exercentes insurgant leges, armentur iura gladio ultore. Vel potius, ô

Flamine qui terras terres, et fulmine torres,
Fulmine fac subito talia monstra peti.



page 393, image: s393

Modestius ibi Linocerius post phaleucos longe minus turpes, addit: Caetera nisi eloquenti Timantis silentio, dicere pudor non sustinuit. Quid tandem? ais. Amica sermonis elegantia, amici sales, amica veterum monumenta: sed amicior naturae honos, quem Christianus pudor aemulatur. Prisci nostrae fidei lumine quasi hoc sibi suo quasi iure arrogant. Nos alio iure utimur: et cum naturam, cum rationem optimas sequimur duces.

[note: Petronii carmen, incipit, Candida sidereis, etc] Hoc etiam te moveat, Arnaude, quod in eodem codice extat Lusus in puellae lacrymas: isque adhuc incerto auctore. Extant oculi, non flammeoli, et sereni: sed nubili, lippi, et parum pristini honoris retinentes. Extant: sed ita pro derelicto, ut eos nullus commendatione vel tantilla dignetur. In re natura sua foedissima non tam detergenda, quam detegenda toti lincei: rem casu deturpatam, alioqui mundissimam, nescio quo fastidio delicatuli contemnunt. Quales quales attamen mitto, ut eos conferas cum illis a te multis in locis restitutis. Num autera distinctione nostra cum principium, tum caetera aliquantillum elucidentur, tu videbis. Vale.



page 394, image: s394

EPIST. XCIX. Altorphium. M. Michael Riccartus Francus Melchiori Goldasto ab Haiminsfeld, Nobili Helvetio, Adolescenti doctissimo, Amico meo.

FAmiliaris tuus Plautus, Amicissime Goldaste, Mercat. SC. Profecto: Non sum unquam, ait occupatus amico operam dare. Tu, quin idem sentias, ut qui non verba saltim, ad multorum hoc seculo morem, ex eo captas, sed optima seligendo, aemulari studiose consuevisti, minime ambigo. Quare, ut, quid hodie, studiis gravioribus turbatis, mihi turbas eas decoxerit, videas quaeso mecum et in sententia [note: Plautus emendatur.] mentem fluctuantem edoceas. Cistellaria scilicet principe commendat Lena Selenio Gymnasium, quod prompta sit ipsius mandatis. Haec sive apud Selenium, quae nedum omnem Deo oraverat pudorem, verecundia dedecori Matris putaticiae voluntatem praetexit, sive huic ablanditur, ab illa audit:

Ecastor haut me poenit et, si, ut dicis, ita futura es
Nam si quidem ita eris, ut volo, numquam aetate Hecale fies.
Semperque istam quam nunc habes aetatulam obtinebis.

Sensus omnino hic est: illud quidem quod dixisti modo, et iucundum est mihi nuditu et tibi maxime probum commodumque futurum.


page 395, image: s395

Ita enim, dum ad meum vivere te adcommodas sensum, facis ut eductionis me tuae nunquam poenitere possit; tu etiam quamdiu vitam hanc superis faventibus, exiges, paupere nulla (nam Hecale Callimachina quae fuerit, quid attinet te monere) premeris. Hic si est sensus, ut est verissimus, mirum quantum mihi [note: AEtatem.] pro illo: AEtate, adiecta litera placeat: AEtatem. AEtatem, id est quam diu vivam. Asin. SC. ubi ego: inquit servus: AEtatem velim servire, Libanum ut conveniam modo. Menaech. SC. Nimis stulte inquit mulier: Me meam aetatem esse viduam mavelim. Memini et Ennium ita loqui. Et Agell. AEtatem alicubi agere, id est diutissime, quem vide lib. 15. cap. a. princip. Ex insula Creta [note: AEtate.] quispiam Athenis aetatem agens etc. AEtate, etsi Plautinum adnosco, sic tamen et hac notione positum nullus vidi, sed plerumque idem valere, quod propter aetatem, commemini. Most. SC. Iam pridem, Lena dehortatur Philematium, ne solum inserviat Philolachetem amantem, in aliis rationibus sic etiam inquit:

Te deserat ille aetate et satietate,

id est, propter aetatem, cum (ut sequitur) meae quondam erit similis. Fab. eadem, sc. Melius, ubi servus diu persuadere se senibus postulat, ut videant picturam, quae in servi mente non in mundo erat, tamdem diu suis Iudifactos, alteti dicit.



page 396, image: s396

Ignosco, aetate non quis obtuerier.

quasi dicat: Senectus ut alia multa secum trahit mala, ita visum etiam hebetat: adeoque veniam tibi lubentiorem facit, quo minus indigner, quod picturam, quum oculis tuis oppono, non queas pervidere. Et hac quidem notione sexcenta tanta alibi reperias. At de [note: Apulejus emendatur.] hoc ita dictum eso. In Apuleio (editione Vulcani) lib. de Mund, non ita longe a principino, displicet mihi duriuscula illa repetitio, insolens praesertim in aliis scriptis huic auctori, quando inquit: Quare et eius, qui nobis unius loci ingenia aut qualitates describunt, aut amoenia urbis, aut alicuius amnis fluenta et amoenitates ac magnitudines montium, alia multa descripta ab aliis plerique studiose legunt, etc. Erat cum leg. suspicarer pro priore: Amoenia, refecta litera moenia, et postea Editio vetus Florentina mecum consentiebat, sed contra tantos ego non hisco Editores Colvium et vulcanium. Cororndis vicem habe illud ex eodem Auctore lib. 5. de Asin. novem lineis ab initio aut praeter propter Vulcanius nobis legit: Jam scies ab introitu primo Dei cuiuspiam luculentum et amoenum videre te diversorium. Stomachus meus non potest concoquere illud; scies. Quid si, scires, leg. [gap: Greek word(s)] Plauto, Petronio, aliis solentissima, ut docuit nos praeceptor noster Schoppius ad illud Most. SC. tam pridem: Insperata saepius adcidunt, quam quae speres. Quem Lectissime Goldaste,


page 397, image: s397

vide, et has nugas nostras ride, aut si mavis iudicium de iis perscribendo tuum, me edoce. Vale.

EPIST. C. Altorphium. M. Michael Piccartus Francus Melchiori Goldasto ab Haimensfeld, Nobili Heluetio, S.

[note: D. Vigilius Martyr] SUnt profecto ista, Eruditissime Goldaste, quae de Vigilio tu here ad me perscripsisti. Gravis et doctus ille est Theologus, quique facile nobis fidem faciat, se Athenis studuisse et verae pietatis fundamenta probe tenuisse. Quod vero opem illi mire contaminato a me tibi promittis, in eo multum sane frustra es. Scis Manuscriptos nullos in mundo nobis, ingeniique tarditatem nosti, quidque requirat persanare Auctores seu scriptores Lotinos velle, iuxta mecum agnoscis. Taceo, quantopere Praeceptor noster Schoppius repehendat audaculos illos, qui integros conjecturarum libros nullo omnino libro veteri adjuti, solo ingenio suo et divinandi scientia freti producunt. Periculosae plenum opus aleae fuerit proin tale quid tentare. Interim tamen hisce feriis non potui mihi temperare, quin me risui quibusdam amicis nostris exponerem. Quarum partem aliquam (de correctionibus [note: Apuleius eniendatur.] loquor) ad te mittere placuit. Vide ergo quaeso ad Apuleium Vulcani pagina 94.


page 398, image: s398

libro 6. Metamorph. Et audaciter in capillos ejus immissa manu trahebat eam nequaquam renitentem. Pro nequaquam lego nequiquam, id est sine effectu renitentem. Trahere enim dicimus nolentem. Eod. libro 6. pagina 105. legis verba puellae asino vehentis (ut alibi loquitur:) visetur et in fabulis audietur, doctorumque stilis rudis perpetuabitur, historia etc. non possum intelligere [note: Toti,] illud rudis perpetuabitur. Legend, censeo, doctorumque stilis totis perpetuabitur. Totis pro omnibus Apuleianum esse nosti, ut qui optime. Ita alibi: Accumbebat cum sua Iunone Iuppiter, et deinde per ordinem toti Dei. Rursum: Tunc quidem totarum mulierum secta moresque de asini pendebant iudicio. Iterum: Canes venationis indageni generosae etc totos praecingunt aditus. nisi forte melius placeat, rudis perpolietur. Lib 8. pag. 133. in fuga servorum Lepolemi haec leguntur: Gerebamus infantulos et mulieres: gerebamus pullos, anseres, haedos, catellos. Quid, malum Catellos? [note: Capellae rusticorum deliciae. Plautus emendatur.] Num et rustici eos in deliciis habent. Apage sis, et lege capellas. ita pag. 135. Quem circum capellae pascentes. Unum addam ex Plaut. Mercat, Sc. Homo me etc. Ubi adolescens Charinus miseriam suam deplorans animosque decem in pectore suo incertos errantes habens inter alia ait:

Nunc si dico, ut res est, atque illam mihi me
Emisse indico, quemadmodum existimet me?
Atque illam abstrahat, trans mare hinc venum adportet.



page 399, image: s399

Quaeso vide, quam intricatus, immo nullus sensus. Ego sic censebam legi commode posse. Primum versum non muto, secundum sic lego:

Emisse indico: quem ad modum is aestimet me?
Atque illam abstrahet, trans mare hinc venum asportans.

Sensus hic erit: Quod si verum fratri dicam, fraterque me animi causa eam mihi emisse, quid ille de me iudicabit, immutatum me, nulliusque frugi dicet factum, et quam primum illam a me abstrahere conabitur trans mare venalem [note: Atque.] asponans. Atque pro statim, Plauto nihil familiarius. Alibi. Atque ego lembum conspicor. Eadem Fabula Sc. Amice, leg:

Ly: Bonam hercle te et frugi arbitror matura iam indeae.
Quoniam scis facere officium tuum mulier. Pa. pol docta didici.

[note: Domi doctus.] In secundo versu malim legere, Pa. Domo docta didici. Vide quaeso Scopp. lib. 3. susp. Ep. XI. ubi similiter hac ipsa scena locum emendat. Haec, Amicissime Goldaste, ad te mittere vo. lui, ut quid sub initium huius anni (quem tibi felicissimum voveo) egerim, videas: Quae si [note: Conrade Rittershusii IC.] punctum Clarissimi Hospitis tui iuxta tecum auferunt, facient, ut plura talia te duce a me habeas. Interim valeas et amantem redames.



page 400, image: s400

RICHARDI DE BURI EPISCOPI DUNELMENsis, Eduardi III. Anglorum Regis Cancellarii, et Thesaurarii Regni PHILOBIBLION. item BESSARIONIS PATRIARCHAE CONstantinopolitani et Cardinalis Thusculani EPISTOLA Ad Principem Senatumque Venetorum missa anno 1469. qua Bibliothecam suam omnis generis libris instructissimam eidem Senatui defert ac donat. Ex Bibliotheca et recensione MELCHIORIS HAIMINSFELDII GOLDASTI.



page 401, image: s401

Iohannes Trithemius Abbas Spanhemensis de scriptoribus Ecclesiasticis:

RIchardus de Bury Episcopus Dunelmen. sis, Eduardi Anglorum Regis III. Cancellarius, ad quam Francisci Petrarchae de Tule insula interrogantis exstat epistola, vir in divinis scripturis studiosissimus et valde eruditus, atque in secularibus literis sufficienter instructus, librorum amator singularis et celeberrimus, multis expensis et laboribus in Universitate Oxoniensi insignem Bibliothecam fundavit, quam ad publicam utilitatem inibi Studentium incredibili studio instituit. Scripsit de amore librorum et institutione dictae Bibliothecae pulcherrimum tractatum, quem Graeco sermone praenotavit Philobiblion, et sic incipit post prologum, Thesaurus desiderabilis. Claruit autem sub Carolo Imperatore IV. anno Domini M. CCC. L.

Iodocus Badius Ascensius Domino Confessori Regio Cistrarciensium Episcopo, Magistro nostro, Laurentio Burello Carmelitae candidssimo, doctissimo et disertissimo, cum omni reverentia S.

ACcepimus his diebus, Laurenti Pater optime, Iepidum quoddam opusculum, Philobiblion ab authore scriptum, et a tua paternitate


page 402, image: s402

ut imprimendum curemus ad nos transmissum. Quam quidem provinciam, cum nullam recusare nec velim nec audeam, lubentissimus obivi, quod et tuis laudatissimis institutis dignam, et frigentib. omnino languentibusque in re literaria animis perquam salubrem norim. Siquidem a teneris unguiculis, si vera de te praedicant, omnes bonos codices, ubi ubi fuerint, e situ ac tenebris in lucem edidisti, praesagio nimirum felicissimo, quo te per literarum ornamentum morumque specimen ad tantum culmen emersurum bonus inspiravit animus Salubrem autem desidibus fore provinciam hanc auguro, quod (sit modo ulla in eis honesti animi vena) erubuerint tam preciosam suppellectilem (de libris loquor) hactenus neglexisse. Unum tamen vereor, quod et aegerrimo cuique evenire solet, quia haec defidiae praesentissima antidota sumere aut (ut Medici dicunt) recipere contemnent. Sicut n. in concionib. frustra quodammodo admoneas, quia non comparent pessimos, ita in claris codicibus, quia lecturi non sint, pigerrimos. Utrobique tamen tuo, Pater in primis observande, rectissime fungendum censes munere. Vale et Ioannem Parvum Bibliopolam optimum, qui hoc munus nobiscum suscepit, nobiscum amore tuo prosequere. Ex Lutetia Parhisiorum, ad Calendas Martias, anno iuxta eorundem calculos, M. D.



page 403, image: s403

Richardi de Buri Episcopi Dunelmensis Philobiblion. Prologus.

UNiuersis Christi fidelibus, ad quos praesentis scripturae tenor pervenerit, Richardus de Buri miseratione divina Dunelminensis Episcopus salutem in domino sempiternam, piamque ipsius praesentare memoriam iugiter coram Deo in vita pariter et post fata. Quid retribuam domino pro omnib, quae retribuit mihi? devotissimus in vestigat Psalmista rex invictus et eximius prophetarum. In qua quaestione gratissima semetipsum redditorem voluntarium, debitorem multipharium et sanctiorem optantem consiliarium recognoscit concordans cum Aristotele Philosophorum principe, qui omnem de agibilib. quaestionem consilium probat esse tertio et sexto ethicorum. Sane si propheta, tam mirabilis secretorum praescius divinorum praeconsulere volebat tam sollicite, quomodograte posset gratis data refundere, quid nos rudes regratiatores, et avidissimi receptores, onusti divinis beneficiis infinitis poterimus dignius velle? Proculdubio deliberatione sollerti et circumspectione multiplici, invitato primitus spum septiformi quatenus in nostra meditatione ignis illuminans exardescat, viam impedibilem praevidere debemus attentius, quo largitor omnium de collatis munerib. suis sponte veneretur reciproce, proximus reveletur ab onere, reatus conttactus per peccantes quotidie eleemosynaru remediis redimant. Huius ergo devotionis monitione


page 404, image: s404

praeventus ab eo, qui solus bonam hominis et praevenit voluntatem et perficit; sine quo nec sufficientia suppetit cogitandi; cuius quidquid boni fecerimus non ambigimus esse munus, diligenter tam penes nos, quam cum aliis inquirendo discussimus, quod inter diversorum generum pietatis officia primo gradu placeret altissimo, prodessetque potius ecclesiae militanti. Et ecce mox nostrae considerationis aspectibus grex occurrit scholarium elegorum, quin potius electorum, in quibus Deus artifex et ancilla natura morum optimorum et scientiarum celebrium plantaverunt radices; scilicet ita eos rei familiaris oppressit penuria, quod obstante fortuna contraria, semina tam faecunda virtutum, in inculto iuventutis agro roris debiti non rigata favore, arescere compelluntur. Quo fit ut lateat in obscuris condita virtus clara, ut verbis alludamus Boetii, et ardentes lucernae non ponuntur sub modio, scilicet prae defectu olei penitus extinguuntur: sic ager in vere floriger ante messem exaruit; sic frumenta in lolium, et vites degenerant in labruscas. Ac sic in oleastros olivae siluescunt, marcescunt omnino tenellae trabeculae, et qui in fortes columnas ecclesiae poterant excrevisse subtilis ingenii capacitate dotati studiorum gymmasia derelinquunt. Sola invidia novercante repelluntur a philosophiae nectareo pocuso violenter, quam primo gustaverunt


page 405, image: s405

proprio gustu ferventius sitibundi, liberalibus artibus habiles, et scripturis tantum dispositi contemplandis orbati necessariorum subsidiis quasi quadam apostasiae specie ad artes mechanicas propter victus solius suffragia ad ecclesiae dispendium et totius cleri vilipendium revertuntur. Sic mater ecclesia pariendo filios abortire compellitur, quin immo ab utero foetus informis menstruose disrumpitur, et pro paucis minimisque quibus contentatur natura alumnos amittit egregios postea promovendos in pugiles fidei et athletas. Heu quam repente tela succiditur, dum texentis manus orditur! Heu quod sol eclipsatur iu aurora clarissima et planeta progrediens regiratur retrogade, ac naturam et speciem verae stellae praetendens subito decidit, et fit Assub. Quid poterit pius homo intueri miserius? quid misericordiae viscera penetrabit acutius? quid cor congelatum intus in calentes guttas resolvit facilius? Amplius ergo arguentes a sensu contrario quantum profuit toti reipublicae Christianae non quidem Sardanapali deliciis neque Croesi divitiis enutrire studentes, sed melius mediocritate scholastica suffragari pauperibus ex eventu praeterito recordemur. Quot oculis vidimus, quot ex scripturis collegimus, nulla suorum natalium claritate fulgentes, nullius hereditatis successione gaudentes, sed tantum proborum


page 406, image: s406

virorum pietate suffultos, Apostolicas cathedras meruisse? subiectis fidelibus praefuisse probissime? et superborum et humilium colla iugo ecclesiastico subiecisse, et procurasse propensius ecclesiae libertatem? Quamobrem perlustratis humanis egestatibus usquequaque caritativae considerationis intuitu, huic tam caliginoso generi hominum, in quibus tamen tanta re dolet spes profectus ecclesiae, praelegit peculiariter nostrae compassionis affectio pium ferre praesidium, et eisdem non solum de necessariis victui, verum multo magis de libris utilissimis studio providere. Ad hunc effectum acceptissimum coram domino nostra iam ab olim vigilavit intentio indefessa. Hic quidem amor extaticus tam potenter nos rapuit, ut terrenis aliis abdicatis ab animo acquirendorum librorum solummodo flagremus affectu. Ut ergo nostri finis intentio tam posteris pateat quam modernis, et ora loquentium perversa quantum ad nos pertinet obstruamus perpetuo, tractatum parvulum edidimus: stilo quidem evissimo modernorum. Est enim ridiculum rethoricis, quando levis materia scribitur grandi stilo. Qui tractatus amorem, qvem ad libros habuimus, ab excessu purgabit, devotionis intentae propositum propalabit, et circumstantias facti nostri perviginti


page 407, image: s407

divisi capitula luce clarius enarrabit. Quia vero de amore librorum principaliter disserit, placuit nobis more veterum latinorum ipsum graeco vocabulo Philobiblion amicabiliter nuncupare.

Explicit prologus.

De commendatione sapientae et librorum in quibus sapientia habitat. Capitulum primum.

THefaurus desiderabilis fapientiae et scientiae, quem omnes homines per instrictum naturae desiderant, cunctas mundi transcendit divitias infinite: cuius respectu lapides preciosi vilescunt: in cuius comparatione argentum lutescit et aurum obriscum exigua fit arena: cuius splendore tenebrescunt visui sol et luna: cuius dulcore, mirabili amarescunt gustui mel et manna. O valor sapientiae non marcescens ex tempore virtus virens assidue, omne virus evacuans ab habente! Omunus coeleste liberalitatis divinae descendens a patre luminum, ut mentem rationalem provehas usque ad coelum! Tu es intellectus coelestis alimonia, quem qui edunt adhuc esurient, quem qui bibunt adhuc sitient: et languentium animas armonia laetificans, quam qui audit nullatenus confundetur.



page 408, image: s408

Tu es morum moderatrix et regula, secundum quam operans non peccabit. Per te reges regnant et legum conditores iusta decernunt. Per te deposita rusticitate naturae elimatis ingeniis atque linguis vitiorum sentibus coeffossis radicitus, apices consequuntur honorum, fiuntque patres patriae et comites principum. Qui sine te conflassent Ianceas in ligones et vomeres, vel cum filio prodigo pascerent fortasse sues.

Quo namque sic lates potissime multum praeelecte thesaure? et ubi te invenient animae sitibundae; In libris quidem procul dubio posuisti tabernaculum desiderabile tuum, ubite sundavit altissimus, lumen luminum, liber vitae. Ibi namque te omnis qui petit, accipit: qui quaerit, invenit: et pulsantibus citius aperietur. In his Cherubin alas suas extendunt, et intellectus studentium ascendunt, et a polo usque ad polum prospiciunt, a solis ortu usque ad occasum, ab aquilone et mari. In his incomprehensibilis ipse Deus altissimus apprehensibiliter continetur et colitur. In his patet natura coelestium, terrestrium et infernorum. In his cernuntur iura, quibus omnis regitur politia, hierarchiae caelestis distinguuntur officia, et daemonum tyrannides describuntur, qvos nec ideae Platonis exsuperant, nec Crathonis cathedra continebat. In libris


page 409, image: s409

mortuos quasi vivos invenio: in libris futura praevideo: in libris res bellicae disponuntur: de libris prodeunt iura pacis. Omnia corrumpuntur et tabescunt in tempore: Saturnus quos generat, devorare non cessat: quoniam mundi gloriam operiret oblivio, nisi Deus mortalibus librorum remedia providisset. Alexander orbis dominator, Iulius orbis et urbis invasor, qui et in arce et arte primus, in unitate personae assumpsit imperium. Fidelis Fabricius et Cathorigidus hodie caruissent memoria, si librorum suffragia defuissent. Turres ad terram sunt dirutae; civitates eversae putredine perierunt triumphales? nec quicquam reperiet Rex vel Papa, quo perrenniter priuilegium conferatur commodius, quam per libros. Reddit vicissitudinem liber factus, ut quamdiu liber supererit actor manens athanatos nequeat interire, teste Ptolomaeo in prologo Almagesti: Non fuit, inquit, mortuus, qui scientiam vivificavit. Quis igitur infinito thesauro librorum doctus scriba profert nova et vetera per quodcunque alterius specici precium limitabit? veritas vincens super omnia, quae regem vivum et mulieres supergreditur, quam amicis praehonorare beneficium obtinet sanctitatis: quae est et via sine devio et vita sine termino. Cui sacer Boetius attribuit triplex esse, in mente, voce et scripto. In libris videtur manere utilius et fructificare


page 410, image: s410

foecundius ad profectum. Nam veritas vocis perit cum sonitu: veritas mente latent est sapientia absconsa et thesaurus invisus: veritas vero quae lucet in libris omni se disciplinali sensui manifestare desiderat. Visui dum legitur: auditui dum auditur, amplius vero et tactui se commendat quodammodo, dum transcribi se sustinet, colligari, corrigi, et servari. Veritas enim mentis clausa licet sit possessio nobilis animi, tamen cum caret socio non constat esse iocundam, de qua nec visus iudicat nec auditus. Veritas vero vocis soli patet auditui, visum latens qui plures hobis differentias rerum ostendit, affixaque subtilissimo motui incipit et desinit quasi simul. Sed veritas scripta libri non successiva sed permanens, palam se praebet aspectui, et pet spirituales vias oculorum veluti vestibula ac sensus communis et imaginationis atria transiens thalamum intellectus ingreditur in cubile memoriae se recondens, ubi aeternam mentis congenerat veritatem. Postremo pensandum quanta doctrinae commoditas sit in libris, quam facilis, quam archana, quam toto libris humanae ignorantiae paupertatem sine verecundia denudamus. Hi sunt magisti qui nos instruunt sine virgis et ferula, sine verbis et cholera, sine pannis et pecunia, Si accedis non dormiunt, si inquirens interrogas, non se abscondunt, non remurmurant si oberres cachinnos,


page 411, image: s411

nesciunt si ignores. O libri soli liberales et liberi? qui omni petenti tributis, et omnes manumittitis vobis sedulo servientes. Quot rerum milibus typice viris doctis recommendamini in scriptura modo divinitus inspirata. Vos enim estis profundissimae sophiae fodinae: ad quas sapiens filium suum mittit ut inde tbesauros effodiat, proverbiorum quinto. Vos putei aquarum viventium, quos pater Abraham primo fodit, Isaac eruderavit, quosque nituntur obstruere Philistini, genesis vicesimo sexto. Vos estis revera spicae gratissimae, plenae granis, solis Apostolicis manibus confricandae, ut egrediatur cibus gratissimus famelicis animabus, Mathaei XII. Vos estis urnae aureae, quibus manna reconditur atque petrae mellifluae, imo potius favi mellis, ubera uberrima lactis vitae, promptuaria semper plena. Vos lignum vitae, atque quadripartitus fluvius Paradisi, quo mens humana pascitur, et aridus intellectus imbuitur et rigatur. Vos archa Noae et scala Iacob, canalesque quibus foetus intuentium coloratur. Vos lapides testimonii, et lagenae servantes lampades Gedeonis, pera David de qua limpidissimi lapides extrahuntur ut Goliath prosternatur. Vos estis aurea vasa templi, arma clericorum militiae quibus tela nequissimi destruuntur, olivae foecundae, vineae Engadi, ficus sterilescere nescientes, lucernae ardentes, Et


page 412, image: s412

optima quaeque scripturae libris adaptare poterimus, si loqui libeat figurate.

Capitulum autem istud secundum canit, quod libri divitiis et deliciis corporalibus sunt praeponendi.

SI quodlibet iuxta gradum valoris gradum mereatur amoris, valorem vero librorum ineffabilem persuade praesens capitulum, non tamen liquet lectori, quid sit concludendum probabiliter. Non enim demonstrationibus in morali materia utimur, recordantes quoniam disciplinati hominis est certitudinem quaerere, sicut rei naturam perspexerit tolerare, Aristotele Philosopho attestante ethicorum primo et metaphysicae secundo: quoniam nec Tullius requirit Euclidem, nec Euclidi Tullius facit fidem. Hoc revera sive logice sive rethorice fuadere conamur, quod quaecunque divitiae vel deliciae cedere debent libris in anima spirituali, ubi spiritus qui est charitas, ordinat charitatem. Primo quidem, quia in libris sapientia continetur plusquam omnes mortales comprehendunt. Sapientia vero divitias vilipendit sicut capitulum antecedens allegat. Praeterea Aristoteles de problematibus tertio problemate decimo, istam determinat quaestionem, propter quid antiqvi in gymnasticis et corporalibus agoniis praemia statuerunt potiorib. nullum uno praemium sapientiae decreverunt? hanc quaestionem ita solvit: in gymnasticis


page 413, image: s413

exercitiis praemium est melius et eligibilius illo, pro quo datur. Sapientia autem nihil melius esse constat. Quamobrem sapientiae nullum potuit praemium assignari. Igitur nec divitiae nec deliciae sapientiam antecellunt. Rursus amicitiam divitiis praeponendam esse solus negabit insipiens, cum sapientissimus hoc testatur, amicitiae vero veritatem Archiphilosophus praehonorat, et verus Zorobabel omnibus anteponit. Subsunt igitur deliciae veritati. Veritatem vero potissime et tuentur et continent satis libri, immo sunt veritas ipsa scripta, quia pro nunc librorum asseres librorum non asserimus esse partes. Quamobrem divitiae subsunt libris, praesertim cum preciosissimum genus divitiarum omnium sint amici, sicut secundo de consolatione testatur Boetius: quibus tamen librorum veritas est per Aristotelem praeferenda. Amplius vero cum divitiae ad solius corporis subsidia primo et principaliter pertinere noscantur: veritas vero librorum sit perfectio rationis, quae bonum humanum proprie nominatur. Ergo apparet, quod libri homini ratione utenti sunt divitiis cariores. Praeterea enim illud, quo fides defenditur commodius, dilatatur diffusius, praedicatur lucidius, diligibilius debet esse fideli. Hoc autem est librorum veritas libris inscripta. Quod evidentius figuravit salvator, quando contra tentationem praeliaturus viriliter se scuto circumdedit veritatis, non cuiulibet


page 414, image: s414

sed scriptae, scriptum est praemittens, quod vivae vocis articulo erat prolaturus, Mathaei 4. Rursus igitur felicitatem nemo dubitat esse divitiis praeponendam. Consistit enim felicitas in operatione nobilissimae et divinioris potentiae quam habemus, dum videlicet intellectus vacat totaliter veritati sapientiae contemplandae: quae est delectabilissima omnium operationum secundum virtutem, sicut princeps Philosophorum Arist. determinat qvarto ethicorum, propter quod et philosophia videtur habere admirabiles delectationes puritare et firmitate, ut ibidem scribitur consequenter. Contemplatio autem veritatis numquam est per fectior quam per libros, dum actualis imaginatio continuata per actum intellectus super visas veritates non sustinet interrumpi. Quamobrem libri videntur esse felicitatis speculativae immediatisima instrumenta. Unde Arist. solphysicae veritatis ubi de eligendis distribuit methodos, docet quod philosophari est simpliciter eligibilius quam ditari, quamvis casu ex circustantiis puta necessariis indigenti ditari quam philosophari sit potius eligendi, tertio topicorum. Adhaec cum nobis libri sint commodissimi magistri, ut praecedens assumit capitulum, eisdem non imerito tam amorem quam honorem tribuere convenit magistralem. Tandem cum omnes natura scire desiderant, ac per libros sciam veritatis praeoptandam diviciis omnibus adipisci possimus, quis


page 415, image: s415

homo secundum naturam vivens librorum non habeat appetitum? quamvis vero porcos margaritas spernere videamus, nihil in hoc prudentis laeditur opinio, quo minus oblatas comparet margaritas. Preciosior igitur est cunctis opib sapientiae libraria, et omnia quae desiderantur hinc non valent comparari, proverbiorum tertio. Quisquis igitur se fatetur veritatis, felicitatis, sapientiae scientiae, vel etiam fidei zelatorem, librorum necesse est se fateatur amatorem.

Capitulum quidem tertium quod libri semper debent emi, nisi in duobus casibus.

COrrelarium nobis gratum de praedictis elicimus, paucis tnn (ut credimus) acceptandum. Nulla videlicet debere caristiam hominem impedire ab emptione librorum cum sibi suppetat quod petitur pro eisdem, nisi ut obsistatur maliciae venditoris, vel tempus emendi oportunius expectetur. Quoniam si sola sapientia praecipuum facit libri, quae est infinitus thesaurus hominibus et si valor librorum est ineffabilis, ut praedicta supponnnt, qualiter probabitur carum esse commertium, ubi bonum emitur infinitum? Quapropter libros libenter emendos et invite vendendos sol hoim Salomon nos hortatur, Prov. XXIII. veritatem, inquit, eme et noli vendere sapientiam, sed quod rethorice vel logice suademus astruamus historiis rei gestae. Archiphilo sophus Aristoteles, quem Averroes datum putat quasi regulam in natura, paucos


page 416, image: s416

libros Speusippi post ipsius decessum proseptuaginta duobus millibus sestertiis statim emit. Plato prior tempore sed doctrinis posterior Philaloi Pythagorici librum emit pro millibus denariorum, de quo dicitur Thimaei dialogum excerpsisse. Sic refert A. Gellius noctium acticarum libro secundo, capitulo decimo sexto. Haec autem narrat Aulus Gellius, ut perpendat insipiens quantum vilipendant sapientes pecuniam comparatione librorum. Et econtrario, ut omni superbiae stultitiam cognoscamus annexam, libet hic Tarquinii Superbi stultitiam recensere in parvipensione librorum, quam refertidem Aulus Gellius libro primo noctium acticarum capitulo nonodecimo, Vetula quaedam omnino incognita ad Tarquinium Superbum Regem Romanorum septimum dicitur accessisse, venales offerens novem libros, in quibus (ut asseruit) divina continebantur oracula, scilicet immensam pro iisdem poposcit pecuniam, intantum ut Rex diceret, eandem delirare. Illa commota tres libros in ignem proiecit, et pro residuis summam, quam prius, exegit, Rege negante rursus tres libros in ignem proiecit, et adhaec pro tribus residuis eandem summam poposcit, Tandem stupefactus supra modum Tarquinius summam pro tribus gaudet exsolvere, pro qua novem poterat redemisse. Vetula statim disparuit, quae nec


page 417, image: s417

prius nec postea visa fuerat. Hi sunt libri Sihyllini, quos quasi quoddam divinum oraculum per aliquem de quindecim viris consulebant Romani et quindecim viratus creditur officium habuisse. Quid aliter haec Sibylla Prophetissa tam vario facto tuperbum. Regem edocuit, nisi quod vasa sapientia sacri libri omnem humanam aestimationem excedunt? Et sicut de regno coelorum dicitur, tantum valet, quantum habes.

Capitulum quartum quanta bona proveniunt per libros, et quod mali clerici sunt libris plurimum ingrati.

PRogenies viperarum parentes proprios perimens, atque semen nequam ingratissimi cuculi, quae cum vires acceperit virium largitricem suam nutriculam necat: Sic clerici degeneres erga libros. Redite praevaricatores ad cor et quod per libros recipitis fideliter computetis, et invenietis libros totius nobilis status vestri creatotes, sine quibus procul dubio defecissent promocores. Ex persona librorum. Ad nos nempe rudes penitus et inertes reptastis, ut parvuli sapiebatis, ut parvuli evigilantes implorastis participes fieri lactis nostri. Nos ergo protinus lachrimis vestris tacti, mamilla grammaticae porreximus exsugendam, quam detibus atque lingua contractastis assidue, donec direpta nota barbarie nostris linguis inciperetis magnalia Dei fari. Post hac philosophiae


page 418, image: s418

vestibus valde bonis, dialectica et rethorica, quas apud nos habuimus et habemus, vos mduimus cum essetis nudi atque tabula depingenda. Omnes enim philosophiae domestici sunt vestiti duplicib. Ut tegatur tam nuditas quam ruditas intellectus. Post haec ut alati more Seraphico super Cherubin scandentes, quadruvii pennas vobis quattuor adiungentes transmisimus ad amicu, ad cuius ostium dum tam improbe pulsaretis, tres panes commodarentur intelligentiae trinitatis, in qua consistit finalis felicitas cuiuslibet viatoris, quod si vos haec munera non habere dixeritis, confidenter asserimus, quod vel ea per incuriam perdidistis collata, vel in principio desides respuistis oblata. Si hodi videantur ingratis pusilla, adiicimus his maiora. Vos estis gengelectum, regale sacerdotium, gens scam et populus acquisitionis: vos peculiarem in sorte dnni coputati: vos sacerdotes et magistri Dei, imo vos antonomatice ipsa ecclesia dicimini, quasilaici non sint ecclesia stici nuncupandi. Vos laicis postpositis psalmos et hymnos concinitis in cancellis, et altari Dei servitis altario participantes, verum conficitis corpus Christi, in quo Deus ipse vos non solum laicis, imo paulo magis Angelis honoravit. Cui enim angelorum aliqnn dixit: Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech? Vos xpi crucifixi testimonium dispensatis pauperib. ubi iam quaeritur inter dispensatores ut fidelis quis inveniatur. Vos estis pastores


page 419, image: s419

gregis diversi tam exemplo quam verbo doctrinae, qui vobis tenetur rependere lac et lanam. Qui sunt istorum omnium largitores, o clerici? nonne libri? reminisci libeat supplicamus quod per nos clericis sut concesse egregia privilegia libertatum. Per nos siquidem vasa sapientiae etintellectus imbuti cathedras scanditis magistrales vocati ab hoib. Rabbi. Per nos in oculis laicoru mirabiles velut magna mundi luminaria dignitates ecclesiae secundum sortes varias possidetis. Per nos, cum adhuc carebatis genarum lanugine in aetate tenera constituti, tonsuram portatis in vertice, prohibentem statum ecclesiae sententia formidandum: Nolite tangere Christos meos, et in prophetis meis nolite malignari. Et qui eos tetigerit temere violenter anathematis vulnere ictu proprio protinus feriatur. Tandem aetate succumbente malitiae figurae Pythagoricae bivium attingentes, ramum laevum eligitis, et retrorsum abeuntes sortem domini praeassuptam dimitticis, socii facti furum. Sicque proficientes in peius, latrociniis, homicidiis et multigenis impudicitiis maculati, tam fama quam conscientia tabefacta sceleribus, compellente iustitia, in manicis et compedibus coartati servamini, morte turpissima puniendi. Tunc elogatur amicus et proximus, nec est, qui doleat vicera vestram. Petrus iurat se hominem non novisse: vulgus clamat iustitiario, crucifige eum crucifige, quoniam si hunc dimiseris, nones amicus Caesaris. Iam periit omnis fuga: Iam ante tribunal oportet assisti, nec locus


page 420, image: s420

suppetit appellandi, sed solum suspendium expectatur. Dum sic tristitia compleverit cor miseri et solae Camenae lacerae fletib. ora rigant, fic balatus angustiis undique memor nostri, et ut evitet mortis propinquae periculum antiquatae tonsurae quam dedimus, parvum praefert signaculum, supplicans ut vocemur in medium et collati muneris teltes simus. Tunc misericordia statim moti occurrimus filio prodigo, et a portis mortis servum eripimus fugitivum. Legendus liber porrigitur non ignotus, et ad modicam balbutientis prae timore lecturam iudicis potestas dissolvitur, accusator subtrahitur, mors fugatur. O carminis empitici mira vittus? O dirae cladis antidotum salutare? O lectio preciosa psalterii, quae meretur hoc ipso liber vitae deinceps appellari. Sustineant laici seculare iudicium, ut vel insuti culleis enatent ad Neptunum, vel in terra plantati Plutoni fructificent, aut Vulcano per incendia holocausta se offerant medullata, vel certe suspensi victima sint Iunoni; dum noster alumnus ad lectionem unicam libri vitae Pontificis commendatur custodiae, et rigor in favorem convertitur. Ac dum forum transfertur a laico a librorum alumno cleric mors differtur. Ceterum iam de clericis, qui sunt vasa virtutum, nos loquamur? Quis de vobis pulpitum vel scabellum praedicaturus ascendit nobis penitus inconsultis? Quis scholas lecturus vel disputaturus vel praedicaturus ingreditur, qui nostris comatibus non sulcitur Primum optas volumen cum Ezechiele comedere


page 421, image: s421

quo venter memoriae dulcescat extrinsecus. Et modo sint pantherae refertae, redoleat extrinsecus conceptorum aromatum odor suavis ad cuius anhelitum coanhelent accedere homines, bestiae et iumenta. Sic natura nostra in vobis familiarius operante latenter auditores accurrunt benivoli, sicut adamas trahit ferrum nequaquam inuite. Quinimo infinita librorum multitudo iacet Parisiis vel Athenis: similiter resonant in Britannia vel in Roma. Quiescentes quippe moventur, dum ipsis loca sua tenentibus auditorum intellectib. circumquaque feruntur. Nos denique sacerdotes, Pontifices, Cardinales, et Papam ut cuncta in hierarchia ecclesiastica collocentur in ordine literarum scientia stabilimus. A libris namque sumit originem, quidquid boni provenit statui clericali. Sed haec hactenus. Piget reminisci quae dedimus populo clericorum degeneri, quae magis videntur perdita, quam collata quaecunque minima tribuuntur ingratis. Deinceps insistemus parum pro recitandis iniuriis, quas rependunt vilipensionib. et jacturis. De quib. Nec singulagenera recitare sufficimus, imo vix proxima genera singularum. In primis de domiciliis clericorum nobis iure hereditario debitis vi et armis expellimur. Inquoda interiori cubiculo cellulas habebamus quietas, sed proh dolor his nephandis temporib. penitus exulantes im properium patimur extra portas. Occupant ei loca nostra nunc canes et aves, nunc bestia bipedalis, sc. mulier cuius


page 422, image: s422

habitatio vitabatur a clericis, a qua semper super aspidemet basiliscum alumnos nostros docuimus fugiendum, quamobrem ista bestia nostris studiis semper aemula, nullo die placanda, finaliter nos conspectos in angulo iam defunctae araneae sola tela protectos in rugam fronte collecta virulentis sermonib. detrahit et subsannat: ac nos in tota domus suppellectili semper vacuos hospitari demonstrat, et ad unumquodque oeconomiae servitium quaeritur ociosos, et mox in capitegia preciosa, syndonem, et sericum, et coccum bis tinctum, vestes, et varias farraturas, lanam et linum consulit commutandos. Et quidem merito si videret intrinseca cordis nostri: si nostris privatis interfuisset consulis: si Theophrasti vel Valerii perlegisset volumen, vel saltem Ecclesiastici vicesimum quintum capit. aurib. intellectus audisset. Quapropter comquerimur de hospitis nobis iniuste ablatis: de vestib. non quidem datis. sed de datis antiquitus violenter manib. laceratis, in tantum quod adhaesit pavimento anima nostra, conglutinatus est in terra venter noster et gloria nostra in pulverem redacta est.

Morbis variis laboramus dorsa lateraque dolentes: iacemus membratim paralysi dissoluti, nec e est, qui cogitet, nec est, qui benigne malagma procuret Candor nativus et luce perspicuus iam in fuscum et croceum est conversus, ut nemo medicus, qui nos reperiat, dubitet ictericia nos infectos. Arteriam patiuntur nonnulli de nobis, sicut extremitates retortae insinuant


page 423, image: s423

evidenter. Fluvius aut furaus ac puluis, quib infestamur assidue, radiorum visualium acie hebetarunt, et iam lippientib. oculis ophthalmiam superducunt. Ventres nostri duris torsionib. vilcerum, quae vermes edaces non cessant corrodere, consumuntur et utriusque lateris sustinemus putredinem, nec invenitur quisquam, qui cedri resina nos lineat, vel quatriduano iam putrido clamans dicat, Lazare veni foras. Nullo circumligantur ligamine vulnera nostra saeva, quae nobis innoxiis inseruntur atrociter, nec est ullus, qui super vulnera nostra cataplasmet, sed pannosi et algidi in angulos tenebrosos abiicimur inlachrymis, vel cum sancto lob in sterquilinio collocamur, vel quod nefas videtur mihi effari, in abyssis abscondimur cloacarum. Pulvinar subtrahitur Evangelicis supponendum lateribus, quibus primo deberent de sortibus clericorum subsidia, et sic ad suo famulatui deputandos prospere communis victus necessatiis derivati. Rursus de alio genere calamitatis conquerimur, quae personis nostris crebrius irrodatur iniuste. Nam in servos venundamur et ancillas, et obfldes in tabernis absque redemptione iacemus. In cellariis crudelib. subdimur, ubi mactari tam pecora, qua iumenta sine piis lachrimis non videmur. Et ubi millesies morimur, ipso metu morimur, qui virum posset cadere inconstanter. Judaeis comittimur, Sarracenis, Haereticis, et Paganis, quorum


page 424, image: s424

semper toxicum formidamus, per quos nonnullos de nostris parentib. per venenum pestiferum constat esse corruptos. Sane nos, qui architectonici reputari debemus in scientiis, et subiectis nobis mechanicis imperamus, subalternorum regimini viceversa comittimur, tanquam si Monarcha summe nobilis rusticanis calcaneis substernatur. Sartor et sutor et scissor quicunque aut cuiuslibet operis artifex inclusos nos custodit in carcere, pro superfluis et lascivis delsciis clericorum. Iam volumus prosequi novum genus iniuriae, quo tam in nostris personis laedimur quam in fama, qua nihil carius possidemus. Generositati nostrae omni die de trahitur, dum per pravos compilatores, translatores, transformatores nova nobis auctorum nomina imponuntur, et antiqua nobilitate mutata, regeneratione multiplici renascentes degeneramus omnino. Sic quod vilium vitricorum nobis nolentib. affiguntur nomina, et verorum patrum vocabula filiis subducuntur. Versus Virgilii adhuc ipso vivente quidam pseudoversificus usurpavit, et Martialis Coci libellos Fidentinus quidam sibi mendaciter arrogavit, que idem Martialis merito redarguit sub his verbis:

Quem recitas meus est, o Fidentine, libellus:
Sed male dum recitas incipit esse tuus.

Quid ergo mirum si defunctis nostris auctoribus suas per nos fimbrias simiae clericorum magnificant, cum eisdem superstitibus nos recenter


page 425, image: s425

editos rapere moliantur. Ah quotiens nos antiquos fingitis nuper natos, et qui patres sumus filios nominare conamini. Quique vos ad esse clericale creavimus, studiorum veltrorum fabricas appellatis. Revera de Athenis extitimus oriundi, qui fingimur nunc Remani. Semper namque Carmentis latruncula fuit Cadmi. Et qui nuper nascebamur in Anglia, cras Parisiis renascemur: et inde delati Bononiam, Italicam sortiemur originem nulla consanguinitate suffultam. Heu quam falsis scriptoribus nos exarandos committitis, quam corrupte nos legitis et medicando necatis, quos pio coelo corrigere debebatis! Interpretes barbaros sustinemus multotiens, et qui linguarum idiomata nesciunt, nos de lingua ad linguam transferre praesumunt: fieque proprietate sermonis ablata, fit sententia contra sensus auctoris turpiter maculata. Bene generosa fuisset librorum conditio, si turris Babelonis nullatenus obfuisset praesumptio, si totius humani generis unica descendisset sermonis species propagata. Ultimam prolixae nostrae querelae, sed pro materia quam habemus brevissimae clausulam subiungimus. In nobis et ei commutatur naturalis usus in eunt usum, qui est contra naturam, dum passim pictoribus subdimur literarum ignaris, et aurifabris proh dolor commendamur nos, qui sumus lumen fidelium animarum, ut fiamus ac si


page 426, image: s426

non essemus sapientiae sacra vasa repositorit bractearum: deuoluimur indebite in laicorum dominium, quod est nobis amario, omni morte quoniam hi vendiderunt populum nostrum sine precio, et inimici nostri iudices nostri sunt. Liquet omnib, ex praemissis, quod infinita possemus in clericos invectiva convitiari, si non honestati proprie parceremp. Nam miles emeritus clypeum veneratur et arma, gratusque Coridon aratro tepescenti bigae, trahae, tribulae ac ligoni: et omnis artifex manualis hypoduliam propriam suis exhibet instrumentis: solus ingratus clericus parvipendit, et negligit ea, per quae sui honoris auspicia semper sumit.

Capitulum quintum, quod boni religiosi libros scribunt, mali aliis occupantur.

REligionum veneranda devotio in librorum cultu solet esse sollicita, et in eorum colloquiis sicut in omnib. divitiis delectari. Scribunt namque nonulli propriis manib, inter horas canonicas intervallis captatis et tempora pro quiete corporis accömodata fabricandis codicib. concesserunt. De quorum laboribus hodie in plerisque splendent monasteriis illa sacra gazophylacii Cherubicis literis plena, ad dandam scientiam salutis studentibus atque lumen delectabile semitis laicorum. Olabor manualis felicior omni cura georgica! O devota sollicitudo, qua nec meretur Martha corrüpi nec Maria! O domus iucunda, in qua Racheli formosae


page 427, image: s427

Lya non invidet foecunda, sed contemplatio cum activa gaudia sua miscet. Felix Providentia pro futuro infinitis posteris valitura, cui nulla virgultorum plantatio, nulla seminum fatio comparatur, nulla castrorum constructio munitorum. Quamobrem immortalis debet esse patrum illorum memoria, quos solius sapientiae delectabat thesaurus. Qui contra futuras caligines, luminosas lucernas artificiosissime providerüt, et contra famem audiendi verbi Dei panes non subcinericeos, neque ordeaceos, nec muscidos sed panes azimos de purissima simila sacrae sophiae confectos accuratissime parant, qvib. esurientes soeliciter cibantur. Hi fuerunt autem probissimi pugiles Christianae militiae qui nostram infirmitatem armis fortissimis munierüt. Hi fuerunt suis temporib. vulpium veneratores cautissimi, qui nobis iam sua retia reliquerunt, ut parvulas caperemus vulpeculas, quae non cessant florentes vineas demoliri. Vere patres egregii benedictione perpetua recolendi, felices merito fuissetis, si vobis similem sobole genuisse, si prolem degenerem nec aequivocam reliquisse in sequentis temporis subsidium licuisset. Sed quod dolentes referimus. iam Thersites ignavus arma contrectat Achillis et dextrariorum phalerae electae pigritantibus asinis substernuntur. Aquilarum nidis caecutientes noctuae dominantur, et in accipitris pertica residet vecors milvus. Liber Bacchus respicitur et in ventrem traiicitur


page 428, image: s428

nocte dieque liber codex despicitur et a manu reiicitur longe lateque, atque si cuiusdam aequivocationis multiplicitate fallatur simplex plebs modema, dura liber potationum praeponitur libro patrum, calicibus epotandis non codicibus emendandis indulget hodie: quibus lascivam Timothei musicam pudicis moribus aemulam non verentur adiungere, sicque cantus ludentis non planctus lugentis officium efficitur monachale. Greges et vellera, fruges et horrea, porri et holera, potus et pathera, lectiones sunt hodie et studia monachorum, exceptis quibusdam paucis electis, in quibus parum praecedentium non imago, sed vestigium remanet aliquale. Rursus nulla nobis materia ministratur omtaino, qua de nostro cultu vel studio commendentur hodie canonici regulares. Qui licet a geminata regula nomen portant eximium Augustini, tamen regulae notabilem neglexere versiculum, quo sub his verbis clericis suis commendamur: Codices certa hora singulis diebus petantur: extra horam qui petierit, non accipiet. Hunc devotum studii canonem vix observat aliquis post ecclesiastica cantica repetita, sed sapere quae sunt seculi et relictum aratrum intueri summa prudentia reputatur. Tollunt pharetram et arcum apprehendunt arma et scutum, eleemosynarum tributum canibus tribuunt, non egenis, inserviunt aleis et


page 429, image: s429

taxillis, et his, quae nos secularibus inhibere solebamus. Ut non quidem miremur, si nos non dignentut respicere, quos sie suis cernunt moribus contrarie. Patres igitur reverendi patrum vestrorum dignemini ves reminisci et librorum sacrorum propensius indulgere studio, sine quibus quaelibet vacillabit religio, et sine quibus (ut testa) virtus devotionis arescat, sine quibus nullum praeberi poterit lumen mundo.

Capitulum sextum, de laude religiosorum mendicantium priorum, cum reprehensione modernorum.

PAuperes spiritu, sed fide ditissimi, mundi peripsima et sal terrae, seculi contemptores et hominum piscatores, quam beati estis, si penuriam patientes pro Christo animas vestras scitis in patientia possidere. Non enim vos ultrix iniquitatis inopia, nec parentum adversa fortuna, nec ulla violenta necessitas sic oppressit inedia, sed devota voluntas et electio Christi formis, qua vitam illam optimam praedicavit. Sane vos estis semper post parentes novi foetus, pro patrib. et prophetis noviter substituti divinitus, ut in omnem terram exeat sonus vester, ut nostris salutaribus instituti doctrinis cunctis regibus et gentibus, promulgetis inexpugnabilem fidem Christi. Porro fidem patrum potissime libris esse inclusam


page 430, image: s430

secundum capitulum supra satis asseruit, quo constat luce clarius, quod librorum debetises esse zelotypi, qui prae caeteris Christianis seminare iubemini super omnes aquas, quia non est personarum acceptor altissimus, nec vult mortem peccatorum piissimus, qui occidi voluit pro eisdem: sed contritos corde mederi desiderat atque lapsoserigi et perversos corrigi spiritu lenitatis. Ad quem effectum saluberrimum alma mater Ecclesia vos plantavit gratuitos, planta tosque rigavit favoribus, et rigatos privilegiis suffulcivit, ut cum pastoribus et curatis coadiutores essetis ad procurandum salutem fidelium animarum. Unde et Praedicatorum ordinem propter sacrae scripturae studium et proximorum salutem principaliter institutum constitutiones pronunciant eorundem, ut non solum ex regula Praesulis Augustini, qui codices singulis diebus iubet esse petendos; verum mox cum earundem constitutionum prologum legerint, ex ipsius libri capite ad amorem librorum se noverint obligatos. Sed proh dolor quod tam hos quam alios istorum sectantes effigiem a paterna cura librorum et studio subtraxit triplex cura super flua, ventris videlicet, vestium et domorum. Sunt enim (neglecta salvatoris providentia, quem Plalmista circa pauperem et mendicum promittit esse sollicitum) circa labentis corporis indigentias occupati, ut sint epulae splendidae


page 431, image: s431

vestesque contra regulam delicatae: necnon et disiciorum fabricae ut castrorum propugnacula tali proceritate quae paupertati non convenit exaltatae. Propter haec tria nos libri, qui semper eos proveximus ad perfectum, et inter potentes et nobiles sedes honoris concessimus, elongati a cordis affectib. quasi inter supervacua reputamur: excepto quod quibusdam quaternis parvi valoris insistunt, de quib. nenias et apocrypha deliramenta producunt, non ad refocillativum animorum edulium, sed potius ad pruritum aurium auditorum. Sacra scriptura non exponitur, quasi trita per vicos et omnib. divulgata supponitur, cuius tamen fimbrias paucissimi tetigerunt, cuius etiam tanta est profunditas, ut ab humano intellectu quantumcunque vigilet summo ocio et maximo studio neqveat comprehendi, sicut sanctus asserit Augustinus. De hac mille moralis disciplinae sententias enucleare poterit, qui indulget assidue: si tamen ostium aperire dignetur ille, qui condidit spum pietatis, quae et recentissima novitate pollebunt et sapientissima suavitate auditorum intelligentias removebunt. Quamobre paupertatis evangelicae Professores primarii post utrumque salutatas scientias seculares toto mentis ingenio recollecto huius se sacrae scripturae laboribus devenerunt nocte dieque in lege domini meditantes. Quicquid vero poterat a famescente ventri furari vel corpori Semitecto


page 432, image: s432

surripere illud lucrum praecipuum arbitrantes codicibus ascripserunt. Quorum contemporanei seculares tam officium intuentes quam studium libros eos, quos in diversis hincinde mundi partib. sumptuose collegerant, ad totius ecclesiae aedificationem contulerunt. Sane diebus istis eum sint tota diligentia circa quaestus intenti, praesumptione probabili credi potest, si per Antropospathos sermo fiat, Deum circa eos minorem sollicitudinem gerere, quos de sua promissione perpendit diffidere in humanis providentiis spem habentes, corvum non considerantes nec lilia, quos pascit et vestit altissimus. Daniclem et Abacuc cocti pulmenti discophorum non pensatis, nec Heliam recolitis nunc in deserto per Angelos, nunc in torrente per corvos, nunc in Sarepta per viduam, largitate divina, quae dat escam omni carni tempore opportuno, a famisinedia liberatum. Climate miserabili (ut timetur) descenditis, dum divina: pietatis diffidentia prudentiae solicitudinem generat terrenorum, Solicitudo quoque nimia terrenorum amorem adimit tam librorum quam studiorum. et sic cedit paupertas hodie per abusum in verbi Dei dispendium, quam solum propter ipsius adminiculum elegistis: uncinis pomorum, ut populus tabulatur, puerulos ad religionem attrahitis, quos professos doctrinis non instruitis: viet metu, sicut exigit aetas illa, mendicativis


page 433, image: s433

discursibus sustinetis intendere, atque tempur, in quo possent addiscere, in aptandis favoribus amicorum consumere sinitis in offensam parentum, puerorum periculum et ordinis detrimentum. Sicque nimirum contingit, quod qui parvuli minime cogeban ur inviti, grandiores effecti docere praesumant indigni penitus et indocti, et parvus error in principio maximus fit in fine. Est sic namque in grege vestro promiscuo laicorum quaedam multitudo plurimis onerosa: qui tamen se ad praedicationis officio tanto improbius ingerunt, quanto minus ea quae loqvuntur, intelligunt in contemptum sermonis domini et in perniciem animarum. Sane contra legem in bove et asino aratis, cum doctis et indoctis culturam agri dominci committitis pari passu. Scriptum est; Boves arabant et aesinae pascebantur iuxta eos. Qmm discretorum est pradicare, simplicium vero per auditum sacri eloquii sub silentio se cibare, Quot lapides mitutis in acervum Mercurii his diebus? quot eunuchis sapientiae nuptias procuratis? quot caecos speculatores super eccesiae muros circuire praecipitis? Opiscatores inertes solis retibus alienis utentes, qui tuptavix emperice resicitis: rova vero nullatenus commodatis, aliorum labores intratis aliorum studia recitatis, aliorum sapientiam superficialiter repetitis, theatrali strepitu labiatis. Quemadmodum psitacus idiota auditas


page 434, image: s434

voces effigiat, sic tales recitatores fiunt omniumi sed nullius auditores, asinam Balaam imitantes, quae licet intrinsecus insensata, lingua tamen diserta facta est tam Domini quam prophetae magistra. Resipiscite pauperes Christi, et nos libros inspicite studiose, sine quibus in praeparatibne evangelii pacis nunquam poteritis debite calciari. Paulus Apostolus praedicator veritatis et docter eximius gentium ista sibi per Timotheum pro omni supellectili tria iussit afferri, penulam, libros et membranas, secunda Timothei ultimo: viris evangelicis formam praebens, ut habitum deferant ordinatura, libros habeant ad studendi subsidium et membranas, quas Apostolus maxime ponderat ad scribendum. Maxime, inquit, et membranas. Revera mancus est clericus et ad multarum rerum iacturam turpiter quidem mutilatus, qui artis scribendi totaliter est ignarus. Aerem vocibus verberat, et praesentes tantum aedificat, absentibus et posteris nihil parat. Atramentarium scriptoris gestabat vir in renibus, quifrontes gementium tau signabat. Ezechielis nono: insinuans figurate, quia si quis scribendi peritia careat praedicandi poenitentiam officium non praesumat. Tandem in praesentis calce capituli supplicant vobis libri, iuvenes nescios ingenio aptos studiis applicare necessaria ministrantes, quos non solummodo veritatem, verum


page 435, image: s435

et disciplinam et tsententiam doceatis, verberibus terreatis, atrahatis blanditiis, molliatis munusculis et poertosis rigoribus, ut et Socratici moribus et doctrinis Peripatetici simul fiant. Heri quasi undecima vos discretus paterfamilias introduxit in vineam, ante sero penitus pigeat ociari. Utinam cum prudenti villico mendicandi tam improbe verecurdiam haberetis. Tunc enim procul dubio et nobis libris et studio propensius vacaretis.

Capitulum VII. deploratio destructionis librorum per bella et incendia.

PAcis auctor et amator altissime dissipa gentes bella volentes, quae super omnes pestilentias libris nocent. Bella namque carentia rationis iudicio furiosos efficiunt impetus in adversa: et dum rationis moderamine non utuntur sine differentia discretionis progressa, vasa destruunt rationis. Tunc prudens Apollo Plutoni subiicitur: et tunc Phronesis pariens mater fit Phrenesis, et in Phrenesis redigitur potestatem. Tunc pennatus Pesagus stabulo Coridonis includitur, et saeundus Mercurius suffocatur. Tunc Pallas prudens erroris mucrone tunditur, et iocunde Pierides truculenta furoris tyrannide supprimuntur. Ocrudele spectaculum ubi


page 436, image: s436

Pooebum Philosophorum Aristotelem, cui omnibus dominii dominus ipse commisit dominium scelerosis manibus vinculatum, serramentis infamib compeditum lanistrarum humeris a Socratis aedibus cernitur asportari, et qui in mundi magistratu magisterium atque super Imperatorem imperium meruit obtinere, iniustissimo iure belli videres subiici vili scurrae. O potestas iniquissima tenebrarum, quae Piatonis non veretur pessundare divinitatem probatam, qui solus aspectui creatoris priusquam bellantis chaos placaret litigium, et antequam entelechiam induisset species ideales obiicere dignus fuit, ut mundum archetypum de monstraret auctori et de superno exemplo mundus sensibilis duceretur. O lacrimosus intuitus quo moralis Socrates, cuius actus virtus et sermo doctrina, qui de naturae principiis politiae produxit iustitiam vitiosi vispilionis addictus videtur servituti. Pythagoram plangimus Armoniae parentem eum cantricibus furiis flagellatum atrociter vice cantus gemitus edere columbinos. Miseremur Zenonis principis stoicorum, qui ne consilium proderet, linguam morsu secuit et expuit in tyrannum intrepide. Heu iam rursus Adiomeritatritus in mortario pistillatur. Certe non Sufficimus singulos libros luctu Iamentiri condigno, qui in diversis mundi partibus bellorum discrimine perierunt. Horribilem tamen stragem,


page 437, image: s437

quae per auxiliares milites secundo bello Alexandrino contigit in AEgypto stilo flebili memoramus, ubi decem milia voluminum ignibus conflagrarunt, quae sub Regibus Ptolomeis per multa curricula temporum sunt collecta, sicut recitat Aulus Gellius noctium Atticarum libro sexto capitulo XVI. quanta proles Athlantica tunc occubuisse putabitur orbium motus, omnes coniunctiones planetarum, galaxiae naturam, et generationes prognosticas cometarum, et quaecunque in caelo fiunt vel aethere comprehendentes? Quis tam infaustum holocaustum, ubi loco cruoris incaustum offertur, non exhorreat? Pruinae candentes pergameni crepitantis sanguine vernabantur, ubi tot innocentium milia, in quorum ore non est inventum mendacium, flamma vorax comsumpsit: ubi tot scrinia veritatis aeternae ignis parcere nesciens in soetentem cinerem commutavit, Minoris facinoris aestimatur tam leptae quam Agememnonis victima, ubi pia filia virgo, patris gloria, iugulatur. Quot labores celebris Herculis tunc perisse putamus, qui ob astronomiae peritiam collo flexo coelum describitur sustulisse, cum iam secundo Hercules flammis sit iniectus. Arcana coelorum, quae Ionanchus non ab nomine neque per hominem didicit, sed divinitus inspiratus accepit; quaeque Zoroastes germanus eiusdem immundorum servitor


page 438, image: s438

spirituum deseruit; quae etiam sacratus Enneck Prothi praefectus, priusquam transferretur deseculo, prophetavit; immo quaeque primus Adam filios docuit, ut raptus in extasi in libro aeternitatis praevidrat, flammis illis nephandis probabiliter aestimantur esse destructa. AEgyptiorum religio, quam liber Logostaliosiae commendat egregie polios veterum Athenarum: quae cum milibus annorum Athenis Graeciae praecesserunt carmina, Caldeorum considerationes, Arabum et Indorum cerimoniae Iudaeorum architecta, Babyloniorum noe georgica, Moysi praesagia, losuae planimetria, Samsonis aenigmata, Salomonis problemata a cedro Libani usque ad hysopum planissime disputata, AEsculapii antidota, Cadmi grammatica, Parnasi poemata, Apollinis oracula, argonautica Iasonis, strategemata Palamedis, et alia infinita scientiarum, secreta huiusmodi incendiis creduntur sublata. Nunquid Aristotelem de circuli quadratura syllogismus apodicticus latuisset, si libros veterum methodos naturae totius habenetium permisissent nephanda praelia superesse.

Nec de mundi aeternitate problema neutrum fecisset: nec de intellectuum huma. norum pluralitate corumque perpetuitate, ut verisimiliter creditur, dubitasset ullatenus, si perfecte scientiae veterum invisorum bellorum


page 439, image: s439

pressuris obnoxiae non fuissent per bella. Namque ad patrias peregrinas dissipamur, obtruncamur, vulneramur, et enormiter mutilamut, sub terra fodimur, in mari submergiraur, flammis exurimur, et omni necis genere trucidamur. Quantum sanguinis nostri effudit Scipio bellicosus cum eversioni Carthaginis Romani imperii impugnatricis et aemulae anxius incumbebat? Quot milia milium praelium decennale Troianum ab hac luce transmisit? Quot per Antonium, Tullio iam occiso, externarum provinciarum latebras adierunt? Quot de nobis per Theodoricum, exulante Boetio in diversa mundi climata, sicut oves percusso pastore, sunt dispersi ? Quot Seneca succumbente Neronis malitiae, cum et nolens et volens portas mortis adiret, ab eo divisi retrocessimus lachrymantes, et in quibus partibus hospitari deberemus ignorantes. Felix fuit illa librorum translatio, quam in Persas de Athenis Xerxes fecisse deicribitur, quos rursus de Persis in Athenas Seleuchus reduxit. O gaudium gratiosum, o mira laetiria, quam tunc cerneres in Athenis cum prosi suae genetrix obviaret tripudians, matrisque thalamum senescenti iam soboli denuo demonstraret, reassignatis hospitiis veteribus inquilinis. Mox tabulata cedrina cum lignis et trabibus levigatis aptissime comphnantur, auro et ebore


page 440, image: s440

epigrammata designantur camerulis quibug ipsa volumina reverenter illata suavissime collocantur, sic ut nullum alterius ingressum im ediat, vel propinquitate nimia fratrem suum laedat. Caeterum quidem infinita sunt dispendia, quae per seditiones bellorum, librorum generi sunt illata. Et quoniam quidem infinita nullatenus transgredi atque pertransire contingit, hic familiariter statuemus querimoniae nostrae Gades et ad preces, quibus incepimus, regyramus habenas, rogantes suppliciter, ut rector Olimpi ac mundi totius dispensator altissimus finnet pacem et bella removeat, ac tempora faciat sua protection tranquilla.

Capitulum octavum de multiplici oportunitate auctoris in colligendis libris circumquaque.

Cum omni negotio tempus sit et oportunitas, ut testatur Ecclesiastes VIII, cap. iam progredimur enarrare multiplices oportunitates, quibus in acquisitione librorum proposita divinitate propitia iuvabamur. quamvis enim ab adolescentia nostra semper specialem socialemque communionem cum viris literatis et librorum dilectoribus delectaremur habere, succedentibus prosperis Regiae Maiestatis consecuti notitiam, et in ipsius acceptati familia facultatem suscepimus ampliore ubilibet


page 441, image: s441

visitandi pro libitu, et venandi quasi saltus quosdam delicatissimos, tum privatas, tum communes, tum regularium, tum secularium librarias, Sane dum invictissimi Principis ac semper magnifice triumphantis Regis Angliae Eduarditertu post conquaestum, cuius tempora consetvare dignetur altissimus diutine et tranquille; primo quidem suam concernentibus curam; deinde rempublicam regni sui, cancellarii scilicetac thelaurarii, fungeremur officiis, praestabatur nobis aditus facilis Regalis favoris intuitu ad librorum latebras libere perscrutandas. Amoris quippe nostri fama volatilis iam ubique percrebuit, tantumque librorum et maxime veterum ferebamur cupiditate languescere: posse vero quemlibet nostrum perquaternos facilius quam per pecuniam adipisci favorem: quamobrem cum supra dicti Principis recolendae memoriae bonitatis suffulti possemus obesse et prodesses proficere et officere vehementer tam maioribus quam pusillis, affluxerunt loco encoeniorum et munerum, locoque donorum et iocalium coenulenti quaterni ac decrepiti codices nostris tam aspectibus quam affectibus preciosi. Tunc nobilissimorum monasteriorum aperiebantur armaria, referabantur scrinia et cistulae solvebantur, et per longa secula in sepulchris soporata volumina expergiscuntur attomata, quaeque in locis tenebrosis


page 442, image: s442

tuerunt novae lucis radiis persunduntur. Delicatissimi quondam libri corrupti et abomiuabiles iam effecti murium quidem foetibus cooperti, et vermium morsibus terebrati iacebant exanimes. Et qui olim purpura vestiebantur et bysso, nunc in cinere et cilicio recubantys obiivioni träditi videbantur domicilia tinearum. Infer haec nihilominus captatis temporihus magis voluptuose concedimus quam secisset medicus delicatus intet aromatum apothecas, ubi amoris obiectum reperitmus et fomontum. Sic sacra vasa scientiae ad nostrae dispensationis pervenerunt arbitrium, quaedam data, quaedam vendita, ac nonnulla pro tempore accommodata, nimirum cum nos plerique de huiusmodi donariis cernerent contentatos ea sponte nostris usibus studuerunt tribuere, quibus ipsi libentius caruerunt, quam ea, quae nostris assistentes servitiis abstulerunt. Quorum tamen negocia sic expedire curavirmus gratiose, ut eisdem emolumentum aceresceret, nullum tamen iusticia detrimentum sentiret. Porro si ciphos aureos et argenteos, si equos egregios, si nummorum summas non modicas amassemus, tunc temporis dives nobis aerarium instaurasse potuissemus. Sed revera libros non libras maluimus, codicesque plus dileximus, quam florenos, ac panfletos exiguos phaleratis praetulimus palescedis. Adhuc eius Principis sempitemae


page 443, image: s443

memoriae legationibus crebris functi, et ob multiplicia regni negocia, nunc ad sedem Romam, nunc ad curiam Franciae nunc ad mundi diversa dominia taediosis ambassiatibus et periculosis temporibus mittebamur, circumferentes tamen illam, quam aquae plurimae nequierunt extingvere, charitatem librorum. Haec enim peregrinationum absynthia quasi quaedam pigmenta dulcoravit. Haec post perplexas intricationes, et scrupulosos causarum anfractus, et vix egressibiles reipublicae labyrinthos ad respirandum parumper temperiem aurae lenis aperiunt. Obeate Deus Deorum in Syon quantus fluminis impetus voluptatis laetificavit cor nostrum quotiens paradisum mundi Parisius visitare vacaviraus moraturi: ubi nobis semner dies pauci prae amoris magnitudine videbantur. Ibi bibliothecae iocundae super cellas aromatum redolentes: ibi virens viridarium universorum voluminum: ibi prata Achademica terrae motu trementia Athenarum, Peripateticorum diverticula Parnasi promunctoria, et porticus Stoicorum: ibi cernitur tam artis quam scientiae mensurator Aristoteles, cuius est totum quod est optimum in doctrinis, in regione dumtaxat transmutabili sublunari: ibi Ptholomaeus epicyclos et ecentricos aoges, atque genzachar planetarum figuris et numeris


page 444, image: s444

emetitur: ibi Paulus arcana revelat: ibi Dionysius hierarchias coordinat et distinguit: ibi quicquid Cadmus grammatice recollegit et Phoenices, totum virgo Carmentis charactere repraesentat Latino: ibi revera thesauris apertis et sacculorum corrigiis resolutis pecuniam laeto corde dispersimus, atque libros, impreciabiles luto redemimus et arena. Nequaquam malum est, insonuit omnis emptor. Sed ecce quam bonum et quam iocundum, arma clericalis militiae congregare in unum, ut suppetat nobis, unde haereticorum bella conterere, si insurgant. Amplius opportunitatem maximam nos captasse cognoscimus per hoc, quod ab aetate tenera magistrorum et scholarium ac diversarum artium prosessores, quos ingenii perspicacitas ac doctrinae celebritas clariores effecerant, relegato quolibet partiali favore, exquisitissima sollicitudine nostrae comitivae coniunximus: quorum consolativis colloquiis confortati, nunc argumentorum ostensivis investigationibus, nunc physicorum processuum ac catholicorum doctorum tractatuum recitationibus velut multiplicatis et altematis ingenii serculis, dulcius fovebamur. Tales in nostro tyrocynio commilitones elegimus; tales in thalamo collaterales habuimus; tales in itinere comites; tales in hospitio commensales; et tales penitus in omni fortuna sodales. Verum quia nulla


page 445, image: s445

felicitas diu durare permittitur, privabamur nonnunquam luminum aliquorum praesentia corporali, cum eisdem promotiones ecclesiasticae ac dignitates debitae prospiciente iustitia de coelo provenerunt. Quo fiebat, ut incumbentes sicut oportuit curae propriae se a nostris cogerentur obsequiis absentare. Rursus compendio sissimam semitam subiungemus, per quam ad manus nostras pervenit librorum tam veterum quam novorum plurima muhitudo. Religiosorum siquidem paupertatem susceptam pro Christo numquam indignantes horruimus: verum ipsos ubique terrarum in nostrae compassionis ulnas admisimus mansuetas, affabilitate familiarissima in personae nostrae devotionem alleximus, allectosque benesiciorum liberalitate munifica fovimus propter Deum.

Qvorum sic eramus oranium benefactores communes, ut nihilominus videremur quadam paternitatis proprietate singulos adoptasse.

Istis in statu quolibet facti sumus refugium, istis nunquam clausimus gratiae nostrae sinum. Quamobrem istos votorum nostrorum peculiarissimos zelatores meruimus habere, et tam opere quam opera permotores. Qui circumeuntes mare et aridam orbis ambitum perlustrantes, universitatum quoque diversarum provinciarum generalia studia


page 446, image: s446

perscrutantes, nostris desideriis militare studebant, certissima spe mercedis. Quis inter tot argutissimos venatores lepusculus delitesceret? quis pisciculus istorum nunc hamos, nunc retia, nunc sagenas evaderet? Acorpore legis divinae usque ad quatemum sophismatum externorum nihil istos praeterire potuit serutatores. Si in fonte fidei christianae curia sacrosancta Romana sermo devotus insonuit, vel si pro novis causis quaestio ventilabatur extranea; si Parisienlis soliditas, quae plus antiquitati discendae, quam veritati subtiliter producendae iam studet; si Anglicana perspicacitas, quae antiquis perfusa luminaribus novos semper radios veritatis emittit, quicquam ad augmentum scientiae vel declarationem fidei promulgavit, hoc statim nostris recens infundebatur auribus, nullo denigratum semiverbio, nulla nugacitate corruptum, sed de praelo. purissimi torcularis in nostrae memoriae dolia deferendum transibat. Cum vero nos ad civitates et loca contingeret declinare, ubi praesati pauperes conventus habebant, eorum armaria ac quaecunque librorum repositoria visitare non piguit: imo ibi in altissima paupertate, altissimas divitias thesaurizatas invenimus: non solum in eorum sarcinulis et sportellis micas de mensa dominorum cadentes reperimus pro catellis, verum etiam panes propositionis absque fermento, panemque ange


page 447, image: s447

lorum omne in se delectamentum habentem: imo horrea loseph plena frumentis, totamque AEgypti suppellectilem atque dona ditissima, quae regina Saba detulit Salomoni. Hi sunt formicae continue congregantes in messe. et apes argumenosae fabricantes iugiter cellas mellis Hi successores Bezeled ad excogitandum quicquid fabre fieri poterit in argento et auto et gemmis, quibus templum ecclesiae decoretur.

Hiprudentis polymitarii, qui super humerale ac rationale Pontificis, sed et vestes varias efficiunt sacerdotum. Hicortinas, saga, pellesque arietum rubricatas resarciunt, quibus ecclesiae militantis tabernaculum contegatur. Hi sunt agricolae seminantes, boves triturantes, tubae buccinantes, pleiades emicantes, et stellae manentes in ordin suo, quae Sysaram expugnare non cessant. Et ut veritas honoretur salvo iudicio cuiuscunque licet, hi super hora undecima vineam sint ingressi dominicam, sicut amantissimi nobis libri sexto capitulo supra anxius allegabant, plus tamen in hac hora brevissima sacratorum librorum adiecerunt propagini, quam omnes residui vinitores, Pauli sectantes vestigia, qui vocatione novissimus praedicatione primus multo latius evangelium Christi sparsit. De istis ad statum Pontisicalem


page 448, image: s448

assumpti nonnullos habuimus de duobus ordinibus, Praedicatorum videlicet et Minorem nostris assistentes lateribus, nostrae quod familiae commensales, viros utique tam moribus quam litteris insignitos: qui diversorum voluminum correctionibus, expositionibus, tabulationibus, ac compilationibus, indefessis studiis incumbebant. Sane quamuis omnium religiosorum communicatione multiplici, plurimorum operum copiara tam novorum quam veterum assecuti fuerimus, Praedicatores tamen extollimus merito speciali praeconio in hac parte, quod eos prae cunctis religiosis suorum sine invidia gratissimae communicationis invenimus, ac divina quadam liberalitate perfusos, sapientiae luminosae probavimus non avaros sed idoneos professores. Praeter has oportunitates omnes praetactas, stationariorum ac librariorum notitiam non solum intra natalis soli provinciam, sed per regnum Franciae, Teutoniae et Italiae, comparavimus dispersorum faciliter pecunia prarvolante: nec eos ullatenus impedivit distantia, neque furor maris absterruit, nec eis aes pro expensa defecit, quin ad nos optatos libros transmitterent vel afferrent. Sciebant enim pro certo, quod spes eorum in sinu nostro reposita defraudari non poterat, sed restabat apud nos copiosa redemptio cum usuris. Denique nec rectores scolarium, ruralium,


page 449, image: s449

puerorumque rudium paedagogos, nostra negiexit communis singulorum captatrix amoris: sed potius cum vacaret eorum hortulos et agellos ingressi, flores superficietenus redolentes collegimus, ac radices effodimus, obsoletas, studiosis tamen accommodas. et quae possent, digesta barbarie raucida, pectorales arterias eloquentiae munere medicare, inter huiusmodi pleraque comperimus renovari dignissima, quae sollerter elimata, turpi larva vetustatis deposita, merebantur venustis vultibus denuo reformari. Quae nos adhibita necessariorum sufficientia, in futurae resurrectionis exemplum resuscitata, quodammodo redivivae reddidimus sospitati. Caeterum apud nos in nostris atriis multitudo non modica semper erat antiquariorum, scriptorum, colligatorum, correctorum, illuminatorum, et generaliter omnium qui poterant librorum servitiis utiliter insudare. Postremo omnis utriusque sexus, omnisque status vel dignitatis conditio, cuius erat cum libris aliquale commercium, cordis nostri ianuas, pulsu poterat aperire facillimo, et in nostro gremio commodosum reperire cubile. Sic omnes ad misimus codices afferentes, ut nec praecedentum multitudo fastidium posteriorum efficeret, vel hesternum beneficium praecollatum, praeiudicium pareret hodierno. Quapropter cum omnibus memoratis personis quasi quibusdam


page 450, image: s450

adamantibus attractivis librorum iugiter uteremur, fiebat ad nos desideratus accessus vasorum scientiae, et multifarius volatus voluminum optimorum. Et hoc est, quod praesenti capitulo sumpsimus enarrare.

Capitulum nonum, quod antiqui studentes praecedunt modernos feruore discendi.

LIcet nostris desideriis novitas modernorum numquam fuerit onerosa, qui vacantes studiis, ac primorum patrum sententiis quicquam vel subtiliter vel utiliter adiicientes grata semper affectione colimus, antiquorum tamen examinatos labores, securiori cupiditate cupivimus perscrutari. Sive enim naturaliter viguerunt perspicaciori mentis ingenio, sive instantiori studio forsitan indulserunt, sive utriusque suffulti subsidio profecerunt, hoc unum comperimus evidenter, quod vix sufficiunt successores priorum comperta discutere, atque ea per doctrinae captare compendium, quae antiqui anfractuosis adinventionibus effoderunt. Sicut enim corporis probitate praestantiores legimus praecessisse, qvam moderna tempora exhibere noscantur, ita luculentioribus sensibus praefulsisse plerosque opinari nullatenus est absurdum, cum utrosque opera, quae fecerunt, inattingibiles posteris aeque praebent. Unde Focas in prologo


page 451, image: s451

grammaticae suae scribit:

Omnia cum veterum sint explorata libellis,
Multa loqui breviter sit novitatis opus.

Nempe si de feruore discendi ac diligentia studii fiat sermo. Illi philosophiae vitam totam integre devoverunt: nostri vero seculi contemporanei paucos annos servidae iuventutis aestuantes vicissim incendiis viciorum segniter applicant, et cum sedatis passionibus discernendae ambiguae veritatis acumen attigerint, externis implicati negociis retrocedunt, et philosophiae gymnasiis valedicunt. Mustum fumosum iuvenilis ingenii philosophiae difficultati delibant, vinumque maturius defecatum oeconomicae sollicitudini largiuntur. Amplius sicut Ovidius primo de vetula merito lamentatur:

Omnes declinant ad ea qua lucra ministrant:
Utque sciant discunt pauci, plures ut abundent.

Sic te prostituunt, ô virgo scientia, sic te venalem faciunt castis amplexibus aptam, non te propter te quaerentes, sed lucra per te, ditarique volunt potius quam philosophari. Et intra sic;

--- Philosophia
Exilium patitur, et philopecunia regnat:

quam constat esse violentissimum toxicum disciplinae. Qualiter vero non alium terminum studio posuerunt antiqui quam vitae, declarat Valerius ad Tyberium libro VIII. cap. VII. per exempla multorum. Carneades, inquit, laboriosus


page 452, image: s452

ac dintinus scientiae miles fuit. Siquidem expletis sc. annis ident illi vivendi ae philosophandi finis fuit. Et Socrates nonagesimo quarto agens nobilissimum librum Sophocles prope centesimum annum agens Oedipodem, i e. librum de gestis Oedipodis scripsit: Simonides octogesimo anno carmina scripsit. Aulus Gellius non affectavit diutius vivere, quam esset idoneus ad scribendum, teste se ipso in prologo noctium Acticarum. Fervorem vero studii, quem habebat Euclides Socraticus recitare solebat Taurus philosophus, ut iuvenes ad studium animaret, sicut refert Aulus Gellius sexto libro capitulo x. voluminis memorati. Athenienses namque cum Megarenses adirent, decreverunt quod si quis de, Megarensibus Athenas intraret, capite plecteretur. Tunc Euclides, qui megarensis erat, et ante illud decretum Socratem audierat, muliebri ornamento contectus de nocte ad Socraterm ut eum audiret, ibat de Megaris ad Athenas viginti milia passuum et redibat. Impudens et nimius fuit fervor Archimedis, qui geometricae facultatis amator nomen edicere noluit, nec a figura protracta caput erigere, quo vitae mortalis fatum prolongasset: sed indulgens studio plus quam vitae, studiosam figuram vitali sanguine cruentavit? qua plurima huinsmodi nostri propositi sunt exempla, nec ea quidem transcurrere brevitas affectata permittit. Sed quod dolentes referimus, iter


page 453, image: s453

prorsus diversum incedunt clerici celebres his diebus. Ambitione siquidem in aetate tenera laborantes, ac praesumptionis pennas Icareas ineptis et in expertis lacertis fragiliter, coaptantes pilleum magistralem immaturi praeripiunt, fiuntque pueruli sacultatum plurium professeres immetiti, quas nequaquam pedetentim pertranseunt, sed ad instar caprearum saltarim ascendunt. Cumque parum de grandi torrente gustaverint, arbitrantur se totum funditus sorbuisse, vix faucibus humectatis. Et quia in primis rudimentis tempore congruo non fundantur super instabile fundamentum opus aedificant ruinosum. Iamque provectos pudet addiscere, quae tenellos decuerat didicisse, et sic profecto coguntur perpetuo luere, quod ad fasces indebitos praepropere salierunt, propter haec et his similia tyrones scolastici soliditatem, quam veteres habuerunt, eam paucis lucubratiunculis non attingunt, quantum cunque sungantur honorib. censentur nominib. auctorizentur habitibus, locenturque solenniter in cathedris seniorum. Prisciani regulaset Donati statim de cunis erepti, et sic celeriter ablactati pertingunt categorias perihermenias, in cuius scriptura summus Atist. calamum in corde tinxit, infantuli balbutie resonant impubes et imberbes. Quarum facultatum itinera disperdioso compendio damnosoque diplomate transmeantes in sacrum Moyseu


page 454, image: s454

manus iniiciunt violentas, ac se tenebrosis aquis in nubibus aetis faciliter aspergentes, ad Pontificatus infulam caput parant nulla decoratum canicie senectutis. Promovent plurimum istam pestem iuvantque ad istum phantasticum clericatum tam pemicibus passibus attingendum Papalis provisio seductivis precibus impetrata, nec non et preces, quae repelli nonpossunt Cardinalium, et potentium amicorum cupiditas et parentum; qui aedificantes Syon in sanguinibus prius suis nepotibus et alumnis ecclesiasticas dignitates, aucupant, quam naturae successu, vel doctrinae, tempore maturescant. Ideo proh dolor paroxismo, quem plangimus Parisiense Palladium nostris moestis temporibus cernimus iam sublatum, ubi tepuit imo ubi fere friguit zelus scholae tam nobilis, cuius olim radii lucem dabant universis angulis orbis terrae. Quiescit ibidem iam calamus omnis scribae, nec librorum generatio propagatur ulterius, nec est, qui

--- incipiat novus auctor haberi.

Involvunt sententias sermonibus imparitis, et omnis logicae proprietate privantur nisi quod Anglicanas subtilitates, quibus palam detrahunt, vigiliis furtivis addiscunt. Minerva mirabiles nationes hominum cirouire videtur, et a fine usque ad finem attingit fortiter, ut seipsam communicet universis. Iudaeos, Babylonios, Agyptos atque Graecos, Arabes et


page 455, image: s455

Latinos eam iam pertransisse cernimus, iam Athenas deseruit, iam a Roma recessit, iam Parisius praeterivit, iam ad Britanniam insularum insignissimam, quin potius microcosmum, accessit feliciter, ut se Graecis et Barbaris debitricem ostendat, quo miraculo coniicitur a plerisque, quod sicut Galliae iam sophia tepescit, sic eiusdem militia penitus evirata languescit.

Capitulum decimum quod successive scientia ad perfectionem crevit, et quod auctor grammaticam Graecam et Hebraeam procuravit.

SApientiam veterum exquirentes assidue, Siuxta sapientis consilium Ecclesiast. XXXIX Sapientiam, inquit, omnium antiqvorum exquirit sapiens. Non in illam opinionem dignum duximus declinandum, ut primos artium fundatores omnem ruditatem elimasse dicamus, scientes ad inventionem cuiusque fideli conamine ponderatam, pusillam efficere scientiae portionem, sed plurimorum investigationes sollicitas, quasi datis symbolis singulatim scientiarum vigentia corpora ad immensas, quas cernimus, copias successivis augmentationibus succreverunt. Semper namque discipuli magistrorum sententias iterata fornace liquantes, prae neglectam scoriam exeoxerunt, donec fieretaurum electum probatum terrae purgatum septuplum, et nullius


page 456, image: s456

erronei vel dubii admixtione fucatum. Neque enim Aristoteles quamvis ingenio giganter floreret, in quo naturae complacuit experiri, quantum mortalitati rationis posset admittere, qvemque paulo minus ab Angelis minoravit altissimus: illa mira volumina, quae totus vix capit orbis exdigitis suis suxit. Quin immo Babyloniorum, Asgyptiorum, Caldaeorum, Periarum, et Medorum, quos omnes diserta Graecia in thesauros suos transtulerat, sacros libros oculis linceis penetrando peruiderat. Quorum recta dicta recipiens, aspera complanavit, Superflua resecuit, diminuta supplevit, et erronea delevit. Ac non solum flncere docentibus, sed etiam oberrantibus regratiandum censuit, quasi viam praebentibus veritatem facilius inquirendi, sicut ipsemet in secundo metaphysicae clare docet. Sic multi Iurisperiti condidere pandectas, sic Medici multi tegni, sic et Avicenna canonemi, sic Plinius molem illam historiae naturalis, sic Ptholomaeus edidit almagesti. Quemadmodum namque in scriptoribus annalium. considerare non est difficile, quod semper posterior praesupponit priorem, sine quo praelapsa tempora nullatenus enarrare valeret, sic est in scientiarum auctoribus aestimanduin. Nemo namque solus quameunque scientiam generavit, cum inter veterrimos et novellos, intermedios reperimus: antiquos quidem,


page 457, image: s457

nostris aetatibus comparentur: novos vero, si ad fundamina referantur. Et istos doctissimos arbitramur. Quid fecisset Virgilius Latinorum poeta praecipuus, si Theocritum, Lucretium, et Homerum minime spoliasset, et in eorum vitula non arasset? Quid nisi Parthenium Pindarumque, cuius eloquentiam non modo potuit imitari, aliquatenus lectitasset. Quid Sallustius, Tullius, Boetius, Macrobius, Lactantius, Martianus, immo tota cohors generaliter Latinorum, si Athenarum studia vel Graecorum volumina non vidisset? Parum certe Hieronymus trium linguarum peritus in scripturae gazophylaeium, Ambrosius, Augustinus, qui tamen literas Graecas se fatetur, odisse, immo Gregorius, qui prorsus eas nescisse describitur, ad doctrinam ecclesiae contulissent, si nihil eisdem doctior Graecia commodasset. Cuius rivulis Roma rigata, sicut prius generavit philosophos ad Graecorum effigiem, pari forma postea protulit orthodoxae fidei tractatores. Sudores sunt Graecorum symbola, quae cantamus, eorundem declarata conciliis, et multorum martyrio confirmata. Cedit tamen ad gloriam Latinorum per accidens hebetudo nativa, quoniam ficut. fuerunt in studiis minus docti, sic et in erroribus minus mali. Arriana nempe malitia fere totam eclipsavit ecclesiam. Nestoriana nequitia, blasphema rabie debachari praesumpsit


page 458, image: s458

in virginero. Nam tam nomen quam diffinitionem [gap: Greek word(s)] abstulisset et reginae, nisi miles invictus Cyrillus monomachiae congressum paratus exsufflasset. Inumerabiles nobis sunt Graecarum haeresum tam species quam autores. Nam sicut fuerunt sacro sanctae fidei primitivi cultores, ita primi zizaniorum satores, pro ut dicitur et producuntur historiis fide dignis. Sicque posterius profecerunt in peius, quod dum inconsutilem domini tunicam scindere niterentur, claritatem doctrinae philosophicae perdiderunt totaliter, ac novis tenebris excaecati decidunt in abyssum, nisi ille sua occulta dispenset potentia, cuius sapientiam numerus non metitur. Haec hactenus. Nam hic nobis subducitur iudicandi facultas. Unum tamen elicimus ex praedictis, quod damnola nimis est hodie studio Latinorum Graeci sermonis inscitia, sine quo scriptorum veterum dogmata sive Christianorum sive Gentilium nequeunt comprehendi. Idemque de Arabico in plerisque tractatibus astronomicis, ac de Hebraico textu sacrae Bibliae verisimiliter est censendum, quibus defectibus provide Clemens Quintus occuurit, si tamen Praelati, quae faciliter statuunt, fideliter observarent. Quamobrem grammaticam tam Graecam quam Hebraeam nostris scolaribus providere curavimus cum quibusdam adiunctis: quorum adminiculo studiosi


page 459, image: s459

lectores in dictarum linguarum, scriptura, lectura, nec non intellectu poterunt informari, licet proprietatem idiomatis solns auditus auris animo. repraesentet.

Capitulum undecimum quod leges proprie non sunt scientiae: nec libri.

IN libris iuris positivi lucrativa peritia dispensandis terrenis accommoda, quanto huius seculi filiis Famulatur utilius tanto minus ad capessenda sastae scripturae mysteria et archana fidei sacramenta filiis lucis consert: utpote quae disponit peculiariter ad amicitiam huius mundi, per quam homo, Iacobo testante, Dei constituitur inimicus. Haec nimirum lites humanas, quas infinitas producit cupiditas, intricatis legibus, quae ad utrumque duci possunt, extendit crebrius quam extinguit: ad quas tamen sedandas a Iuriscon. sultis et piis Principib. dignoscitur emanasse. Sane cum contrariorum sit eadem disciplina, potentiaque rationalis ad opposita valeat, simulque sensus humanus proclivior sit ad malum, huius facultatis exercitatotibus acciditut plerumque litibus extendendis indulgeant plusquam paci, et iura non secundum legis latoris intentum referant, sed ad suae machinationis effectum verba retorqueant violenter. Quamobrem licet mentem nostram librorum


page 461, image: s460

amor possideret a puero, quorum zelo languore vitae voluptatis accepimus, minus tamen librerum civilium appetitus nostris adhaesit affectibus, minusque huiusmodi voluminibus acquirendis concessinus tam operae quam expensae. Sunt enim utilia, sicut scorpio in tyriaca, quemadmodum libro de pomo et morte Aristoteles, sol doctrinae, de logica diffinivit. Cernebamus inter leges et scientias quandam naturae differentiam manifestam, dum omnis scientia iocundatur et appetit quod suorum principiorum praecordia introspectis visceribus pateant, et radices suae pullulationis emineant, suaeque scaturiginis emanatio suceat evidenter. Sic enim ex cognato et consono lumine veritatis conclusionis ad principia, ipsum corpus scientiae lucidum fiet totum, non habens partem aliquam tenebrarum. At vero leges cum sint quaedam pacta humana, statuta ad civiliter convivendum vel iuga Principum superiecta cornibus subditorum, recusant reduci ad ipsam synderesim veritatis ac aequitatis originem, eo quod plus abere se timeant de voluntatis imperio, quam de rationis arbitrio. Quapropter causas legum discutiendas non esse suadet in pluribus sententia sapientum. Nempe consuetudine sola leges multae vigorem acquirunt, non necessitate syllogystica, sicut artes, prout secundo politicae astruit Aristoteles Phoebus


page 461, image: s461

scholae, ubi politiam redarguit Hypodami, quae novarum legum inventoribus premia largiri pollicetur, quia leges veteres abrogare et novas statuere est ipsarum, quae sunt, valitudinem infirimre. Quae enim sola consuetudine stabilitatem accipiunt, haec necesse est dissuetudine dirimantur. Ex quibus liquide satis constat, quod sicut leges nec artes sunt nec scientiae, sic nec libri legum, libri scientiarum vel artium proprie dici possunt. Nec est haec facultas inter scientias recensenda, quam licet geologiam appropriato vocabulo nominare. Libri vero liberalium literariim tam utiles sunt scripturae divinae, quod sine ipsorum subsidio frusira ad ipsius noticiam intellectus aspiret.

Capitulum duodecimum de utilitate et necessitate grammaticae.

CUmlibrorum lectionibus foveremur assidue, quos moris erat quotidie legere vel audire, perpendimus evidenter, quantum impediat intellectus officium, vel unius vocabuli semiplena notitia, dum nullius enunciationis sententia capitur, cuius pars quantalibet ignoratur. Quapropter exarticorum verborum interpretationes mira sedulitate iussimus annotari, antiquorumque grammaticorum orthogra. hiam, prolodiam, etymologiam et dyasinthesim inconcussa curiositate consideravimus,


page 462, image: s462

terminosque vetustate nimia caligantes discriptionibus congruis delucidari curavimus, quatenus iter planum nostris studentibus pataremus. Haec est sane sententia totalis, quare tot grammaticorum antiqua volumina emendatis codicibus renovare studuimus, ut stratas regias sternereraus, quibus ad artes quascunque nostri futuri scolares incederent inoffense.

Capitulum XIII de excusatione poesis et utilitate eiusdem.

OMnia genera machinarum, quibus contra poetas solius nudae veritatis amatores obiiciunt, duplici refellentur umbone: quia vel in obscaena materia gratus cultus sermonis addiscitur, vel ubi ficta sed honesta sententia tractatur, naturalis vel historialis veritas indagatur sub eloquio typicae fictionis. Quamvis nimirum omnes homines natura scire desiderent, non tamen omnes delectantur aequaliter addiscere: quinimmostudii labore gustato, et sensuum fatigatione percepta, plerique nucem abiiciunt inconsulte, priusquam testa soluta nucleus attingatur. Innatus est homini duplexamor, videlicet propriae libertatis in regimine et aliquantae voluptatis in opere. Unde nullus sine causa alienose subdit imperio, vel opus quodcunque exercet cum taediosua sponte. Delectatio namque perficit operationem,


page 463, image: s463

sicut pulchritudo iuventutem, sicut Aristoteles verissime dogmatizat. x. ethicorum. Idcirco prudentia veterum adinvenit remedium, quo lascivum genus humanum caperetur quodammodo pio dolo, dum sub voluptatis yconio delicata Minerva delitesceret in occulto. Muneribus parvulos solemus allicere, ut illa gratis velint addiscere, quibus eos vel invitos intendimus applicare Non enim natura corrupta eoimpetitur, quo prona se pellit ad vitia; transmigrat ad virtutes. Hoc enim brevi versiculo nobis dedarat Horatius, ubi artem poeticam tradit dicens:

Aut prodesse volunt, aut delectare poetae.

Hoc idem alio versu eiusdemlibri potenter insinuavit ita dicens:

Omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci.

Quot Euclidis discipulos reiecit Ellefuga quasi scopulus eminens et abruptus, qui nullo scolarium suffragio scandi posset. Durus est, inquiunt, hic sermo et quis potest eum audire? Filius inconstantiae, qui tandem in asinum transformari volebat Philosophiae, nullatenus forsitan studium dimisisset, si eidem contecta voluptatis velamine familiariter occurrisset: sed mox Crathonis cathedra stupefactus, et quaestionibus infinitis quasi quodam sulmine subitore percussus nullum prorsus videbat refugium nisi fugam. Haec in excusationem adduximus petarum, iamque studentes


page 464, image: s464

intentione debita in eisdem ostendimus inculpandos. Ignorantia quidem solius unius vocabuli praegrandis sententiae impedit intellectum, sicut proximo capitulo est assumptum. Cum ergo dicta sanctorum poetarum figmentis frequenter alludant evenit necesse est, ut nescio poemate introducto tota ipsius auctoris intentio penitus obstruatur. Et certe, sicut dicit Cassiodorus libro suo de institutione divinarum literarum, non sunt parva censenda, sine quibus magna constare non possent. Restat ergo ut ignoratis poedibus ignoretur Hieronymus, Augustinus, Boetius, Lactantius, Sydonius, et plerique alii, quorum letaniam prolixum capitulum non teneret. Venerabilis autem Beda vero huiusmodi dubitationis articulumdiscussione declaravit dilucida, sicut recitat compilator egregius Gratianus plurium repetitor auctorum, qui sicut fuit avarus in compilationis materia sic confusus reperitur in forma, scribens distinctione tricesima septima. Turbat acumen: Secunlares nostras quidem legunt ad voluptatem poetarum figmentis et verborum ornatu delectati: Quidam vero ad eruditionem eas addiscunt, ut errores gentilium legendo detestentur, et utilia, quae in eis invenerint, ad usum sacra eruditionis devoti innectant tales laudabiliter secunlaes addiscunt. Haec Beda. Hac institutione salutifera moniti sileant detrahentes studentib. inpoetis ad tempus, nec ignorantes


page 465, image: s465

huiusmodi connescientes desiderent, quia hoc simile est solatio miserorum. Statuat sibi quisque piae intentionis affectum, et de quacunque materia obsetvatis virtutis circumstantiis faciat studium Deo gratum. Etsi in poeta profecerit, quemadmodum mangnus Maro se fatetur in Ennio, Studium non amisit.

Capitulum XIV de illis qui praecipue deberent libres diligere.

REcolligenti praedicta palam est perspicuum, qui deberent esse librorum praecipui dilectores. Quinamque sapientia magis egent ad sui status officium utiliter exequendum, hi potissime sacris vasis sapientiae propensiorem proculdubio exhibere tenentur sollicitum grati cordis affectum. Est autem sapientis officium bene ordinare et alios et seipsum secundum Phoebum philosophorum Aristotelem prohemio metaphysicae, qui nec fallit nec fallitur in humanis. Quaproprer Principes et Praelati, iudices et doctores, et quicunque reipublicae directores, sicut prae aliis sapientia opus habent, ita prae aliis vasorum sapientiae zelum debent habere. Philosophiam nimirum confixit Boetius in sinistra quidem sceptrum, et in dextra libros gestantem, per quod universis evidenter ostenditur, nullum posse rempublicam debite regere sine libris. Tu, in quit Boetius loquens Philosophiae, hanc senteniam Platonis


page 466, image: s466

ore sanxisti, beatas fore respublicas si, eas vel studiosi sapientiae regerent vel eorum tectores studere sapientiae contigisset. Rursus hoc nobis insinuat ipse gestus imaginis, quod quanto dextra sinistram praecellit, tanto contemplativa vita dignior est activa, simulque sapientis interesse monstratur nunc studio veritatis, nunc dispensationi temporalium indulgere vicissim. Philippum legimus diis regratiatum devote, quod alexandrum concesserant temporibus Aristotelis esse natum, cuius instructione educatus regni paterni moderamine dignus esset, dum Phaeton ignarus regiminis fit currus auriga paterni: nunc vicinitate nimia, nunc remota distantia mortalibus aestum Phoebus infeliciter administrat, ac ne omnes periclitarentur subiecti pro iniquo regimine iuste metuit fulminari. Referunt tam Graecorum quam Latinorum historiae, quod nobiles inter eos Principes non fuerunt, qui literarum peritia caruerunt. Sacra lex Mosaica praescribens regi regulam, per quam regat, librum legis divinae sibi praecipit habere descriptum, Deutronomii XVII. Secundum exemplar a sacerdotibus exhibendum, in quo sibi legendum esset omnibus diebus vitae suae. Sane labilitatem humanae memoriae et instabilitatem virtuosae voluntatis in homine satis noverat Deus ipse, qui condidit, qui et fingit quotidie corda hominum singillatim. Quamobrem quasi omnium


page 467, image: s467

malorum antidotum voluit esse librum, cuius lectionem et usum tanquam saluberrimum spiritus alimentum qvotidianum iu giter esse iussit? quo refocillatus intellectus nec enervis, nec dubius trepidaret ullatenus in agendis. Istud eleganter Joannes Saresburiensis pertractat in suo Polycratico libro IV. Caeterum omne genus hominum, qui tonsura vel nomine clericali praefulgent, contra quos libri quarto, quinto, et sexto capitulis querebantur, libris tenentur veneratione Papae famulari.

Capitulum XV. de multiplici effectu scientiae, quae in libris continetur.

HUmanum excedit ingenium quantumcunque de fonte Pegasi potatum, instantis capituli titulum explicare perfecte, linguis hominum et angelorum quis loquatur: si in Mercurium transformaretur aut Tullium: si dulcescat Titi Livii eloquentia lactea: si Demosthenis suavitate peroret, aut Moysi balbuciem allegabit, vel cum Hieremia se puerum nesciente confitebitur adhuc loqui, vel imitabitur resonantem in montibus altis Echo. Amorem namque librorum, amorem sapientiae constat esse sicut secundo capitulo est probatum. Hic autem amor Philosophia Graeco vocabulo nuncupatur, cuius virtutem nulla comprehendit creata intelligentia, quoniam creditur omnium bonorum mater esse, Sapientiae septimo. AEstus quippe carnalium vitiorum quasi coelitus ros


page 468, image: s468

extinguit, dum motus infensus virtutum animalium vires naturalium virtutum remittit, ocio Penitus effugato. quo sublato,

--- periere Cupidinis arcus omnis.

Hinc plato in Phoedrone; in hoc, inquit, manifestus est philosophus, si absolvit animam a corporis differentiis aliis hominib. Anima (inquit Hieronymus scientiam scripturarum et carnis vicia non amabis. Demonstravit hoc Xenocrates dei formis in constantia rationis, quem nobile scortum, Phyrne nomine, statuam diffinivit non hominem, cum nullis valeret eum illecebris evirare, quemadmodum Valerius libro IV. ca. 11. plene refert. Hoc ipsum noster Origenes ostendit, qui ne cum ab omnipotenti faemina effoeminari contingeret, utriusque sexus medium per abnegationem exceriorum elegit. Animosum quippe remedium, nec naturae modo consentaneum nec virtuti, cuius est hominem non insensibilem facere passionum, sed subortas a fomite rationis enecare mucrone: Rursus mundana et pecunias parvipendunt, quotquot amor affecit librorum dicente Hieronymo ad Vigilantium epistola LIV. Non est eiusdem hominis aureos nummos et scripturas probare. Unde a quodam metrice sic dictum est:

Nulla libris erit apta manus ferrugine tincta,
Nec nummata queunt corda, vacare libris.
Nummipete cum libricolis nequeunt simul esse:
Ambos crede mihi non tenet una domus.



page 469, image: s469

Nullus ergo potest Mammoni et libris servire. Vitiorum deformitas in libris maxime reprobatur, ut inde dicuntur omnimode vitia detestari, qui libros dilexerunt perscrutari. Daemon, qui a scientia nomen habet, per librorum scientiam potissime triumphatur, cuius fraudes multipliciter flexuosae, milleque perniciosi meandri per libros panduntur legentibus, netransfigurans in Angelum lucis dolis circumveniat innocentes. Divina nobis per libros reverentia revelatur, virtutes quibus colitur propalantur expressius, atque merces describitur, quam, quae nec fallit nec fallitur, veritas pollicetur. Imago similllima futurae beatitudinis est sacrarum contemplatio litterarum, in quibus nunc creator, nunc creatura conspicitur ac detorrente perpetuae iocunditatis hauritur fides, fundatur potentia literarum, spes librorum solatio confirmatur, ut per patientiam et consolationem scripturarum spem habeamus. Charitas non inflatur, sed aedificatur per verarum literarum notitiam, immo super libros sacros constat luce clarius ecclesiam stabilitam. Delectant libri prosperitate feliciter arridente: consolantur individue nubila fortuna terrente: pactis humanis robur attribuunt: nec feruntur sententiae graves sine libris. Artes et scientiae consistunt in libris, quorum emosumenta nulla mens sufficeret enarrare, quanti pendenda est mira librorum potentia, dum per


page 470, image: s470

eos fines tam orbis quam temporis cernimus, et ea quae non sunt tanquam ea quae sunt, quasi in quodam aeternitatis speculo contemplamur: montes scandimus, et abyssorum voragines in libris perscrutamur. Species piscium, quos communis aer nequaquam salubriter continet, intuemur. Codicibus fluviorum, et fontium, et diversarum terrarum proprietates distinguimus. Metallorum atque gemmarum genera, et minerae cuiusque materias de libris effodimus: herbarumque vires, arborum, et plantarum prolemque totam pro libitu cernimus Neptuni, Cereris et Plutois quod si nos coelicolas visitare delectat, suppeditantes Taurum, Caucasum et Olympum, Iovis regna transcendimus, et septem territoria planetarum funiculis et circulis emetimur. Ipsum tandem firmamentum supremum, signis gradib. et imaginibus varietate maxima decoratum lustramus. Ibi polum antarcticum, quem nec oculus vidit nec auris audivit, inspicimus. Luminosum iter galaxiae, et animalib. coelestib. picturatum zodiacum, delectabili iocunditate miramur. Hinc per libros ad separatas transimus substantias, et ut cognatas intelligentias intellectus salutet, primamque causam omnium, aut motorem immobilem infinitae virtutis oculo mentis cernat, et amore inhaereat sine fine. Ecce per libros adducti beatitudinis nostrae mercedem attingimus, dum adhuc existimus viatores. Quid plura? Procul dubio sicut Seneca


page 471, image: s471

docente octogesima quarta epistola, quae incipit, Desii iam de te esse solicum: Ocium sine literis mors est, et vivi hominis sepultura, ita revera a sensu contrario, literarum seu librorum negocium concludimus esse vitam. Rursus per libros tam amicis quam hostib. intimamus, quae nequaquam secure nunciis commendamus: quoniam libro plerumque ad Principum thalmos ingressus conceditur, quo repelleretur penitus, vox autoris, sicut Tertullianus in princi. pio apologetici sui dicit. Carceribus et vinculis custoditi, ademptaque penitus corporis libertate librorum legationibus utimur ad amicos, eisque causas nostras expediendas committimus, quo nobis fieret causa mortis accessus. Per libros praeteritorum reminiscimur, de futuris quodammodo prophetamus, praesentia, quae labuntur et fluunt, scripturae memoria stabilimus. Felix studiositas et studiosa felicitaspraepotentis eunuchi, de quo actuum octavo narratur, quem amor propheticae lectionis accenderat tam ardenter, quod nec ratione itineris a lectione cessaret, Reginae Candacis palatium oblivioni tradiderat, gazas quibus praeerata cura cordis semoverat, et tam iter quam currum, quo ferebatur: neglexerat: solus amorlibri totum sibi vendicaverat domicilium castitatis. Quo disponente mox fidei ianuam meruit introire. O gratiosus amor librorum, qui gehennae filium et alumnum Tartari per baptismalem gratiam


page 472, image: s472

filium fecit regni? Cesset iam stilus impoteng infiniti negocii consummare tenorem, ne videatur aggredi temere, quod in principio tatebatur impossibile cuiquam esse.

Capitulum XVI. de libris novis scribendis, et antiquis reparandis.

SIcut necessarium est reipublicae pugnaturis militibus arma providere militaria, et congestas victualium copias praeparare, sic ecclesiae militanti contra Paganorum et Haereticorum insultus, operae praecium constat esse librorum sanorum multitudine communire. Verum quia omne, quod seruit mortalibus, per lapsum temporis mortalitatis dispendia patitur, necesse est vetustate tabefecta volumina innovatis successoribus instaurari, ut perpetuitas, quae repugnat naturae individui, concedatur speciei. Hinc est quod signanter dicit Ecclesiastes, Faciendi plures librosnullus est finis. Sicut enim librorum corpora, ex contrariorum commixtione compacta suae compositionis continuum sentiunt detrimentum, si per prudentiam clericorum est reperire remedium, per quod liber sacer solvens naturae debitum hereditarium obtineat substitutum, et simile semen sacri sacro mortuo sustinetur. verificeturque statim illud Ecclesiastici XXX. mortuus est pater illius, et quasi non est mortuus, similem enim reliquit post se filium. Sunt ergo transcriptores veterum quasi


page 473, image: s473

quidam propagatores recentium filiorum, ad quos patemum devolvatur officium, ne municipium minuatur. Sane huiusmodi transscriptores antiquarii nominantur, quorum studia inter ea, quae complentur labore corporeo Cassiodorus sibi placere confitetur, de institutione divinarum literarum tertio capituIo, ita subdens: Felix, inquit, scientia laudanda sedulitas, manu hominibus praedicare, linguas digitis aperire, salutem mortalibus tacitum dare, et contra diaboli tentationes illicitas calamo et atramento pugnare. Haec ille. Porro scriptoris officium salvator exercuit, dum inclinans se deorsum digito scribebat in terra Ioannis VIII. ut nullus quantumcunque nobilis dedignetur hoc facere quod sapientiam Dei patris intuetur fecisse. O scripturae serenitas singularis, ad cuius fabricam inclinatur artifex orbis terrae, in cuius tremendo nomine flectitur omne genu. O venerandum artificium singulariter prae cunctis praxibus, quae hominis manu fiunt, cui pectus dominicum incurvatur humiliter, cui digitus Dei applicatur vice calami functus? Caeterum Dei filium vel arasse, texuisse, vel fodisse non legimus: nec quicquam aliud de mechanicis decebat divinam sapientiam humanatam nisi scribendo literas exarare: ut discat quilibet generosus aut sciblus, quod hominibus digiti tribuuntur ad scribendi negocium, potius quam ad bellum.


page 474, image: s474

Unde librorum sententiam approbamus, qua clericum inertem scripturae censuerunt quodammodo mancum fore, capitulo sexto supra. Scribit iustos in libro viventium Deus ipse. Lapideas quidem tabulas digito Dei scriptas Moyses accepit. Scribat librum, qui iudicat, Iob proclamat. Digitos scribentis in parite, mane te chel phares. Balthasar tremens vidit Danielis qvinto. Ego, inquit Hieremias, scribebam in volumine atramento, Hieremiae XXXVI. Quod vides scribe in libro, Christus Ioanni charo suo praecepit Apocal. primo. Sic Esaiae, sic losuae, officium scriptoris iniungitur, ut tantae artis peritia futuris in posterum commendetur. In vestimento et in femore scriptum habet rex regum et dominus dominantium Christus ipse, ut sine scriptura nequeat apparere perfectum omnipotentis regium ornamentum. Defuncti docere non desinunt, qui sacrae scientiae libros scribunt. Plus Paulus scribendo sacras epistolas ecclesiae profuit fabricandae, quam Gentibus et Judaeis evangelizando sermone. Nempe per libros cotidie continuat comprehensor, qvod olim in terra positus inchoavit viator. Sicque verificatur de doctoribus libros scribentibus sermo Propheticus Danielis XII.

Qui ad justitiam erudiunt multos, erunt quasi stellae in perpetuas aeternitates. Porro sollicitudinam antiquorum priusquam Deus originalem


page 475, image: s475

mundum cataclysmo dilueret, asscribendam miraculo non naturae Catholici decrevere Doctores, ut Deus tantum eis vitae concederet, quantum reperiendis et in libris scribendis scientiis conveniret: inter quas astronomiae miranda diversitas, ut experimentaliter visui subderetur, sexcentorum annorum periodum (secundum losephum) requirebat: verum tamen non abnuunt quin terra nascentia illius temporis primiti utilius alimentum praestarent mortalibus quam moderni: quo dabatur non solum hiterior corporis entelechia, sed etiam diuturnior florens aetas.

Ad quam non modicum contulit, quod virtuti vivebant omnimode, resecato superfluo voluptatis. Igitur quisquis Dei munere es ditatus iuxta consilium spiritus sancti Ecclesiastici XXXVIII. Sapientiam scribe in tempore vacuitatis, ut praemium tibi cum beatis, et spacium augeatur aetatis. Caeterum si ad mundi Principes divertamus sermonem. Imperatores egregios invenimus non solum artis scribendi peritia floruisse, sed et ipsius operi plurimum indulsisse. Iulius Caesar primus omnium et tempore et virtute commentarios reliquit tam belli Gallici quam Civilis a semetipso conscriptos. Item de analogia duos libros, et Anticatones totidem, et poema quod inscribitur


page 476, image: s476

Iter. et opuscula alia multa fecit, ut tam Iulius quam Augustus cautelas scribendi literam occultarent. Nam Iulius quartam literam posuit loco primae, et sic deinceps alphabetum expendit: Augustus vero secundam pro prima, et pro secunda tertiam, et ita deinceps usus fuit. Hic in Mutinensi bello in maxima mole rerum, cotidie et legisse et scripsisse traditur, ac etiam declamasse. Tiberius lyricum Carmen scripsit, et poemata quaedam Graeca. Claudius similiter tam Graeci quam Latini sermonis peritus, varios libellos fecit. Sed prae aliis et his Titus in scribendi peritia floruit, qui cuiuscunque volebat literam mutuavit facillime. Unde se fatebatur fallarium maximum, si libuisset, fieri potuisse. Haec omnia Suetonius de vita VII. Caesarum annotavit.

Capitulum XVII. de libris munde tractandis et collocandis.

NOn solum Deo praestamus obsequium novorum librorum praeparando volumina, sed et sacratae pietatis exercemus officium, si eosdem nunc illaese tractemus, nunc locis idoneis redditos illibatae custodiae commendemus, ut gaudeant puritate dum habentur in manibus, et requiescant secure dum in suis cubilibus reconduntur. Nimirum post vestes et vascula corpori dedicata dominico,


page 477, image: s477

sacri libri merentur a clericis honestius contrectari, qui totiens praesumunt attingere manu fonda. Quamobrem exhortari studentes super negligentiis vatiis reputamus expediens, quae imitari faciliter semper possent, et mirabiliter libris nocent. In primis quidem circa claudenda et aperienda volumina sit matura modestia, ut nec praecipiti festinatione solvantur, nex inspectione finita sine clausura debita dimittantur. Longe namque diligentius librum quam calceum convenit conservari. Est enim scholarium gens perperam educata communiter, et nisi maiorum regulis refrenetur, infrunitis inscitiis insolescit. Aguntur petulantia, praesumptione tumescunt; de singulis iudicant tanquam certi, cum sint in omnibus in experti. Videbis fortasse iuvenem cervicosum, in studio segniter residentem. Et dum hyberno tempore hyemis alget, nasus irriguus frigore comprimente distillat, nec prius se dignatur emunctorio tergere, quam subiectum librum madefecerit turpi rore. Cui utinam loco codicis, corium Subderetur sutoris. Unguem habet fimo foetente refertum, giganti simillimum, quo placentis materiae signat locum. Paleas dispartitur innumeras, quas diversis in locis collocat evidenter, ut festuca reducat, quod memoria non retentat. Hae paleae quia nec venter libri digerit, nec priusquam eas extrahit primo


page 478, image: s478

quidem librum a solita iunctura distendunt, et tandem negligenter oblivioni commissae putrescunt. Fructus et caseum super librum expansum non veretur comedere, atque cyphum hinc inde dissolute transferre. Et quia non habet elexmosynarum sacculum praeparatum, in libris dimittit reliqvias fragmentorum. Garrulitate continua lociis oblatrare non desinit, et dum multitudinem rationum adducit a sensu physico vacuarum, librum in gremio subexpansum humectat spargine salivarum. Quid plura? statim duplicatis cubitis reclinatur in codicem et per breve studium soporem invitat prolixum, ac pro reparandis rugis limbos replicat foliorum ad libri non modicum detrimentum. Iam imber abiit et recessit, et flores apparuerunt in terra nostra. tunc scolaris, quem describimus, librorum neglector potius quam inspector, viola primula atque rosa, nec non quadrifolio, farciet librum suum: tunc manus aquofas et scatentes sudore, voluendis voluminibus applicabit: tunc pulverulentis undique chirothecis in candidam membranam impinget, et indice veteri pelle vestito venabitur paginam lineatam: tunc ad pulicis mordentis aculeum sacer liber obiicitur, qui tamen vix clauditur infra mensem, sicque pulveribus introiectis tumescit, quod claudentis instantiae non obedit. Sunt autem specialiter


page 479, image: s479

cohercendi a contractatione librorum iuvenes impudentes qui cum litterarum figuras effigiare didicerint, mox pulcherrimorum voluminum si copia concedatur incipiunt fieri glossatores incongrui, et ubi largiorem marginem circa textum perspexerint, monstruose apparitant alphabetum, vel aliud frivolum qualecunque quod imaginationi occurrit incastigatus calamus protinus exarare praesumit. Ibi Latinista, ibi sophista, ibi quilibet scriba indoctus, aptitudinem pennae probat, quod formosissimis codicibus, quoad usum et pretium, creberrime vidimus offuisse. Sunt iterum fures quidam libros enormiter detruncantes, qui pro epistolarum cartis schedulas laterales abscindunt, littera sola salva, vel finalia solia quae ad iibri custpdiam dimittuntur ad varios usus et abusus assumunt. Quod genus sacrilegii sub interminatione anathematis prohiberi deberet. Convenit autem prorsus scolarium honestati, ut quotiens ad studium a resections reditur, praecedat omnino lotio lectionem, ne digitis sangimine delibutis, aut signacula libri solvat, aut folia prius volvat. Puerulus autem lachrimosus capitalium litterarum non admiretur imagines, ne manu fluida polluat pergamenum. Tangit enim illico, quicquid videt. Porro laici, qui librum aeque respiciunt resupine transversum, sicut serie naturali expansum,


page 480, image: s480

omnium librorum communione penitus sunt indigni. Hoc etiam clericus disponat, ut olens ab oliis lixa cineriis librorum folia non contingat illotus, sed qui ingreditur sine macula, praeciosis codicibus ministrabit. Conferret autem plurimum tam libris quam scholarihus manuum honestarum muridicia, si non essent scabies et pustute characteres clericales. Librorum defectibus, quotiens advertuntur, est citius occurrendum: quoniam nihil grandescit citius quam scissura et fractura, quae ad tempus negligitur, reparabitur postea cum usura. De librorum armariis mundissime fabricandis, ubi ab omni laesione serventur securi, Moyses mitissimus nos informat Deutronomii. XXI. Tollite, inquit, librum istum et ponite eum in latere archifoederis Domini Dei vestri. O locus idoneus et bibliotheca conveniens, quae de lignis Cethmi imputribilibus facta fuit, auroque per totum interius et exterius circuntecta. Sed et omnem in honestatis negligentiam circa libros tractandos, suo Salvator exclusit exemplo, sicut legitur Lucae quarto. Cum enim scripturam propheticam de se scriptam in libro tradito perlegisset, non prius librum ministo restituit, quam eundem suis sacratissimis manibus plicuisset. Quo facto studentes docenter clarissime circa librorum custodiam quantumcunque minima negligi non debere.



page 481, image: s481

Capitulum XVIII. auctor contra suos detractores.

NIhil iniquius in humanis perpenditur, quam quod ea, quae geruntur iustissime, malignorum obliqviis pervertuntur Et inde reportat quis famam criminis, unde magis meruit speciem honoris. Oculo simplici perpetrantur plurima, nec sinistra dextrae se commisect. Nullo fermento massa corrumpitur, neque vestis ex lino lanaque contexitur. Perversorum tamen praestigiis opus pium mendaciter transformaturin monstrum. Haec est nimirum peccatricis animae reprobanda conditio, quod non solum in factis moraliter dubiis pro peiore sententiat; immo fiequenter illa quae speciem boni habent, nequitiosa subversione depravat. Quamvis enim amor librotum ex obiecti natura praeferat honestam, miro tamen modo obnoxios nos efficit iudieiis plurimorum, qvorum admirationib. obtrectati nunc de curiositate superflua, nunc de cupiditate in illa duntaxat materia, nunc de vanitatis apparentia, nunc de voluptatis intemperantia circa literas notabamur. Quorum revera vituperiis non plus quam caniculorum Iatratibus movebamur, illius solius testimonio contentari, ad quem renes et corda pertinet perscrutari. Cum enim voluntatis secretae finalis intentio homines lateat, cordium inspectori perniciosae temeritatis merentur


page 482, image: s482

redargiu, qui humanis actibus, quorum non vident fontale principium, epigramma tam faciliter superscribunt sinistrum. Finis enim se habet in operabilibus, sicut principia in speculativis, vel suppositiones in mathemathicis, teste Philosophorum principe VII. ethicorum Quapropter sicut ex principorum evidentia conclusionis veritas declaratur, ita plerumque in agibilibus ex honesti finis intentione bonitas moralis in opere sigillatur, ubi alias opus ipsum iudicari deberet indifferens, quoad mores. Nos autem ab olim in pracordiis mentis nostrae praepositum gessimus radicatum quatenus oportunis tempotibus expectatis divinitus aulam quandam in reverenda universitate Oxoniensi, omnium artium liberalium nutrice praecipua, in perpetuam eleemosynam fundaremus necessariisque reditibus ditaremus numerosis scolaribus occupatam nostrorum librorum iocalibus superditaremus, ut ipsi libri et singuli eadem communes fierent quantum ad usum et studium non solutu scholaribus aulae tactae, sed per eos omnibus universitatis praedictae studentibus in aeternum secundum modum et formam, quam sequens capitulum dedarabit, Quapropter sincerus amor studii zelusque orthodoxae fidei ad aedificationem ecclesiae confirmandae pepererunt in nobis sollicitudinem hanc stupendam nummicolis, ut collectos


page 483, image: s483

codices undecunque venales neglectis sumptibus emeremus, et qui venundari non debebant, transcribi honestius faceremus. Cum enim delectationes hominum ex dispositione corporum coelestium, cui mixtorum complexio frequenter obedit, diversimode distinguantur: ut hi in architectura, illi in agricultura: hi in venationibus, illi in navigationibus: hi in bellis, illi in ludis, eligant conversari: cecidit circa nostrae Mercurialis species voluptatis honestae, quam ex recte rationis arbitrio, cuius nulla sidera dominantur imperio, in honorem ordinavimus maiestatis supremae, ut unde mens nostra tranquillitatem reperit requiei, inde devotissime cresceret cultus Dei. Quamobrem desinant obtrectantes sicut caeci de coloribus iudicare. Vespertiliones de luce disceptare non audeant, atque trabes gestantes in oculis propriis, alsenas festucas eruere non praesumant Cessent commentis satyricis suggillare, quae nesciunt, et occulta discutere, quae humanis experientiis non patescunt. Qui nos fortassis affectu commendassent benivolo, si ferarum venatui, alearumque, lusui, dominarum applausui vacassemus.

Capitulum XIX. de ordinatione provida, qualiter libri extraneis concedantur.

DIfficile fuit semper sic homines limitare legibus honestatis, quin astutia suc


page 484, image: s484

cassorum terminos niteretur praecedentium transilire et statutas infringere regulas insolentia libertatis quamobrem de prudentum consilio certum modum praefiximus, per quem ad utilitatem studentium librorum nostrorum communicationem et usum volumus devenire. In primis enim libros omnes et singulos, de quibus catalogum fecimus specialem, concedimus et donavimus intuitu charitatis comitati scolarium in aula Oxoniensi degentium, in perpetuam eleemosynam pro anima nostra et parentum nostrorum, nec non pro anima illustrissimi Regis Angliae Eduardi Tertii post conquestum, et devotissimae dominae Reginae Philippae consortis eiusdem, ut iidem libri omnibus et singulis universitatis dictae villae scholaribus et magistris tam regularibus quam secularibus commodentur pro tempore, ad profectum et usum studentium, iuxta modum quem immediate subiungimus, qui est talis. Quiqve de scolaribus in aula praefata commorantibus assignentur per eiusdem aulae magistram, quibus librorum custodia deputetur, de quibus quinque personis tres et nullatenus pauciotes librum vel libros ad inspectionem et usum dunta xat studii valeant commodare: ad copiandum vero et transcribendum nullum librum volumus extra septa domus concedi. Igitur cum scolaris quicunque secularis vel religiosus, quos in prassenti favore ad paria


page 485, image: s485

ludica mus, librum aliquem commodandum petiverit, considerent diligenter custodes, an librum talem habuerint duplicatum. et si sic, commodent ei librum cautione recepta, quae librum traditum in valore transcendat iudicio eorum. fiatque statim tam de cautione quam de libro commodato memorialis scriptura continens nomina personarum quae librum tradunt, et illius qui recepit cum die et anno Domini quo contingit fieri commodatum. Si veco custodes invenerint, quod ille liber qui petitur duplicatus non fuerit, talem librum non commodent cuicunque, nisi fuerit de comitiva scholarium dictae aulae nisi forte ad inspectionem infra septa domus vel aulae praedictae, sed non ad ulterius deferendum. Scholari vero cuilibet praedictae aulae liber quicunque per tres de praedictis custodibus valeat commodari, nomine tamen suo cum die, quo librum recipit, primitus annotato: nec tamen ipse possit librum sibi traditum alteri commodare, nisi de assensu trium de custodibus supra dictis: et tunc deleto nomine primi nomen secundi cum tempore traditionis scribatur. Adhaec omnia observandum custodes singuli fidem praestent, quando eis custodia huiusmodi deputatur. Recipientes autem librum vel libros, ibidem iurabunt, quod eum vel eos ad alium usum nisi ad inspectionem vel studium nullatenus applicabunt, quodque illum


page 486, image: s486

vel illos extra villum Oxoniensem cum suburbio, nec deferent nec deferri permitten. Singulis autem annis computum reddent praedicti custodes magistro domus et duobus, quos secum duxerit de suis scholaribus assumendum: vel si eidem non vacaverit, tres deputet inspectores alios a custiodibus, qui librorum catalogum perlegentes, videant quod omnes habeant vel in voluminibus propriis vel saltem per cautiones praesentes. Ad hunc etiam computum persolvendum temporis credimus oportunius, a kalendis Iunii usque ad festum sequens gloriosissimi martyris sancti Thomae. Hoc autem omnino adiicimus, quod quilibet, cui liber aliquis fuerit commodatus, semel in anno librum praesentet custodibus, et suam si voluerit videat cautionem. Porro si contingit fortuitô per mortem, furtum, fraudem vel incuriam librum perdi, ille qui perdiderit vel eiusdem procurator, seu etiam executor precium libri solvat, et ejusdem recipiat cautionem. Quod si qualitercunque custodibus ipsis licrum evenerit, in nihil aliud quam in librorum reparationem et subsidium convertatur.

Capitulum XX. Auctor petit orationes et notabiliter docet orare studentes.

TEmpus iam efflagitat terminare tractatum, quem de amore librorum compegimus,


page 487, image: s487

in quo contemporaneorum nostrorum admirationibus de eo, quod tantum libros dileximus rationem reddere nisi sumus. Verum quia vix datur aliquid operari mortalibus, quod nullius pulvere aspergatur vanitatis, studiosum amorem quem ita diuturnum ad libros habuimus iustificare penitus non audemus, quin fuerit forsitan nobis quandoque occasio alicuius negligentiae venialis, quamvis amoris materia sit honesta, et intentio regulata. Si namque cum omnia fecerimus, servos nos inutiles dicere teneamur; si Iob sanctissimus sua opera omnia verebatur; si iuxta Esaiam quasi pannus menstruatae, omnes sunt iustitiae nostrae: quis de perfectione cuiuscunque virtutis praesumat iactare. quin ex aliquâ circumstantia valeat reprehendi, quae forsitan a seipsa non poterat deprehendi. Bonum enim ex integris causis, malum omnifarie, sicut Dionysius de divinis nominibus nos informat. Quamobrem in nostrarum iniquitatum remedium, quibus nos omnium creatorem crebrius offendisse cognoscimus, orationem suffragia petituri studentes nostros futuros dignum duximus exhortari, quatenus sic tam nobis quam aliis eorumdem futuris benefactorib. fiant grati, quod beneficiorum nostrorum providentiam spiritualibus retributionib. recompensent. Vivamus in eorum memoriis funerati, qui in nostris vixerunt


page 488, image: s488

benivolentiis nondum nati, nostrisque nunc vivunt beneficiis sustentati Clementiam redemptoris implorent instantiis indefessis. quatenus negligentis nostris parcat, peccatorum reatibus pius indulgeat, lapsus nostrae fragilitatis pallio pietatis operiat, et offensas quas et pudet et poenitat commisisse benignitate divina remittat: conservet in nobis ad sufficiens spacium poenitendi suarum munera gratiarum, fidei firmitatem, spei sublimitatem, et ad homines latissimam charitatem: flectat superbum arbitrium ad culparum suarum lamentum, ut deploret transactas elationes vanissimas, et retractet indignationes amarissimas ad delectationes insanissimas detestetur. Vigeat sua virtus in nobis cum nostra defecerit, et qui nostrum ingressum sacro baptismo consecravit gratuito, nostrum processum ad statum Apostolicum sublimavit. Laxetur a nostro spiritu amor carnis: evanescat penitus metus mortis, desideret dissolvi et esse cum Christo. Et in terris solo corpore constitui cogitatione et aviditate in aeterna patria conversemur. Pater misericordiarum et Deus totius consolationis filio de siliquis revertenti benignus occurrat, dragmam denuo repertam recipiat, et in thesauros aeternos per sanctos angelos transmittat. Castiget vultu terrifico exitus nostri hora spiritus tenebrarum, ne latens in limine portae mortis Leviathan


page 489, image: s489

serpens vetus insidias improvisas calcaneo nostro paret. Cum vero ad terredum tribunal fuerimus advocati, ut cuncta quae corpore gessimus attestante conscientia referamus. Consideret humanitas iuncta Deo effusi sui sancti sangvinis precium, et advertat divinitas humanata carnalis naturae figmentum, ut ibi transeat fragilitas impunita, ubi clemens pietas cernitur infinita: et ibi respiret spiribus miseri, ubi instat iudicis proprium miserei. Amplius refugium spei nostrae post Deum, Virginem et Reginam theotocam benedicatam, nostri semper studentes salutationibus satagant frequentare devotis, ut qui propter nostra facinora triplicata meruimus iudicem invenire turbatum, per ipsius suffragia semper grata mereamur eundem reperire placatum. Deprimat pia manus brachium aeque librae, qua nostra tam parva quam pauca merita pensabuntur, ne quod absit praeponderet gravitas criminum, et damnandos deiiciat in abyssum. Clarissimum autem meritis Cuthbertum, cuius gregem pascendum indigni suscepimus, omnium cultu studeant venerari, devote rogantes vicarium precibus excusare dignetur feliciter: et quem successorem admisit in terris, procuret effici consessorem in coelis. Puris denique tam mentis quam corporis precibus rogent Deum, ut spiritum ad


page 490, image: s490

imaginem Trinitatis creatum post praesentis miseriae incolatum, ad suum reducat primordiale prototypum, ac eidem concedat perpetuum fruibilis faciei conspectum, Per dominum nostrum Iesum Christum. Amen.

BESSARIONIS PATRIARCHAE Constantinopolitani, et Cardinalis Thusculani EPISTOLA DE SUA BIBLIOTHECA Illustrissimo atque invictissimo Principi D. Christophoro Moro Duci et inclyto Venetorum Senatui S.

EQuidem semper a tenera fere puerillique aetate omnem meum laborem, omnem qui operam, studium, curamque adhibui, ut quoscunque possem, libros in omni disciplinarum genere compararem. Propter quod non modo plerosque et puer et adolescens manu mea conscripsi, sed quicquid pecuniolae seponere interim parca frugalitas potuit, in his coemendis absumpsi. Nullam enim magis dignam atque praeclaram suppellectilem, nullum utiliorum praestantioremque thesaurum parare mihi posse existimabam. Vocibus pleni, antiquitatis exemplis,


page 491, image: s491

pleni moribus, pleni legibus, pleni religione vivunt, conversantur, loquunturque nobiscum. Docent nos, instituunt, consolantur: resque a memoria nostra remotissimas quasi praesentes nobis exhibent et ante oculos ponunt. Tanta est eorum potestas, tanta dignitas, tanta maiestas, tantum denique numen, ut nisi libri forent rudes omnes essemus atque indocti: nullam fere praeteritarum rerum memoriam, nullum exemplum, nullam denique nec humanarum nec divinarum rerum cognitionem haberemus. Eadem una, quae hominum corpora contegit, etiam nomina obrueret. Quam vis nutem huic rei toto animo semper incubuerim, ardentiori tamen studio post Graeciae excidium et detestandam Byzantii captivitatem in perquirendis libris Graecis omnes meas vires, omnem curam, omnemque operam, facultatem industriamque consumpsi, Verebar enim et vehementissime formidabam, ne cum caeteris rebus tot excellentissimi viri, tot summorum virorum sudores atque vigiliae, tot lumina orbis terrae brevi tempore periclitarentur atque perirent. Quemadmodum etiam superiori tempore tantam iacturam fecimus, ut ex ducentis viginti millibus librorum, quae Plutarchus refert in bibliotheca Apamaeorum fuisse, vix mille aetate nostra supersint. Conati autem sumus, quantum in nobis fuit,


page 492, image: s492

non tam multos quam optimos libros colligere, et singulorum operum singula volumina. Sicque cuncta fere sapientum Graecorum opera, praesertim quae rara erant inventu difficiliaque coegimus. Caeterum quum haec saepe mente repeterem, parum desiderio meo satisfecisse videbar, nisi pariter providerem, ut libri, quos tanto labore et studio coegerim, me vivo ita collocarentur, ut etiam defuncto dissipari alienarique non possent, sed; in loco aliquo tuto simul ac commodo ad communem hominum tam Graecorum quam Latinorum utilitatem servarentur. Hoc igitur cogitant mihi, multasque Italiae urbes animo volventi, sola tamen vestra inclyta atque amplissima civitas occurrit, in qua animus meus omni ex parte conquiesceret. Primo enim non videbam, quem locum eligere tutiorem possem, quam eum qui aequitate regitur, legibus tenetur in unitate ac sapientia gubernatur, ubi virtus continentiae, gravitatis, iustitiae, fidei domicilium est: ubi imperium ut maximum est atque amplissimum, ita aequabile et moderatum. animi in consulendo liberi, nulli libidini, nulli delicto obnoxii; prudentes imperii clavum tenent et boni malis praeponuntur, ac privatorum commodorum obliti totum corpus Reipub unanimi consensu et summa integritate procurant. Ex quibus sperandum est civitatem vestram (quod optamus) in dies magis


page 493, image: s493

et vires et nomen propagaturam. Dehinc intelligebam, nullum locum a me eligi posse commodiorem, ac nostris praesertim hominibus aptiorem. Quum enim in civitatem vestram omnes fere totius orbis nationes maxime confluant, tum praecipue Graeci, qui e suis provintiis navigio venientes, Venetiis primum descendunt. Ea praeterea vobiscum necessitudine devineti, ut ad vestram appulsi urbem, quasi alterum Byzantium introire videantur. Post haec quomodo poterit hoc beneficium a nobis honestius locari quam apud eos homines, quibus ego multis eorum in me beneficiis devinctus obstrictusque essem, et in ea civitate, quam mihi subiugata Graecia pro patria elegissem: et in quam accitus a vobis atque honorificentissime receptus fuissem. Itaque conscius mortalitatis meae, et ingravescentem iam aetatem diversosque, quibus affligimur, morbos, et caetera quae evenire possent, considerans, omnes libros meos utriusque linguae sacratissimae AEdi B. Marci vestrae inclytae civitatis dono dedi atque dicavi: sentiens talem me animum et Excellentiae vestrae et gratitudini meae, et quam mihi communem esse voluistis, patriae debuisse, ut vos ac liberi posterique vestri, qui me virtute ac sapientia vestra multisque in me beneficiis addictum, deditum obstrictumque habetis, heredes laborum meorum fructus uberes


page 494, image: s494

diuturnosque capiatis: dein caeteri, qui bonarum disciplinarum studiosi erunt, vestra causa capiant. Qvapropter et donationem ipsam, et librorum indicem, et Pontificis Maximi decretam ad vestras Excellentias mittimus, precantes Deum, ut Reip. vestrae omnia bene feliciter prospereque eveniant et pacem habeat, tranquillitatem, otium, concordiamque perpetuam. Valeant Excellentiae vestrae faeliciter. Viterbi IV. No. Maias.

Bessarion Cardinalis, Patriarcha Constantinopolitanus, Basilicae B. Marci Venetiis ditavit.

FINIS.



image: s495

[gap: Index rerum ac verborum]