01/2009 Reinhard Gruhl
text typed - structural and semantic tagging completed - spell check partially performed - no orthographical standardization

NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).


image: s001

J. A. COMENII DIDACTICORUM OPERUM Pars III. Exhibens ea qvae ab Anno 1650 Usqve ad annum 1654 in Hungaria fuerunt acta. Qvorum abacum seqvens ostendet pagina. [gap: illustration]


image: s002

[gap: content list]
page 3, image: s003

DE Vocatione in Hungariam brevis narratiuncula.

REBUS in Didactico studio hucusqve deductis qviescere, parergisqve istis Vale dictō ad magis seria redire, statueram: cum ecce ex Hungaria, tam a Theologis, qvam a Celsissimo D. D. SIGISMUNDO RACOCI (suo et Serenissimae Matris, Transylvaniae Principis, Viduae, nomine scriptae) literae! qvibus ad colloqvium, et communicanda de Scholarum Reformatione consilia, amanter evocabar. Abii, meis consentientibus, imo mandantibus, et me mittentibus: eo inprimis, qvod cum tot coexules nostri, Moravi, per Serenissimae Principis Oppida dispersi, benignā gratiosae Cels. suae protegerentur umbrā, indignum videbatur non iterum gratitu. dinem contestari, si qvibus daretur modis. Veni igitur Patakum mense Majo, Anni 1650, indeqve cum suis Celsitudinibus Tokajum. Ubi, post aliqvot dierum colloqvia, scripto aliqvid a me consignari postulatum est: Qvomodo provincialis Patakina Schola ad Pansophia leges (visa enim illis erant, et lecta, eatenus edita) qvam optime constitui posset? Exhibui ergo seqventem consignatiunculam.

Illustris Patakinae Scholae: idea.

Illustrem dico, non dicis causā, sed qvae reapse talis sit: intra se lucis plena, extra se luminis ample diffusiva, eoqve radiis suis tenebras a mentibus et gentibus vicinis, Politiaqve et Ecclesia, pellere potens.

2. Id qvod erit, si Omnes culturae hīc adhibiti, Omni scibilium genere imbui Omnimode (I. solide) incipient, seduloqve continuabunt.

3. Culturae adhiberi debere Hominis natos omnes, demonstatum est alibi: Nunc hoc saltem optem, ut nemo apud Vos e Nobilitate, nemo e Civica pube, nemo etiam ex melioris ingenii Rustica. plebe, elegantioris hujus politurae non fiat particeps: ad obtinendum, ut nunqvam posthac desint, qvos ad Politica vel Ecclesiastica munia cum laude, et publico usu, adhiberi sit integrum.

4. Quod si intendimus, providendum erit ut Nemini cultur ae avido res angusta domi obstare qveat. Erigendae scil, erunt publiae, pro egentioribus. gratuito alendis, Mensae, qvanto usqve licebit numero: qvod magnae Scholarum freqventiae unica basis est, sicut in Agro uberioris messis largior sementis.

5. Tam necessiariae igitur rei initium Celsitudines suae facient, exemploqve praeibunt aliis, qvos externā qvoqve benedictione coronavit, spiritumqve illorum spiritu Zeli concitabit, Dominus. Ut sic exstent diversi, per diversa veluti Collegia instituti, Convictus: denominandi a fundatoribus suis, in aeternam pietatis suae ad posteros memoriam.

6. Omnia in Scholis esse docenda, qvae humanam naturam perficere, eoqve statum Oeconomicum, Politicum, Ecclesiasticum, Scholasticum, emendare possunt, ostendimus itidem alibi. Nunc urgeo, hac illustri in Schola I Poliendum esse omnibus Mentis speculum, ad Sapientiam. II Purgandum actionum interiorum fontem Cor, ad Pietatem. III Exercendam Manum, et alia externa, ad actiones Artificiales, Morumque Civilitatem. IV Formandam deniqve Lingvam, ad. Facundiam. Verbo, totum Hominem esse formandumad humanitatem, reparandamqve in nobis totam Divinam imaginem, ad archetypi sui similitudinem: ut Schola haec esse incipiat vere,

page 4, image: s004

qvod esse debebant omnes, Humanitatis Officina, Coeliqve et Terrae plantarium, ut per Prophetam loqvitur DEUS.

7. Omnimode autem ad haec omnia promovebuntur Omnes, si per omnia deducantur, I Gradatim, 2 per Autopsiam, 3 perqve Autopraxian.

8. Gradatio reqviret: ut semper et ubiqve, a primis ad ultima, ab imis ad summa, et minimis ad maxima, per omnia intermedia (bene ubiqve disterminata et connexa, hiatu relicto nullo) eatur, qvo usqve humanā industriā (praeunte illam et comitante semper divino auxilio) iri, et veniri, potest. Cujusmodi studiorum gradatio disterminanda videtur septifariam: atqve juxta hos gradus constituendas proficientium Classes septem. Qvarum tres primae et imae Philologiae sint; qvarta Philosophica, qvinta Logica, sexta Politica, septima Theologica.

[ Classis Vestibularis ut lingvae Latinae fundamenta ponat: Janualis Lingvae totius syntagma (proprio Vocum significatu, naturaliqve Sermonis structurā) exhibeat: Atrialis, elegantias Lingvae venari doceat. Philosophica vero Rerum rationes interiores scrutari condacefaciat: Logica Mentis cogitationes, eatenus Discipulis veluti vagas, ad non aberrandum amplius ratiocinando cancellis includat. Politica Ordinis, qvo humanae Societatis (nominatim hoc in Regno) continentur, leges explicet, Theologica deniqve mysteria Coelestis Regni (qvō per omnia praecedentia ultimā iutentione itur) clarae luci exponens, ad omnia divina Oracula citra errorem intelligenda viam sternat.]

9. Autopsia (i. e. propria omnium inspectatio) hoc vult, ut ab hac Lucis officina (Schola Pansophica) omnia qvae [gap: Greek word(s)] redolent, imperatamqve fidem, et opinabilem scientiam, stupidosqve sensus inferunt, abesse jubeantur. Qvod qvia tum evenit, cum Discentes de rebus qvidem audiunt, ad res tamen ipsas coram spectandum, gustandum, palpandum (h. e. propriis sensibus usurpandum) non admittuntur: necesse profecto erit Omnia hīc luce ac spectaculis, eoqve meris jucunditatibus, impleri.

10. Autopraxia deniqve (i. e. propria omnium operatio) hoc reqviret, ut qvicqvid Intellectui, Memoriae, Lingvae, Manui, subigendum offeretur, ea Discentes ipsi omnia inqvirant, inveniant, versent, agant, repetant, industriā propriā indefessā: Docentibus non relictō praeter attendendi partes, num fiat qvod debet, et num sic qvomodo debet fiat. Ita enim impetrari poterit, ut USUS ipse perpetuus, optimus omnium magister, omnes discipulos evadere faciat in magistros. Qvippe nemo non sic institutus alios similiter instituendi peritus evadet artifex: Scientiaqve rerum, verior et melior, per omnes alias Scholas Vestras celerrime diffundi, qvin et ipsae Scholae multiplicari, poterunt, in gloriam luminum Patris, solatia Ecclesiae, seculiqve in melius profectum.

Qvod faxit aeternus rerum Praeses, in honorem nominis sui! Amen.

Haec sic Principibus exhibita non displicuerunt: reqvisitusqve sum, ut ad consiliorum tam salutarium exseqvutionem mauere vellem: non repudiatā, qvam celsissima Princeps (Suō et Illustrissimorum Filiorum nomine) solemniter oblatura esset, Vocatione. Obtendi multa: non in speciem, sed ex veritate. Cum autem variis urgerent rationibus, Scholaeqve Pansophicae hīc

feliciter aperiendae fieret spes, exhibui Celsissimo Dn. Sigismundo qvod seqvitur.

Postulo, DEO et causae bonitate fretus.

I. UT qvod proponimus illustre sit, tantis authoribus, tantā spe, tantisqve moliminibus, utrinqve dignum. (Ame siqvidem humili nihil hnmile, a Vestra Celsitudine nihil non excelsum, exspectabitur.)


image: s005

II. Vestra nimirum ex parte scopus ut sit, Vere illustrem aperire Scholam, collustranda majori lumine Ecclesiae Vestrae, expoliendaqve a barbariei reliqviis Genti toti, illustri modo servituram. Sed et ut erectā primum apud Vos tali Scholā, illustre Vobis apud Orbis Nationes comparetis nomen: deqve vicinis Populis, ad jubar hoc indubie concursuris, mereamini qvam optime.

III. Mea ex parte paciscor, ut sub umbra expansae Arboris Vectrae nidulari liceat nostris qvoqve aviculis coeli: coelestis nempe Sapientiae alumnis, qvantulocunqve numero DEI et Vestro favore admissis. Hoc est, ut pro conservanda, et ad posteros propaganda, in dispersae Gentis et Ecclesiae meae reliqviis coelestis Veritatis puritate, Nobis hīc (sub mea et alterius inspectione) habere liceat PIETATIS SEMINARIUM

IV. Primum illud, a parte Vestra intendendum (ut illustris Schola haec Academiolae repraesentet imaginem) reqviret necessario qvatuor haec. 1 AEdificium scholae amplum, in Auditoria septem divisum: cum adstructis qvam plurimis Studiosorum habitationibus, tantae multitudini qvanta speratur capacibus. 2 Mensae publicae, qvam maximo fieri poterit numero erectae: ad alendum pauperes (partim gratis, partim leviori qvam aliās possunt pretio) Studiosos, eāqve rationes promovendum passim jacentia, dum nemo succurrit, ingenia. 3 Docentium tot numero, qvot erunt Classses, honestis stipendiis sustentatio: ut a Discipulis didactri nomine nihil exigi necesse sit. 4 Tandem Typographica officina, bene a Typorum copia, Operariorumqve industria, instructa.

V. Seminarium vero nostrum (si obtineri poterit) reqvirit, ut unius et alterius communis Mensae gratia fiat Alumnis nostris: qvō nostra qvoqve Ingenia, sic melius instituta, expurgandis aliqvando Augiae Stabulis (miserante nos DEO) reddantur idonea.

VI. In summa, qvaerendus et inveniendus est scholam hanc talem hoc in Regno apriendus modus talis, qvō molimen hoc non in risum exeat, sed in decus. Theatro enim Orbis exponemur profecto: rum qvia me et actiones meas (nescio sane qvo merito meo) respectare coepit literatus orbis; tum qvia tua, Excellentissime Domine, heroica Virtus, coeptaqve per Europaeum orbem felici omine celebrari Fama, hoc etiam in facto valde in se multorum convertet oculos. In amphitheatro igitur DEI et hominum versaturis nobis, necessitas prorsus incumbit nihil nisi sanctum, magnificum, sublime, animo versandi: animo tamen humili, ut propitium inveniamus illum, qvi humilibus dat gratiam, superbis autem resistit.

VII. Ad extremum, peto maturari dimissionem mei, adornariqve literas ad Magnificum D Ludovicum de Geer, pro impetrando dimissionis meae (ab obligatione qvā illi merito suo sum obstrictus) indultu. Tum et ad Venerabiles confratres meos: ut et illi qvid fiat conscii, consilia haec non inhibendi, sanctis potius apprecationibus promovendi, causam habeant, etc.

Promissa omnia, tametsi postea (in iis qvae primariae intentionis erant) nihil adeo conseqvumtum, fatis obstantibus. Qvum enim nonnisi autumnali tempore sistere me possem, Principibus in Transylvaniam (ad hiemandum ibi) parantibus abitum, postulatum denuo fuit expressius omnia delineari: ut qvid sibi PANSOPHICA SCHOLA vellet planisime patere, omniumqve huc reqvisitorum ratio iniri, posset.

Conscriptum itaqve fuit qvod seqvitur, dedicatumqve illustrissimo Heroi, fervido horum Promotori: qvem tanqvam recens orientem fulgidum Solem adorare (respectare dico) coeperant domestici et exteri, nihil non summum ab illo exspectantes, legationibusqve suis illum Reges et Principes (tanqvam Regalium jam Sceptrorum, et Affinitatum, candidatum) dignati fuere. Qvi Sol tametsi brevi postea nobis exstinctus, coeptis hisce caliginem rursum induxit: qvae tamen ibi tunc velut in occulto consiliis agitari coepta, ea nunc luci exponijqvid vetat? ut si tanti desiderii tunc non asseqvuti fuimus scopum, hoc tamen vel inter meliora exstet vota, vel porro etiam simile qvid tentandi occasionem ferat. Fiat!


image: s006

SCHOLA PANSOPHICA. Hoc est, Universalis Sapientiae Officina, ab annis aliqvot ubiubi gentium erigi optata: NUNC AUTEM Auspiciis Illustrissimi Domini, D. SIGISMUNDI RACOCI de Felseovadas, etc. etc. Saros-Pataki Hungarorum feliciter erigenda. Anno redditae Mundo Salutis M. DC. LI.


image: s007

Illustrissimo atqve Excellentissimo DOMINO, DN. SIGISMUNDO RAKOCI, de Felseovadas, etc Pio, Sapienti, Felici, Pietatis, Sapientiae, felicitatisqve incrementa! Optat J. A. COMENIVS.

OMnibus ad eminentiam natis, et ad Rerum humanarum gubernacula admotis, vel admovendis, aeterno prostare speculo voluit aeterna DEI Bonitas sapiens illud Salomonis factum, qvo novellus Rex, propterqve pietatem Davidis patris, et suam, singulariter DEO adamatus, optione sibi factā ut qvicqvid vellet peteret, non aliqvid eorum qvae vulgus aestimat, Longaevitatem, Divitias, Victorias, aut simile qvid, sed SAPIENTIAM, qvā commissos sibi regere posset Populos, petiit. Qvae res adeo placuit donorum dispensatori DEO, ut collaudatā hāc illius pietate, et qvam petebat Sapientiam illi daret, et ea qvae non petebat addendo cumularet adeo, ut par illi gloriā nec ullus esset ante ipsum, neqve resurrecturus post iilum.

Solatio TIBI hoc memero in ipso alloqvii aditu, Illustris DEOqve dilecta Anima, Sigismunde Rakoci, Sanctorum et Tu progenies, qvi cum cundem illum pium Salomonem pie imitatus, a primis Adolescentiae Tuae annis nihil ardentius atqve Sapientiae lucem amares, et optares, ambiresqve, prosperavit successu bono vota Tua Excelsus, Teqve hac jam florente aetate Tua eo Sapientiae fulgore decoravit, ut inter prima Europae sidera emicare incipiat Splendor Tuus. Gaude dilecte DEO Jedidia! qvi oravisti, et data Tibi est prudentia! invocasti, et advenit Tibi spiritus sapientiae. Praetulisti illam Sceptris et thronis, et divitias duxisti nullas esse cum illa comparandas. Nec illi aqvasti lapidem pretiosum, qvoniam omne aurum in comparatione illius arena est exigua, et tanqvam lutum aestimatur argentum ad eam. Prae sanitate et specie dilexisti illam, et proposuisti Tibi habere illam pro luce, qvoniam inexstingvibile est lumen illius. Venient itaqve Tibi omnia bona cum illa, et innumerae divitiae per illam: et laetaberis de omnibus qvorum dux est Sapientia. Hic enim thesaurus est hominibus, qvi nunqvam deficit: qvo qvi utuntur, cum DEO ineunt amicitiam, donis ex eruditione profectis commendati (Sap. 7.)


image: s008

Caeterum etiam Sapientiae gradus sunt, scireqve sapientiā uti, magnā Sapientiae pars est: tantō major, qvantō ad meliora transfertur. De Ordinis Vestri Salomonibus loquar, qvi untiqvi illius Salomonis non unō modō imitantur Sapientiam. Alii siqvidem magna se agere credunt, qvum magnificas aedificant Domos, munitas struunt Arces, splendidasque excitant Civitates (Eccles. 2. v. 5.) Alii dum amoene plantant Vineas, Hortos, Paradisos, exstruuntqve Piscinas aqvarum, ad irrigandum nemora Arborum viridantium (v. 6.) Alii dum alunt Famulitium, Gynaeceumqve, amplum et splendidum, sumptuosissimamque Aulam (1 Reg. 4. v. 23.) aut rursum possident Armenta et Greges ovium prae aliis (v. 7.) Eqvorumque praesepia millena (I Reg. 4. v. 26.) Alii dum coacervant Argentum et Aurum, et substantias Regum ac Provinciarum (Eccles. I. v. 8.) Alii dum sibi parant Cantores et Cantrices, delicias filiorum hominum, et omnis generis Instrumenta Musica (v. 9.) Cujusmodi tamen magnifica opera omnia ex eorum genere sunt, qvae si qvis maturae tandem Sapientiae intueatur oculō (ut in Senectute sua Salomo) nihil nisi Vanitas apparere possunt: qvippe omnia non nisi ad trasitoriam spectantia vitam, transitoriamqve duntaxat parientia voluptatem, et brevem sensuum titillationem (Eccles I. v. 11, 12.) Ergo qvi inter ipsos qvoqve sapientes sapientiores sunt, Mentis illum splendorem ad meliora transferre gaudent. At qvae illa meliora? Salomonem in ipso Sapientiae flore, anteqvam fulgorem ejus obtenebraret vanitatis caligo, attendamus, patebit.

Tria illi maxime fuerunt curae: Ordinare et ornare REMPUBLICAM, ECCLESIAM, SCHOLAM. Prioris descriptio exstat I Reg. Capite 4; posterioris Capite 5, et seqventibus; postremi Prov. Capite I. v. 4. 8. et 2. I. etc. et 3. I. et 4. I. etc. 22. v. 6. etc. Illīc ordinabat Regnum, de Administratoribus illi, et Annonae curatoribus, Eqvisqve et copiis militaribus, providens: adeo sapienter, ut omnes sui viverent in tranqvillitate summa, omnes autem extranei per viciniam obtemperarent ei; diffiti vero, sapientiae illius qvoqvoversum dimanante famā, ad illum confluerent. Istīc autem, ubi Ecclesiae prospectum ibat, exstruebat DEO deorum TEMPLUM, cui nusqvam gentium exstaret simile: Sumptu incomparabili, Labore multorum millium hominum indefatigabili, ingeniisqve excellentioribus undecunqve convocatis. Qvod simul atqve annorum septem spatio perfecit, convocatō Israele totō dedicavit DEO Israelis, tantā sacrificiorum, orationum, laetitiaeqve publicae solemnitate, qvantam nec ante illum viderat Israel, nec post usqvam gentium conspecta est. Qvae omnia aeterni Salomonis praefigurasse sapientem spiritualis sui Regni administrationem, non ignoramus: in exemplar tamen omnium Sapientum Principum, qvibus Reipublicae atqve Ecclesiae demandatur, qvocunqve sub sole aut seculo, cura, esse scriptum non dubitamus. Qvae causa est, Cur Tibi qvoqve, Illustriss Domine, et Tuis, qvos Tuae submisit, aut submittet posthāc, DEUS prospectioni, bene ominemur: qvicunqve TE illustre illud Tuum Mentis lumen nonnisi ad meliora transferre videmus. Et Patriae nimirum in Pace conservandae, qvantum in Te adhuc est, summa Tibi cura: et pro salute Ecclesiae, qvam in hoc Regno sibi colligit Christus, solicitudo multa. Cui utriqve ut consuli posset rectius, ad Sapientiae studia fulgidius inter Vestrates accendenda appulisti animum, tantoqve Zelo Votis Tuis instare non desistis: ut nulli nostrum, qvi conscii sumus intime, eandem Tibi cum Salomone divinitus dari mentem, dubitare veniat. Nec proinde cur non aeqve propitium Tibi talia votis versanti speremus DEUM, atqve Salomoni fuit, qvidqvam causae superesse potest. Scimus qvippe Scholae hujus Patakinae Reformationem, qvam Celsissima Princeps Mater Tua, nostra autem gratiosissima Domina, ceu vera, vereqve pia Ecclesiae nutrix, in sancto DEI

page 9, image: s009

nomine molitur, Te consilia suggerente, urgente, dirigente, suscipi: ideoqve Tibi cum Celsitudine sua aeqvalem hīc Pietatis, indeqve promanaturae divinae Benedictionis, esse partem.

Ut vero totius hujus sancti propositi, reducendae scil, in statum qvam optimum Scholae hujus, melius pleniusqve TIBI Domine, Nobisqve qvos huic Operi aut praeesse aut interesse voluisti, constare possit ratio: en Delineationem hujus Sapientiae Paradisi! Brevem illam: ad imitationem Architectorum, qvi magni futuri. AEdificii exiguum construunt modellum, priusqvam aggrediantur Opus ipsum; aut Geographorum, qvi lustraturis Regna et Provincias amplissimorum etiam Tractuum, imo Climatum, omnia Majora repraesentantes in manus dant Tabellas. David exstruendi Tempil apparatum et ideam Salomoni tradens, dixit: Omnia haec venerunt ad me scripta de manu Domini, ut intelligerem universa Opera exemplaris (I Chron. 28. 19.) Nos Tibi haec non tanqvam immediate a manu Domini, tanqvam tamen a Domino per manus nostras venientia, tradimus: ut Tu qvoqve intelligas universa Opera exemplaris hujus. Nec ut intelligas solum, sed ut ad hanc Universariae Sapientiae Scholam his depictam ideis Te accingas tum animose aperiendam, tum sapienter regendam.

In consiliis de erigenda merito Tibi, Illustris Domine, Davidica illa ad Salomonem in memoriam revocamus verba: Viriliter age, et confortare, et fac ne time as, neqve paveas. Dominus enim DEUS meus erit tecum, et non deseret Te, neqve derelinqvet, donec perficias omne Opus ministerii Domus Domini. Et ecce divisiones Sacerdotum et Levitarum, omneque Ministerium Domus Domini assistunt Tibi. (I Chron. 28. v. 20. 21.) In regenda autem, ordineqve stabili conservanda, hāc Sapientiae palaestra, qvidnī redeat in mentem illud cujusdam: Si vis esse Rex, dabo Tibi Regnum, rege Teipsum Nam hīc plus qviddam est, qvam regere seipsum: ergo plus qviddam qvam Regnum: Ubi Regum multorum, res humanas olim regentium, in unum collecta Respublica regetur. Sapienter dixit, qvi dixit: Quisqvis Seipsum regere potest, potest Familiam; et qvi Familiam, Civitatem; et qvi Civitatem, Regnum. Qvia scilicet ad easdem ideas res fiunt, nec nisi secundum majus et minus differunt. Omnia nempe similia similiter se habent ad invicem, sicut Circulus ad Circulum: qvorum minimus tantundem habet ac maximus, Centrum suum, Circumferentiam suam, Radios suos, easdemqve omnes dimensiones suas: ut ex qvolibet de qvolibet fieri qveat judicium. Hinc est, qvod ex unius Belluae prudenti regimine Philippus Rex, qvanto Regno idoneus esset regendo Alexander filius, judicare potuit. Qvidnī nos, qvantus Tu in majoribus Rebuspublicis administrandis futurus sis, judicabimus, si hanc minorem Ingeniorum Rempublicam sapienter fovere, et in ordine continere, scieris?

Jam Domine si placebunt hae futuri Operis Ideae, Tuum erit, Primum persvadere Serenissimae Matri, ut sancto in opere, feliciter jam coepto, perseveret: advocato etiam, si opus videatur, Celsissimo Transylvaniae Principe, Filio suo, Domino Fratre Tuo, in auxilim. Divisa enim licet habeatis imperia, communibus tamen regi consiliis qvid vetat? Etiam Petrus cum Andrea diversum a Johanne et Jacobo habebant Navigiolum: et tamen altero divinā benedictione oppleto advocari poterat alterum, ad operarum et benedictionum communionem. Qvid prohibet, inqvam, aeqve Vos esse concordes? ut alter paternae gloriae heres, tantiqve Regni possessor: alter maternae pietatis imitator, illustris qvoqve fiat Ecclesiae Nutritius: uterqve autem utriusqve, in gloriae DEI promovendae Zelo, et socius et aemulus?

Secundum est, qvod reqviret a Te pietas, ut si tanti Operis placebit idea, ad conqvirendum illi necessaria, Materiam inprimis et Operartos, serio

page 10, image: s010

applices animum: sive qvidem Vestros domi qveatis invenire Beseleeles et Oholiabos (Exod. 36. v. I.) sive accersendi essent vicinis e Regnis interim artifices: sicuti Tu ad Salomonis exemplum Magnum illum Magnorum Operum Promotorem, LUDOVICUM de GEER, de Suo TIBI ad tempus transmittendo Chiramo (I Reg. 7. v. 13. 14.) solicitare non interrmisisti.

Tertio, sicuti Salomon praefecit Operariis Praefectos et Curatores (I Reg. 5. v. 16.) ita Tu qvoqve constituas Scholarchas, qvi Operis a Te mandatis, et ab Artificibus ad elaborandum susceptis, intersint, urgeant, dirigant, tanqvam Tibi reddituri omnium rationes, ut ne Opus hoc DEI tardetur in manu eorum, qvi sibi permissi langvescere possient. Qvibus utrisqve (Operariis et Operariorum Praefectis) qvaliter nos hīc praedelineaverimus munia sua, paulo post videbis, et an recte, Tu pro sapientia Tua dispicies, demumqve si qvid emendari erit Opus, emendabis, addes, demes, mutabis.

Habes qvod voluisti, pientissime Salomon, nec animo Tuo qvies fuit, nisi qvod videre desiderabas videres, Operis Tibi divinitus mandati, et a Te jam religiose suscepti, Delineationem. Hīc en vide promissiam Tibi et Tuis universalis illam Sapientiae regionem! Vide autem, non ut Moses [note: Ignorabamus, eheu, fata. Transeant ergo Vota haec a Mose hoc pio in Iosuam aliqvem pium, ubiubi Gentium, o DEUS!] eminus, nunqvam eam ingressurus: sed ut, Josua, occupaturus jamjam illam ipsam hereditatem qvam Oculi Tui viderunt, et calcārunt pedes. Audi ergo Tibi verba Jehovae DEI Tui, ad Josuam olim prolata: Surge et transi Jordanem istum, Tu et omnis Tuus populus Tecum, in terram qvam ego dabo filiis Israel. Nemo poterit resistere Vobis: qvemadmodum fui cum Mose ita ero Tecum, non dimittam neque derelinqvam Te. Confortare et esto robustus: Tu enim hereditatem hanc distribues Populo Tuo etc. Confortare et esto robustus! Noli metuere, et noli timere, qvoniam Tecum est Dominus DEUS Tuus, in omnibus ad qvaecunque perrexeris (Jos. 2. v. 2. etc.)

Scholae Pansophicae Delineatio.

[note: Schola in genere qvid.] SCHOLA, vulgari usu, dicitur tum Demus, tum Societas, ubi ad Rerum scientiam, intelligentiam, usum, in qvocunqve Artium genere, exercentur Homines. Qvia enim Homo tametsi ad omnia nascitur habilis, actu tamen nihil nisi ad qvod se actionibus praemonstratis, crebroqve tentatis, assvefecit, novit: omnia discere, eōqve in officinam ubi talia exercentur, mitri, necesse habet. Hinc in bene cultis Nationibus qvot habentur Artes, tot Schola: etiam Athleticae, ubi ad Armorum usum exercetur Juventus etc.

[note: schola literaria qvid.] 2. Nobis Schola Literaria intelligitur, ubi Hormines novelli, Vitam nuper ingressi, vitaeqve Negotia ingressuri, exercentur.

[note: Et qvod Humanitatis officina, ingeniorumque ludus, esse debeat] 3. Cujusmodi verae Seholae, Humanitatis officinae, esse qvidem debebant omnes Literarii Ludi Juventuti exercitandae destinati: sed pleraeqve a scopo suo nimis, eheu, aberrantes, nihil fere agunt nisi qvod cum literis ludunt, aut potius moleste luctantur: toti Vitae proportionatum nihil agentes, particularibusqve tantum scientiarum frustis, verae vitae parergis, ingenia occupantes. Ut hīc verissime dicas: Necessaria ignorant, qvia non necessaria discunt.

[note: Sapientiae Universas Schola qvid.] 4. At nos Sapientiae Scholam, et qvidem UNIVERSALIS SAPIENTIAE Scholam, PANSOPHICAM, optamus. Officinam scilicet, ubi ad erudiendum admissi OMNES, ad OMNIA Vitae (huic et futurae) necessaria, exerceantur: idque OMNINO. Viā puta tam certā, ut qvisqvis hāc fuerit traductus (NB.) nihil adeo rerum nescire, nihil adeo non intelligere, nihil adeo non ad veros et debitos usus stransferre, nihil deniqve non commode eloqvi posse, deprehendatur.

[note: OMNES] 5. OMNES sic formari optamus ideō:

page 11/12, image: s011

[note: erudiri qvid.] ut ne qvisqvam homo natus (idest ad imaginem DEI creatus, aeternaeqve cum DEO beatitudini destinatus, interim tamen per Mundi procellas iturus) periculose huc illuc jactetur, aut etiam ab aeternae qvietis portu aberrans pereat in aeternum. In hoc enim qvum sita sint Omnia cujusqve Hominis (Eccles. 12. 13.) Omnibus hīc maxime caveri necesse est (ab aeternis Animae periculis:) etiamsi ad Omnia particularia vera et bona (qvae infinita sunt) sciendum, intelligendum, iisqve fruendum, promoveri omnes non fuerit possibile.

[note: OMNIBUS erudiri qvid.] 6. OMNIBUS autem dum erudiri Sapientiae tirones volumus, hoc volumus. [note: (Nempe,] Primo, ut Mentes impleantur luce cognitionis rerum, qvas ignorare noxiosum foret: Manus autem cum caeteris facultaribus reddantur ad omme Opus bonum agiles: Lingva deniqve instruatur decenti facundiā.

[note: I. Rerum Scientiā] 7. Mentibus instillari optamus optima qvaeqve de omni Scibili. Nempe ut nihil sit in Coelo, nihil in Terra, nihil in Aqvis, nihil in subtetranea Abysso, nihil in Corpore humano, nihil in Anima, nihil in Scriptura divina; nihil in Artificiis, nihil in Oeconomia, nihil in Politia, nihil in Ecclesia, nihil deniqve in vita et morte, aeternitateqve ipsa, qvod Sapientiae candidatuli penitus ignorent: omnia potius necessaria sciant, omnia intelligant, omnium Usum verum et salutarem calleant. Ut cujusque illorum Mens verissima fiat Omniscii DEI imago, lucidissinum Ludorum ejus speculum, verissimus repraesentatitius Mundus.

[note: 2. Actionum Prudentiā.] 8. Addenda sunt Scibilibus Agibilia, circa qvae exerceantur nostri: h. e. adjungenda Notitiae Rerum Activitas Negotiorum. Absqve qvo si fuerit, etiam Rerum sciens, inscite in rebus versari; et Artis non ignarus iners deprehendi, eōqve vitae Negotiis inutilis reddi, poterit. Qvod ne Pansophicae Scholae discipulis eveniat, pro eminenti scopo illa sibi figet, Neminem huc admissum dimittere, nisi Actionibus (qvae propriam reqvirunt circumspectionem) exercitatissimum. Ut nostri hāc in palaestra non Schola discant, sed Vitae: exeantqve hinc Iuvenes actuosi, ad omnia prompti, solertes, industriosi: qvibus tempore suo qvaevis Vitae Negotia tuto committi possint. Talem vere habere Scholam, qvacunqve in Gente, universale foret Ignaviae et Inertiae, et dehinc confusionum, egestatis, sqvalorisqve rerum, antidotum. Praesertim si assvefiant insuper (debent autem) Activitatem ejus modi ornare Moribus honestis, et cum omnibus Conversatione svavi: coronare autem Timore DEI, corde ad amorem DEI, et vitam DEO dignam, inflammatō.

[note: 3. linguae elegantia.] 9. Ultimum est, qvod Pansophica Schola qvaerit, ut hīc Lingva omnium ad svavem expoliatur facundiam. Nec id unō solum aliqvo idiomate: sed (praeter Vernaculam) tribus illis eruditis, titulo Crucis Christi consecratis, eōqve Gentibus Evangelium amplexuris divinitus commendatis, lingvis; Latinā, Graecā, Hebraeā. Et Latinā qvidem; qvia primarium hodie Eruditionis instrumentum, Gentiumque vinculum, habetur. Graecā vero, qvia Latinae parens cum sit, illam sine se perfecte sciri non permittit: potissimum tamen, qvia Oraculorum Novi Testamenti custos ac interpres. Qvō nomine, et Hebraea, Veteris Testamenti Oraculorum promaconda, filiis Ecclesiae se commendat, et a studiis Pansosophicis nullō modō exeludi patitur.

[note: Qvid erudit OMNINO.] 10. Subjungimus, Omnia hac in Schola Pansophica doceri agi, praestari, debere OMNINO: eā scilicet operarum facilitate, et effectuum certitudine, ut ad similitudinem Officinarum Mechanicarum, nihil hīc conspiciatur violentiae, sponte naturae fiant omnia; et tamen qvilibet Discipulus evadat in Magistrum.

[note: Scholam Pan sophicam ad Christianitatis leges conformari qvid.] 11. Atqve haec sunt nostra pro Schola Pansophica vota: an vero ad veri Christianismi leges? Confidimus. Qvid enim Christianismus est? Annon lux splendescens in cordibus nostris, ad illuminationem scientiae claritatis DEI? (2 Cor. 4. v. 6.) Annon opus DEI ad aperiendum oculos caecorum, ut convertantur a tenebris ad lucem? (Actor. 26. v. 18.) Annon Christianorum sapere, est sapere secundum DEVM? duce aeternā sapientiā DEI, Christo, qvi solus, et qvae scire et qvae nescire nos conveniat, gnarus, Omniscientiae nostrae Christianae, ignorantiā humanā circumscriptae, limites ponere et scivit et potuit. Nempe tum luce innatā, qvā ipse Lux vera illuminat omnem bominem venientem in hunc Mundum (Joh. I. 19:) tum luce Legis suae (Lex enim lux est, Prov. 6. 23.) tum deniqve omnibus iis, qvae inter homines versatus verbō et opere ostendit: eō collimans, ut nos doceret induere hominem novum, renovatum in imaginem ejus qvi creavit nos (Col. 3. 10.) [note: Occup.] Nec est, cur qvis dicat: Regenerari ergo docuit Christus, non Artes, Scientias, Lingvas, studere. Nam haec certe non inhibuit, sed cum luce illā qvā illuminat omnem hominem (ut modo dictum est) praemisit. Lingvarum autem magistrum annon coelo demisit, Spiritum S? ut qvid in Lucis divinae (Evangelii) a Gente in gentem propagationem fieri vellet in Ecclesia semper, doceret semel? Nihil ergo magis Christianum cogitari potest, qvam de proferendis Lucis Regni (qvod Christi est) terminis solicitis esse nobis omnibus.


page 13/14, image: s012

[note: Et qvam id pulchrum!] 12. Praesertim cum et ad unicam Dilectionis legem revocaverit Christus omnia; verbo id et exemplō, per se et Legatos suos, urgens, ut nemo sibi tantum esse bene cupiat, sed omnibus (Matth. 28. 19. Rom. 12. 17. I Cor. 10. 24. etc.) Qvod mandatum seqvuti Apostoli, annisi sunt Christum, spem gloriae, annuntiare Gentibus, admonentes OMNEM Hominem, et erudientes Omnem Hominem, OMNI SAPIENTlA, ut exhiberent Omnem Hominem perfectum in Christo IESV (Col. I. 28. Necaliud Pansophica studia intendunt, qvam prodesse Omni Homini, in Omni Gente, qvo usqve penetrare (nostro etiam ministerio) poterit lux DEI: qvia hoc ipsum veri Christianismi leges reqvirunt.

[note: Qvamqve necessarium] 13. Ad qvas Leges dum esse conformandas dicimus Scholas, nondum esse conformatas; conformari autem debere, ac posse, innuimus.

[note: I)] 14. Debere, patet: qvia non ingrati esse debemus DEO, qvi nos de tenebris vocavit in admirabile lumen suum (I Pet. 2. 9.) colligere potius undiqve Lucis radios, et reflectere alii in alios, tandemqve omnes in omnes; ut Lucis Filii, et Lux in Domino, fiamus Omnes (Luc. 16. 8. Eph. 5. 6.) Id autem si optamus, Lucis officinas erigi universales necessum est.

[note: 2)] 15. Evidentiorem qvoqve reddit erigendae Scholae Pansophicae necessitatem periculi (qvod subest)consideratio, si rem tanti usus negligimus. Qvia nempe citra plenam lucem res plene cognosci neqveunt; neqve citra cognitionem plenam optima eligi possunt; [note: NB.] sine seria vero electione actiones seriae nullae sunt; nec sine serio labore et studio fines asseqvimur nostros. Ut ergo finem nostrum, Felicitatem, asseqvamur, Actiones rectae efficient: et ut Actiones sint rectae, Electiones non aberrantes impetrabunt: et ut Electiones ne aberrent, Intellectus rerum clarus dabit: nihil autem est in Intellectu nisi prius in Sensu. Ignorantia itaqve rerum (omnis humanae infelicitatis et exitii primus fons, juxta illam DEI vocem: Peribit populus meus, eō qvod sit absqve scientia, Ose. 4. 6.) tollenda est universaliter ab humanis Mentibus, accendendumqve illis universale lumen, in qvo clare omnia videndo, ubiqve a bonis separent mala: ad mala fugiendo effugiendum, bona vero seqvendo asseqvendum.

[note: 3)] 16. Auget necessitatem, qvia in fines seculorum incidimus, ubi omnia venerunt ad summum: tenebrae etiam et errores multiplices, indeqve scaturientes iniqvitates; tametsi et Scientiarum faces accensae, et Veritatis lux divinitus data, sed a nobis nonnisi particulatim acceptara. Justum ergo est, ut Scientiae, Artes, Lingvae, Religio ipsa, qvae hactenus creverunt, sed per partes, jungantur aliqvando: qvatenus qvae multi sciverunt antehac, sciat jam unusqvisqve, ad reddendum (ut Apostoli annisi sunt) unumqvemqve perfectum in [note: NB.] Christo Iesu. Et qvia Satan varias offundere hactenus non intermisit Luci tenebras: tentemus aliqvando omnibus ejus tenebris universalem opponere Lucem, ad dissipandum omnes ejus caligines, ope DEI.

[note: Sed an possibile? Est, si I. Non minutiis occupemur.] 17. An vero Possibile qvod optatur? tam Omnimoda Omniscientiae cujusdam ad Omnes propagatio? Est, si non circa minutias rerum Ingenia detinere velimus, qvem Graecorum fuisse morbum Seneca dixit: neqve curiosa et prohibita appetamus aut illis occupemur, qvalia protoptastis svasit satan, et adhuc: Sed illa SOLA qvaeramus et OMNIA, qvae nobis magnitudinem DEI, et Mundi Creaturarumqve fines, et nostra circa res omnes officia, ostendant; et sic nos ad Scientiae Ignorantiaeqve terminos deducant, et ab errorum praecipitiis tutos praestent.

[note: 2. Pandectis devinitus datis nos obvertamus.] 18. Talis Omniscientia ut Homini prorsus. debita, ita prorsus possibilis, est: qvippe qvem DEUS ut Rerum hīc Dominio, ibi aeternitatis consortio, destinavit: ita finibus his proportionatum prorsus (qvippe AD IMAGINEM SUAM) fecit. Ideoqve in ejus conspectu omnium Scibilium Pandectas, tres suos Libros, expandit: MVNDVM circa nos structum, Operibus suis plenum; et MENTEM intra nos erectam, dictaminum rationis plenam, numerosqve, mensuras, et pondera, rerum omnium continentem; LEGEM deniqve suam in manus datam, illīc et isthīc non intellecta interpretantem, et ne a primario fine aberremus praecaventem. Qvibus Libris tribus, ceu speculis, qvicqvid scire nos vult, contemplationi exposuit.

[note: 3. Mediis datis strenue utamur omnibus] 19. Addidit spectandis hisce spectaculis suis Oculum trinum. I. SENSUM, omnia Corporea excipientem; II RATIONEM, omnia Intellectualia perscrutantem: III FIDEM, omnia Revelata amplexantem. Sed et adstruxit instrumentum instrumentorum, MANVM, ad omnia (qvae usqvam effici usus reqvirit) ingeniose operandum: et LINGVAM, ad omnia (qvae aliorum scientiae communicanda sunt) mirā celeritate eloqvendum. Vt nihil, penitus nihil, deesse videatur, si modo qvis Omnia cognoscendi, Operandi, Eloqvendi, serio teneatur desiderio: non obstante illā Ingeniorum diverditate, ob qvam alii aliis celerius et potentius sentiunt, intelligunt, credunt, operantur, et eloqvuntur. Omnes enim tandem aliqvomodo omnia.

[note: Objectio. Resp. I)] 20. Unum objici posset, et solet, Hippocraticum illud: Vita brevis, Ars longa. Resp. Sed praeparandise ad Vitam spatia dantur

page 15/16, image: s013

laxa: adolescendi nempe progressio lenta, ad annum ultra vigesimum: qvaliter nulli corporeae Creaturae datur. Qvum enim vastiora Corpora, Bovis, Cameli, Elephantis, etc. intra duos tresve annos absolvat natura: Humani corporis staturam, Mentisqve Judicium, vix ante 25 ad maturitatem perducit. Qvō fine? nisi ut tantō tempore ad Vitae munia inhabilis, continuatā politurā reddi tandem ad omnia qveat habilis?

[note: Resp. 2.] 21. Etres loqvitur ipsa, qvanta nobis detur capacitas si seqvestrentur nugae, humanae vel diaboliae: qvalibus totam fere vitam misere occupant, et misere perdunt, miseri mortales. Certe capacissimae se Mentis esse experiuntur Mundane eruditi! amplissimas devorantes, digerentes, et in Omniscientiae cujusdam tumorem convertentes, Bibliothecas. Qvid non fieret, si locō tot stagnantium lacunarum solis tribus verae Omniscientiae fontibus, Libris DEI, daretur opera? Revera in lumine DEI videremus lumen (Psal. 36. 10.) inqve regione umbrae mortis habitantibus oriretur Lux (Jes. 9. V. 2.)

[note: Conclusio de possibilitate.] 22. Possibile igitur est Univeisos universa doceri aniver saliter, per universalia universis conceessa reqvisita, si iis non dedignarentur uti.

[note: De Facilitate etiam qvaeritur: illamqve huic proposito summam edesse ostenditur.] 23 Sed an et Facile? Non difficile certe rem qvamqve eō promoveri, qvō sponte naturae inclinat, imo rapitur. Nempe Lapidem, ut deorsum ruat; Aqvam, ut per declivia fluat; Avem, ut volet; Quadrupedem, ut currat etc. nihil cōgi necesse est, facit res qvaeqve ultro ad qvod faciendum se aptam natam sentit, si non obice datō prohibeatur. Nec igitur Hominem ut Omnia cognoscere, pulchra operari, jucundaqve profari velit, compelli opus: cui contemplandi amor, et machmandi semper aliud ex alio jucunditas, colloqvendiqve de variis voluptas, innata sunt. Usqve adeo Automaten qvoddam est (suō se motu in omnia perpetuō agens machinula DEI) Mens nostra, ut Solā tantummodo Directione habeat opus: ut ne qvid nimis, ne qvid confuse, ne qvid sine usu, fiat.

24. Accedit innatum omnibus desiderium completae potius rei, qvam frustillatae: et nolle angustis includi terminis: malleque semper Totum qvam partem. Si qvis dubitat, experiatur hoc in aetatula infantili, in naturalibus adhuc haerente. Incipe narrare Puero (pro captu suo) historiolam, aut fabellam, et abrumpe in narrationis medio: qvam se ille torqvebit? qvam ut absolvas orabit? rei totius cognoscendae desideriō. Idem erit, si domunculam illi exstruere, aut pro aviculis caveam, aut aliq vid simle, inceperis: non desistet enim instare donec absolveris, aut tentabit absolvere ipse. Sermone itidem lallando imitatur qvicqvid audit, seu bonum seu malum. Annon simile qvid futurum speramus, si Schola esset universalis? Theatri referens imaginem, in qvo totus Rerum et Actionum (temporis et aeterniratis respectu) svaviter et jucunde adumbraretur cursus? an qvisqvam nostrūm non infans ille DEI esset, qvi nontotam hanc DEI fabulam, qvam aliqvam ejus partem, fieri sibi mallet notam?

[note: Ad Universalem Sapientiam Media tiniverfalia.] 25. Vidimus, Qvalis Schola veniat optanda, et qvare: et Votis hisce Impossibilitatem obstare nullam: nec adeo Difficultatem, si Mediis datis sciamus uti. Jam ergo videndum qvae illa Media? et Qvomodo illis utendum?

26. Media ad Saptentiam universalem trid prorsus universalia divinitus data, jam sunt indigitata. Qvibus si ab industria humana accedant alia tria, habebitur qvod qvaeritur.

27. Divinitus data sunt, [note: Divinitus data tria.] Theatra DEI tria, seu Librit res, Omnia qvae sciri opus sunt, omni Homini manifestantes; [note: 1)] omnium qvae agi necesse est exemplaria praemonstrantes; omniumqve de qvibus sermocinandum est materiam suppeditantes (supra §. 18.)

[note: 2)] II Oculus omni Homini datus trinus; cum omnia conspecta imitandi, rerumqve praxin et cognitionem ad alios propagandi, desiderio (§. 19.)

[note: 3)] III. Omnibus assignata lente adolescendi (ut ne cuiqvam abunde se Vitae praeparandi tempus desit) spatia (§. 20.)

[note: Humanitus paranda ingeniis auxilia: Nempe] 28. Abunde itaqve nobis prospectum est Mediis ad Sapientiam divinitus datis: qvibus tamen a solertia nostra subordinari debere dixi alia tria. Ecqvae illa? 1 Libellos pulchros, Librorum DEI epitomas. II Magistros fidos, ope istorum libellorum in Librorum DEI interiora juventutem deducere idoneos. III Methodum bonam, docendi et discendi labores mitigantem.

[note: I libelli in Libros DEI introductorii] 29. Nempe sicut humaros Libros legere nemo potest, nisi qvi Alphabetici cujusdam exercitii ope legendi artem didicit: ita Libros DEI nemo legit commode, nisi prudenti qvādam introductione praemissā. Reqviruntur itaqve hīc etiam qvidam (humanō ingeniō constructi) E lementarii libelli: qvibus tum Sensus nostri ad Res distinctius capiendum reserentur; rum Ratio ad prosundius in rerum medullas penetrandum acuatur; tum deniqve Fides ad promptius et firmius certo revelatis credendum, subigatur.

[note: II Introduoctores boni] 30. Qviavero paucis datus autodidactis esse, aut nonnisi sero, et cum temporis jactura; necessario studia haec Sapientiae Universalis Manuductores qvoqve reqvirunt, qvi et ipsi sint Universales: h. e. Universa sciant et intelligant, usumqve teneant; Univerfis servire parati, adeoqve reipsa servientes,

page 17/18, image: s014

deque lumine suo qvotidie lumen, imo lumina, accendentes.

[note: III. Introducendi methodus bene explanata,] 31. Sed et Methodō opus est, pro Pansophico studio Pansophicā: h. e. tam universali, tamqve undiqve sibi conformi, et tam facili ac jucundā, ut hīc aeqve discentes ac docentes non prius Laborum taedia, qvam superatorum laborum fructum et gaudia, persentiscant. Eōqve modo Schola Ingeniis esse Labyrinthus, pistrinum, carcer, totura, desinat; fieri vero ludus, palatium, convivium, paradsus, incipiat.

[note: Fundata super exctiordinis leges] 32. Cujusmodi Scholarum amoenitas ab unico (circa omnia qvae hīc fieri necesse est) Ordine speranda venit. Solus qvippe ORDO RERUM ANIMA EST. Per hunc nascitur, vivit, viget, qvicqvid nascitur, vivit, viget: hōc stante stant Res, nutante nutant, collapsō labuntur, et in chaos redeunt; rursurnqve Ordine restiturō sibi resutuuntur.

[note: Per qvam schola fiat simillima Horologio automato;] 33. Constitutio igitur Scholae Pansophicae in eo erit, ut hīc Omnia sint qvam ordinatissima, Rerum et Personarum, Locorum et Temporum, Librorum et Operarum, Cessationum deniqve, respectu. Ad indendam huic Sapientiae DEI (cum filiolis hominum) ludo, exactssimi HOROLOGII faciem: ribi nihil qvod ad spontaneum motum desideratur deest; nihil etiam (ne minima rotula, columella, denticulus) sine usu est: omnia vero sic disposita, ut appensis tantum, aut intensis, ponderibus, omnia ceu viva moveantur, regularissimōque suō motu ipsius Coeli, Mundo temporis fluxum dimetientis, imaginem referant.

[note: Et arti Typographicae, eruditionem Ingeniis celeriter et eleganter imprimenti.] 34. Addo, ut Ingeniorum haec officina Officinae Typographicae simillima fiat: ubi (propter merum et mirum operarum ordinem) tantā celeritate, elegantiā, orthographiaeqve certitudine ac nitore, a ludibundis propemodum aliqvota dolescentibus Libri multiplicantur, ut res parum a miraculo absit. Prorsus enim supra fidem esset, nisi omnino ita fieri jam constaret. Eādem inqvam facilitate, celeritate, elegantiā et certitudine, ut multiplicetur in Scholis Eruditio; Sensibusqve et Mentibus imprimatar Sapientia. Nempe qvomodo in Typographeo nullus Liber simul exscribi potest unō die: qvotidie tamen vel unā exscriptā schedā, temporis certi decursu centena et? millena prodibunt, per omnia completi elegante sqve Libri, reconditae ibi sapientiae qvaqvaversum dimittendae vehicula paratissima.

[note: Ordo plenus in Schola plena necessarius septuplex.] 35. Ad liberandum igitur ab omni confusione Scholam Sapientiae, redigere accuratum in ordinem tentabimus cum DEO omnia. Nempe

I. Res docendas et discendas.

II. Personas docentes et docendas.

III. Instrumenta doctrinarum, libros et alia.

IV. Loca publicis Exercitiis assignanda.

V. Tempora Exercitiis destinanda.

VI. Operas ipsas.

VII. Cessationes deniqve et Ferias.

I. Rerum ORDO.

[note: Ordinis rerum summae regulae tres.] 36. In eo summatim est, ut doceantur et discantur, proponantur et agantur, semper I Priora prius, II Potiora potius, III Correlata simul.

37. Priora sunt [note: Ut priora prius] Sensualia Intellectualibus, et utraque ista revelatis. [note: Potiora potius] Integra partibus. [note: Parallela parallele.] Simplicia compositis.

38. Potiora vero sunt, DEVS prae Homine; HOMO prae aliis rebus; Anima prae Corpore. Et sic Spiritualia prae corporalibus, Coelestia prae terrenis, AEterna prae temporariis. Per conseqvens: Pietas prae Morum civilitate; Mores prae Scientia etc.

39. Parallela sunt (seu correlata) Res, Conceptus rei, et Sermo: qvia Rerum in mente imagines sunt Notiones, Notionum vero imagines sunt Verba Unde necessario seqvitur, Ingeniis esse offerendas Res, qvarum intuitione concipi: nt imagines rerum; perceptasqve mox discant nominare. Semperqve jungenda esse tria illa, 1 Res, 2 Mentem, 3 Lingvm: sed ita ut Rerum exhibitio praecedat; tum de recta ejus Perceptione fiat informatio; demum accedat Nomenclatura. Omitti aliqvid horum, dabit hiatum; inverti, salebras.

[note: Priora sunt, (1) sensualia intellectualibus, et haec revelatis.] 40. Sensualia sunt priora Intellectualibus: qvia nihil est in Intellectu, qvod non prius fuerit in Sensu. Revelata vero aliunde (qvum complementum sint Cognitionis nostrae in iis, ad qvae nec Sensu nec Ratione pertingimus: lubentius alioqvi omnia cognoscimus per nos ipsos, si datur) non alibi nativam inveniunt sedem, qvam post illa. Altera ratio, cur in Sapientiae Schola primum tradi debeant Sensualia, dehinc Intellectualia, tandem qvae a Revelatione divina veniendo Fidem et Obedientiam (captivatis Sensibuscum Ratione) reqvirunt, haec est: qvia Res optime sic cognoscuntur qvomodo fiunt, et se invicem conseqcuntur. Primum autem DEUS produxit Mundum Operibus plenum, qvae lustramus Sensibus: deinde Hominem Ratione plenum, qvi seipsum non capere potest prius, qvam se Rerum imaginibus oppletum videt: tunc enim demum se Mundum minutum, Omnisciiqve DEI simulachrum, agnoscit, et Rerum abstractas species varie inter invicem conferendo, dividendo, rursumqve componendo, rationis lumen et delicias sibi multiplicat. Tandem DEUS Homini creato, et ad contemplandum Mundum introducto, Vocis suae alloqviō Regulas

page 19/20, image: s015

qvasdam superaddidit: de Creaturarum legitimo usu, debitoqve sibi Creatori obseqvio, ipsum edocens. Hic igitur Ordo si [note: NB.] non permittatur inverti, sed Schola nostra primum accurate discipulos occupet Sensualibus, dehinc Intellectualibus, tandem Revelatis, ingentis Lucis poni fundamentum solidum nemo dubitet.

[note: (2) Integra partibus (Generaqve speciebus.)] 41. Integra priora sunt partibus, qvia ma jora: (omne enim Totum majus est suā parte:) priusqve incurrunt sensum, et feriunt magis. (Nempe rem magnam vides eminus etiam; parvas nonnisi propius accedens, et aliam post aliam lustrans. Tum vero Integrum Unum est, Partes multae: facilius autem prehendas unum et citius, qvam multa. Eadem ratio est Generis ac speciei: Facilius puer discit nosse Arborem, qvam Arborum recensere species. Ergo integra rerum, et Genera, semper doceantur et discantur prius; Partes, et Species, post: ut particularissimarum et specialissimarum rerum cognitio ultimus sit humanae sapientiae gradus. Qvod exemplō Salomonis patet, qvi de omnibus, maximis et minimis, dissertare tum potuit, cum sapientissimus esset, 1 Reg. 4. 33.

[note: (3) Simplicia Compositis.] 42. Simpliciora item priora sunt compositis, faciliusqve discuntur. Ex. gr. Facilius puer addiscit scribere et pronuntiare Numerorum cifras decem, qvam variantes in infinitum numerorum complicationes. Et Literarum elementa viginti et aliqvot, qvam compositas inde variarum Lingvarum millies millenas voces. Cum igitur per Universa Lingvarum, Scientiarum, Artium, prudentiarum, ipsius deniqve Pietatis studia, interveniant qvaedam Simplicia, ex qvorum compositione, et varia dispositione, varia surgunt: (unde et istorum principia, seu elementa dicuntur): si illa principia ubiqve praemittantur rite, mire lucidam, facilem, svavemqve facient docendi et discendi Methodum.

[note: Potioga potius agi, faciet sanctam Methodum.] 43. Sapientem vero Sanctam Methodum faciet aurea illa lex, ut Potiora semper agantur potius. DEUS scilicet a qvo sunt omnia, et per qvem sunt omnia, et in qvem tendunt et desinunt omnia, ut potissimum habeat in studiis Pansophicis locum: ut hunc ubiqve prae oculis habere, cogitare, amare, timere, cultuqve intimō proseqvi, et tanqvam summum nostrum bonum anhelare, doceamus et discamus omnes. Dehinc Viam ad illum, beatamqve aeternitatem, qvaerere, inventaeqve insistere (ne usqvam periculose deviemus cavendo) gaudeamus. Demum ea qvae praesentis vitae sunt, hīc terminanda, hīc a tergo relinqvenda, prudenter agere consvescamus. Beata Schola, qvae bona fervide, meliora fervidius, optima fervidissime disci et agi docebit.

[note: Parallela vero simul tradi, compendiosam.] 44. Compendiosam denique methodum faciet illa Parallelorum junctura: nempe ut Literas legere et scribere, Res vero ipsas scire et nominale, eoqve Sapere, Agere, Loqvi recte, simul doceantur: in omnibus illis juxta gradus semper eos elevando.

II. personarum ORDO.

[note: Ordo Classium] 45. Personarum in Schola Ordo erit, ut Discentium coetus in certas Tribus, seu Curias, secundum aetatis et profectuum gradus, dispescatur: qvas Tribus receptō Scholis nomine CLASSES appellabimus. Est enim Classis (hōc locō) nihil aliud, qvam Discipulorum qvos iidem in studiis profectus conjungunt, in unum collectio: ut eādem circa eadem diligentiā occupati, ad eandem metam facilius promoveri qveant simul omnes.

[note: Claffes scholae Pansophicae septem.] 46. Talium Classium nos (praemissā Scholā Vernaculā, literaturae primae) pro exhaurienda tota scibilium multitudine constituimus septem. Tres primas et imas, pro excitandis potissimum Sensibus: totidem pro depurando Rerum Intellectu; postremum pro elevandis Mentibus, vi revelatae lucis, ad DEVM usque. Et qvia nobis accuratissima Scibilium ( [gap: Greek word(s)]) divisio ENS Reale, Mentale, Verbale, ostendit: occupamus pueritiam primam potissimum circa Ens Verbale, li. e. circa Lingvae sensualem analysin, Rerum cognitionem superficialem secum trahentem, Classi ternā. Qvartae damus Ens Reale: qvod Philosophia, Syntagmate accuratō Rerum omnium rationes recludente, explicabit. Qvinta Intellectūs humani recessus permeando, Entia mentalia speculabitur. Sexta omnium istorum ad Vitam praesentem, per omnia rationaliter instituendam, tradet usum. Septima deniqve Vitae futurae viam, eique hīc jam insistentium beatitudinem, plenius ostendet.

[note: Qvibus nominibus distingvendae.] 47. Septem has Scholae Pansophicae Classes nominibus distingvendo suis,

appellabimus Classem. I Vestibularem

appellabimus Classem. II Ianualem

appellabimus Classem. III Atrialem

appellabimus Classem. IV Philosophicam

appellabimus Classem. V Logicam

appellabimus Classem. VI Politicam

appellabimus Classem. VII Theologicam, seu Theosophicam.

[note: Et cur ita] 48. Quā ratione Alstedii qvoqve videbimur obsecundāsse consilio, qvi tres Grammaticae Classes constitui, totidem Humanitatis, svadet. Erit enim hīc primo Grammatica triplex, ad explicandum Lingvae (1) Fundamenta (2) Corpus, (3) Ornamenta. Seqvetur (1) Humanae mentis in Res omnes directe obversae capacitas (2) et in seipsam restexae, seipsam intra cancellos suos continendi solertia (3) tum Societates humanas

page 21/22, image: s016

colendi industria. Septimam nos addimus, Divini studii: ut ne filios tantum feculi hujus formemus, sed Coeli etiam haeredes.

III. Instrumentorum doctrinae, LIBRORUM, ORDO.

49. In eo erit. [note: Septiclassis schola habeat Libros classicos septem.] Ut septiclassis haec Schola septem habeat Libros: per qvos tota sapienter discendorum et sciendorum multitudo (Vide supra § 4. 6. 7. 8. 9.) ita diducta sit, ut nihil alibi qvaerendum restet, omnia Necessaria hīc reperiantur. Idqve eō fine, ut qvisqvis Scholae hujus classes omnes legitime pertranisiisset, libellosqve iis assignatos exhausisset, universaliter doctus evadere, nihilqve in necessariis noxie ignorare, possit. [note: Et qvisqve horum contineat Classis suae pensum totum.] Quisqve item iste Liber ut totum Classi suae assignatum contineat pensum: ut qvisqve Discipulorum Omnia sua secum portare, aliis non distractum iri, securus, tanto libentius exhauriendo suo illi oceanulo navet operam. [note: Et scripti sint omnes methodō fluisā] Omnes vero et singuli isti Libri, ita sint comparati, ut in iis non tanqvam in Labyrinthis oberrare, sed tanqvam in amoeno Hortulo deliciari, docenti simul et discentibus, liceat.

IV. LOCI ORDO.

[note: 1 Qvot Classes tot Auditoria.] 50. Loci respectu Ordo erit: primum, ut qvot Classes, tot constituantur Auditoria distincta: alias nec docentes nec discentes agere sua libere poterunt, conspectu et vocibus alia agentium impediti. Ut ergo omnes eidem operi intenti totā mente HOC AGANT, a diversorum objectorum strepitu liberandi sunt, Classesqve ab invicem secludendae.

[note: 2. Qvot Discipulorum Decuriae tot sub sellia.] 51. Secando, in eodem etiam Auditorio distinctione opus est, in majore praesertim discipulorum turba. Nempe dividendi sunt secundum decurias; et cuivis Decuriae suus assignandus locus; praeficiendusqve decurionis nomine Inspector, seu Moderator, aut Paedagogus: sive caeteris aetate, aut ingeniō, vel diligentiā, insignior; sive relictus ex iis, qvi Classem hanc jam transierunt, eōque agendorum hīc jam periti sunt, ut communem Classis Magistrum juvare [note: [Decurionis officia.] qveat tanto expeditius. Cujus officium erit (1) Ut omnes sui tempestive adsint, et loca sua occupent, videre. (2) Ut qvisqve qvod agendum est agat, attendere. (3) Si qvem debiliorem, aut tardiorem, caeteris paria facere neqveuntem videt, eum juvare, aut Praeceptori indicare. Verbō, Decuriae suae tanqvam commisso, gregi invigilare, diligentiae et virtutum exemplō praeire, in omnibusqve reliqvis fidum Praeceptoris suō vicarium, et gnavum aliorum Decurionum aemulum, agere Id si qvis non egerit strenue, a Decurionatu removeatur: idqve publice, ut cautioni serviat caeteris.

[note: 3. magister in conspectu semper Omnium.] 53. Tandem Loci respectu observandum est, ut Magister ipse stationem habeat commodam, unde videre Omnes, et videri ab Omnibus, semper possit. Nolumus enim enim aut in angulo esse, aut latere in turba, aut obambulando solum jam huic jam illi accedere; alicui sic, vel aliqvibus, non omninibus, aliqvid dictantem aut commonstrantem: sed tanqvam Solem sui Orbis stare in sublimi, unde omnibus simul et semel eosdem doctrinarum radios obvertens, illuminare qveat omnes pariter. Cathedram ergo habebit subselliis altiorem, et fenestris luminiqve obversam sic, ut si qvid per Tabulam (autopsiae causā) pinget, videri ab omnibus clare ac distincte possit.

V. TEMPORIS ORDO.

[note: Temporis dispensatio sapiens qvā in re consistat.] 54. Temporis dispensatio sapiens, si usqvam necessatria est, tum vel maxime ubi sapientiae colligendae datur Opera: ne qva ejus pars inutiliter effluat, ingeniaqve sterilescere faciat: aut rursum, ne spatia divinitus satis liberaliter concessa, sed parcitate nostra nimis in arctum coacta, ingeniis vim inferant. Temporis itaqve in Schola Pansophica talis esto dispensatio, ut Anni, Menses, Dies, Horaeqvae singulae, sua certa pensa habeant, absolvenda intra terminum suum necessario. Id autem qvomodo?

[note: Discendorum pensa mediocribus accommodanda ingeniis.] 55. Assignatum cuivis Classi pensum annuum ita sit mediocribus attemperatum Ingeniis, ut illis intra annum commode absolvi, celeriora vero et tardiora ingenia ad eandem mensuram reduci qveant. Qvod bonō usu fiet: qvia praecocia ne ante tempus effoeta fiant, sufflaminanda; hebetiora autem ut tandem etiam sufficiant, exemplis et societate excitanda, promovenda, juvandaqve, sunt.

[note: Classes semel annō inchoandae] 56. Unde seqvetur, congruum fore Ordini bono, ut omnes Classes semel annō studia sua inchoent et claudant: nempe aut vere, aut, si commodius videatur, autumnō. Eōqve extra terminum hunc nemo in Scholam (ordinarie) recipiatur: ut institutio omnium simul procedere, ejusdemqve studii cursus cum anni decursu omnibus ejusdem Classis Discipulis absolvi possit. Nempe sicut in Typographeo: ubi qvotqvot Libri exemplaria typis describenda sunt, tot prelo subjiciuntur mox ab initio: neqve post addi, aut demi, qvicqvam potest sine jactura. Hoc si observabitur, posset tota qvaevis Classis ad seqventem promoveri qvotannis: conspicuō semper, qvantō numerō se multiplicet Eruditio, documentō.


page 23/24, image: s017

57. Qvod menstrua, bimestria, trimestria etc. pensa attinet, specialius de illis postea: nunc de divinis dicendum est hoc unum generaliter, Nullā die pluribus qvam sex horis occupandam esse juventutem, iisqve omnibus publice: privatim illis nihil imponatur agendum (praesertim inferioribus) nisi qvod ad recreationem aut parentum ministeria spectat. (Si qvis cogitet, Discipulos extra Scholam non occupari, nimiae liberalitatis fore: Respond. 1 Scholam dici Officinam literariam: hīc ergo qvod ad literarium profectum facit agendum est, non extra. 2 Manda ut vis, ut hoc vel illud extra Scholam agant, non agent tamen (ut aetatis hujus mores sunt) nisi perfunctorie, negligenter, vitiose: praestat autem non agere, qvam vitiose agere, 3 Tempora studiosorum ita partimur, ut octo cedant labori, totidem nocturnae qvieti, totidem vitae negotiis et recreationibus. Patiamur qvaeso, illis non deesse, ubi suō arbitriō agant (ad id a natura facti) obseqventiores eos rursum habituri, in iis qvae nostrō agi debent arbitriō.)

58. Horas tamen illas sex studiis qvotidie destinatas, nolumus etiam esse continuas, sed interpositis respirationibus relaxatas. Exerceriqve matutinis horis potissimum Ingenium, Iudicium, Memoriam; pomeridianis, Manum, Vocem, Stylum, Gestus.

VI. OPERARUM ORDO.

[note: Studia dividuntur in I. primaria] 59. Operarum seqvitur Ordo; cujus eo redibit summa, ut cujusqve Classis studia sine, Primaria, Secundaria, Tertiaria. Primaria, qvae Sapientiae Eloqventiae, Honestatisque et Pieratis essentiam, nucleum, medullam continent: ut sunt Lingvarum, Philosophiae, Theologiaeqve studia, Secundaria, [note: II. secundaria.] qvae primariis illis duntaxat auxiliantur, nec tam faciunt ad esse, qvam ad bene esse: ut est Historicum studium, non, circa contemplandas res universales, statas, fixasqve, sed circa colligendos particulares casus, occupatum, et alia qvaedam [note: III. tertiaria] (de qvibus § 70.) Tertiarium studium voco curam rerum, qvae ad sapientiam, eloqventiam, mores, pietatem per se nihil conferunt, ad conservandum tamen valetudinis, vigorem, et mentis alacritatem, multum: ut sunt varcae Recreationes,etiam ludicrae. Cum vero nihil horum abesse a Schola Pansophica oporteat, reducenda sunt in ordinem omnia, ut se mutuo on impediant, sed juvent.

[note: Primaria exercitatio cirea.] 60. Primaria studia stractari necesse est primarie (1) per omnes Classes (2) Gradatim (3) Methodō eādem. Dum per Omnes Classes dico, hoc volo: ut simper et ubiqve hīc [note: I. sensus] poliantur Discipulis, primo SENSVS, ad res semper distinctius observandum. Deinde [note: II. Intellectum.] INTELLECTVS, ad res magis magisqve penetrandum. Tertio MEMORIA, [note: III. memoriam.] ad plus plusqve capiendum. [note: IV. Lingvam.] Qvarto LINGVA, ad percepta melius semper proloqvendum. Qvinto MANVS, [note: V. manum.] ad qvicqvid opus est indies artificiosius operandum. [note: VI. Aninum.] Sexto ANIMVS, ad honesta melius audendum, et agendum. Septimo [note: VII. Cor.] COR, ad sancta ferventius adamandum et anhelandum.

[note: Omnia simul exercendal ubiqve, sed gradatim] 61. Omnia haec GRADATIM, dico: nempe ut omnia illa qvorum Classis prima posuit fundamenta, in Classibus seqventibus ampliora capiant incrementa. Ad eum modum qvō se plantata feliciter Arbuscula quotannis dispandit latius: ramis, qvos primum nacta fuit, semper iisdem servatis, in majorem tantum amplitudinem explicatis.

Qvorum graduum in qvovis studio cum tres sint distinctissimi, Principium, Profectus, et Perfectio, recte per hos ire, erit irede virtute in virtutem. Ostendam vero gradus hos in septem illis Primariorum studiorum objectis.

[note: I. sensuationum gradatio] 62. SENSVVM, et sensatiomum, primusgradus in Infantibus cernitur: qvorum Oculi luminibus, Aures sonis, Lingva saporibus, etc. obvertere se incipiunt. Secundus in adultis, arte non adjutis: qvi exercitatione: multā, multa et acute vident, audiunt, etc. Tertius in illis, qvi lucis et colorum, et radiationis, et visionis, et perspiciliorum etc. sicut et eorum qvae in aliorum sensuum structura concurrunt, modum et causas, differentiasqve, nōrunt, eōqve Sensuum acrimoniā ad qvasvis deprehendendans subtilitates uti sciunt.

[note: II. Intellectionis gradation.] 63. INTELLECTUS rerum, itidem sunt gradus tres. Primus, cum aliqvid cognoscitur historice, per, [gap: Greek word(s)] qvod sit, secundus, cum congnoscitur scientifice per [gap: Greek word(s)] qvid sit, et cur ita. Tertius, cum res cognoscitur conseqventialiter, per, [gap: Greek word(s)], seu [gap: Greek word(s)] h. e. fundamenta rei tam rationabiliter perspectando, ut nova etiam ejusdem generis excogitare qveat. Exempli gratiā: Si qvis intelligit Compassi usum, eōqve uti potest, experientiā solā doctus: primum habet cognitionis gradum. Si qvis fundamenta etiam ita constructi Compassi intelligit, est in gradu secundo. Si deniqve eo usqve progressus est, ut novae formae Scioterica exeogitare valeat, in tertio.

[note: III. memoriae gradus.] 64. MEMORIAE gradus sunt, primus, rem generaliter tenere: secundus, majora et potiora recensere posse: tertius, per omnes minutias omnia recitare.

[note: IV. Lingvae gradus.] 65 LINGVARVM studii rationalis iidem sunt gradus, Balbuties, Loqvela, Facundia.

page 25/26, image: s018

In primo discuntur Sermonis fundamenta, Voces sigillatim intelligendae, pronuntiandae, flectenche: praesertim breviores, primitiv et simplices. In secundo discitur qvomodo Voces combinentur in Phrases, et construantur in Sententias ac Periodos. In tertio demum qvomodo ex omnibus istis Orationis flumen svaviter potenterqve fluat.

[note: V Manuum exercendarum gradus] 66. MANUS item exercetur ad motum, et actiones qvasvis, primum ita ut se in potestate habere, et ad rationis nutum flectere, incipiat. Dehinc, ut producat Opus suum sine evidentibus mendis. Tandem ut ornate qvoqve ac celeriter.

[note: VI Morum scicutiae gradus] 67. In MORUM studio idem observari potest. Primum ut caveantur crassi Grobianismi: dehinc subtiliores: tandem omnia in actionibus, et gestibus, et verbis, ad decorum et svavitatem usqve composita sint.

[note: VIII Pietatis gradus] 68. Nec alia est CORDIS, seu Animae, ad intimam Pietatem, nisi talis gradata formatio. Gradus vero hīc primus est, Theoria: h. e. omnium eorum qvae DEUS revelavit, mandavit, promisit, vera et plena cognitio. (Scire enim haec tantum, etiamsi per omnes Angelicas subtilitates, nihil adhuc est nisi limen Pietatis.) Secundus gradus est Praxis: h. e. Fidei, Charitaris, Spei, ipsō vivō actu exercitatio perpetua. De qva ita Scriptura: Intellectus bonus est omnibus facientibus ista (seu, ut Hebraica habet veritas, Prosperatio bona omnibus facientibus ista, Psal. 111. 10,) Ultimus gradus est Perfectio Fidei, Charitatis, Spei, ad sectiritatem usqve; qvam Apostoli [gap: Greek word(s)] (Coloss. 2. 2. Hebr. 6. 11. etc.) Et Fidem omnia vincentem (1 Joh. 5. 4.) et Charitatem DEI diffusam in cordibus nostris per Spiritum S. (Rom. 5. 5.) foras ejicientem metum (1 Joh. 4. 18.) et anchoram spei tutam ac sirmam, ingredientem usqve ad interiora Velaminis, ubi praecursor noster est (hoc est in Coelum, Hebr. 6. 19. 20.) et Pacem DEI exsuperantem omnem sensum (Phil. 4. 7.) etc. appellarunt. Haec enim talis plerophoria demum facit, ut qvaecunqve Deus revelavit absqve haesitantia credendo, qvaecunqve mandavit ardenter exseqvendo, qvaecunqve promisit in spe contra spem exspectando, DEUM in nobis, et nos in DEO, habitare sentiamus, eōqve vitam coelestem jam sub Coelo agere, h. e. in mediis etiam aerumnis aeternae svavitatis sensu perfundi) incipiamus.

69. Dixi etiam (§ 60.) Omnia haec primaria studia esse Methodō eādem tradenda: per parallelismum nempe perpetuum, Rerum, Conceptuum, Verborum. 2. per Scientiam, Intelligentiam, Usum. 3. per Exempla, praecepta, praxin. Praxin autem per autopsiam, autolexiam, autopraxiam. Ut videlicet Res cognoscenda, aut facienda, aut eloqvenda, primum egregie praemonstretur: mox (si opus) explicetur, ut nemo non intelligere possit: tandem imitatione (sive rei explicatipnem iterando, sive memoriae mandando, sive manu exprimendo) tentetur tam. diu, et tam accurate, donec exemplar qvam proxime exprimi pateat. Quā solā ratione obtineri poterit, ut nulla dies abeat, qvin linea ducta supersit: imo nulla hora, in qva nova scientiae accessio non fiat evidenter.

[note: Secundarium studium duplex] 70. Haec de primariis studiis. Secundarium esse dixi, qvod istis adminiculatur. (1) Historicum studium. (2) Ingeniorum Exercitia ad placitum instituta. (3) Extraordinaria qvaedam, extraordinarie qvibusdam permittenda pensa: (de qvibus §. 83.)

[note: I. Hostioricum] 71. Qvia enim Historicum studium Sensus valde oblectat, phantasiam excitat, Eruditionem ornat, Lingvam locupletat, Judicium de rebus acuit, Prudentiamqve tacite fotmat etc. comitem esse primariis studii s volumus perpetuum, per omnes Classes. Sed et ipsum ita gradatum, ut primariis Classium penlis respondeat. Exempli gratia: Clasii tertiae (nec enim prius inchoari potest, aut opus est, cum tironibus ipsa Rerum Nomenclatura pro historia sit) assignari poterit Fasiculus historiarum ad vitam qvotidianam spetantium, Moralium nempe, ad ingenerandum Boni amorem, et Mali odium, accomodatarum. Classi qvartae, Philosophicae, non male conveniet Historia Naturalium, rariora et admirabiliora in Operibus DEI recensens. Qvintae, Logicae, qvadrabit Historia Mechanica, Ingenii humani delicias, qvaesita et inventa, qvaerendaqve et invenienda) explicans. Politicae Classi pulchre serviet Historia Ritualis, varias Gentium variarum circa varia consvetudines enarrans. Supremae deniqve Classi jucundus comes erit Historia Vniver salis, seculorum cursum, et in his prudentiae et stultitiae humanae (rum inter se, tum cum divina Providentia) varias luctas, mirabilesqve casus etc. retexens.

[note: II Exercitio rum variorum.] 72. Et q via VSVS solus facit artifices: nobis autem homines omnium gnaros, et. in omnibus vexsatiles, eoqve ad omnia idoneos, efficere animus est: praxi discentium. fervere capimus Classes omnes EXERCITIIS nimirum perpetuis, Lectionum et Scriptionum, Repetitionum et Concertationum, Versionum et Reversionum, Disputationum et Declamationum etc. Dividemus proinde Exercitia ejusmodi in Exercitia (1) Sensuum (2) Intellectus (3) Memoria (4) Historiae (5) Styli

page 27/28, image: s019

(6) Lingvae (7) Vocis (d) Morum (9) Pietatis dennique.

[note: Nempe (1) Sensuum] 73. Sensuum exercitia necessaria sunt ante omnia, nusqvam et nunqvam intermittenda: qvia Sensus Animo ad scientiam duces sunt. Efficiendum igitur, ut qvicqvid nostros scire volumus, sensibus objiciamus: ut ipsa praesentia Objecta feriant, moveant, trahantqve Sensum; Sensus autem Intellectum: eōqve discitpulis non Nos loqvamur, sed Res ipsae. Qvaliter nobiscum DEUS in hac mundi Schola agit; ubi totum Naturae theatrum picturis, statuis, et imaginibus replevit: iisqve visbilibus, tangibilibus, gustabilibus, sonoris, odoris, per qvas nos tacite, sed potenter, erudit: praeceptis Verbō suō additis paucissimis. Sic igitur in Schola qvoqve [note: Tota Schola pictura sit:] nostra comparandum est, ut qvicqvid: de Rebus ipsis sciri opus est, per Res ipsas doccatur. h. e. Res ipsae videndae, tangendea, audiendae, odorandae, etc. sistantur, qvantum potest: sive per se, sive per vicaria simulachra. Cujus Sensualium Exercitii Pars erit, ut omnia Auditoria per omnes parietes, intus et extra, plena sint Picturarum, Scripturarum Gnomarum, Emblematum etc. de qvo particularius postea.

[note: Omnesqve Scholastici Libelli.]] 74. Possent tamen et Libri picturis id genus repleri: qvia sic semel impensis hanc in rem factis, serviretur omnibus simul Scholis, non illi duntaxat ita picruratae soli. Essetqve res durabilior. Et doceri sic Discipuli possent non tantum in Auditoriis illis publicis, sed ubivis. Sicubi tamen fieri potest, fiat utrumqve: ut tum Parietes tum Libri omnimodarum rerum (qvas Juventutem alte inbibere volumus) objiciant Imagines: ut qvoqvo se vertant oculi, objectis feriantur. Valeat hīc etiam: Praeseat abundare qvam deficere.

[note: (2) Exercitia Intellectūs.] 75. Intellectūs exercitia ordinarie qvidem erunt perpetua, lectionibus singulis, Methodō nostrati traditis: ubi cujusvis pensi praemonstrati, praeceptionibusqve illustrati (mox a discipulis reposcetur, an, et qvomodo perceperint) ratio: qvia dum ubiqve hīc formamus Homines, non psiittacos, per clarum Intellectūs lumen ducendi sunt ubiqve. Institui tamen Repetitiones bonum erit sub finem etiam cujusqve hebdomadis, et ante. denuntiatas ferias ordinarias qvasqve (de qvibus paulo post) Praeceptoris arbitriō. Qvi omnium eā hebdomade, mense, trimestri etc. actorum examen instituat: laude mactans diligentes, certos, ac promptos, ignominiā caeteros.

[note: (3) Memotiae] 76. Exercitia Memoriae perpetua esse volumus, qvia verissime Qvintilianus: Tantum scimusi qvantum memoriā tenemus. Non tamen ut privatā maceratione qvidqvam ediscendum injungamus dise ipulis, Sed ut clare intellectortim sufficienti et jucundā repetitione ultro haerere faciamus omnia. An haercant autem sic percepta, exercitii genus constitui potest ejusimodi, ut Discipulis detur potestas seinvicem provocandi, uter promptius praeterita pensa reddere qveat. Qvod fieri poterit singulis Examinibus hebdomadariis, ut cuilibet inferiori qvemlibet superiorem, in facie totius Condiscipulorum gregis, ad Memoriae concertamen provocare liceat: brabeum Victori debitum, erit Loci praerogativa. Ita aemulatione mutuā (dum inferiores ascendere optabunt, superiores autem. dejici metuent) acuetur diligentia omnium; Memoriaqve, Sapientiae thesaurus, locupletabitur admodum.

[note: (4) Historiarum] 77. Historiarum exercitium inter memoriae exercitia referri poterit, in qvantum has qvoqve Discipuli a se invicem reposcere non intermittent: hīc tamen aliud qvid ordinare libet. Nempe ut hebdomadatim hora constituatur (vel Mercurii die ipsa meridiana, mox a prandio) qvā toti Scholae coetui praelegantut ordinariae Mercatorum Novellae ubi haberi possunt. Sin, ex Mercurio Gallo-Belgico qvid praeteritō semestri ubivis per Orbem Terrarum memorabiliter gestum sit, praelegitor, et explicator. Habebit ea res usum triplicem. 1 Ad Lingvae firmandum usum. 2 Adpraesentis avi historiam qvaltercunque cognoscendam: ut qvi Regum nunc vivant; cum qvibus Pacem colant, aut Bellum gerant, hi vel illi Populi; qvae comrnissa sint praelia, et qvō eventu; qvae obsessae vel expugnata; Urbes etc non ignorent. 3 Tandem Geographiam sic, et Regionum suum, aliud agendo addiscent? Praeceptore omnia his talium rudibus plenius explicante, qvam Author gesta breviter (locorum et personarum gnaris) narrat.

[note: (5) Styli.] 78. Styli Exercitia ordinaria qvotidiana qvoqve erunt, ultimā pomeridianā horā; ad obtinendum, ut Manus prompta esse Mentis interpres adsvescar. Extraordinarium tamen hīc etiam aliqvod institui qvid vetat? Ex. gr. Svadeatur Discipulis (a tertia incipiendo Classe) ut se Epistolis qvam saepissime scribendis (sive ad absentes cognatos et amicos, sive ad se invicem, duo qvidam certi, de argumento certo) exerceant. Attendantqve Decuriones, ut nemo suorum hoc extraordinarii exercitii genus intermittat. Praeceptor vero interdum (vel semel Mense, nempe circa singulas calendas) exqvirat, Qvot, et ad Qvos, et qvam Diligenter, epistolas qvisqve exaraverit mense isto? Tum jubeat praelegi, unam et alteram, hujus et illius, qvem ipse nominabit. Tandem faciat copiam, ut qvi se solitō diligentiorem, aut feliciorem fuisse, et prae illis jam auditis singularius

page 29/30, image: s020

aliqvid praestitisse, eōqve laudem reportare posse confidit, assurgat, illaqve sua relegat. Incredibile qvantum hoc exercitii genus et ingenio et stylo acuendis prosuturum sit.

[note: (6) Lingvae.] 79. Lingva sermonibus bene exercebitur, si colloqvia tantum Latina Latinae Scholae suerint. Placet tamen singulari qvodam institutō extemporaneoru~ qvoqve Sermonum promovere puritatem: qvod tale sit. Diligentia hīc custodem, qvem Signum emendationis vocant, constituimus libelluni e charta pura compactum, Prisciationaatix appellandum, ei qvi in Priscianum peccaverit disciplinae gratiā in manus dandum: eidem libello mox inscriptō, qvid contra Latinitatem peccārit. Ita crescet Erratorum Catalogus: qvem saepius revidendo, et ubi maxime labatur lingva recogitando non labi discent. Praesertim si poenae gradus constituantur: nempe ut primum peccantis mitior sit; in eundem denuo impingentis lapidem, gravior; gravissima, si qvis tertio idem peccaverit peccatum. Indicio enim id erit exiremae cujusdam supinitatis pluries ictum non resipiscere tamen. Talem Priscianomastigem coustitui utile erit, ut ab iterandis iisdem lapsibus cautiores reddantur: inprimis ad eluctandum facilius idiotismos (Hungarismos, Slavonismos, Germanismos) qvibus potissimum Latinitatem corrumpi constat. Ita Priscianomastix non tam erit admiflae culpae poena, qvam non admirtendae remedium. Qvia vix qvisqvam hunc ractus a revidendo temperare sibi poterit: ubi sua et aliena errata recognoscens cavere discet.

[note: (7) Vocis.] 80. Vocis exercitia erunt Musica, hymnos sacros decantando qvotidie, in Schola et extra Scholas. Qvā in re nemini parcendum, sive Nobilis sit qvis, sive ignobilis: adsvescant omnes (Davidis exemplō) cantare et psallere Domino, tam in congregationibus sanctorum, Ecclesiae aut Scholae, qvam privatim. Sed et figurali Musicae assignandae erunt horae certae, ut sic etiam harmoniae studium plenius in Schola harmonica vigeat. Posset et Instrumentorum Musicorum introduci usus, ornamento inprimis Nobilitati futurus.

[note: (8) Morum.] 81. Utqve institutionem nostram altius qvam ad efficiendum Literiones tendere omnes videant, Morum honestissime effingendorum singularis nobis esse debet cura. Omnium qvidem ad decus, et amabilem conversarionis svavitatem; Nobilium tamen insuper ad singularem RES AGENDI DEXTERITATEM, et generosam qvandam in verbis, gestibus, actionibusqve, gravitatem. Exercitia igitur instituenda qvoqve sunt, qvibus sibi adolescentes, cum prudenter, tum animose, res honestas agendi habitum comparent. Cujusmodi erunt. (1) Attentio Praeceptorum, ut qvicqvid Adolescentes agunt, animō praesenti agant, sine pusillanimitate, aut oculorum et vultūs dejectatione. (2) Commendatio crebra hujus vel llius Negotii; et Misstatio hinc inde, ad expediendum hoc et illud, referendumqve aptis verbis, et ordine congruō, qvid et qvoraodo actum sit (nb. Etiamsi aliqvando non sit necesse, aut Praeceptor commodius per se, aut alium qvempiam rem exseqvi possit: exercendae tament in Discipulis industriae causā, ut ad res qvasvis solerter agendas manuducantur, exercitia haec nullō modō intermittenda sunt: in illis minime, qvos evadere velis industriosos maxime. Ut enim scribendo scribere, pingendo pingere, cantando cantare etc. ita agendo agere, et negotia expediendo expedire, discimus. Hinc illud, Oraculi instar hōc locō habendum, FABRI CANDO FABRICAMUR. (3) Hoc etiam: ut Schola tota et qvaelibet ejus Classis, Reipublicae faciem repraesentet, habens suum Senatum et Senatūs praesidem, Consulem seu Judicem, vel Praetorem. Qvi certis diebus consessu habitō judicia exerceant, ad repraesentandum ea qvae in bene constitutis Rebus publicis fiunt. Hoc enim revera erit Juventutem Vitae praeparare, negotiis eos assvefaciendo.

[note: (9) Pietatis.] 82. Ptetatis exercitia erunt, si nunqvam aliter qvam cum fusis ad DEUM devotis suspiriis, aut etiam dictis precibus decantatisve hymnis, lectioneqve et meditatione piā divini Verbi praemissā, ad somnum ire, vel a somno se recipere, accumbere mensae vel surgere a mensa, inchoare studia vel finire studia, permittantur. Ut obsignari et resignari in nomine DEI videntes omnia, attendere consvescant primarium doctorem nos formantem et illuminantem, primariumqve bonorum qvorumvis largitorem, non hominem esse hunc vel illum, sed DEUM: cui soli obvertenda sit Anima; qvō obvertitur purius, eo illuminanda fulgidius; et qvō se submittit humilius, eo uberiorem exceptura gratiae defluxum.

[note: Extraordinaria pensaqvid?] 83. Resant e secuntdariis studiis Extraordinaria qvaedam pensa, certis personis commit tenda. Lectio scilicet Libellorum qvorundam cognitu dignorum, operosam tamen Interpretationem, eōque Praeceptoris praesentiam et directionem non tam reqvirentium. Ut sunt, Dialogi Sacri Castalionis: Erasmi Colloqvia, et de Moribus. Item, Colloqvia Vivis, et Introductio in Sapientiam. Textoris, Matmtii Senecae etc. Epistolae: Deinde Historiae Nepotis, Iustini, Curtii etc. Poetae item, et similes in qvacunqve materia Libri.


page 31/32, image: s021

[note: Et cur permittenda? 1] 84. Tales extraordinaria lestiones permittantur tribus de causis. 1 Qvia publicarum Lectionum pensa Ingeniss mediocribus attemperata sunt: ne ergo excitatiores interim sibi torpere videantur, diutius qvam pro agilitate suā in eadem materia retenti, evolare liceat, et pervolitare Authores a penso Classis suae non abludentes: et qvorum lectione praesentis studii cursus non turbetur, [note: 2.] firmetur magis. 2 Qvia ratione hāc caeterorum qvoque diligentia et studiorum amor, eō magis excitabitur, aemulatione nimirum: cum nemo (nisi forte abjectae indolis) [note: 3.] in postremis omnino esse volet. 3 Discent jam nunc, et Praeceptorum sub directione consvescent, rationabiliter in Attthorum lectione versari.

[note: Et qvomodo.] 85. Prudentiā tantum hīc opus erit, Primum Ne statim ab initio Classis, anteqvam cum ordinariis libris et lectionibus consverint, extraordinarie aliqvid permittatur, aut obtrudatur, ingeniis: sed post unum et alterum, tertiumve, exactum mensem. secundo, Ne permittantur diversi Authores legendi iisdem, sed eidem idem, diversis diversi, ne se confundant. Praeceptor proinde eos pro sua prudentia distribuat, qvibus putabit: moneatqve de Authoris indole ac stilo, et doceat modum utiliter legendi, et notabilia seligendi, inqve diaria referendi. Tandem semel hebdomade (extraordinariā qvoqve horā) convocabit eos, et qvantum qvisqve in Authore suo legerit, et observaverit, exqviret, excerptaqve relegi, aut memoriter recitari, jubebit. Id autem omnibus caeteris auscultantibus, ut si qvid pulchrum et notabile occurrat, caeteri qvoqve in diaria sua referre possint. Ita qvod qvisqve utile legerit, proderit omnibus, etiam tardioribus: qvi lectione illā extraordinariā non fatigati, succi tamen participes esse poterunt.

[note: Terti generis occupationes.] 86. Tertii generis studia seqvutuur, non tam ad interiorem Animi culturam, qvam externam corporis agiltatem, eōqve excitandum et fovendum Ingenii vigorem, facientia. Cujusmodi sunt Lusus varii, et Actiones scenicae.

[note: 1. Lusus varii.] 87. Per Lusus intelligimus, Corporis et Animi agitationes, Adolescentiae nullō modō prohibendas, reqvirendas potius et urgendas: dirigendas tamen prudentiā, ut sine noxa, et cum usu, instituantur. Hujusmodi sunt Corporis et Valetudinis exercitia, qvae mov fiunt: id est, vel Cursu, aut Saltu ad metam; Vel Luctā modestā; vel Pilae lusu; vel Globō et Conis; vel Myindā; et qvācunqve simili nihil inhonesti habente agitatione. Usitari qvoque bonum erit exspatiationem foras, ad ambulandum per aream, vel hortum: semper tamen sociata potius qvam solitaria, ut confabulando sese exerceant et recreent, animi causā. (2) Sedentarii Lusus per mitti etiam posunt: sed tales, in qvibus Ingenii exercendi occasio sit: ut Latrunculorum et similes. Chartarum pictarum et Aleae usu interdicendum est omninō: tum qvia sorte constant, et ingenia anxietate eventūs (ut qvaedam naturae sunt) angunt potius qvam relaxant; tum qvia infames, ob vulgares abusus.

[note: 2. Scenicae Actiones commendatur, pulchros ob osus] 88. Actiones Scenicas et theatrales, Comaedias praesertim, non ignoramus qvi: busdam a Scholis arceri: retineri tamen eas, et ubi nullae sunt introduci, svadent. bonae rationes. Primum enim per Actiones id genus qvasi publicas, in Spectatorum Theatro, exercitatur humanum ingenium ad alacritatem potentius qvam id ullis admonitionibus, aut etiam totā disciplinae vi, obtineri qveat. Unde sit, ut Res memorabiles qvaecunqve, facilius memoriae imprimantur ad vivum sic repraesentatae, qvam auditae tantum aut lectae: faciliusqve sic addiscantur multi Versus, et Sententiae, integrive Libri, qvam separarā maceratione longe pauciores. Deinde ad ulteriora qvoqve, alia ex aliis appetenda, insigne est Diseipulis calcar, qvando aut diligentiae laudem, aut negligentia ignominiam, in plurium conspectu reportandam sibi esse sciunt. Qvin et (tertio) publicum hoc Praeceptorum, circa sibi commissos diligentiae specimen, ipsis qvoqve Magistris ealcar addit, ut suos spectaculo produci su laudis inter esse credant, eōqve nihil de sedulitate remittant. Qvarto, Parentes id pariter oblectat, ac ne sumptuum poeniteat facit, si filios suos pukhre proficere, public eqve placere, conspiciant. Qvimo produnt se hāc ratione excellentiora ingenia, cogno. sciturqve promptius, tum ad qvod potissimum Studium qvisqve natus sit, tum qvinam pauperum prae caeteris promotione digni. Tandem (qvod maximum est, et vel solum commendationi Scenae sussicit) qvia Vita hominum (praesertim Ecclesiae, Politiae, Scholisqve destinatorum (qvales utiqve sunt qvos Schola erudiendos accipit) colloqvendo et agendo transmit tenda est, compendiose ac jucunde hōc modō, exemplis et amulatione, eō manuducitur Iuventus, ut varia rerum, observare, ad varia ex tempore respondere, Gestus decenter componere, Vultumqve, Manus, Corpus totum, pro re nata moderari, Vocem inflectere ac variare, verbō, Personam qvamcunqve honeste agere, et in his omnibus subrusticō sepositō pudore liberi esse, consvescant.

[note: Respondetur ad objecta.] 89. Nec obstat, qvod objiciunt qvidam, pobrosum apud antiqvos. fuisse Histrioniam [note: 1. De Hisstrionia probrosa.] facere. Primo enim non per omnia id verum est: cum constet Ciceronem tantum Virum, honorisqve tam ambitiosum,

page 33/34, image: s022

cum Roscio histrione amicitiam coluisse. Deinde, non professionem nos rerum ludicrarum, sed per ludicra haec ad seria (modō aetati huic accommodō) praeexercitationem, laudamus. Tandem, priscarum Comoediarum argumenta erant levia, nugatoria, impura, versusqve saepe spurci, immemorabiles. Ibi Lenones, Meretrices, Parasiti, Servi callidi, Adolescentes lascivi et prodigi, aliaqve id genus qvae ignorare praestat, nedum ut istorum inq vinamentorum personas agere deceat, honestum adolescentem. At nobis desumi possunt Historiae pulchrae et memorabiles (sacrae an profanae, vere gestae an fictae, nihil adeo refert) qvae post etiam suō tempore cognoscendae essent eruditis: hīc vero jucundā ad vivum repraesentatione non solum innotescunt penitus, sed et insuper agendi illa dexteritas et promptitudo, qvam Juvenibus undecunque comparandam optamus, acqvititur.

[note: 2. De personarum fictione.] 90. Non ignoramus qvibusdam pie religiosis ipsas faciei imponi solitas persovas, et vestium muliebrium indumenta videri abominationem: qvia id vetuisset DEVS (Deut. 22. 5.) Atibi DEUS scelerum velamenta et occasiones vetat: cujus criminis hīc umbra nulla. Tum vero evitari potest, Methodō nostrā, utrumqve: omissis historiis externis, agitatisqve per Scenam Classicis pensis nostris. Ludicra igitur haec Exercitamenta, tanqvam pulchra seriorum praeparamenta (et sine qvibus plenam Ingeniorum culturam frustra speremus) ita nobis retinenda erunt, ut qvōvis trimestri Actus Comici instituantur. De qvorum speciali ratione infra.

VII. CESSATIONUM et FERIARUM ORDO.

91. Hactenus (a § 59.) Operarum ordo: seqvuntur Cessationes. Si enim qvod caret alternā reqvie dur abile non est; nos autem exercere Ingenia sic, ut edurare qveant, volumus: profecto Laboribus remissiones, cessationumqve intervalla, interponi necesse est. Illas vero Cessationes cujusmodi? Horarias, Diunas Hebdomadarias, Anniversarias. Nempe ut post cujuslibet horae attentam Mentis operationem, semihorium respirationi detur: post prandium vero, ac coenam, hora minimum deambulationi et confabulationi. Et post exactum qvemlibet diem, qvieti et somno horae octo: nempe ab octava vespertina, ad qvartam matutinam. Et bis hebdomade, diebus Mercurii et Sabbati, totum pomeridia num tempus a publico vacet, privatis negotiis, aut recreationibus, impendendum. Et circa Anniversarias Christianorum solemnitates (Natalitiorum, Paschatos, Pentecostes) octiduum totum ante, octiduum post. Tandem Vindemiae causā Mensis unus integer.

92. Si cui in concedendis feriis nimium videamur liberales, is cogitet remanere tamen seriis studiorum laboribus integras 42 hebdomadas; in unaqvaqve autem hebdomade horas 30. Qyod qvia anno conficit horas 1260: nobis vero, ex legibus Methodi nostrae, nulla hora sine nova luculentaqve Eruditionis accessione abit: cogita qvantum Eruditionis et Sapientiae acervum colligi posse spem faciant, integri anni, qvantumqve totius septernii, spatia?

93. Appono omnium, per omnes Classes parallele decurrentiura operarum, synopticam Tabellam. Qvae qvantō simplicior est, tantō a confusione et tricis tutiora sperari poterunt hīc omnia.

Antemeridiano tempore.

I (Horā 6 ad 7) Hymni Scripturarum lectio et ruminatio, Precesqve.

III. (ab Hora 7½ ad 8½) Pensum Classis primarium, [gap: Greek word(s)] theoretice magis.

III. (ab Hora 9 ad 10) Idem, practice magis.

Pomertdianō.

I. (A prima ad secundam) Musica, vel aliud Mathematicum jucundum exercitium.

II. (a semitertia ad semiqvartam) Historia.

III. (a qvarta ad qvintam) Exercitium Stjli.

Delineationis generalis finis.


page 35/36, image: s023

SCHOLAE PANSOPHICAE Pars II. Septem ejus Classium descriptionem continens Specialem.

LUstremus jam Classes sigillatim! Et qvia supponimus, habituram qvamqve Auditorium proprium, recenseamus ordine,

I. Qvid Inscriptionis apponi velimus cujuslibet Portae superliminari, et cur?

II Qvibus parietes exornari Picturis?

III Qvaenam ordinanda, pro operarum introitu et clausulis, Exercitia Sacra?

IV. Qvos Classicos, pensum principale pertractantes, Libellos?

V. Qvae a prandio Mathematica exercitia?

VI. Qvid Historiae hīc aut illīc.

VII. Qvae Styli exercitia, et qvomodo, instituenda?

VIII. Qvid Accessorii studii ordinandum, et qvomodo?

IX. Qvinam Lusus et recreationes (singulari ratione his aut illis) concedendae videantur?

X. Qvas Repetitiones, Examina, Actionesqve scenicas, singulis Classibus institui conveniat.

I. Classis VESTIBULARIS.

[note: Inscriptio portae.] [gap: Greek word(s)]

Nemo illiteratus ingreditor.

RAtio inscriptionis est, ut pateat literarum rudes huc non admitti, sed legendi gnaros. Immisceri enim analphabetos remoroe foret, non Magistro solum hujus Classis, sed toti Coetui. Absol vant ergo Sapientiae tirunculi suam cum primis elementis luctam alibi, ut huc literari jam veniant.

[note: Picturae Auditorii.] II. Ut autem immissi huc qvoqvō se vertent Sensuum informationes habeant, perpingendi erunt Ommes qvatuor Auditoru parietes illis ipsis rebus, qvas hīc discere habent. Nempe

(1) Elegantissimis Latinarum Literarum characteribus (majusculis et minusculis, antiqvis et eursivis) unde Calligraphiam discant.

(2 et 3) Declinationum et Conjugationum Typis qvos inter Nomina declinandum, et Verba conjugandum, eōusqve tironibus intueri jus fasqve sit, donec ipsismet a programmate pendere pertaesis, reqve penitus intellectā, et usu firmatā, memoriter omnia recitare, qvam intuitione oculos fatigare, magis volupe sit.

(4) Sententiolis perbrevibus, Regulas Vitae summas continentibus, sub Classis finem memoriae infigendis.

[note: Sacra.] III. Exercitiis sacris assignabuntur Capita Catechetica, cum breviculis aliqvot hymnis et precatiunculis.

[note: Classicus Liber.] IV. Primarius Liber VESTIBULI nomine insignitur: Cardines Rerum, ex qvibus Universum constat; et Radices Vocum, ex qvibus Ling va surgit; eōqve Bases Intellectūs nostri primas et imas, continens: cum adjuncta puerili Ethica.

[note: Exercitium Mathematicum:] V. Mathematicum qvoqve jam hīc assignandum erit pensum: ut pateat non jocosum fuisse, qvod Plato Scholae suae. valvis praefigi curavit, [gap: Greek word(s)] Sapiens enim antiqvitatis institutum fuit, ut imbuenda Sapientiae studiis Juventus a Numeronim et Mensurarum scientia ordiri, eāqve praeexercirari, necesse haberet: qvaudoqvidem qvemadmodum Mundus, et omnia harmonica,

page 37/38, image: s024

ad Numeros, Mensuras, Pondera, constructa sunt, et construuntur: ita Mens nostra a Numerorum, Mensurarum, Ponderumqve contemplatione ad Res ipsas rationabilius spectandum tum lumen tum acumen accipit. Unde Scientiis circa rerum Qvantitatem occupatis [gap: Greek word(s)] (Disciplinarum) nomen inditum est: reverāqve Mathematum ignaro multa rerum mysteria clausa sunt. Ergo nos ad Universalis sapientiae Scholam admittendos nostros, merito etiam prius adhoc Divinae Sapientiae Vestibulum sistimus: ut simul cum Literis Numeros qvoqve scribere; pronuntiare, intelligere, discant. Qvod vel eō respectu necessarium jam erit, ut contentos Vestibulari libello numeros intelligere, allegataqve promte inqvirere, valeant. Hoc illis erit Arithmetices rudimentum. Ex Geometria nihil eis, praeter Puncti et Lineae formaturas, damus. Ex Musica vero Vocum et Clavium scalam, cum solmisandi qvaliqvali usu. (Turpe enim est Musarum cultores Musices ignaros esse: unde olim Themistocles, cum recusasset Lyram, habitus est indoctior.)

[note: Historicum:] VI. Historicus Liber nullus hīc est, praeter Vestibularem Textum. Ex hoc illis, occasione cujuscunqve Vocabuli, narrari potest aliqvid vernacule, ad titillandum aures et phantasiam, eōqve animos praeparandum ad Historiarum amorem.

[note: Styli.] VII. Styli exercitium item non aliud erit, qvam Vocabulorum descriptio, Versio et reversio, Declinatioqve et Conjugatio: jam e libris (aut pariete) jam memoriter. Sub finem tamen Classis etiam Vocum in Phrases copulatio.

[note: Accessorium nihil.] VIII. Neqve aliqvid accessorii studii ordinamus: praeterqvam Colligraphiae, et picturae, ut hanc privatā diligentiā excolant accuratius.

[note: Lusus.] IX. Lusus permittantur, qvalibus per aetatem, et Gentis consvetudinem, idonei sunt.

[note: Actio scenica.] X. Actio scenica erit Examen publicum, inter ipsos Discipulos reciproce sic agitandum, ut qvem sibi qvisqve colluctatorem elegerit, eum qvaestionibus urgeat: primō trimestri exactō, ex Capite I. Vestibuli; secundo e II et III; tertio e reliqvis; qvarto per Grammaticam Vestibularem.

His rite administratis, auferent primae hujus praeliationis tirones justa spolia: Latinae scilicet Lingvae, et cum illa Philosophiae atqve Logicae, prima et ima fundamenta.

II. Classis JANUALIS.

[note: Inscriptio portae.] [gap: Greek word(s)].

Nemo mensurarum ignarus ingreditor.

RATIO ex dictis jam patere potest. Qvia enim hic jam Numerorum crebrior intervenit usus, et circa rerum differentias major emergit lux, Matheseos huc afferri initia (saltem qvalia primae assignavimus Classi) necessum est.

[note: Picturae Anditorii.] II. Icones insigniorum in Ianuae Textu descriptarum rerum (qvae nostra in regione ad vivam autopsian haberi non possunt) exstare hīc bonum erit: ab altera parte Naturalium, ab altera Artificialum. Reliqva duo latera singularissimis, respectu Lingvae vernaculae necessario observandis.

[note: Sacra.] III. Pietatis exercitiorum addetur sylvula: cum Catecheticis praeceptis ad ungvem hoc annō ediscendis.

IV. Classicus liber hīc erit Eruditionis Scholastica pars II, Rerum et Lingvae structuram externam exhibens, syntagmate triunō. Lexicō nempe Latino-Vernaculō: Grammaticā plena et planā, nativae et simplici Sermonis structurae sufficiente: Textuqve Ianuali, seu rerum historiolā.

[note: Mathemati.] V. Ex Arithmetica discent Additionem et Subtractionem. Ex Geometria Figuras planorum. Ex Musica Solmizationem perfectam.

[note: Historia.] VI. Historicus liber non alius hīc etiam praeter Januae Textum. Qvem (horā studio historico destinarā) repetendo, et ex materia qvavis (mane jam ita pertractara, ut verba et res intelligantur) occasione arreptā svaviter discipulis utilia qvaedam narrando, auresqve sic et animos titillando, audiendi sarpius qvascungqve historicas relationes sitim facile accendet industrius Magister.

[note: Exercite styli.] VII. Styli exercitium hīc erit Phrasium, Sententiarum, Periodorumqve structura. Ut datā qvācungqve Voce (Nomine, Adnomine, Verbo, Adverbio, Prapositione etc) invenire illi debitas Voces, secundumqve Regulas adstruere, sciant. Qvod exercitium ubi per sex menses duraverit, incipient ex Vocibus combinatis construere Sententias omnis generis, exercitabuntqve se in eo per trimestre integrum. Ultimō trimestri Periodos resolvere, et componere, adsvescent.

[note: Accessonius nihil.] VIII. Neqve hīc accessorii aliqvid patimur, ne oneremus tenera, et distrahi adhuc trepidantia, ingenia. Hoc unum

page 39/40, image: s025

totā vero agant, ut (qvod totius Eruditionis fundamenta habet) externas Rerum differentias, et dehinc Nomenclaturam, exacte percipiant, perceptamqve teneant.

[note: Ludi.] IX. Lusuum genera deliget Ludimagister.

[note: Actiones publicae.] X. Actio scenica erit, si Januae Textus in populares resolutus Qvaestiones a pluribus in Scena colloqventibus repraesentetur.

III. Classis ATRIALIS.

[note: Inscriptio.] [gap: Greek word(s)].

Nemo loqvemdi ignarus ingreditor.

Eō sensu haec, qvō Cicero negavit eum se posse docere Dicere, qvi nesciat Loqvi. Cum enim proprium sit Classi hujus Sermonem ornare: ornati qvī possit qvod nondum est? Sermonis igitur simplicis et nativi structurarum gnarum esse oportet, qvi huc ingreditur: ant hīc frustra erit.

[note: Pictura.] II. Auditorii hujus parietes Ingeniosis Emblematis, sicut et selectioribus de Sermone ornando monitis, opplere, res erit pulchri usūs.

[note: Sacra.] III. Hymnorum, Psalmorum, Precationum, confici poterit Sylloge. Sed qvia Seripturarum S. lectio hic jam incipit, Epitomes Bibliorum (qvam verbis qvidem authenticis Scripturae, contractis tamen, et puerili captui accommodatis, concinnavimus) pars prima dabitur in manus. Cujus portione certā qvotidie ante preces perlectā, explicatā, repetitā, memoriae mandatā, cum DEO et cogitationibus sanctis commercium habere consvescent.

[note: Liber classicus.] IV. Fundamentalis liber classis ejus erit, Eruditionis Scholasticae pars III, Rerum et Latinae L. ornamenta exhibens. Cui adstructa sunt Elegantiae Styli praecepta, et Repertorium (Lexicon Latino-Latinum dictum) Sermonem mille modis variandi artificium detegentia. (NB. Classis secunda puri sermonis Latini ostenditfontes: haec tertia rivos ostendet et flumina.)

[note: Mathematica] V. Ex Arithmeticis hīc addetur Multiplicatio et Divisio, cum Tabula Cebetis: ex Geometria Figurae solidorum. Ex Musica Symphonia: Poeseosqve Latinae rudimenta, cum selectioribus Catonis, Ovidii, Tibulli etc. versibus.

VI. Historia hīc erit Exemplorum memorabilium ex sacris, ad ingenerandum Virtutum studium, et Vitiorum fugam accommodatorum, sylloge.

[note: Stylus.] VII. Exercitia Styli non alia hīc erunt qvam Variationis Phrasium, Sententiarum, Periodorum. Mense primō per Transpositionem solam, verborum et membrorum. Bimestri, qvod seqvetur, per Transmutationem (est nores majoris molis.) Qyartō et qvintō mense per Idiotismos speciales. Sexto et septimō per Tropos et Figuras. Octavo et nonō, per Dilatationem. Decimō, per Contractionem (qvi enim dilatandi novit vias, facillime contraher retrogradō ordine.) Undecimō tentari poterit Metri ratio.

[note: Accessorium] VIII. Accessorium aliqvid huic etiam Classi dare, religio mihi est. Sat habent ordinarie qvod agant: inpercipiendis clare, observandis recte, imitandisqve apte, tot modis variati Sermonis. Satisqve uberem ab hac Classe reportabunt fructum, ut Authores Latinos qvosvis jam lustrare, omniaqve dehinc lingvā hāc eruditā peragere, valeant.

[note: Recreationes.] IX. Recreationum certa genera certis horis, aut permitti, aut ordinari, poterunt.

[note: Actiones soenicae.] X. Speatcuhm scenicum, qvod Comoediae faciem prae se ferat, adornandum est (adeoqve jam adornatum) sub titulo SCHOLA LUDUS: amoenissimas habens actiones, qvibus omnia inter nominandum repraesentari ad vivum possunt.

IV. Classis PHILOSOPHICA.

[cum subordinato illi Graecae L. studio.]

[note: Inscriptio.] [gap: Greek word(s)].

Nemo historiarum expers ingreditor.

RATIO inscriptionis est, qvia Rationes Rerum capere non potest ignarus adhuc Rerum. Qvippe sciri prius oportet aliqvid esse, qvam unde sit, et qvomodo, speculari incipias. Illis ergo solis patere Philosophiae portam hīc innuitur, qvi (ex Janua et Atrio LL.) res Mundi extrinsecus lustrare, nominare, transnominare, eōqve discriminare, coeperunt: qvippe his jam ab exterioribus in interiora penetrando, ipsa rerum viscera scrutari integrum est. Alios Philosophiae studio nondum [note: Picturae] esse idoneos, pro certa habendum.

II. Auditorium hujus Classis habeat Emblemata, Rerum eviscerationem repraesentantia, Arithmeica, Geometrica, Statica etc. Anatomiam item, Distillatoriamqve officinam, cum omnibus reqvisitis [note: Sacra.] suis etc.

III. Sacris exercitiis inservitura peculiari excudantur libello, Hymni, Psalmiqve

page 41/42, image: s026

selectiores, cum Precationum matutinarum et vespertinarum, ante et post studia, et mensam formulis. Qvibus accedet Novi Test amenti epitome, Vitam Christi et Apostolorum, praecipuasqve Conciones et dogmata ita continens, ut ex qvatuor Evangelistis fiat una historia continua etc.

[note: Liber classicus.] IV. Classicus liber erit Eruditionis Scholasticae pars IV, Sapientiae Palatium primu~ continens: in qvo Creaturarum lustratio sic iustituetur, ut qvā vi omnia in Natura fiant patescat. Ubi et Lingvae expolitio uberior (scribuntur enim omnia stylō rebus adaeqvatō) et Intellectūs collustratio fulgidior, directo in omnia obtutu.

[note: Mathesis.] V. Ex Arithmeticis hic discenda erit Regula Proportionum (qvam de Tri appellant:) ex Geometria, doctrina Trigonometrica: addenturqve fundamenta Statices. Musica item instrumentalis.

[note: Historia.] VI. Naturalium Historia magnam dabit ingeniis oblectationem, et ad naturalia melius intelligenda lumen, recte concinnata ex Plinio, AEliano, etc.

[note: Stylus.] VII. Styli exercitiis assumendi jam essent magistri, Authores antiqvi. Sed qvia Lingvae Graecae studium Classi huic inserendum est (nec enim ex horis ordinariis qvidq vam illi tribuendum restat, inter extraordinaria vero studia rejici consultum non est, ne vili pendatur) donabimus illi e pomeridianis horis ultimam, exercitiis aliās styli impendendam horam: spe, nihil decessurum Latini styli exercitiis, seqvente Classe rursum plenō impetu reassumendis. Praesertim cum historiae hujus classis tersō Autorum stylō scriptae, varias de rebus variis formulas suggerent: examineqve subinde Grammatico et Rhetoricō, ut attendantur, effici poterit.

[note: Accessorium.] VIII. Accessorium itaqve Classi huic studium erit Graecae Lingvae. Qvam tametsi per se difficilem esse, et habere Vastos recessus, non negemus: qvia tamen solidior Eruditio (qvalem Schola haec ambit) notitiā illius carere nullō modō potest, devoranda est molestia si qvae est. Speramus autem non fore tantam: primum ideo, qvia non est necesse cuivis Erudito disci totam. Deinde, qvia qvae Novo Testamento intelligendo sufficiunt (hoc autem est qvod primario qvaeritur) non magnae molis sunt. Tandem, qvia si qvid spinarum supererit, Methodi beneficiō tolli, residuoqve labori amoenitas tanta conciliari poterit: ut qvatuor hebdomadatim huc impensis horis, sub Classis finem (anni unius spatiō) difficultates esse superatas appareat. Nempe ut totum Novum Testamentum Graece legi et intelligi, eōqve sacri Evangelii libros sine interprete (ita ut ab Apostolorum ore et calamo profluxetunt) seqventium Classium discipulis legi posse, pateat. Qvod magnum, salutis aqvas ex ipsis fontibus salubriter haurire: Si qvid tamen praeterca ex gentili Graecitate elegantissimarum sententiarum, apophthegmatum, integrorumve Libellorum, derivari ad nos poterit, poterit.

[note: Ludi.] IX. De ludicris nihil nunc loqvi placet: qvia optandum, ut magis jam occupari seriis qvam ludicris consvescant. Recreationes tamen honestae, Corporis et Animi, sicut naturae humanae negari non debent, ita aetati huic nondum possunt.

[note: Actio sceninica.] X. In Classi Philosophica spectaculum dari philosophicum non erit absonum. Qvale est Diogenes Cynicus in scenam pioductus: sive, De compendiose Philosophando. Drama est paratum, et in Schola L. cum applausu ter agitatum.

V. Classis LOGICA.

[note: Inscriptio.] [gap: Greek word(s)].

Nemo philosophandi expers ingreditor.

RAtio edicti est: qvia si qvis Mentem, rerum spectatricem, nondum imaginibus rerum implevit, imagines in illa lustrare, et sic vel sic ordinare ac expendere, non poterit. Qvid enim ibi spectes, aut qvaeras, aut examines, ubi nihildum est? Hinc illud verissime dictum, Purus Logicus purus asinus. Nos ergo ne faciamus asinos, neminem qvi nihil nisi puram mentem (h. e. ut Aristoteles loqvi amavit, Tabellam rasam, cui nihildum sit inscriptum) afferat, admittemus. Eat prius, et Mentem sibi rerum Imaginibus, accurate a rebus (ut in praecedenti Philosophica classe ordinavimus) abstractis, oppleat. Atqve tum veniat, congestorumqve (et post congerendorum) thesaurum in cancellos redigere, ad promtos scitosqve usus, discat.

[note: Picturae.] II. Picturas dabunt aut selectiores Logicae Regulae aut Emblemata qvaedam ingeniosa, Mentis emanationes, et per rerum Orbem dimanationes, repraesentantia: aut utrumqve; aut qvicqvid porro etiam utiliter excogitari poterit. Nec enim insistere nunc illi rei vacat: Vacabit si res poscent, vitā comite.


page 43/44, image: s027

[note: Sacra.] III. Sacrarum Devotionum sylloge hīc etiam continebit hymnos, psalmos, preces: novos scilicet ignis sacri, super altare cordis accendendi, fomites. Accedet totius Divini codicis epitome, sive Manuale Biblicum (Ianua Sanctuarii dictum) totius Scripturae S. majora (historias, dogmata, sententias) ipsissimis Scripturae Verbis, contractis tamen, efferens: ita concinnatum ut vel unius anni spatiō totum absolvi, Scripturarumqve divinarum medulla intellectu (et bonam partem memoriā) hauriri qveat. Si vero singulis matutinis horis caput unum addatur e Testamento novo Graece, absolvetur itidem annuō spatio N. Test. Graece. (Habet enim capita 260: totidemqve horas matutinas primas habent 43 hebdomadae, singulis hebdomadis assignando horas sex.)

[note: Liber classicus.] IV. Classicus liber huc destinabitur subtitulo Eruditionis Scholasticae pars V, Mentis humanae per varias Artes exspatiationes, una cum cancellis qvibus includen da est, in conspectum proferens. Ubi nempe Intellectus, rerum jam Imaginibus plenus, in seipsum se ressectens seipsum ipeculabitur: h. e. Conceptus de rebus, suos et alienos, examinabit, ad exacte, et ex arte, opiniones a veritate ubiqve distingvendum. Qvod opus tripartitum erit; 1 Materirale continebit eam Pansophae partem, qvae Ingenii humani Inventa et invenienda, Vimqve Artis in crearuras sese diffundentis, explicabit. 2 Formalis locō erit ars Logica sic adornata, ut tota Ratiocinationis humariae officina instrumentis suis exqvisite instructa esse; Methodiqve Analyticae, Syntheticae, et Syncriticae beneficiō omnia inveniri, in ordinem redigi, veraqve a verisimilibus et falsis discriminari, posse pateat. 3 Repertorium adjungetur omnium, qvae a Mente humana venire possunt, et solent: tum ubi in statu recto est, tum ubi deviationibus variis aberrat.

[note: Mathematica.] V. Inter pomeridianas delicias hīc erunt,

1 Ex arithmetica, Regulae Societatum, Alligationis, Falsi.

2 ex Geometria, Longimetria, Planimetria, Altimetria.

3 ex Geographia et. Astronomia, Doctrina utriusqve Globi in genere.

4. ex Optica, praecipua qvaedam.

[note: Historia.] VI. Historico studio, in majus hīc provehenho, assignavimus historiam Mechanicam, Inventiones Rerum (ubi, qvando, a qvo, qvi occasione, hoc aut illud vel repertum casu, vel vestigatum et evestigatum consiliō, fuerit) explicantem: svavissimum Ingeniis pabulum.

[note: Styli exercitia.] VII. Styli Magistros jam accersendi tempus erit, eosqve ex ipso usqve florentis Latii seculo. Qvanqvam enim Rebus magis studeat Schola nostra, et prudens qvisqve merito cum ipso Cicerone indiscretam malit sapientiam, qvam stultam loqvcitatem: plenioris tamen est prudentiae, utrumqve malle simul, qvam alterum separatim. Sicuti nitidas Gemmas videre malumus Auro insertas, qvam plumbo: et aureos Annulos ernari gemmis potius, qvam vitris. Terse itaqve ut animi sensa eloqvamur omnino, danda est opera Qvum autem styli sint gradus, formandum hoc locō putamus mediocrem illum rebus adaeqvatum, qvalis Historicorum est. Ac proinde in Classe hac evolvendos esse, styli causā, optitnos Historicorum: qvalis est Cornelius Nepos de illustr. Graeciae Imperatoribus: Curtius de rebus Alexandri, Caesar cum suis commentariis, Iustinus etc.

[note: Accessorium.] VIII. Accessorii studii nihil hīc erit: nisi ut qvi Lingvae Graecae plenius addiscendae desideriō tenentur, qvaedam elegantiorum percurrant Authorum: ut sunt Isocratis Orationes, intellectu faciles sententiisqve pulchris plenae. Item Plutarchi Moralia: vel Syracides etc.

[note: Ludicra.] IX. Inter ludirca recreationis exercitia reputari poterit Concertatio qvae fit AEnigmatibus etc.

[note: Actio theatrica.] X. Pulcherrimum vero spectaculum dare poterit Artis triunius, Grammaticae, Logicae, Metaphysicae, inter se aemulatio, et de praerogativa contentio, tandemqve amica de omnibus sapienter in Sapentiae regno administrandis conventio, et osculum. Qyod Drama (qvinqvaginta constans personis) multam habet amoenitatem: Artibusqve sermonis, cogitationum, operum, rectius a fundamento percipiendis, multum infert lucis.

VI. Classis POLITICA.

[note: Inscriptio.] [gap: Greek word(s)]

Nemo irrationalis ingreditor.

SIVE: Nemo Logicae imperitus huc ingreditor. Logicae enim est ratiocinio humano cancellos ponere: Politicorum autem vel maxime proprium esse creditur rationibus duci, aliosqve ducere.

[note: Picturae.] II. Picturae erunt Emblemata ingeniosa, vim Ordinis veri et vinculorum repraesentantia. Cujusmodi foret Corporis humani effigies, qvatuor diversis exstans formis. (1) Certis

page 45/46, image: s028

defectum membris: (2) membris superflue abundans (biceps, trioculum, qvadrimanum etc.) (3) membris monstrose locatis, aut etiam recte qvidem situatis, sed ab invicem divulsis et non cohaerentibus. (4) Demumqve Corpus plenum solide cohaerens, formosum etc.

[note: Sacra.] III. Exercitia pietati ordinabuntur debita, pro gradu hoc. Lectioni autem Sacrae serviet ipse jam plenus Scripturarum Textus.

[note: Liber classicus.] IV. Classicus liber hīc erit Sapientiae Vniversalis Palaetium tertium, Humanae Societatis (qvam late illa se diffundit) prudentiam in conspectu ponens. Qyicqvid enim hactenus collectum est luminis, totum illud obvertetur Humanae cum invicem Conversationi: ad melius qvid tranqvillandis humanae Vitae statibus serviat ob oculos sistendum.

[note: Mathematica.] V. Pomeridianas delicias dabunt: ex Arithmeticis Logsitca: ex Geometria Architectonica: ex Geographia Theatrum Orbis in compendia pulchra redactum: cum illa Astronomiae parte: qvae Planetarum theoriam, et Ecclipsium doctrinam, continet.

[note: Historica.] VI. Historia Classi huic attributa Ritualium est: magnae svavitatis, pulchriqve usūs, recte adornata.

[note: Authores qvi, et qvomodo in usum transferendi.] VII. Styli gratiā Iustrandi erunt Au thores Latini sublimius incedentes: qva les Salustius et Cicero, in prosa; Carmine autem Virgilus et Horatius etc. De qvorum tractandorum ratione dictum est Methodi LL. novissimae Capite XVII: hīc de modo styli exercitia urgendi aliqvid est innuendum. Adsvescant jam (qvippe Grammatice, Rhetorice, Logiceqve exercitati) libere de rebus diseurrere: tum ex tempore (de qvocunqve a Magistro oblato, vel sibi invicem inconcertaminis materiam objecto themate) artificiose colloqvendo: tum prae meditati (sed non nimis diu) de gravioribus negotiis perorando. Id qvod in stylo soluto omnes faciant, nemine exceptō. At ligati styli exercitia non urgenda sunt in commune: cum Poetas nasci potius qvam fieri, verissimum sit. Neqve solidus aliqvis Poericae artis (sive in Ecclesia sive in Politia) sperari potest usus: inutilibus vero, aut parum utilibus (in tanta temporis vix ad necessaria sufficiente angustia) occupare juventutem haud consultum. Praestat eos doceri, qvomodo Apum et Fomicarum exemplō aestate juventutis hiemi senectutis praesidia parent, qvam ut cum cicadis aestatem cantillando transmittant, post esuriant. Puichre Murems fratri suo Poesin dissvadens: Malos versus facere turpe est; mediocret inglorium; bonos difficuius, qvam ut ab illo praestari possit cui aliud agendum est. Nec tamen propterea non legendi sunt Poetae, aut prohibenda Poematum exercitia, siqvis istuc se rapi sentiat. Habet enim svavitatem incredibilem illa verborum, sententiarum, inventionum, ad numeros, mensuras, et pondera redactorum, harmonia: qvā honestissimā aurium et animi voluptate se, et discipulos, morosi illi privant, qvi a Pootico studio et abhorrent ipsi, et arcent suos.

[note: Accessorium.] VIII. Accessorii studii non aliud sva deo, qvam ut omnes hujus Classis discipuli privatā diligentiā Authores bonos (Magistri consiliō delectos) evolvendo, Verba rara, Phrases pulchras, in primis autem Sententias elegantes, et sic succum omnem, extrahant. Svadendumqve illis est ut sentiose loqvi, et acute dicta in promtu habere, datāqve occasione veluti sagittas ad scopum artificiose vibrare, consvescant, et se invicem ea in facultate certatim exerceant. Si qvos praeterea plenioris Graecae eruditionis capit amor, permitrenda illis est (im commendanda) certorum Authorum lectio: sive Historicorum, ut Thucydidis; sive Poetarum, ut Hesiodi etc.

IX. De recreationum genere delibe rari, et certum qvid constitui, aut in arbitrio relinqvi, poterit: modo attendatur, ut nec nullae sint nec nimiae, aut aliqvid de inhonesto, vel periculoso, partieipantes.

X. In secnam bonō Morum usu produci poterit Salomon pius, sapiens, dives, gloriosus: et mox delirans, praevaricator, ad. poenas vocatus, resipiscens. Sive

De Vanitatibus Mundi tragoedia.

VII. Classis THEOLOGICA.

[Cui Hebreae lingvae subordinatur studium.]

[note: Inscriptio.] [gap: Greek word(s)].

Nemo impus ingreditor.

INSCRIPTIONIS rationem divina reddit vox, toties illud Timor Domini initium Sapientae, ingeminans. Haec enim demum illa Sapientia vera est, qva in malitiosam non ingreditur animam, neqve habitat in corpore peccatis subjecto: cujus rei jam in ipso aditu adyta haec ingressuri admonemur merito.

[note: Picturae.] II. Picturarum loco Emblemata erunt e Scripturis divinis desumta, medullam divina: hujus Sapientiae mystice adum brantia. Paries item unus habere poterit Tabulas Grammaticae Hebreae: cum adscriptis

page 47/48, image: s029

(ad alios etiam parietes, januas, fenestras, cathedram) Hebraicis selectissimis gnomis, qvae mox a primo huc ingressu Theologici studii candidatis sensus vellicent, et amore sacrae lingvae proritent, deinde vero svavitatibus pascant etc.

[note: Sacra.] III. Sacer devotionis apparatus erit (1) Psalmi et bymni Ecclesiastici selectissimi. (2) Preces exqvilitissimae, tum e Scripturis collectae, tum ab illuminatissimis Theologis, sanctisqve nonnullis Martyribus, usurpatas. (3) Credendorum, Faciendoram, Sperandorumqve Syntagma, ipsissimis Scripturae dictis concinnatum, perlegendum qvotidie.

[note: Classius Liber, tripartius.] IV. Classicus hīc Liber erit Sapientiae Palatium ultimum, ultimitates humanae sub coelo sapientia (nempe Animarum cum DEO commercium) tripartite explicam. Nam

[note: 1.] 1. Primo erit Ascensionum Mentis in DEVM (per scalam rerum qvae usqve sunt, fuerunt, erunt) Syntagma. Ubi per totum Universum (ordine iterum Januae LL. jam notō) sic ibitur, ut occasione cujusqve rei (bonae et malae) qvid nos de illa sive Deus in Scriptura, sive Ratio recta moneat, explicatō, qvomodo Coelum et Terra, et qvae in illis sunt, gloriam enarrent DEI, et venerari doceant adorandum Numen; nec non serviant aut pierati reraunerandae, aut puniendae impierati etc. pareat. In summa, deducti hucusqve Sapientiae filii hīc erunt informandi, qvomodo ex omnibus qvae Homini sub aspectum veniunt, aut in cor ascendunt, tum Fidei solidamenta, tum Charitatis inflaminamenta, tum Spei erga aeternam misertcordiam firmamenta, desumenda sint: ut sic verae sapientiae lumine tincti, qvōqvo se vertant, luce divinā se circumfundi sentiant, et jam sub coelo coelesti fulgere intra seipsos gloriā, incipiant.

[note: 2.] 2. Formalis locō addatur Clavis Librorum DEI: h. e. Regulae practicae, de utiliter (ad sanctificationis usum) legendis Scripturis divinis, et spectandis Operibus DEI in Mundo, tanqvam nostris ad DEUM paedagogis; audiendis denique salubriter Conscientiae (tanqvam divinitus nobis additae monitricis, praeceptricis, judicisqve et testis) dictamnibus. (NB. Qvid si et Parallelismus trini DEI Libri addatur? hoc est, Commentarius super Scripturas divinas triunus? 1) Per ipsam Scripturam. 2) per Ratiocinationes Mentis. 3) per sensualem Experientiam. Cujusmodi Commentarios Methodi LL. Capite XXIII. §. 14. etc. optavimus: qvae vota si bona sunt, dandum utiqve rei tam desideratae, qvalecunqve primum potest, initium. Ubi autem nisi in Universalis Sapientiae Schola? et in hac ubi commodius atqve hōc locō?

[note: 3.] 3. Addi poterit Repertorium Theologicum, omnium qvae in mysteriis Salutis (seu vere et orthodoxe, seu erronee et haeretice) occurrunt, proprias sedes ostendens.

[note: Mathematica.] V. Mathematicarum deliciarum complementa poterunt addi. Ex Arithmerica Numeri sacri et mystici, per universam Scripturam sparsi. Item. Architectonica sacra, per dimensionem Arcae Noae, Tabernaculi Mosaici, Templi Salomonici et Ezechieliani, novaeqve Ierusalem (Apoc. 21. 10. etc.) demonstrata. Ex Astronomia vero Computius, totaqve Chronologiae sacrae ratio.

[note: Historia:] VI. Historia hīc erit universalis, in elegantem aliqvam epitomen redacta, omnes tamen praecipuas humani Generis mutationes complexa: sed cum primario ad Ecclesiam (cujus causā Mundus est, et durat) respectu: ut qvomodo tota Divinae providentiae vis huc concurrat, in prospectu sit. Ita enim demum salutariter seculorum cursum spectare licebit.

[note: Oratoria exercitia.] VII. Lingvae ac styli exercitia etiamne hīc, aliqva? Utiqve, ne a Methodi harmonia usqve recedatur. Sed cujusmodi illa? divina, et qvam potest sublimia. Ministerio qvidem consecrandi sacris Conciunculis ad Auditorium (concredendam sibi olim Ecclesiam repraesentans) habendis pulcherrime operam locabunt, vel unus qvotidie per horulae medium: nihil nisi ex ipsissimis DEI eloqviis (qvod ad res, gnomas, phrases et stylum) desummm, sed exqvisite elaborasum, omnibusqve audituris ad bonos sanctosqve motus profuturum, adferendo. Qyod ut qveat, divinae Rhetoricae observanda erunt praecepta, non humanae Eloqventiae lenocinia. Politicis autem futuris proderit Oratiunculis itidem brevibus, sed acutis et argutis (jam demonstrativi, jam deliberativi, jam judicialis generis) exerceri. Speciatim, qvomodo in Comitiis publicis, aut solemnitatibus Nuptia libus, vel Baptismalibus, et Funeralibus etc, sapientibus alloqviis praesentes de necessariis commoneri, et ad affectus bonos commoveri, possint, etc.

[note: Accessoria studia.] VIII. Accessorium hīc studium (praeter selectissimorum aliqvot Authorum, antiqvorum et recentium, lectionem) erit sanctae Hebraeaelingvae; utpote futuris Theologis omnibus necessarium, eōqve sine exceptione sic urgendum, ut ante Classis finem qvisqve pro se Textum Biblicum legere, ac intelligere, qveat. Qvod facile poterit, hujus antiqvae simplicitatis Lingvae a variis varie explanatā methodō. Politicorum si qvi tantillum etiam impendere volent laboris, ut qvemadmodum prius Apostolos, ita jam qvoqve Prophetas, suāmet lingvā magnalia DEI loqventes audiant, non prohibendos puto: allicendos

page 49/50, image: s030

potius, ut lingvam Mundo coaevam intelligere pulchrum rati, tantae etiam antiqvitatis videndae desideriō (cujus respectu Latina et Graeca lingvae novae sunt) tantillum huc divertere non graventur.

[note: Lusus.] IX. Recreationes etiam hīc concedendae: sed a studiis religiosae Classis non abludentes.

[note: Scenicae actiones.] X. Etiamne Scenici ludi? Quidni, vel prae caeteris classibus diligentius. Qvicqvid enim in publico fit, Scenae habet rationem: ergo in publicum brevi jam emittendi, magis etiam sic exercendi sunt, ut in publico honeste versari, et commissae sibi negotia dextre obire valeant: qvi praecipuus horum exercitiorum scopus est. Qvid ergo? Ad argumentum classis hujus respectando, posset Heroicae Fidei omnia obstacula electans Virtus: aut Verae Pietatis svavissimi fructus, actione viva repraesentari. Illud sub Abrahami persona, qvod Drama paratum habetur: hoc sub nomine Davidis, tali titulo,

DAVID, parvus, pius, contemtus, afflictus: et mox magnus, amabilis, gloriosus, triumphator.

De Schola sic ordinata Deliberatio.

ATqve haec est illa Pansophicae Scholae Classium septem delineatio: de qva nonnulla qvaeri posse video. Nempe

I. An sic jam re, non opinione, Pansophica futura?

II. An haec tot et tanta unius septennii spatiō Ingeniis, praesertim puertlibus, firmiter imprimi possibile?

III. Quid hucusqve deductis faciendum videatur?

IV. Et qvomodo deniqve omnia haec in effectum deducenda?

Respondendum erit ad singula, ne qvid remaneat scrupuli.

De I.

Ubi rerum testimonia adsunt, Verbis qvid opus? Aut si qvis nondum hīc omnia, qvae Hominem ad totam Humanitatem formant, inesse putat, ostendat qvid defideret? sive Lingvarum, sive Rerum, sive Morum, sive Pietatis (in haec enim se resolvunt omnia) respectu. Lingvam sane Latinam, qvae totius Eruditionis hodie basis habetur, plene hīc doceri reipsā constabit: idqve aliud agendo, h. e. Bonae menti operando. Graeca vero et Hebraica, ad intelligendum propius DEUM ipsum, in lucro erunt. In Realibus si non particularia omnia hīc docentur, cogitandum est neqve hoc esse promissum, neqve praestari posse ut unum. Ingenium capiat particularia omnia, tametsi qvis per totam Vitam se occupet: nedu~ ut unius septennii spatio ex hauriri hōc sensu omnia possibile sit. Omnia tamen reverā hīc docebuntur per omnes Classes: modō nemo Scholā hāc dimittatur, anteqvam trinum DEI pertransiverit. Librum. Hoc est, anteqvam (1) Omnia qvae Mundus habet sciat, intelligat, usumque omuium teneat: loqvi etiam de omnibus (qvantum ad majora omnia) gnarus. (2) Anteqvam Mentis suae aurifodinas lustrasset, effososqve inde etiam Sapientiae DEI thesauros enarrare posset. (3) Scripturas deniqve sacras (occultioris Sapientiae DEI rivulos) sensu literali et mysticō (iterum dieo, qvantum ad majora) teneat.

Qvod si ab hac tam plena intentione nostra deficiemus nonnihil, ferendum est, donec ab iis qvos deinceps excitabit Dominus, perficiantur omnia. Solent enim omnia prima esse imperfecta, demumqve a seqventibus suppleri ac perfici. Nos interim haec etiam prima sic adornare conabimur, cum DEO, ut nemo jure vulgatum illud objicere qveat: In Omnibus aliqvid, in Toto nihil. Qvippe tam in. Omnibus qvam in Toto non qvaerimus nihil, nec aliqvid, sed Omnia et Totum: h. e. fundamenta, et principales structuras, cardinesqve et medullas, Omnium. Ut qvisqvis haec intelligit, de omnibus modeste judicare, nulla majore in re noxie errare, eōqve hāc universali Omnium cognitione praemunitus, in omnes humanos et divi nos Libros, et hinc in ipsa Vitae negotia, immitti possit.

Ad II.

Alius oritur scrupulus: An haec ipsa generahora eō, qvō hīc ad tractandum propofita sunt modō, septennii unius spatiō Ingeniis, praesertim puerilibus, exhauriri possibile sit? Relp. Si methodi beneficiō impetramus, ut labor discentium minuatur, taedium discirtiatur, alacritasqve excitetur, confidimus mediocribus ingeniis, septenniiqve unius spatiis, proportionata fore omnia. Certe si qvis Cloppenburgii Nobile Triennium vidit, longe plus Ingeniis negotii facessi videre potuir. Qvod si ergo rationabile visum fuit istud (tametsi forte praxi nullā comprobatum) qvidnī hoc? ubi Temporis assumitur phus, Pensorumqve praescribitur minus, et meliore manuductione. Neqve de successu dubitandi causam habebit, qvisqvis Progressionis (Arithmeticae et Geographicae)

page 51/52, image: s031

vim non ignorabit, qvae stupenda est. Recte non nemo: Ad perveniendum celeriter qvō velis, non tam currere opus est, qvam non restitare. Infinitis certe exemplis, qvantum Assidnitas possit, oltendere proclive est. Tritum est illud, et verissimum,

Gutta cavat lapidem, non vi, sed saepe cadendo:

Sic homo fit doctus, non vi, sed saepe legendo.

Pusilla sunt granula, qvae Formicae congerunt; at illa in qvantum acervum unā asstate surgunt? Apes, flosculorum medullam minutis guttularum portiunculis in alvearia comportantes, qvantum favorum intra unum et alterum mensem conficiunt? Quid ergo non fiet, si apiculae nostrae, nostrō ductu, singulis horis aliqvot primum voces, dehinc sententiolas pulchras, Memoriae alveo inferentes (possunt autem tam blandā methodō facillime) per septennium id continuent? Faciet fidem, speramus, praxis ipsa: prosperante consilia bona DEO.

Ad III. Quid egressis Pansophicā Scholā faciendum.

Qvaeritur tandem: Qvid acturi sint Adolescemes hanc transgressi Scholam? praesertim qvibus circa 16 aut 18 aetatis annum haec transiisse contingat? Respondeo. Primum laudabunt DEUM de superato Jordane, et facto sibi ad; Terrae promissae delicias aditu. Jam enim majores DEI Libros legere non ignari, svavissime in his per totam Vitam evolvendis deliciari poterunt: Institutore jam non indigi, sociō tantum, aut sociis, majoris jueunditatis gratiā.

Deinde, possunt adhiberi sic instituti Adolescentes, si nondum ad Vitae functiones, aetate ipsā prohibente, ad informationem! tamen commisserum paedagogiae suae adolescentulorum, praesertim Nobilium, tantō dexterius: ut sic etiam res Patriae meliuscule habere incipiant ubique.

Tertio, si qvibus ne talis qvidem obtingat vocatio, poterunt apud Scholae Rectorem (tanqvam publiqi jam Studiosi, et tirocinii exercitia egressi milites) manendo, futurae Vocationi, cui sese qvis mancipare decreverit, melius praeparari. Jam enim ut distingvi, et qvisqve certum Vitae genus (in qvo DEO et humanae societati servire proponit) eligere, inqve illo suo jam particulari studio totam operam ponere ineipiant, tempus erit. Alius nempe totum se jam tradet Theologiae, alius Medicinae, alius Philosophia et Scholis, alius forlan Astronomiae (ut omne Anificum genus inter suos Cives habeat Patria) alius ministeriis Aulae, alius Oeconomicae Vitae (suo tempore jucunde, honeste, pie, cum Familiae commodo, et Patriae omamento, transigendae) et si qvid aliud ad conservandum publicum decus et ordinem facere potest. Ita ergo secundum Professionum classes divisis, consiliō subvenite poterit Rector: ut qvos Authores bonos, et qvomodo cum profectu, evolvere, Gellianaqve inter se Collegia celebrare habeant, non ignorent, publicae Bibliothecae potessate factā omnibus.

Tandem, Opulentioribus (praesertim Nobilibus, et qvos generosiore natura donavit pectore) commendanda erit adalias Gentes, cultu eminentiores, Peregrinatio. Non ut Montes, Flumina, Maria, AEdificia, diversos gentium Habitus, et similium rerum superficiem intueantur, et forte (puerorum more) mirentur: sed ut Hominum sapientum alloqviis, laudabilibusqve Gentium bene poliurum consvetudinibus, prae illis qvi nihil nisi sua domi vident, politiores evadant.

De IV.

Qvoniam non facere aliqvid artis est, sed efficere, magna oritur qvaestio: Res haec tanta qvomodo sit inchoanda? Respondeo, Facile, si non abfuerint reqvisita: qvorum (post Altissimi DEI et Celsissimorum Principum favorem) qvatuor erunt primaria, LIBRI, AUDITORIA, DIS CENTES, DOCENTES.

2. Qvantum ad LIBROS, fatendum est maximam difficultatis partem in eo haerere, qvod qvales reqviruntur nondum omnes habeamus paratos. Novos enim esse, ad accuratae, Methodi leges conscriptos, tria haec necessitatem inserunt. Primum, qvia alios tales, qvi. veras plenasqve trini DEI Libri epitpmas contineant, eōqve promtissimorum in eos Introductoriorum usum praestent, nondum habemus. Secundo, qvia ut puri sint, et sine omni heterodoxias, gentilisqve ullius profanitatis mistura, necesse est. Tertio, qvia exstare eos magnō numerō, ut tanto discentium numero qvantum speramus sussiciant.

3. Postremae qvidem huic difficultati succurri facile posset, multiplicatis arte Typographicā exemplaribus, si modo ad prelum parata jam essent omnia. At non sunt, qvae res merito terret: qvia tot illos, et ad tam aecuratas ideas delineatos Libros concinnare, immensi videtur laboris: nec unius hominis, praesertim aetate fracti, et cui a tergo mors instat.

4. Verumenim vero qvia nos congestis annorum supra viginti multis de hac re observationibus, tum et materiā bonam partem paratā, instructi sumus: speramus

page 53/54, image: s032

invocatō divinō auxiliō, opeqve unius et alterius Viri docti, ita haec deducere in effectum, qvomodo prima qvaeqve solent, et possunt: relictō seqvuturis, adeoqve ipsis Discipulis nostris, eadem haec proseqvendi, complendi, perficiendiqve, non exemplō duntaxat ad facile imitandum, sed et stimulis ad promte imitandum.

5. Inventiones primas attingere perfectionem, impossibile est: possibile, Imo facile, inventis addere, donec qvod qvaeritur habeatur complete. Impossibile fuit Columbo, Novi Orbis inventori primo, totum illius Continentis ambitum, omnesqve circumjacentes Insulas, detexisse: (Vita unius hominis eō non suffecisset:) non fuit impossibile successoribus. Nec artis Typographicae Inventor primus inventionem suam ultra rudimenta deduxit: ecce tamen a discipulis qvō nitoris non deductam videmus?

6. Miranda vero super omnia Salvatoris vox est, de se et Successoribus suis, Qvi credit in me, inqvit, Opera qvae ego facio ipse qvoqve faciet, et majora his faciet. Qvod ut ego peccator de me qvoqve, discipulos meos majora effecturos, sperare qveam, date mihi selectiora e Vestris Ingenia, qvae in his esse, repertasqve Sapientiae aurifodinas fodicando, et ipsi luris proventu cum DEO ditescere, et inde ditare alios gaudeant. Effecta Vobis dabimus qvalia volet DEUS, et Vos forte ipsimet sperare nondum potestis.

7. E Gente Vestra hos malo qvam aliunde: qvia Vobis ut bene sit, Vestra Sapientiae studiis caput efferre ut incipiat Natio, seriis optare votis coepi. Quibus potiri si volumus, Vestra mihi excitanda, Vestra huc ineseanda, Vestra hōc fulgore tingenda, sunt Ingenia. Nec per rerum statum licet aliter, qvam ut qvos adjutum imus, eorundem roborando vires adjutum eamus. Rem per se immobilem ad motum promovere, nemo potest: potest facile, mobil! admoto motu. Nulla Obstetrix foetum in lucem adjutare, nisi ipsuis vivi et robusti foetūs motu et nixu, potest. Atqvi Mentis ex inscitiae tenebris in Sapientiae lucem promovere, nihil nisi Ingeniis obstetricari est: qvemadmodum Philosophorum Sapientissimus, Socrates, Obstetricis Atheniensis filius, de se dicere solitus, se nihil nisi Ingeniis obstetricari posse; i. e. divinos in cujusqve Hominis animo latentes igniculos excitare, ut in flammam surgant. Nos ergo dum Vestris Ingeniis obstetricatum venimus, non tanqvam mortuis Vitam indituri, sed tanqvam vivos ad edendum potentes vitae actus permoturi, venimus.

8. Intelligite qvae loqvor: et incipietis melius non tam de me, qvam de Vobis et vestris, sperare, ad sapienter hoc Sapientiae opus inchoandum et perficiendum: virtute non meā, aut Vestrā, sed illius DEI, cui ex ore infantium et lactentium solemne est perficere laudem, ad compescendum inimicum et ultorem.

9. Ipsa aeterna in carne revelata Sapientia opus suum ita inchoavit, ut per qvos Evangelii lucem dilatatura erat, hos non ex politulis, sibi jam sapientibus visis, sed ex rudiorum turba eligeret. Deditqve nobis, ut mysterium hoc intelligamus melius, regulam de Vino novo veteribus Vtribus non infundendo, sed novis. Qvam Regulam, ipsumqve regulae Latoris exemplum, si seqvimur, a sapientiae semita nos non aberraturos confidamus. Mihi sic humiliter stat sententia: Vobis et vestris qvae hīc futura sit mens, dies dabit.

10. Haec in genere de Librorum Pansophicae Scholae necessariorum apparatu, non esse desperandum datis reqvisitis. Possem et per species eundo, Qvomodo hunc, istum, illum Librum, cito et bene adornari posse sperem, ostendere: sed differam, donec num generalis haec via (de Vestris huc adhibendis Ingeniis) non displicitura sit, cognovero.

11. De AUDITORIIS erigendis non nostram spero fore curam: nec aliqvid suberit difficultatis, si steterit persvasio illa, non aliter operas inconfuse procedere posse, nisi ut qvisqve Coetus (eōdem tempore eadem agentium) simul sit: ab omnibus distractionibus liber, hoc unum qvod agendum est agere intentus. Qvare orandi Salomones nostri, ut si hanc Universalem Sapientiae palaestram, generalemqve totius Gentis excolendae officinam, aperire propositum est serium, etiam de Auditoriis exstruendis serium sit.

12. DISCIPULOS qvod attinet, tam horum non defore apud Vos praevideo greges, atqve non deesse solent aridā aessate herbae, qvae venientis pluviae rorem bibant. Hoc igitur potius videndum, qvibus hospitiis excipiendi, et qvomodo egentiores sustentandi sint. Nempe pro Studiosorum convictu erigendae erunt Mensae, trini generis. Primae, prorsus gratuitae, pro pauperibus alendis. Secundae semigratuitae, ubi partem victus solvant, partem beneficii nomine obtineant. Tertiae pensionariae: ubi victus qvidem solvatur, exercitia tamen gratis habeantur.

13. DOCTORES autem idoneos, seu MAGISTROS, tanto negotio pares qvaerere, hoc opus hic labor erit. Nempe qvia nulla res aliud qvam qvod ipsa est agere (alba albare, gravis gravare, calida calefacere etc.) potest: etiam Sapientes nemo nist sapiens, Eloqventes eloqvens,

page 55/56, image: s033

Moratos moratus, Pios pius, Mathematicos mathematicus, Physicos physicus, Metaphysicos metaphysicus, verbō Pansophos pansophus, facere poterit. Sapientes igitur, Eloqventes, Mathematici, Metaphysici, verbō Pansophi, qvaerendi erunt, qvi Pansophicae Scholae praeficiantur: maxime authorum omnium antesignamus, dux et director, supremusqve choragus.

14. Hos autem tales ubi qvaeremus? ex qva Gente advocabimus? Ex paulo ante dictis mea mens patere potuit: Domi esse qvaerendos, nostra e Gente adsciscendos, fideles nostrorum ad haec nostra futuros duces. At possuntne sperari? Mihi penitissime sedet, non defuturos qvi provinciam hanc dextre in laudem DEI obeant.

15. Hujus autem spei qvodnam fundamentum? Triplex. Primum a Methodi Pansophicae indole, sua sibi instrumenta, et ad procudendum suismet instrumentis fabros, fabricare nata apta. (Aut nos fallunt omnia, aut Pansophos cum ipsa Pansophia nasci, et in ejusdem cunabulis enutriri, possibile est, imo necessum est.) Alterum ab Ingeniorum Vestrorum idole, a laborum tolerantia non abhorrente, si fida non desit manuductio. Qvaerantur ergo elegantioris hujus Animorum culturae duces, aut jam eleganter culti, et encyclopaedice docti; aut certe Encyclopaediae et Elegantiae cupidi, ignaviae vero et barbariei (qvas aeternum profligatas optent) hostes acerrimi: et fiet, cum DEO, ut victores evadant, triumphosqve sibi et genti illustres agant. Tertium a perseverantia in hoc proposito: si Classibus stari praeficiantur Magistri, qvi ad datas normas alios continuo docendo, seipsos continuo erudiant. Ita enim dies diem docebit continuo: ut qvod qvis ignoravit hodie, cras sciat, interqve observata (et sibi ac successoribus observanda) referat. Ita docentium et discentium profectns gradati erunt, semper in majus, ope DEI.

16. Atqve tales omnino (Sapientiae universalis amantes, laborum pro illa asseqvenda tolerantes, monitorum bonorum obseqventes, placide morati, pii deniqve corde purō) ad hoc DEI opus, tanqvam pretiosae gemmae, qvaerendi sunt. Et ubi ubi hos tales videre erit, tanqvam hos DEUS exsertō digitō monstret acceptandi, exorandi, obtestationibusqve ac praemiis qvibuscunqve huc alliciendi, erunt.

17. Rursum, qvibuscunqve conscientia sua testimonium dederit, tales esse, neqve bonos tali de se conceptā opinione falli, veniant! et ad bonas literas Pansophice docendas conduci se patiantur: exporturi hīc, si usqvam, illius veritatem, Qvi alios docet seipsum erudit. Nam sicut Augustinus (fervidissimus ille Christi amator, et in Ecclesiae domo strenuus ac indefessus, si ullus unqvam, operarius) se scribendo proficere sensit, et proficiendo scribere perrexit (qvod ipse de se testatur): ita hi Viri optimi, qvicunqve futuri sunt, docendo alios omnia, discent ipsi eadem illa omnia. Et proficiendo in omnibus qvotidie in melius, eadem Omnia (qvae nunc ut rudimenta nobiscum inchoant) perficere poterunt qvotidie melius.

18. Aut enim illa universalis Sapientiae lux, qvae summō DEI beneficiō emicare nobis incipit, falsa lux est, aut de illa verificari oportebit illud Salomonis: Iustorum semita qvasi lux splendens procedit, et crescit usqve ad perfectum diem (Prov. 4. 18.) Ego qvicqvid manuductione primā ad hos Sapientiae primum candidatos, mox mystas, initiandum potero, nihil intermitram, sanctā fide.

19. Ante omnia tamen absolvi svadeo illa, qvae ad constituendam Latinam Triclassem reqviruntur: ne a fastigio aedificationem Turris auspicemur, sed a fundamento. Et qvia hos primum, et maxime, Libellos exspectant Scholae, prima haec sedanda est sitis primo: interim se majora illa, Classium superiorum, disponent melius.

20. DEUS meliora suggerat aliis, qvorum haec submitto trutinae! Faciet autem, si in proposito tam sancto versati fustimus sancte, prudenter, attente. Velle enim bonum, et optare; Orare DEVM, et sperare; qvaerere asseqvendi media, et illis insistere; regia via est perveniendi eō, qvō pervenire nos vult DEVS.

Senec. Epist. 8. Posterorum negotium ago, illis aliqva, qvae prodesse possunt, conscribo etc. Restum iter qvod sero cognovi, et lassus errando, aliis monstro. N. B.

Hoc etiam. Classibus VII praeficiendi erunt totidem Magistri, ut quisqve suam Spartam ornet qvam gnavissime, Omnibus autem superaddendus Rector, qvi tanqvam commune transcendens Auditoria qvotidie obeat: ad videndum, ut omnia ubiqve ordine procedant suo simper, neqve qvidqvam usqvam aut haereat noxie, aut agatur negligenter. Item qvi, si Praeceptorum aliqvem morbō, aut alio casu sonticō, officiō non posse fungi contingat,

page 57/58, image: s034

vice~ illius suppleat, ad omnes luxationes ac hiatus prohibendum. Ad qvod opus qvia Viro valde doctō, perspicaci, activō, erit opus, constitui necesse est stipendium honestissimum (sicuti sane Classicis etiam Magistris:) ut nemo excelentissimi etiam ingenii stationem hanc defugere, et properare aliō, causam habeat. Atqve tum demum in vigore conservari poterunt omnia, Viris gravissimis ad omnem gravitate~ omni juventuti futuris ducibus. Socrates olim Juventuti operam navans, et Cur non potius Magistratum gereret interrogatus, respondit: Plus eum praestare qvimultos Magistratum gerere idoneos formaret, qvam qvi Rempub. ipse administraret. Ita hīc erit: plus Patriae, Ecclesiae et Politiae respectu, servient hi Pansophici Ingeniorum formatores, qvam qvi extra hanc officinam nescio qvos Magistratus, Politicos vel Ecclestasticos, obeant. Dignus ergo tantus Operarius tantā mercede! qvā contentissimus, mente qvietā (aut potius perpetuo ad operas excitatā) tam egregium opus urgeat strenue.

Unde vero hi tanti sumptus? Meum qvidem id forte non est dispicere: considerationi tamen offero seqventia.

I. Annon recte scripsisse putandus sit D. Lutherus: Si pro excitando Civitati, aut limitaneae Arci, propugnaculo impenduntur aurei nummi decem, centum esse impendendos, imo mille, pro uno Adolescente sapienter educando? qvia melior est Sapientia fortitudine (Eccles. 9. 16. Videatur Didact. Mag. Cap. 33. §. 19)

2. Annon qvos DEVS singulariter benedixit, et ad divitias, honores, potentiam, provexit, singulariter rursum DEI honorem provehere obligate sint?

3. Annon juxta Legis divinae praescriptum omnes Homines pariter, temporis qvidem sui partem septimam, externorum autem bonorum partem decimam, reddere teneantur DEO? Si autem hoc, an decimam illam bonorum suorum partem (aut sane vicesimam, vel tricesimam) qvisqvam melius impendere se posse, atqve sic DEI gloriae organa promovendo, speret? Vix inveniet.

4. Annon si Celsitudines suae, si Magnifici Ecclesiarum Patroni et Pastores, si deniqve reliqvi Nobiles et Cives, decimam (vel vicesimam) redituum suorum partem derivatam huc vellent, brevi clamandum foret (qvemadmodum ibi, in Tabernaculi structura:) Plus offert populus qvam necessarium est? Proclamandumqve esset, sicut ibi, Ne qvisqvam amplius afferat (Exod. 36. v. 5. 6.)

5. Annon liberalitatis initium facere conveniat, sicut ibi, Principes populi? offerentes Gemmas et principalissima dona (Ex. 35. v. 27.) Qvorum excitati exemplō alii, mente qvoqve devotā donaria sua offerant DEO (v. 29.)

6. Annon stimuli locō adhiheri possit Opulentioribus rem sic institui, ut pia eorum Liberalitas Nominis eorum, et Familiae, ad posteritatem secum trahat famam? Qvaliter multis in Academiis factum videmus, ut Collegia, Aulae (seu Auditoria) Bibliothtecae item, et Convictus, seu Mensae etc. a Fundatoribus suis denominentur, cum aeterno illorum honore, et grata posteritatis recordatione. Imo in Murorum Jerosolymae aedificatione hoc idem observatum fuit, ut qvam ejus partem, aut Portam qvis, vel qvae Familia, aedificasset, in oeternam rei memoriam consignatum, inqve ipsos DEI libros relatum sit. (Nehem. 3. cap.)

7. Annon deniqve illis, qvos opibus DEVS luculenter instruxit; haeredibus autem, ad qvos cum nomine suo benedictionem DEI transmitrant, non donavit, ostendi possit: qvam nullō modō melius externa illa suabona, qvam in tam pios et solennes usus (DEI gloriam, Ecclesiae salutem, Patriae ornamenta) impendere qveant? etc. etc.

(Relegantur qvaeso Davidis verba I Chron. 29. V. 9. ad 18.)

Addita fuit Deliberatio DELATIO A TYBERI AD BODROCUM TRANSFERENDO.

METHODI LL. novissimae Capite VIII recitavimus, Qvomodo Scholarum qvidam Reformatores Latinam ubibi erigioptārint Civitatem, aut Coenobium: ubi Latina lingva, eaqve pura et Romana, ita possit a cohabitantibus disci, qvomodo olim discebatur Romae, hodieqve discuntur omnes, Vsu qvotidianō. Potestqve laudatis ibi voti et consilii hujus Authoribus addi recentior, David Vechnerus, amicus noster: qvi hoc idem pluribus proseqvutus est votum. (Videatur supra Tomo I. pag. 319, 320.)

2. Licet autem frustra redivivum aliqvem Carolum Magnum, qvi sumtus tantae rei dignos conferret, optārit Lubinus: Vechnerusqve frustra etiam invocatum iri Regum, Principum, Rerumqve publicarum liberalitatem (qvae in luxum, et oculorum auriumqve oblectamenta, totis saepe alveis diffluit, ad alendam vero et erudiendam

page 59/60, image: s035

Juventutem ne leni qvidem rivulō dimanat) metuit: si tamen res haec in seipsa pulchra est, votis eam et conaminibus porro etiam perseqvi qvid vetat? Praesertim cum conficiendi negotii propior jam deprehensa sit via, a reperta Lingvarum Methodo novissima: qvemadmodum ibi ostendimus Cap. XIX. § 4.

3. At vero propiores etiam hoc ipso locō, ubi Pansophicam erigere meditamur Scholam, tam desideratae rei et occasiones, et commoditates, ostendit DEUS: ut si modo velle ad sit, non procedere negotium non possit. De qvo incidentes cogitationes non aperire non possum: qvae hujusmodi sunt.

4. Nostram hanc Patakinam Scholam ita posse reformari statuo, ut non solum Pansophicae Scholae accipiat lineamenta, sed et Latinae Civitatis, adeoqve ipsius puri Latii, faciem. Qvam sententiam meam inde stabilio; primum, qvia ipsissimae hujus rei initia qvaedam jam adsunt. Secundo, qvi loci commoditas invitat. Tertio, qvia reliqva reqvisita non deesse possunt.

5. Initia adsunt: qvia ipsum Scholae nostrae Collegium tot conclavibus instructum jam est, ut centenos capiat; Consvetudoqve omnes studiis deditos, Nobiles et plebejos, hīc unā cohabitandi (praeter Germanicarum Scholarum morem) jam recepta. Extendi haec ad desideratam intentionem qvam facile?

6. Loci commoditas adest, negotio huic apprime favens. Redemit enim Celsissima Princeps nuper domum, Scholae in usum, a Collegio qvartam: redimantur et interjacentes Domunculae tres (una cum spatiosis suis Hortis) totidemqve ab altero Collegii latere: et habebuntur pro septem Classium Magistris, et Auditoriis, cum toto cujusqve Coetu, habitationes commodae. Circumdatōqve toti huic ambitui, a platea ad plateam, Murō unō perpetuō (duabus relictis, ad oppositas plateas, Portis) erit id ipsum qvod qvaeritur, Latina Civitatula suis undiqve circumclusa limitibus, areisqve et plateis distincta, tandemqve et hortulis suis amoene instructa.

7. Alia qvoqve reqvisita non deesse possunt. Nempe pro exstruendis tot aedificiis Lapicidina in proximo campo: pro subministrandis lignis tot vicinae Sylvae: pro Victūs facilitate tanta Frugum, Vini, Pecorum, Piscium etc. hīc ubertas: pro suppeditandis deniqve reliqvis necessariis (praeter svarum Celsitudinum liberalitatem) tot Ecclesiarum Patroni, modo illorum qvoqve adhaec benefica provocari possit voluntas. Qvid nī autem, modis, paulo antememoratis?

8. Pulchrum certe est, qvod sic optatur, datisqve mediis speratur. Pulchris autem tametsi difficultatis aliqvid adhaereat (ut plerumqve solet) ipsa tamen pulchritudinis svavitas adjunctos habet stimulos, nos ut ne occasionibus desimus vellicantes: nisi qvis insensatum se ostendere velit.

9. Urgendum itaqve, rem novam fore, admirandae elegantiae, LATIUM IN HUNGARIA! vim habiturum delendi opprobrii, qvō Hungarorum Latinitas apud vicinos, qvasi tota sqvalida, vapulat.

10. Praesertim qvia obtineri potest, ut plus qviddam sit qvam Latium. Ubi scilicet non Latina tantum Latine (hoc est pure) sonare, sed et Omnia sapienter Cogitare, Loqvi, Agere, Omnes Latii hujus Cives docebuntur.

11. Et qvidem Omnia practice: ad elegantius cuncta Patriae praestanda munia, in vita Oeconomica, Scholastica, Politica, Ecclesiastica. Hīc enim qvot Professores, et Convictuum praesides, tot erunt eximii Patresfamiliās, viva exactaqve Familiae regendae exemplaria. Qvot item Classes tot Scholae: qvaelibet suis legibus, ordine, praxi, instructa. Tota vero Latinae hujus Vrbeculae Communitas erit velut parva, sed ordinatissima, Respublica: suum habens Senatum, Judices, Judiciaqve etc. Totus deniqve Scholae coetus repraesentabit reformatissimam Ecclesiam: suum habens Templum, et in eo qvotidie Coetus sacros, et Hymnos, et Preces, et Conciones, semper Latinas: sacra deniqve Epula statis temporibus. Habebunt enim Pastores duos. Qvorum prior, Antistitis nomine, ipse Rector esse poterit, utpote semper Theologus: sicut et Collega ejus proximus, septimae (Theologicae) Classis Praeceptor. Nempe die qvovis Dominico binae Conciones haberi poterunt semper, breves, sed pie elaboratae, fervidae, ad omnium in vero Christianismo profectum directae. (Cui rei servire poterit a concione mox institutum juniorum Examen, superiorum autem Syzeteseis, more Apostolico institutae.) Qvotidiana vero sacra, mane et vesperi, peragentur lectione Scripturarum, decantationeqve laudum DEI, et precibus: omnia Latine.

12. Haec (et qvae praeterea excogitari ad hujus rei elegantiam poterunt) annon pulchra? annon optanda? annon praxi possibilia et amoena? Ad deliberandum id relinqvo.

Finis de Pansophica Schola (adjungendoqve illi Latio) Deliberationum.


page 61/62, image: s036

DE REPERTIS PANSOPHICI Studii obicibus. PLacuerunt haec: reqvisitumqve fieri undecunqve initium. Respondi, Fundanda esse consilia melius: exhibuiqve relictis mihi ad consilia Trium-Viris seqvens scriptum, fundandi Reformatorii cujusdam Libri initium futuri, AGENDA PATAKINA. Hoc est, Sylva eorum qvae in reformandae Patakinae Scholae negotio constituenda veniunt. Eō fine seorsim annotari coepta, ut qvidqvid tanqvam necessarium svadebitur, expendi prius et consiliis ventilari, tandem vero communibus calculis conclusum pro rato haberi, et in effectum deduci, possit. Sirach. 37. v. 20. Ante omnia Opera praecedat Verbum: et ante omnem ACTUM, CONSILIUM stabile.

Generosissime Dne Praefecte, Reverendissime D. Vereci, Clarissime D. Tolnai, Scholarchae prudentissimi.

Qvandoqvidem Celsissimae Principi, Ecclesiarum in hoc Regno benignissimae Nutrici, Illustrissimoqve suae Celsit. Filio D. D. gratiosissimo, et Vobis qvi consilia haec promovistis, vocare me ad Vestrae hujus Scholae reformationem placuit; nec displicuit DEO Vestra haec consilia ita prosperare, ut me vel invitum ea seqvi necesse fuerit, jamqve Velter factus sum, et Operi admovere manum coepi: gratulor imprimis hoc mihi vehementer, qvod cum a Celsitudinibus suis aliqvos mihi Consiliarios, consiliorumqve Exseqvutores, dari peterem, VOS mihi TRES adjungi non forte aut sorte, sed deliberato, contigit. Plus dicam: divinō potius qvam humarro consiliō factum agnosco, Vos talem trigam in hoc tali negotio jungi. Primum, qvia ternum Ordinem, qvem DEUS ad clavum rerum humanarum sedere, et ne qvid detrimenti Respub. caperer prospectare jussit, repraesentatis: Tu Generose D. Politicum, Tu Reverende Ecclesiasticum, Tu Praeclare Eruditum. Videre igitur ne qvid qvod huic, isti, illi Ordini subserviat hīc desit, poteritis. Deinde, qvia dum exqvisite Sapentiā polletis omnes, Ordinis qvisqve sui ocellus, aqvilinā perspicacitate qvalia haec sint facile videre, et ne qvid impertinens hīc, istīc, illīc se admisceat, providere poteritis. Tertio, qvia authoritate publicā instructi estis, qvicqvid Vobis consciis et consentientibus fuerit stabilitum, robur habebit: qvippe rationes reddere omnium, ad omnes qvi reqvirent, poteritis. Futurum enim praevideo, ut negotium hoc qvemadmodum in seipso singulare est, adeoqve inusitatum, ita Censores inveniat et multos, et varios, et acres (sive acutos sive stupidos, Censores tamen) juxta illud, Qvi struit ad callem multos habet ille magistros. Sed et tametsi a Censorum rigore tuti simus, qvia tamen nos ipsos Opus hoc, non tanqvam superficiarium qvid spectare, sed tanqvam in qvo Patriae, et in ea Ecclesiae DEI, salutis cardo versetur intueri, convenit; convenit simul non perfunctorie in eo, sed cum timore DEI, et invocatione nominis illius, qvā summā usqve possumus, et prudentiā

page 63/64, image: s037

et diligentiā, versari. Et haec ipsa est causa, cur ego (omnibus qvae potui circa negotii initia jam pensitatis) nihil hīc praecipitanter, omnia lente; nihil temere, omnia deliberato; nihil jam frustra et in ventos, omnia solidos et jam duraturos in usus, agere proponam. Qvod ut ope DEI qveam, en fundo Librum hunc! in qvo,

Qvicqvid Scholae reformationem spectans agendum judicabo, id

I. Qvale sit explicabo, esseqve necessarium rationibus evincam.

II. Media ad obtinendum id ostendam.

III. Modum deniqve Media illa recte applicandi monstrabo.

Omnia haec, prout annorum supraviginti cogitata et inventa mea Vestris usibus accommodari posse judicabo. An autem recte judicem, cum mihi omnium apud Vos circumstantiarum, nondum gnaro liqvere non possit; qvicqvid meis consiliis determinatum, et huc inscriptum fuerit, Vestro judicio ac censurae submittere propono. Ut, si bonum videbitur, Vestrō assensu et consensu ratum sit: si inutile, irritum: si mutandum in melius, mutetur. Demumqve communi sic decreta consilio, ut Vestris qvoqve Agendorum Libris inscribuntur petam. Rogo itaqve, et rogo solemniter (non unā ductus ratione) ut Vobis Libros Decretorum, huic similiter, fundare libeat: ut qvisqve proprium hunc Actorum et Agendorum indicem, testem, instigatoremqve habeat. Ita enim demum patebit, Vestrum hīc agi negotium, non meum: Ita Vos eritis Exseqvutores, Scholaeqve Vestrae in melius Reformatores, non ego: Ita ego, si me forte a negotio hoc avocari, aut illi intermori, Vitae mortisqve nostrae arbiter volet, laetior decedam: spe, von moriturum mecum negotium, qvod forte moreretur, si solus consilia haec citra plenam omnium Vestrūm conscientiam, versarem.

Placeat, dilecti, hoc de Consilis ita communicandis, ita ematurandis, ita ad faciliorem et feliciorem effectum roborandis, consilium. Si placebit Vobis hoc meum, bene placebunt omnia nostra (polliceor) tum Illustrissimis Celsitudinibus suis, tum caeteris qvorum intererit omnibus. Qvippe tum demum, et suae Celsit. Videbunt curas suas pro Ecclesiae et Patriae salute recte impendi, et nos ipsi labores et sudores nostros non frustra impendi, Operaqve nostra non regredi, nec haerere locō, sed progredi feliciter. Tu Generosissime Domine ad qvoscunqve Magnificos, Generosos, Nobilissimosqve Ecclesiarum et Scholarum Patronos: Tu Domine Vereci, ad Reverendos Dominos Episcopos, Seniores, Pastores, et qvoscunqve Confratres: Tu Domine Tolnai ad qvoscunqve Gentis Vestrae Eruditos et Sapientes, haec referre, rebusqve authoritate vestrā bene constitutis publicam qvoqve conciliare authoritatem, potetitis. DEUS vero addet benedictionem.

Deliberatio I. et generalis De Reformationis Scholae hujus ultimo scopo, et ad illum Mediis, illaqve prudenter usurpandis Modis. Sapientissimi Scholarchae,

VI sapientis illius effati, Primum intentione ultimum est exseqvtione, de ultima Scholae nostrae perfectione, ad qvam usqve promotam tam cupimus, primum ad Vos verba facere incipio. Non ut aedificationem Turris a fastigio inchoari svadeam: sed ut praevisā Turris altitudine, et latitudine, qvalia illi fundamenta poni necesse sit, ostendam. Peccat certe Architectus, et sua in ruinam aut risum parat, qvi temere, non praevisā totius aedificii mole et formā, aedificandi opus aggreditur, ignarus ipse qvid futurum sit, et qvale, qvod ab operis suis prodibit. Id ne patiter eveniat nobis, a principio statim pervidendus est finis, et ad illum dispicienda media: imo ne principium qvidem ponendum, nisi tale, et taliter, qvale sustentandae toti futurae moli firmissimi fundamenti locō esse possit.

2. Id nos eō magis solicite curare, et in eo qvod inchoamus circumspectos esse, convenit, qvō, I in seipso majus hoc Opus est; II qvō inusitatius et magis solitarium; III qvō periculosius; IV et qvō plures habemus observatories; V qvō deniqve minus exercitati in talibus ipsi nos.

De I.

3. Opus ipsum qvod aggredi tentamus ingens est, prorsusqve ex maximis qvae a qvoqvam mortalium tentari possunt. Si enim vere Melanchton dixit, Formare ingenia recte, expurgareqve innatum sqvalorem, opus aliqvantō majus esse qvam oppugnare Trojam: atqve si recti DEUS ipse opus formandi homines, artem plantandi Coelos, et fundandi Terram, appellavit (Jes. 51. 16.) qvid non erit hanc ipsam artem, Homines formandi, transformare in melius? In hoc profecto cardine salutem Coeli et Terrae, h. e. Ecclesiae et Politiae verti, non est cur hyperbolice dici suspicemur: pura puta veritas est. Qvia talem esse in seqventem aetatem, Ecclesiae et Politiae respectu, necesse est, qvales a nobis accipiet eos, qvi eam constituent, regentqve. Si meliores transmiserimus ad seqvuturos, qvam transmissi sumus a praedecessoribus, melior erit seqvens aetas: sideteriores, deterior. Credite igitur honoratissimi D. Scholarchae, majus Vobis commissum esse, majusqve Vos cum suscepto Scholarchatu suscepisse, negotium, qvam Trojana fuit expeditio: nempe ut plantetis Coelum et fundetis Terram, h. e. ruentis apud Vos Coeli fiatis Athlantes, labentis apud Vos Terrae fulcra, aut certe fulcrorum reparatores. Tanti ergo Operis Vos praevidere jam ab initio fines, justum erit, necessarium erit, primus prudentiae apex erit.


page 65/66, image: s038

De II.

4. Etiam ideo dixi Opus hoc aggrediendum esse circumspecte, non perfunctorie, qvia inutsitatum ac solitarium est. Inusitatum, nempe in Patria vestra: ubi a Reformationis tempore nemo rebus, ab initio ut ab initio potuit (i. imperfecte) constitutis, in melius transformandis adhibuit manum. Aut si qvis adhibere tentavit, nullō successu tentavit, cum noxa potius, et schismatis metu: eō ipsō, qvia Res transformare opus inusitatum ac difficile est, nisi singulari suscipiatur prudentiā.

5. Solitarium etiam dixi: qvia Scholas Patriae reformare haec unica, hōc locō, Vestrā sub directione, in spe contra spem, enata est occasio. Hanc si amittitis, qvam sperabitis aliam? Amisisse autem, qvanta jactura? Hanc enim unam Scholam, si in veram Humanitatis, Pietatis, Lucisqve officinam stabiliri poterit, tot adversariorum, ad Vestrarum Scholarum, Ecclesiaeqve Orthodoxae, subversionem comparatis machinamentis opponere paratis, opponiqve pii omnes optant. Qvid autem fiet, si molimen non succedat? Adversariorum in erigenda hīc aut illīc nova Schola machinatio si non succedat, habent qvō se solentur, alios ejusmodi Nidos et Aucupia: vel parata jam, vel parari facile (occasionibus dense illis obvenientibus) idonea. Nos autem si hoc excidimus ausu, tota simul et semel excidimus spe. Ergo ne excidamus, anxie providendum: cumqve Deus et Occasio nobis non desint, ne nos rursum Deo et Occasionibus desimus (h. e. ne nobis in subserviendo DEO ardor, et in captandis occasionibus prudentia, desit) curandum.

De III.

6. Dixi etiam periculosum esse Opus, qvod suscipimus, nisi caute tractetur. At cui periculosum? Scholae, Ecclesiae, Nobis. Scholae: qvi eam confusionibus non liberabimus, sed immergemus altius. Haud abs re dictum est: Malum bene positum non est movendum. Morbum qvippe fuum nemo adeo moleste tolerat, qvamdiu imperitis remediis irritatum non sentit: neqve Camarina foetet adeo, nisi mota, nec emota. Si ergo Scholae; qvoqve nostrae non intelligimus, et curare nescimus, morbum, abstinere a medicando praestabit. Ergo an intelligamus, an remedia efficacia opponere sciamus, ante omnia videndum. Alioqvi Ecclesiae qvoqve ipsi, et Patriae, advocamus noxam: si eam e faucibus inhiantium eripere attentantes, et forsan promittentes, non erigimus tamen. Desperatus enim hic successus atrociorem ingenerabit desperationem animis, jam ante (ut multorum audio qverelas) misere fluctuantibus. Nobis deniqve ipsis in opprobrium cedet, aliqvid supra vires tentasse, aut viribus uti nescisse. Quod ut ne fiat, qvid tentare suscipiamus, et qvid virium nobis eō sit, qvidve circumspicientiae, ante omnia videre qvaeso ne pigeat.

De IV.

7. Praesertim cum certum sit nobis non defore, nec jam deesse, Corycaeos et observatores, amicos et inimicos: qvorum illi, si res non procedat, aut misere, non tristari ac erubescere; hi non ridere ac laetari, non poterunt. Convertamus itaqve nos potius ipsi in nos ipsos primum oculos; ut qvid suscipiamus, qvibusve istuc req visitis instructi simus, pateat. Neqve nos prius actu ipso Opus nostrum tentemus, nisi prius. (viribus et consiliis omnibus ad numeros, mensuras, ponderaqve redactis) et possibilitatem propositi nostri, et facilitatem, et successum deniqve realem, tam explicate ut digitos ante nos nostros, cognita habeamus.

De V.

8. Addidi, Nos ipso qvi talia tentamus, in his ipsis talibus, esse parum exercitatos: eōqve ipsō plus circumspectionis reqviri, ne negotium, ut sub manu imperitorum solet, corrumpatur. Spero autem nemini injuriosum iri visum, qvod de imperitia incipio loqvi: qvia non aliam peritiam, qvam qvae in hoc tali negotio reqviritur, nobis deesse qveror. Certe negotii qvod qvis nunqvam tractavit, nemo non immodestus peritum se jactabit, aut etiam cogitare praesumet. Nos autem qvas hucusqve, ubi, qvando, qvomodo, qvō successu, resormavimus Scholas? Si qvid fuit, leve tentamen fuit: nunc non tentamen, sed opus, reqviritur. Aliud est velitari ante pugnam, levi armaturā, leviqve eventu: aliud plenā congredi acie, pugnareqve non Victoriae tentandae, sed reportandae, causā: cujus jactura irreparabilis sit. Qvod ergo de Alexandro (Magno illo) reserunt Historici, nonnisi consiliis prius recte semper dispositis praeliando, semper Victoriosum fuisse, hoc nobis etiam in exemplum dici existimemus. Ille autem ultimō congressurus cum Dario, et reportaturus non Victoriam solum, sed Monarchiam, nactus hostem in conspectum sub vesperam, et signa collaturus mane, totam prope noctem consiliis solummodo transmisit: demumqve sub auroram indormiens, cum paulo post hoste jam acie instructā appropinqvante excitaretur a suis, tam bene fidit bene conceptis consiliis suis, ut semisomnis adhuc, diceret, Eja, annon vicimus? vicitqve mox feliciter. Tantum inest robur actionibus consiliō stabilitis.

Qvod ergo Poeta dixit,

Rem bene praevisam Verba haud invita seqvuntur.

nos illi succinendo, Verbaqve in Opera transferendo (plus enim agit qvi bene operatur, qvam qvi bene sermocinatur) dicamus,

Ideas bene praevisas Opera ipsa seqvuntur.

Ita mei Domini Consiliarii, ita sit. Vos autem me consilia expromentem, vestroqve judicio submittentem, audite benigne: etiam, et ante omnia, in recte ponenda omnium horum Consiliorum meta; ut ne vacillante scopō in ventos mittamus sagittas, aut incertos faciamus ictus.

EXhibita haec non displicuerunt, nisi qvod agendi tempora deliberando consumtum metuere se dicerent; ad rem ipsam potius veniri

page 67/68, image: s039

svadentes, tamqve instanter urgentes, ut nec ad secundam (nedum tertiam, decimam etc.) Deliberationem ventum, neqve Liber ille Actorum et Agendorum fundatus, fuerit. Qvod cautioni serviat, negotia non praecipitandi, si qvis non haerere velit: sicuti nobis postea contigit. Qvod si suis commeravero locis, non aliō faciam fine qvam solent Medici, Illustrium etiam (autaliās honestissimorum) Viror. qvantumvis tetros aut immedicabiles describendo Morbos, tentataq ve varie (sive irritō conatu, sive optatō tandem successu) Remedia: nempe ut id profectui Artis serviat. Qvid enim? Reperta sunt apud Hungaros bonorum Consiliorum obstacula? Reperiuntur et alibi. Emota sunt tandem ibi aliqva? Possunt et alibi. Proderit Hungaris vel tandem suos agnovisse morbos? Prodesse poterit et aliis. Nemo ergo pulchrum sibi ducat usurpare Sauliticum illud, Honora me coram populo: pulchrius est nudum illud Davidicum, Peccavi.

Nos interim ulterioribus ilis Obstaculis suum in locum rejectis, qvid et qvomodo inchoatum sit narrare incipiamus.

Prima fuit Oratio (qvasi inauguralis) de Ingeniorum Cultura, habita 24 Novembris: altera (dum urgerent) qvadriduo post, De Ingenia colendi instrumento primario, LIBRIS. Qvae duae Orationes dum ad prelum, erigitunc coeptum, poscerentur, descriptae fuerunt praemisō titulō tali,

PRIMITIAE LABORUM SCHOLASTICORUM. In Illustri Patakino Gymnasio, Auspiciis Illustrissimi ac Praecelsi DOMINI, Dn. SIGISMUNDI RAKOCI, Celsissimorum Transylvaniae Principum Rakociorum Nepotis, Filii, Fratris, Ducatūsqve Munkaciensis etc. etc. haereditarii Domini, In majus et melius transformari coepto. JOHANNES STURMIUS, Scholarum suo tempore per Germaniam Reformator indultrius, ita de Scholarum reformandarum scopo et modō (Epistolis Classicis ad JOHANNEM Sapidum, Physicum) scripsit.

Spero ejusmodi Gymnasium consituere, cui nemo insi qvi omnibus invidet invidere possit: non majonre qvam Ante Praeceptorum labore, sed certe fructu longe majore; etiam cum voluptate discentium, Idem Praesatione ad Scholarchas.

Lavinganam Scholam explano, ut simplex sit et directa; absqve asperitate, absqvelocis aviis, absqve ullis salebris. Nec speciosos qvidem labyrinthos admisi, qvi cursum studiorum impedire possent.


page 69/70, image: s040

Celsissime Domine, Gratiose Musarum Fautor,

QUAE conditio homines, Rerum dominos, eadem ipsas qvoqve Res humanas, premit, ut in his nihil perpetuum, aut ita firmum sit, qvin lentescat, et langvescat, et labascat, et concidat tandem. Tam fixā scilicet lege nobis Mortalitas nostra, et qvae hanc comitatur Corruptibilitas, Morbi, Interitus adhaerent; ut si perpetuare Genus humanum debet, non tantum Diaetae beneficiō a corruptelis praeservari, sed et, qvando nulla tam vigil cura esse potest, qvin aegritudines obveniant, Medicinae ope a Morbis liberari; tandemqne, cum prohiberi Mors in perpetuum nullā arte possit, novos Homines subinde nasci, necesse sit. Qvam conditionem nostram nobiscum omnes omnino Res nostrae participant; ut et constitui primum recte, et constitutae custodiri solicite, et prolapsae reparari sapienter, tandem tamen intereuntibus aliis post alias novae produci, necesse habeant. Hoc fatum est illustrissimarum etiam Familiarum, Politiarum, Regnorum, Ecclesiarumqve ipsarum. Nec ergo a communi hac sorte se potuerunt eximere (ut qvō collimo veniam) SCHOLAE, venustula illa humanae societatis seminaria. Nasci illas qvoqve, et crescere, et vigescere; rursumqve aegrescere ac marcescere, medicināqve egere, contingit: sed et mori, suscitariqve novas.

Cum ergo surgant passim, qvi recte constitutas ubiubi Res, publicas praesertim, conservare, ruinam minantes fulcire, collapsas instaurare, et ad nihilum redactis substituere novas, piā sollicitudine allaborant: in eo qvidem primario univer salis divinae Providentiae, Rerum ab univer sali interitu conservatricis occultae, agnoscenda est, et osculis adveneranda, dextera: laudem tamen simul merentur, qvi se hīc divinae Bonitatis organa praebent, Rerum humanarum qvācunqve parte Custodes vigilantissimi, Medici providissimi, Reparatores sapientissimi. Etiam qvi Scholarum epidemicis Morbis, et Mortibus, qvibus eas nostro seculo consici vident et gemunt multi, remedia qvaerunt. Nostro inqvam Martiali et furiosō feculō, qvo, concitatis in mutuam perniciem Gentibus Orbis Christiani, Musis plerubiqve indictum est exilium, aut conturbata illarum domicilia, et qvi has debebant animis colere tranqvillis, in vertigines qvasdam actis: ut silvescere videantur omnia. nec forsari ullō seculō de Scholarum ataxiis tantum qverelarum fuit auditum, atqve praesenti nostrō. Laudanda itaqve est, ut dixi, divina benignitas, qvae ruentibus in pejus rebus nostris fulcra opponit. Viros qvosdam cordatos, de corruptelis illis anxios, deqve emendatione solicitos: sive qvibus hīc aliqvid consiliis posse datum est, sive qvi auxilia, favorem, authoritatem, opes, eōdem conserunt. Qvorum in numero TE meritō TVO locamus, Illu strissime Heros, gratoqve celebrabit posteritas. Qvi tametsi ad rerum fastigia natus, demittis tamen TE ad consilia haec de Scholis, non tantum alibi per Ditiones Tuas recte conservandis, sed et Provinciali huic, sub patrocinio Celsissimae heroinae Dnae. Dnae. Susannae Lorantfi, Principis Transylvaniae, gratiosae dominae et genitricis Tuae, eatenus pie conservata, et reditibus aucta, in majus denuo provehenda, atqve tam accurate instituenda, ut in exemplar esse possit. Qvō fine et convocas Viros doctos, consiliaqve illorum exqviris, TV Aque vicissim communicas; ipsis etiam luminibus de lumine impertiens T VO. Et qvia eodem in Gymnasio, cum Rerum ad Vitam praesentem et suturam utilium varietate, Latinam Lingvam, omnis Eruditionis promam condam, Gentiumque Europaearum Mercurium communem, doceri vis diligentius ac purius, ad elegantiam usqve, Methodō amoeniore qvam hactenus; cognovissesque nos circa eadem haec studia occupari: Nos qvoqve per internuntios primum amicos, tum manu Ipse Tuā, epistolicisqve scriptionibus, tandem et coram, solicitare dignatus es. Qvin et ad meorum studiorum tot jam annis Maecenatem benignissimum, Magnificum Dn. Ludovicum de Geer, Seniorem, Haereditarium in Finspong etc. humanissimas dare literas, qvibus ad hoc ipsum Tuum laudabile incoeptum promovendum meam ad tempus reqvireres dimissionem. Ego igitur, qvod illius voluntate nonum jam in annum parturiebam, annōqve praeterito rogatu Illustriss. e Proceribus Poloniae herois, D. D. Christophori de Bnin Opalinski, Palatini Posnaniensis, in usum Opaliniani sui Sirakoviae recens sundati Gymnasii, eōqve pro juventute Polona, adornabam: hoc jam qvoqve Tuae Illustri Patakinae Scholae, Hungaricaeqve Iuventuti, qvam optime fieri potuit accommodari coeptum, Tuae Illustrissimae Celsitudini oblatum dedicatumqve eo! Consilio meo non aliud praetexens, qvam qvod tam heroicus ille ad promovendum bona studia fervor dignus mihi videatur, si non dignō tantis Virtutibus penicillō a me depingi (aliorum id opus esto, aut certe aliūs temporis:) at saltem aspectabili aliqvā in praesens jam publice notari tesserā. Tibi ante alios: haec, qvaeper absentiam Tuam (sub eorum directione, qvos nobis reliqvisti Inspectores) agi coepta sunt, offerendo spectanda. faxit Omnipotens, ut exactā feliciter in Transylvaniae Regno hieme feliciter TE, cum Celsissma Principe Matre ad nos reduces, laelis exsipiamus jubilis AMEN.

PATAKI scribebam 28 Januar: 1651. Illustriss. Celsit. TUAE Devotus in DEO, COMENIUS.


page 71/72, image: s041

DE CULTURA INGENIORUM ORATIO. Habita in Scholae PATAKINAE Auditorio majori 24. Novembr. Anno M. DC. L. A Johanne AMOSO COMENIO, Hunno Brodensi Moravo.

Novum in Theatro vestro videtis hominem, ō Vos mihi qvoqve novum theatrum! Novum enim videri, ostendit inusitatus, tanqvam ad rem novam, non tantum Reverendorum, Clarissimorum, Doctissimorumqve, sed et Generosorum, Nobilissimorum, Spectabiliumqve Virorum, hujus loci et e vicinia, concursus. Miramini credo praesentiam hominis, qvem sperare non venerat in mentem: miror eandem ipsemet, qvia nec venerat mihi. Qvid igitur accidisse dicemus utrinqve? An illud Poetae Comici: Dii nos homines ut pilas habent, jaciunt qvō volunt? An potius hoc Prophetae, Scio Domine, non esse penes Hominem viam illius, nec penes Virum ambulantem dirigere gressus suos? (Jerem. 10. 23.) Meae certe cogitationes, et aliorum de me consilia, aliorsum fuerunt aliqvot jam ab annis directa: ecce autem aliter disposuit gressus nostros Ille, qvi disponit omnla! Prohibensque nos ab Occasu et Septentrione, ad vos Orientales ire jussit. Qvum nimirum Celsissima Transylvaniae Princeps, partiumqve Hungariae Domina, D. SUSANNA LORANTFI, pro heroico in provehendam gloriam DEI Zelo, Patakinum hoc, jam inde a primā in hoc Regno Ecclesiarum reformatione Illustre Gymnasium, interqve Orthodoxas Hungariae Scholas metropolin, in majus et melius transformatura, ad conferendum super tam sancto et arduo negotio consilia nos qvoqve, clementissimis ter iteratis literis, evocare pie dignata fuit. Ego autem tam divinae vocationi (qvam fuisse divinam agnoverunt, qvorum voluntatem et consensum reqviri intererat, meqve intra me ipsum extraordinariō instinctu admonitumvoluit DEUS) reluctari neqvivi: qvin ad tempus huc secedendo, qvid per tenuitatem nostram operari vellet dextra Ejus, cui ad Opera sua contemptibilibus in conspectu Mundi uti organis solemne est, experiar.

Utinam vero haud vanis indiciis colligam, qvod colligo! Verificari hīc antiqvum illud, DEVS simile ducit ad simile. Nam et me humilem Christi servulum imbecillitatem meam serio agnoscere, et ob eam angi, lucisqve scin tillas, qvas nobis in hac subcoelesti Schola con stirutis demittere coelitus non intermittit luminum Pater, desideriō circumspectare, atqve dum submittuntur undecunqve grato excipere, noui: et Vos itidem imperfectionis sensu, tangi, meliorisqve ac verioris, et plenioris, Literaturae desideriō totos teneri, agnoscere lam qvoqve incipio. Unde mihi bona surgit spes, a conjunctis hunc in modum desideriis non abfuturum favorem Illius, qvi Viris desideriorum, et timentibus se, humilibusqve gratiam suam, et manifestationem viae suae, promisit (Dan. 9. 23. Psal. 25. 10. 13. 15.) Eja igitur dilecti mei Hungari, mea spes, Sentiamus de Domino in honitate, et in cordis simplicitate qvaeramus Eum! Nam humanus est Spiritus Sapientiae (Sap. 1. 1. 6.) Diligentes se illa diligit, et studiose qvaerentes eam, inveniunt eam (Proverb. 8. 17.) Ut autem ipsam qvaerere jam incipiamus, dum ego, in conspectum Vestrum hodie primum progressus, alloqvi Vos jubeor: eja excitatis adeste animis, et me de re nobis utrinqve perqvam necessaria verba facientem, audite benigne! Dabitur cum DEO opera, ut audisse non poeniteat. Ecqvid autem erit, qvod et Vobis tantō Auditoriō dignum, et desideriis utrinqve nostris conveniens, et omnibus deniqve nobis ad rem qvae suscipitur, seriis consiliis agitandam stimulandis, serviturum videatur? Elegi argumentum loco, tempori, personisqve accommodum, et qvod ex occasione a suis Celsitudinibus data sub manu mihi natum est,

De Ingeniorum Culturā.

DE qvo ut ad DEI gloriam, eorumque qvi nos haec interim agere jubent honorem, et cum aliqvo in melius profectu, meo et vestro, et ex usu ipsius rei, verba fiant, edisserendum mihi ordine propono.

Primum, Quid sit Ingenium, et qvid Ingenii Cultura?

Deinde, Qvae reqvirat Necessitas, Ingenia non ut sylvarum saltus, aut desertorum tesqva, incultarelinqvi;

page 73/74, image: s042

sed accurate, ut Hortorum vireta, vineta, arboretaqve solemus, excoli?

Mox, Qvomodo Cultura ejusmodi per totam aliqvam Gentem feliciter institui possit. Nominatim, Anin Gente Vestra de aliqva universaliore, pleniore, melioreqve Ingeniorum cultura cogitationes suscipiendi obveniant causae?

Demum, Qvia non causas tantum desiderii, sed et occasiones adesse videbimus, addetur, Cur hōc tempore, et cur hōc locō? Et cur per nos praesentes, nullis amplius adhibitis prolationibus, nullisqve aliis exspectatis occasionibus, desideratum hoc opus in sancto DEI nomine inchoari conveniat? Et qvomodo?

Qvibus ordine, brevitateqve qvā licebit summā, explicatis, DEO et iis qvi hic DEI lacō sunt, totam rem hanc piis ac devotis commendabimus votis ac suspiriis.

INGENII vox nobis hoc loco Ingenitam animae nostrae Vim illam, per qvam Homines sumus, signicat. Nempe qvae Nos Imaginem DEI factos, ad Res omnes intelligendum, ex intellectis meliores eligendum, electas impetu proseqvendum, et asseqvendum, asseqvutis deniqve pro lubitu dominandum, et illis perfruendum; eōqve nos DEO (qvi Omnia intelligit fulgide, Omnia vult sancte, Omnia operatur potenter, Omnibus dominatur gloriose) qvam proxime assimulandum, natos aptos facit. Vultis haec distinctius? Accipite.

Ingenii humani qvatuor sunt partes, seu gradus, seu facultates, Prima dicitur MENS, Rerum omnium speculum; cum Iudicio, Rerum omnium viva staterā et trutinā; Memoriā deniqve rerum proma conda. Secundō locō est VOLVNTAS, rerum omnium arbitra, electrix, et imperatrix. Tertio FACVLT AS motiva, omnium decretorum exseqvutrix. Tandem SERMO, omnium ad omnes interpres. Harum qvatuor functionum totidem sunt in Corpore nostro primatiae sedes, et organa; Cerebrum, Cor, Manus, Lingva. In Cerebro siqvidem Mentis officinam circumferimus: Cor Voluntas Regina, tanqvam palatium suum, inhabitat: Manus, industriae humanae organon, admirabilium operatrix est: Lingva deniqve, sermonis artifex, inter Mentes diversas, diversis Corporibus inclusas, et a se invicem seclusas, internuntia, Homines plures in consiliorum et operum societatem copulat. Ita nos formavit Plasmator noster! ita his qvatuor cardinibus minoris sui Mundi latera inclusit! ita nos omnia in nobis divinae imaginis absolvimus munia! Mens qvippe agilitate suā Coelum et Terram pervolitans, Intellectu subigit omnia, Judiciō discriminat omnia, Memoriae thesauris recondit omnia. Voluntas, arbitrii libertate suā, ex omnibus sibi eligens qvaecunqve placent, rejiciens qvaecunqve displicent, Regnum exercet in omnia. Manus, Mentis seqvuta praedelineationes, et Voluntatis exseqvens decreta, nova producit Opera, et tantum non novos fabricat Mundos. Lingva tandem cogitata, dictata, factitata, (autetjam cogitarida, dicenda, facienda) ubiubi opus recensens, ac suis coloribus depingens, lumen de lumine spargit et multiplicat, deqve aliis transfert in alios.

Intelligitis ergo svavissimi Auditores, INGENIUM in nobis esse id, per qvod nos Imago DEI, h. e. parvnli dii, Homines nimirum, sumus. Iam qvid CVLTVRA Ingenii sit, liqvere posse puto. Nempe qvō sensu Homo dicitur colere Agrum, Hortum, Vineam, Artem aliqvam, Corpus deniqve suum, eōdem et Animam suam, seu Ingenium: aptando scilicet et praeparando unamqvamqve rem illam usibus suis, eamqve ita concinnando, acuendo, poliendo, ornando, ut fini suo idonea sit, suiqve usum actu ipsō praestet qvam optime. Ita bene cultus Ager, Hortus, Vinea, dicuntur, qvae multas bonasqve fruges et fructus fundunt. Culta Ars, qvae expedite eleganterqve opera sua producit. Cultum Corpus, qvod bene comptum, nitidum, colotatum, et ad munia versatile est. Cultum proinde pariter Ingenium fuerit, primo, multa Cogitare, et ubiqve acute penetrare, factum, idoneum: secundo, inter res et res accurate distingvere, bona ubiqve Eligere ac perseqvi, mala ubiqve negligere ac vitare, peritum: tertio, Opera edere ordinatissima industriosum: qvarto, pulchre sententioseqve Loqvi gnarum, ad sapientiae lumen egregie diffundendum, oeque Res et Mentes pulchre illustrandum.

Vis ergo bene cultum nosse Hominem? Attende illius Actionibus, Gestibus, Sermonibus, silentio etiam; Gressibus item, Sessioni, Corporis habitui, Oculis, Manibus, et cuicui illius rei; undiqve decentia, et splendor, et amabilitas, promicabunt, undiqve sui similis erit, totus teres atqve rotundus. Vis eum esse in actione? Omnia sub manu fluent: qvia omnia prudenter, praeviōqve salubri consiliō, administrabit. Vis eum loqvi? Poterit de qvacunqve re disserere apte, nullius adeo noxie ignarus. Rursumqve si tacendum est, silentium adeo temperare novit prudentiā et decorō, ut etiam a tacente sit qvod discas. Si hominibus conversatur, mera svavitas est: si qvando extra hominum consortium illi vivendum erit, nunqvam minus folus est, qvam qvando solus: qvia plenus bonarum cogitationum, et oblectationum intra semetipsum. Intra bona et mala Vitae ita versatur, ut eum discrimina rerum nosse, et utilia ab inutilibus internoscere posse, res ipsa testimonio sit. Fluunt illi res ex voto? Non effertur, non inflatur, non insolescit. Incidit in tristia? Idem est, nec mergitur, nec concidit, nec desperat. In summa, Qvi sapit innumeris moribus aptus erit, inqvit Poeta. Nos dicamus: Qvi sapit innumeris usibus (et casibus) aptis erit.

Jam si totam videre exacte cultam Gentem daretur, tales videres omnes, aut certe plerosqve, qvales descripsi singulos. Qvod si uberius Vobis explicari vultis, explicabo: factā ad Gentes incultas, et ut loqvuntur Barbaras, antithesi perpetuā.

1. Culti homines vere Homines sunt, i. moribus

page 75/76, image: s043

humani: Barbaros aut belluina ruditas tetros, aut bestialis ferocia saevos reddit; ut praeter figuram humanam (et qvod loqvantur, non rugiant) humani vix aliqvid agnoscas.

2. In Gente bene culta si Ordinem, qvem in administranda re publica et privata adhibent, spectes, omnia instar Horologii sunt, ubi motō unō moventur omnia; dum Rotula trahit Rotulam, et qvidem ad numerum, mensuram, pondus. Apud Barbaros omnia sunt scopae dissolutae, arena sine calce.

3. Si Officia spectes mutua, in Populo culto omnes serviunt omnibus, suo qvisqve loco ea faciens, qvae sibi et aliis ex usu sunt. Inter Barbaros nemo se et sua accommodat alteri, omnia fiunt distractim, ideo cum impedimentis mutuis, et confusione.

4. Cultis Populis omnia Mundi Elementa tributatia sunt, nec ipsa Terrae viscera occultare ab ipsis the sauros suos (Metalla, Gemmas, Lapides etc.) pussunt. Incultis omnia frustra sunt, neqve naturam subigere, neqve ubera ejus sugere, neqve si ultro dona sua fundat illis uti, gnaris. Optimum etiam Coelum, fertilissima Terra, opportunissima navigationibus Flumina, sine usu jacent: ut apud Americanas Gentes, belluarum instar vitam brutam degentes, videre est.

5. Cultae Gentes nihil terrae otiari; neqve materiei qvidqvam inutiliter perire sinunt; Ligna et ligilla, Lapides et lapillos, Arenam ipsam et Platearum sordes, tollunt, usibusqve certis apilcant. Apud incultos omnia inculta, sqvalida, sordida, putrescentia et pereuntia, videbis.

6. Hinc apud illos sterilissimae etiam naturā suā regiones, nihil praeter arenas, aut rupes, aut paludes et stagna, habentes, ita excultae sistuntur, ut Paradisus videantur. Apud incultos etiam Paradisi faciem prae se ferentes tractus (ubi Coelum Terrae nupsisse credas) sqvalore obruuntur, amoenitatemqve amittunt.

7. Inde est, ut Gentes cultae non duntaxat necessariis Vitae rebus omnis generis abundent, sed et commoditatibus affluant, imo deliciis: dum incultis vix est unde vitam trahant, rudi victu, pecorum ritu, sese sustentantibus.

8. Culti etiam in futurum providi, prospiciunt sibi de Vitae necessariis etiam in casus fortuitos, si Annonae sterilites, si Hostiles irruptionis, si pestifera Lues, aliive Morbi, ingruant: qvibus bene instructa Granaria, Armamentaria, Pharmacopaea, mature opponunt. Apud Barbaros vitae, valetudinis, securitatis, nulla rationabilis cura; vivitur in diem et casum, temeraria illis et eventualia omnia.

9. Gens culta Vestitu qvoqve decorō et nitidō Mentis nitorem ostendit, omnibus et singulis, parvis et magnis, nobilibus et ignobilibus, si non eleganter, munde tamen, circumamictis: dum inculti aut nudi, aut seminudi, aut pannosi et laceri, sqvalidiqve et Iuridi, incedunt.

10 Exculta Gens habet Vrbes splendidas, populosas, artificiorum plenas. Inculta horum locō deserta habet aut si qvid Oppidorum appellat, magalia sunt et sordes.

11. Culti Provincias suas, et in his Civitates, Pagos, Domos et Familias singulas, se ipsos deniqve sic intra Ordinis cancellos legum vinculis continent, ut evagari impune liceat nemini. Apud incultos, aut perperam cultos, licentia pro libertate est: qvicqvid lubescit audent, effrenes in omnia.

12. Hinc apud istos tuta, secura, tranqvilla et placida omnia: apud hos furta, latrocinia, violentiaeqve regnant. Unde securitas vera nulla, insidiarum, terriculamentorumqve, plena omnia.

13. In Gerne vere culta a Rusticis etiam rusticitas abest adeo morum urbanitate tincta sunt omnia. Apud incultos contra Urbani etiam rustici sunt, Urbanitas ipsa nil nisi merum rus.

14. Gentis cultae homines Advenis affabiles sunt, vias ignorantibus comiter monstrant, diverientibus ad se humanitatem ostendunt, molestiae qvidqvam exhibere cavent. Barbari ignotos aut a se fugant et repellunt, aut fugiunt ipsi, aut certe moribus tetricis a consortio deterrent.

15. In bene cultis Gentibus otiosi homines, robustiqve mendici, nulli tellerantur, nulli sunt: qvalibet Republicā suos omnes in ordine continente, suisqve egenis prospiciente. Inter Barbaros otiosorum hominum greges: qvi dum aut ex mendicitate, aut ex furtis et rapinis, aut ex miseriā et fame, vivunt, confusiones et calamitates oriuntur variae. Aut si his malis obviam itur, violentiā itur: omnia angariis, oppressionibus, suppliciis, excarnificationibusqve, plena.

16. Culti artibus liber alibus delectati, vacant eis libenter: nec ullam a se abesse cupientes, dinumerant stellas et dimetiuntur Coelum, Terram Abyssos, et qvid non? nihil uspiam se insciis fieri volentes, per remotissimos etiam Terrae, Aqvae, Aeris, tractus. Scire etiam Seculorum cursum, qvam longe distemus a principio, qvam brevi habeamus exspectare finem, laborant: ut praeterita habentes in oculis, praesentia disponant in melius, in futurorum usum. Inculti omnia haec, seqve ipsos, ignorant, unde huc venerint, qvo vadant, qvid sibi aut rebus circa fe fiat, securi: eōqve praeteritorum ignari, ad praesentia inepti, ad futura omnia imparati.

17. Cultos delectat Orphei Cithara, divinaqve Musicae svaviter dant operam; ut sonorae harmoniae fvavītate capti tantō illi melius, Davidis et Salomonis exemplō, attendant ubiqve. Ineulti Asinus sunt ad Lyram: si qvid sonorum inter ipsos audias, inconditi erunt ebriorum stridores, aut brute tripudantium agrestia jubilia.

18. Tandem, Culti intra semetipsos luminis, rationis bonae voluntatis, bonaeqve conscientiae pleni, DEO et seipsis contenti, thesaurisqve suis laeti, vivunt placide. Inculti nihil intra se possidentes, tori extra se feruntur, umbrasqve pro rebus captando ludibria patiuntur, vanescunt, pereuntqve tandem. Atqve utinam pereant, neqve per hanc mortem in aeternam vivi praecipitentur! Qvod tamen qvia necessario evenit, ut

page 77/78, image: s044

Homines Non-homines fine suo, Vitā beatā, excidant: non nasci, aut certe non hominem nasci, sed brutum, praestiterat, qvam nasci qvidem Hominem, ad Humanitatem tamen nullō humano cultu promoveri.

Intellexisse Vos spero, Auditores faventissimi, qvid sit Hominem, aut Populum esse cultum, et qvid Culti ab Incultis differant. Observandum tamen insuper est: Culturae humanae fastigium esse, Pietatem, seu Timorem DEI, qvi tanqvam Sapientiae corona celebratur (Sir. 1. 22.) Absqve hoc sit, Cultissimus qvisque barbarissimus erit. DEUS enim impios omnes stultos appellat, et ut jumenta reputat (Psal. 49. 21. et 94. 8.) Sapientes sunt, inqvit DEUT, ut faciant mala, bona autem facere nesciunt. (Jer. 4. 22.) Et, dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt (Rom. 2. v. 22.) Iterum: Qvomodo dicitis Sapientes nos sumus, et lex Domini nobiscum est? Verbum enim Domini projecerunt, et Sapientia nulla est in eis. (Jer. 8. 8. 9.) Sapientiam talem Apostolus vocat terrenam, animalem, diabolicam (Jac. 3. v. 15.) qvum nempe filii Agar (homines carnales) tantum exqvirunt prudentiam qvae de terra est, negotiatores terrae, et fabulatores, et exqvistores intelligentiae, viam sapientiae (verae) non cognoscunt, neqve recordantur semitas ejus (Bar. 3. 123.) Qvales cum inter cultissimas Europae Gentes sint, non ad DEI, sed satanae imaginem exculti, praemonendi estis dilecti, ne qvem CULTURAE vox decipiat, tam in malum, qvam in bonum exercitatos significans. Praestat non excoli, qvam ad mundanas vanitates, fastum, fraudes, dolos, impietatem, aut hypocrisin excoli: praestaretqve rudem manere Populum, modo simplicem, et DEI timentem (qvalia prima secula fuerunt, Patriarcharum) qvam ita politum, qvomodo se Mundus polit. Qvia tamen et ruditas brutalis ignorantiam DEI, meliorumqve contemptum, secum trahit: et vera rerum omnium cognitio ad cognitionem DEI via est; hunc autem qvantum cognoscimus tantum diligimus; tollatur abusus, et maneat usus.

De vera autem et salutari Hominum Cultura hoc insuper addo: Neminem reddi posse cultum absqve Cultione, seu Cultura, h. e. diligenti studio et cura. Si qvis dicat, aut cogitet, Ingenium esse DEI donum, dexteraeqve Ejus in nobis opus: an ergo DEI Opera perficere possit Homo? Respondeo: Opera DEI qvae a potestate nostra exemit Opifex, mutari a nobis, nedum perfici, neqveunt: ut sunt Mundi figura, Siderum cursus, Coeli tempestates, et simlia. Sed qvae nobis in Manum, aut Animum, dedit, illa utiqve potestati nostrae subjecit: ut applicare illa usibus nostris, eōqve translocare, transformare, transpolire, h. e. perficere, arbitrii nostri sit. Lapides puta, Metalla, Herbas, Ligna, Animalia, Corpus ipsum nostrum. Pari ergo ratione Ingenium qvoqve, Mentem Voluntatem, Manum, Lingvam; ut unum qvodqve horum recte expolitum niteat, suōqve muneri aptum sit, perficere nostrae potestatis, nostriqve officii, esse voluit sapiens Architectus: qvia si qvidqvam nobis datum, vel nosmetipsos, e potestate nostra exemisset, jam nos a majestate, qvā nos condecoravit (Imagine suā) diminuisset. Atqvi diminuere noluit: ergo nobis Nostri arbitrium, sic aut sic nos transformandi, ac ope Illius perficiendi, reliqvit. Culturā itaqve nobis, qvā nos ad recte omnia intelligendum volendum operandum, eloqvendum, disponamus, opus est: ut sic demum Intellectu, Animō, Manu, Lingvā, ad normas reducti, vere Homines dicamur. Tolle Animi culturam, Homines pasci qvidem, et pinguescere ventre, macrere tamen animō; Valere corpore, aegrotare mente; Nitere cute, sqvalere conscientiā, videbis. Nam qvae alia esse potest Hominis, tetrenae Creaturae, qvam qvae aliorum terrenorum est, conditio? Vide mihi Gemmam in Regis Corona, aut Principis digito, radiose micantem! Num talem nasci putas? Falleris, id si cogitas. Scabra est ut nascitur, obscura est, tenebrosa est, humi jacentem non tolleres: ut niteat radi, stringi, scalpi, serrari, complanari, edolari, elimari, varieqve laevigari et poliri, opus habet. Rudiores item lapides, saxa, ut exstruendis Domibus, Turribus, Muris, Columnis, similibusqve usibus serviant, data, non serviunt tamen, nisi nostrā manu excisi, edolati, statuminati. Sic Metalla, ad insignes vitae nostrae usus producta, effodi, liqvari, depurari, varie fundi et tundi, necesse habent: citra hoc minori nobis usui, qvam istud Terrae lutum, futura. A Plantis habemus Cibum, Potum, Medicinam: ita tamen, ut Herbas et frumenta seminari, sarriri, demeti, triturari, moli, pinsi; Arbores plantari, putari, stercorari, fructus decerpi, siccari etc. necesse sit: multo vero magis, qvid inde ad Medicinam, vel ad Structuram, cedere debet, aliis atqve aliis modis praeparandum est. Animalia, ut qvae vitā et motu pollent, ipsa sibi ad seipsa sustentandum sufficere videntur: eorum tamen operā si ad usus, ad qvos nobis concessa sunt, uti velis, nunqvam sine praevia illorum exercitatione poteris. Ecce enim! Eqvus bello, Bos vecturae, Asinus oneribus, Canis custodiae et venationi, Falco et Accipiter aucupio etc. natus aptus est: et tamen nisi unumqvodqve horum ad opus suum adsvefeceris, nihil valebunt. Ita homo ex parte Corporis ad labores est, videmus tamen praeter nudam aptitudinem nihil ei connasci. Et sedere, et stare, et incedere, paulatim condocefaciendus est: imo edere et bibere, nisi doctus, nescit. Et unde igitur Menti nostrae, Voluntati nostrae, Manui nostrae, Lingvae nostrae, ea veniret praerogativa, ut absqve antegressa praeparatione munia sua perfecta obire possent? Absurdum id cogitatu etiam: cum omnium creatorum lex sit, A nihilo initium sumere, gradatimqve elevari ac perfici, tam essentiae qvam actionum respectu.

Opus igitur est Omnia omnio Ingenia coli: ut qvisqvis Homo natus est, Hominem agere discat. Opus tamen inprimis eos poliri, qvi caeteris in specula, regulas,

page 79/80, image: s045

fulcra, sunt exponendi: h. e. Regimini alicujus humanae societatis, in Familia, Schola, Civitate, Regno, praeponendi. Sed et illos instrui opus, qvos ad subjectionem natura destinavit, ut rationaliter subesse, et Ordini parere, sciant. Opus poliri tardos; ut ad profectus aliqvos arte juventur. Opus ingeniosos; ut ne nimiā mentis mobilitate ad mala proruant, aut se vagis suis cogitationibus obruant. Opus Culturā naturis bonis, ut a pravitate praeserventur; Opus item pravis, ut naturae vitia emendetur: qvomodo Socrati factum, ipsomet fatente, ut prava, et in scelera contorta sua indoles, institutionis benesiciō ad rectitudinem perducta fuerit. Summa summarum: ut Terra generosa, si pulchre colitur, Paradisus fit; si negligitur, Desertum triste, urticis, spinis, serpentibusqve oppletum: ita ingenia si pulchre coluntur, Angelicis naturis simillima evadunt; imo DEO ipsi, cujus imaginem referunt: neglecta vero Brutis accedunt proxime, aut aversi ab archetypo suo penitus, ipsis impuris Spiriribus, eheu! Cultura itaqve ingeniorum, sola nos ad similitudinem DEI sublimare potens, supra omnes Mundi opes, honores, voluptates, et qvicqvid votis concipi potest, aut solet, Hominibus necessaria est, ideoqve supra omnia optanda.

Iam qvaeritur, An Ingeniorum culturani per totam aliqvam Gentem extendi possibile sit? et Qvomodo id in Gente nondum satis culta impetrari facile qveat? Eqvidem de Possibilitate cur qvis movere velit qvaestionem, non video; cum testimonia rerum exstent, Cultarum scilicet eleganter multarum jam Gentium: tametsi forte ad plenum vixdum ullius. Posse tamen plene excoli, si rei huic plenō desideriō, et graviter, impendatur opera, patet: qvia promovere qvamlibet rem eō, qvo per semetipsam inclinat, modo amoveantur impedimenta, naturaeqve prudenter dirigatur impetus, non est difficile, nedum impossibile. Ex Ave certe facere avem, ex Eqvo eqvum, ex Aqva aqvam, ex Lapide lapidem (h. e. efficere ut Avis volet, Eqvus currat, Aqva fluat, Lapis jaceat, ubi et qvomodo velis) nullius adeo artis est: ergo neqve ex Homine facere hominem, si scias. Omnes namqve homines Homines sum, unā eādemqve naturā: Vnum si nōris, omnes nōris: unum si excolere scieris, omnes scieris. Qvin et citra directionem alienam multis id, ipsō benignioris naturae instinctu, obtingit, ut in seipsis reperiant et doctorem et discipulum; disciplinamqve et disciplinae viam, seu methodum. Autodidactos intelligo, qvi absqve aliena manuductione per semetipsos docti, probi, industrii, disertiqve fiunt. Verum est, non omnes tam esse felices, multis hebetiorem obringere indolem: verum tamen est qvod Horatius cinit,

Nemo adeo ferus est, qvi non mitescere possit,
Si modo culturae patientem commodet aurem,
Qvia Scilicet ingenuas didicisse fideliter Artes
Emollit Mores, nec sinit esse feros: Ut Ovid. habet.

Ita profecto est, qvisqvis Homo nascitur, homo nascitur, h. e. (ut Clemens Alexandrinus dixit) Ager animatus. Qvia igitur (ut Hippocrates addidit) qvae Seminis proportio ad Tellurem est, eadem est Scientiarum ad Ingenium humanum: qvemadmodum nullus Ager tam infelix est, qvin cultus recipiat semen aliqvod, feratqve fructum; ita Ingenium vix ullum omnino sterile, modo colatur, modo diligenter, modo nihil auxiliorum intermittendo. Qvorum Auxiliorum, universali Culturae inservientium, octo sunt. Attingam illa, Vos autem attendite obsecro! remqve super omnia pulchram, possibilem, facilem, svaderi intelligetis.

I. Primum est, ut felici Ingeniorum Culturae PARENTES et NUTRICII primum fundamentum ponant; diligenti, ne qvid corruptelarum liberis obveniat (Vitae, Valetudinis, Sensuum, Morumqve respectu) curā. Qva de re multa essent dicenda, sed non hujus loci sunt. Scripsimus nos ea de re jam ante annos octodecim peculiarem librum, edidimusqve (sub Scholae maternae titulo) idiomate Germanico et Polonico: ubi qvae Parentum circa prolem officia sint, anteqvam eam progignunt, dum uterō gestant, dum luci editam vident, dum tenellam curant, describitur: ut ne ipsi eam primo et maxime, seu supinā incuriā perdant, seu crudeli indulgentiā corrumpant. Angularis hic est verae ingeniorum Culturae lapis, prima publicae felicitatis, si recte administretur, basis.

II. Secundō locō erunt PAEDAGOGI; qvorum fidei Parentes eā fini committunt filios, ut Ingeniis teneris, jam tamen se in vigorem disponentibus, res bonas instillandi, honestatis exemplis praeeundi, omniumqve solertium actionum et lepidi sermonis formas commonstrandi, nullā praetermissā occasione, Imagunculas DEI forment, Mercuriosqve hos suos scitule effingant. Magnus hujus rei usus, si prudenter administretur: qvia prima haec aetas cerea est, in omnia flexilis; simiarumqve instar qvicqvid vident, seu bonum seu malum, imitantur. Unde verissime dictum est: Tales nos esse in vita omni, qvales nos puerilis reddidit educatio.

III. Tertium Culturae publicae medium erunt SCHOLAE publicae, tanqvam publicae Humanitatis officinae: ubi a Praeceptoribus fidis, publicā authoritate instructis, omnia scitu et creditu, dictu et factu necessaria, clare commonstrantur, fervidāqve et perpetuā honestorum omnium praxi habitus illis Doctrinae, Sapientiae, Virtutum, Eloqventiaeqve, et formatur et firmatur. Qvod procedit svaviter, qvando Magistri qvod audiunt esse allaborant, obambulantes Bibliothecae, vivaqve omnium agendorum et omittendorum Exemplaria qvae imitari et promptum sit, et tutum. Qvia recte praeuntem recte seqvi facile est: et qvalis dux, talis qvi ducitur. Felix Populus, qvi multis sapenterqve ordinatis, instruitur Scholis.

IV. Qvartum universalis Culturae medium, in Scholis et extra Scholas, LIBRI boni sunt uberiorem

page 81/82, image: s046

Rerum cognitionem, Virtutum varieratem, Eloqventiaeqve flumina, Ingeniis affundentes. Libri inqvam boni, si vere boni, et sapienter scripti, vere sunt Ingeniorum cos, Iudiciorum lima, Oculorum collyrium, Sapientae infundibula, alienarum cogitationum et actionum specula, nostrarum directoria. Qvalibus si repleatur Gentis alicujus Populus, in luce erit. Ingemino: Libris bonis si repleatur Gentis alicujus Populus, in luce erit.

V. Succedet ingenia acuendi medium qvintum, cum viris doctis, piis, industriosis, facundis, CONVERSATIO crebra; transformandi nos in melius occultam, efficacissimamqve, vim habens. Recte enim dictum est: Qvemadmodum qvi in Sole ambulat, tametsi alia de causa ambulet, calescit tamen, atqve si deambulationem continuet, nigresicit: ita qvi cum homimbus (seu bonis seu malis, eruditis aut rudibus, sapientibus aut stultis) conversatur, de illorum Ingenio et Moribus trabet certo, inscius etiam. Providendum igitur, ut Juventus Gentis, qvam excultam volumus, a sodalitiis pravis arceatur, perpetuo autem sodalitio doctorum, piorum, honestorum, industrie occupatorum, adhibeatur: atqve tum non expoliri non poterit. Qvō fine multi sapientes Reges, aliiqve Patriae Patres, variis in Gentibus, aut aliunde Viros sapientes ad suos evocari, aut sous ad illos amandare, ibiqve non dies aut menses, sed annos, vivere et poliri, voluerunt.

VI. Nec. tamen in Sapientum Contubernio vivere sufficit: exercendi sunt adolescentes ipsi ACTIONIBUS perpetuis, ut Vitam totam practice agere consvescant; tum demum Artisices futuri, si hos fectrit Vsus. Qvippe nemo nisi crebro errando, erroresqve cognoscendo, et emendando, non errare discit: nemo nisi fabricando fabricatur. Ex hac tali Schola, continuatā ab aetate prima rerum praxi, promanavit Hannibalis olim bellica scientia; qvia puer statim patrem in Castra seqvutus, nihil totā vitā nisi militavit; sicut et Alexander Magnus, aliiqve Veteres rerum usu excitati. Et cur antiqva memorem? Venetorum hodie et Belgarum celebrata super alias prudentia, Imperiiqve felicitas, non aliunde magis qvam qvod Filios suos a primis annis actuosā vitā, negotiisqve Reipurblicae exercent, veniunt. Nullius ibi Nobilis, Baronis, Comitis, Senatoris, Ducis etiam ipsius, filius aliter ad honores qvam gradatim admittitur; suaqve in Patriam merita non aliunde qvam ab infimis muniis (cum plebeissimo qvōqve) auspicatur; nec ad altiora, nisi priorum exacte gnarus, admittitur. Ita fiunt alacres, ita idonei, ad omnia omnes: nec torpere, aut inutile Terrae pondus fieri, permittitur qvisqvam.

VII. Septimum publicam Ingeniorum culturam pomovendi medium, sunt ipsi sapientes MAGISTRATUS, cum sua pie solicita (ut ne Subditis Scholae, Scholis Doctores, Doctoribus discipuli, Discipulis Libri, aliaqve necessaria; omnibus autem otium et qvies, publicaqve tranqvillitas, desint) cura. Qvaliter David, Salomon, Iosaphat, aliiqve pii Reges, Populis suis prospexerunt. Antonius item Pius, munificentissimus Romanorum Imperator, in singulis Provinciis (remotissimis etiam) stipendia Musarum cultoribus constituir. De Carolo Magno legimus, cum renuntiatum Galliae Regem duo e Scotia Philosophi convenissent, interrogatiqve Qvidnam vellent? et novo Regi se novum afferre donum respon derent, Sapientiam: rogasse Regem, Qvaenam illa esset Sapientia? Illi pro candore Philosophico responderunt, Audivisse se, Regnum ejus destitui Scholis, et non curare Studia: venisse igitur ut de constituendis Scholis consilia suppeditarent. Imperator igitur acceptō consiliō Parisiensem Academiam, et mox alias complures Scholas, fundavit: unde Gallicae gentis, inter Europaeas cultissimae, originem accepit splendor. O si tales Carolos, Antonios, Justinianos, Constantinos Josaphatas, Salomones, Davides, per omnes adhuc incultas Nationes excitaret DEUS, totus a Barbarie ad nitorem recipere sese Terrarum Orbis posset!

VIII. Ultimum tandem, et super omnia necessarium, Ingenia excolendi medium, DEIFAVOR est. Illius inqvam DEI, sine cujus numine nihil est in homine; qvi solus aperire potest oculos caeorum, dareqve ut ne simus sicut Eqvi et Muli, qvibus non est intellectus, (Psal. 32. 10. 11.) Et qvi solus lux illa est, illuminans omnem Hominem venientem in hunc Mundum: licet Lucem hanc tenebrae non comprehendant, i. e. comprehendere, et ab illa luminari, negligant. Hoc ergo unum a parte nostra agendum est, ut illuminari appetamus, Luciqve illi faciem obvertendo, fulgoris ejus radios excipiamus, mox in luce futuri. Qvae obversio tum precibus fit et invocatione, ut in Salomone patuit; tum studiō servandi animas et corpora vitiis pura: qvoniam in flagitiosam animam non introibit Spiritus Sapientiae (Sap. 1. 3.) Qvaecunqve igitur Gens ad Mentis et Morum splendorem expolienda est, ab illa necessario submovenda sunt impedimenta illa, qvae inter nos et DEUM posita Mentium eclipsin pariunt: qvae sunt, nimia Terrae et rebus terrenis affixio, Coelestium neglectus: tum Peccatorum labes, animas inqvinans et obscurans; tandem in Precibus ac Religione torpor Qvae omnia si ut amoveantur MINISTRI Evangelii dederint operam, hominesqve a veterno excitare, ad meliorum desideria inflammare, meliora illa commonstrare, eaqve per suspiria et preces a DEO postulare, non intermiserint, facilis est exoratu DEUS, ut auferat velum obvelans Populos, et tollat opprobrium a Terra (Jes. 25. 7. 8.)

Videtis, mei Auditores, plenam et universalem Ingeniorum culturam nulla in Gente, barbarissima etiam, esse impossibilem, si homines ratione duci velint. Iam de mea et Vestra Gente qvaestio est, num ad meliorem aliqvam Culturam vocari opus habeant, et qvomodo? Dubitandi causam

page 83/84, image: s047

praebet innata naturae humanae philautia, et coecus sui amor, qvi vitia non videt: Nos autem etiam homines sumus, humanō morbō laborare possumus. Cum enim certissimum sit, Culturam Ingeniorum alicubi Gentium nullam esse; alibi tenuem, et inter parerga numeratam; alibi seriam qvidem, sed perversam, externam tantum et mundanam elegantiam spectantem; nonnullibi ad meliora qvidem directam, sed jejunam ac frigidam: raros tamen esse qvi defectus hīc agnoscant, suā sibi consvetudine, suisqve moribus, placentes. Decipi autem plerosqve, et ulcera diligeresua, certum est: ergo ne et nos decipiamur cavendum. Et proinde hac de materia aliqvid dicendum est: breviter tamen, et obiter, qvia ulcera tangi, nisi obiter, non amant.

Qvantum igitur ad nos, Hungaros et Moravos, verum fatendo, non satis adhuc Mea et Vestra Gens culturae habuit. Hinc nobis inter cultiores Europae Gentes nullus singularis ab ingenio nitor: inqve ipso Ecclesiae Coelo inter lucidas aliorum faces nos veluti nebulosae Stellae reputati sumus adhuc. Verumenimvero de meis in aliqvem splendorem promovendis qvia nulla mihi nunc est, frustraqve susciperetur, cura, Vobis dilecti vicini, Hungari, ut Vestra bona et mala melius nosse, atqve illa augere haec minuere, annitamini; ante alios serio svadere vicinalis cogit amor. Non defuit sane eatenus Genti Vestrae Ingeniorum cultura, agnosco: sed defuit exqvisita. Quod ut agnascatis ipsimet, si qvi nondum agnoscitis, Culturam Ingeniorum Vestrorum cum cultura Terra Vestrae comparare audebo. Coli a Vobis hanc, proventus Panis, Vini, Pecorum, ostendit; at non tantum coli qvantum possit, ostendunt adhuc multa loca deserta, aut semideserta, reliqva autem perfunctorie culta. Unde nec rerum ad Vitam necessariarum (nedum ad delicias arte factas) tam varius proventus, uti qvidem in Terra tam beata posset, apparet: nec AEdificiorum, Vestituum, Supellectilium, tanta copia et splendor, ut alibi: nec Pagi, Oppida, Urbes, aeqve populosae: nec deniqve subterraneas opes vestras, Metalla et Gemmas, labore propriō eruitis, aliis ut inde ditescant relinqventes. Verbō, duplō et triplō plures alere posset, qvam alit, si coleretur tota, et ingeniose, felix haec Terra vestra: decuplo forte plus Vos habere qveatis voluptatum ac splendoris, si bona Vestra noritis, et illis sciaris uti. Singuli Coloni Vestri nobilem possent agere vitam: singuli Nobiles, Principum instar opibus abundare ac deliciis. Pari ergo ratione Culturam Ingenii vobis esse aliqvam, res ipsa loqvitur. Scholae enim vobis non desunt; nec desunt Scholis docentes et discentes, magnō etiam numerō: unde Latine loqventes tot exeunt, ut illud Sturmii, Nusqvam gentium venias, ubi non Latinum hospitem invenias, qvi proficiscenti viam monstret, apud vos verius forte sit qvam in ulla alia, cultissimarum etiam Gentium. Tum Religionis Christianae qvantus amor! qvanta Templorum et Pastorum, per omnes propemodum Pagos, densitas! qvantus ad cultus divinos concursus! Nisi oculis meis per aliqvammulta loca jam diebus sacris peregrinatus, usurpassem, narrati alicui fortassis aegre fidem haberem: tantum hīc est per Gentes Vobis vicinas frigus. Alia, qvae Ingeniō vos non prorsus jacere, Scythicamqve deposuisse feritatem, ostendunt, tacebo. Fateri nihilominus cogit Veritas, Culturam Ingeniorum nondum apud Vos attigisse fastigium, circa medium haerere. Ostendit id Scholarum Vestrarum aspera, jejuna, frustillata, Latinitas: ostendunt exclusae adhuc ab illis pleraeqve liberales Artes; ostendunt nondum admissae superiores Facultates, Medicina et Iurisprudentia, sicut et fere sublimior Philosophia et Theologia: Ostendunt Oppida artificiis et Artificibus omnis generis nondum repleta: ostendunt Mores vulgi adhucdum agrestes; Habitusqve parum cultus; et qvid non? Puto autem in hoc demonstrando morari nihil esse opus; cum id cordatiores Vestrūm ipsosmet agnoscere, meliorisqve politurae occasiones anhelare, sciam. Anhelate vero dilecti: non frustra anhelaturi profecto. Video enim, et per veritatem asseverare non dubito, si vos, mei Hunni, Ingeniis Vestris uti sciatis, sapientiā nulli Europae populo cessuros: qvippe qvi nec Naturam, nec Coelum, nec Terram, habetis adversa, sed ut corpora Vestra, ita Animae, liberalia possident domicilia. Non ignoro Ingenia Vestra ut duriora traduci, forsan et vobis ipsis videri. An tamen hoc (ponamus enim ita esse) Sapientiae studiis ponere obicem poterit? Tam parum atqve cultioni Terrae Vestrae durities ejus, aestate siccā; aut lutositas, humidā. Tota enim argillosa cum sit, aegerrime, non nonnisi multā jumentorum vi, arari potest: sed laborum gravitatem provenientium frugum bonitate, et ubertate, qvam feliciter pensat! Idem ergo de Ingeniis Vestris cogitate. Formator ex occulto Animarum DEVS ita Ingeniorum dotes, non inter singulos tantum Homines, sed inter Gentes, distribuit, ut aliis sint plumea, aliis lignea, aliis plumbea, aliis ferrea et chalybea. Sed varietas haec divinam illustrat Sapientiam: varieratem hanc reqvirit rerum usus. Non enim omnia possumus expedire Cerā, Luto, Gypso: Marmore qvoqve nobis opus, et Ferro, et Chalybe. Sed annon chalybeus qvoqve Gladius, ad firmius feriendum talis factus, deaurari potest ut niteat? Potest igitur et Gens ferreo Marti ab antiqvo dedita aureae consecrari Arti: ut et robur suum stringat ubi opus, et fulgorem ostentet tibi expediat. Non rhetoricandi causā haec loqvor, o dilecti Vicini! sed ut Vos bona Vestra nosse, et qvid iis ad plenum adhuc desit attendere, inflammem. Nihil do auribus, Animis adhibeo stimulos. Ostendīte, qvaeso Vos, Terram Vestram non tantum habere planitierum aeqvora, ubi aqvis palustribus stagnatur: etiam Montes, et aqvarum viventium fontes, ubi ad amoenitatem rigatur. Ostendite, inqvam, Vos domi habere non tantum

page 85/86, image: s048

Aqvarum, sed et ingenii, venas. Ostendite haberi non Aurifodinas solum sub Terra Vestra, sed et aurifodinas Sapientiae in pectoribus Vestris. Viriliterqve, si qvid Scythicarum superest macularum, abstergere audete, ut non desit plenus tandem nitor. Quam confidentiam ut vobis ingenerem, cum DEO, recitabo qvod alibi scripsi (Methodi LL. novissimae Capite XXVI, §. 9.) et accommodabo proposito praesenti. Scribunt in Graecia fuisse regiunculam, cujus incolae qvando pane vesci voluerunt, ex Lesbi (feracissimae Insulae) civitate Eraso advehi curavisse frumentum: cum tamen suis ex agris qvod abunde sufficeret depromere potuissent, si Agriculturae debitam dare voluissent operam. Ridiculum, si verum. At nimis verum, similem ignaviam, sed perniciosiorem, occupare Eruditorum gentem; qvibus. cum DEUS Ingenii agrum, fertilissimum plerisqve, pari jure conferat; rari tamen sic excolunt, ut domi, unde Eruditionis vitam sustentent, non desit. Advocamus vel ex aliena Gente, et alio seculo, Ingenium aliqvod, qvod nobis Oracula dictet. Aut si domi etiam Ingenia colimus, paucissimi sic colunt, ut suis opibus se sustentent: pleriqve mendicato vivunt, suō et publicō (si rem recte astimemus) dedecore et damnō. Non plura enim invenimus, qvia non plures qvaerimus. Frustra est, qvod obtendunt: Non omnia possumus omnes: Non omnis fert omnia tellus. Fert enim omnis tellus aliqvid: Nullum non Ingenium suas habet venas, si fodiatur. Plato (in suis de Republ. libris) edixerat: Ne cuiqvam ex alieno puteo prius aqvam haurire liceret, qvam Magistratui probasset, se, ut sibi privatis in aedibus puteus foderetur, diligenter curasse, sed nullō labore et sumptu id conseqvi valuisse. Et sapiens ille Salomo similiter: Bibe aqvam de cisterna TVA, et fluento putei TVI (Prov. 5. 14.) Christus deniqve vult Ecclesiae Doctorem de thesauro SVO proferre vetera et nova. (Matth. 13. 52.) Si divinis in rebus de thesauro suo proferre posse datum, et velle posse injungitur, qvidnī in caeteris, e Sensuum et Rationis scatarigine magis profluemibus?

Haec aliunde recitata praesenti scopo accommodando sunt. Attendite obsecro, Vos meae Nationes et cognationes, Hungari, Moravi, Bohemi, Poloni, et Slavoni! annon aliqvid nos aeqve ineptum ac ridiculum, ut isti aliunde Panem et Aqvam petentes (domi Agris et Puteis non destituti, si fodicare voluissent) patimur? Dum adeo alienis Scholis, Libris, Ingeniis, inhiamus, inde tantum famem et sitim nostram explere avidi? An per Deum nobis Ingeniotum agri desunt? Cur hos diligenter domi satis non colimus? cur non accurate tingimus, aramus, iteramus, tertiamus? cur non occamus, serimus, runeamus? verbō, cur non domi nobis opulentissimas paramus messes? cur ad aliena potius spicilegia, mendicato colligenda, procurrimus? Pauperibus et egenis id permissum scio, divinō etiam circummunitis privilegiō (Lev. 19. 9. 10.) sapienti tamen Siracidae tam turpis res visa est Mendicitas, ut melius esse mori qvam mendicare, diceret (Cap. 40. 29.) Qvid ergo nos robusti mendici, aeternumne ab aliis Populis literulas, libellulos, dictatiunculas, characteres et apices, et qvid non, emendicare pergimus? Semperne cum iniqvo Villico, Fodere non valeo, cantillabimus? nunqvam autem alterum illud, Mendicare erubesco, succinemus? suffurantes potius ex alienis Tabulis et codicibus, qvam nobis domi honeste parantes, integros batos Olei, et coros Tritici? (Lucae 16. 3. etc.) Aqvas item oblectationum, Inventionum puta qvarumcunqve egregiarum, cur in alienis tantum semper qvaerimus puteis? cur proprias non aperimus scaturigines? Durum enim tibi fuerit probatu, o ignave, Te nullum in te reperire potuisse aqvae fontem: cum TE Creator tuus, aeqve ut alios, ad Imaginem suam factum, Virtute convestivit; Tibiqve Consilium, et Lingvam, et Oculos, et Aures, et Cor dedit ad excogitandum; et disciplinā Intellectūs replevit te; Creavit et Scientiam Spiritūs tibi, et Sensu implevit cor tuum (Notitiis innatis) et mala et bona ostendit tibi (Lege suā) posuitqve Oculum suum in Cor tuum (id est omniscientiae suae simulachrum, Mentis perspicacitatem) ostendens tibi magnalia Operum suorum (in Mundo expansorum) ut nomen sanctificationis collaudares, gloriarerisqve in mirabilibas Ejus, et enarrares magnalia operum Ejus: ita haec in laudem divinae in nos omnes liberalitatis, in opprobrium autem nobis, nisi resipiscimus, depraedicante sapiente illō Siracide (Cap. 17. 1. etc.)

At vero de Natione Vestra, dilecti Hungari, alia mihi jam spes est, postqvam melioris Literaturae sitim tantam in Vobis animadvertere coepi. Intueor enim Vestrum illud DESIDERIUM tanqvam DEI in Vobis opus: qvi cum sapientia summa sit, nihil agit frustra, nec inchoat aliqvid frustra. Perficiet igitur opus suum, cujus in vobis posuit fundamentum, ne dubitate. Nempe ubi Agricola Hortum, Campum, Vineam ostentare videt flores uberes, felicis annonae proventūs haud temere concipit spem. Et. Aqvilex ubi mane halitum qvendam e Terra erumpentem videt, indicium accipit latentium ibi aqvarum. In qvo igitur Ingenio, aut Gentis totius Ingeniis, Sapientiae amor, discendiqve cupiditas sese produnt, rupturae jam jam scaturiginis, appropinqvantisqve sapientiae messis, haud vana concipi potest spes. Tantummodo a proposito ne recellas, dilecta Hungara Gens! excultam Te pulchre, DEI ope, reddere poteris totam, si modo Culturae univer salis media illa, supra recitata octo, arripere non neglexeris. Nempe si

1. Libellum Maternae Scholae informatorium, in Tuam Lingvam translatum, Tuis commendaveris, ilhusqve monita a tuis observari persvaseris.

2. Si Paedagogorum usum Parentibus (Nobilibus praesertim et opulentioribus, et providae suorum educationi vacare neqveuntibus) commendatum reddideris: ipsis tamen qvi Paedagogiis adhibendi essent prius redditis oculatis, et ad munus tam sanctum idoneis.


page 97/98, image: s049

3. Si Scholas ubiqve aperueris, et methodo verā, sapientibusqve ac methodicis Magistris, instruxeris: veras sic eas Humanitatis efficiendo officinas.

4. Si Libris bonis et sapientibus, non tantum Latinis sed et vernaculis, omnia scibilia svaviter propinantibus, Terram tuam repleveris: Tuosqve sic a torpore et otio ad liberalia qvaecunqve adamandum, illisqve sese occupandum, traduxeris.

5. Si Conversationis doctae gratiā vel aliunde Viros cultos, sapientes, ingeniosos, inventivos, vocaveris; vel amandatis ad exteros Tuis id mandati dederis, ut qvicqvid usqvam pulchrum, ingeniosum, elegans, observare datur, domum id referre, et proprium facere, eōqve omnia exqvisita hīc domi multiplicare, sui muneris esse sciant: non autem ut domum reversi (qvemadmodum pleriqve peregrinatores Tui recerunt hactenus) moribus se rudi et informi popello mox rursum consorment, eōqve omnia in antiqvo luto haerere sinant, peregrinationisqve suae fructum amittant.

6. Si a Plebe ignaviam et iners otium tolli, omnesqve (Juvenes praesertim, in Scholis et extra Scholas) utilibus negotiis occupari procuraveris: ut totus Gentis Populus veluti apiarium aut myrmecia (Apum aut Formicarum respublica, ubi nihil otiosum videre est) appareat.

7. Si Superiores Tui, Generosi, Magnisici, Illustres, paulo liberalius plebem subjectam tractare, melioribusqve paulatim inescare, inceperint; subditis hominibus non ut jumentis, sed ut hominibus, imaginis divinae, vitaeqve futurae consortibus, utentes, illisqve de Animorum et Corprum, Morumque et Vitae Cultura, rectius prospicientes.

8. Si deniqve Pastores Ecclesiarum acrius iis qvae ad veram veri Christianismi praxin, intimamqve pietatem spectant, invigilaverint; ut omnes parvi et magni, puriores obvertere DEO animas incipientes, plenioribus radiis excipiendae lucis Illius reddantur idonei. Tunc revera impleretur, qvod Psaltes cantat, ut prope esset salutare ejus, ut gloria ejus habitaret in Terra nostra. (Psal. 85. 10.) Faxit DEUS, ut haec recte expendant qvorum interest! Maxime autem, qvi sanctum hoc propositum aut urgere, aut agere, aut promovere, possunt maxime, Principes Populi, Gentisqve capita, Ordinis utriusqve. Qvorum auribus utinam vel Ciceronis illa sapiens insonet vox! dicentis, Qvodnam munus Patriae afferre majus, meliusve possumus, qvam si doceamus atqve erudiamus Iuventutem? iis praesertim moribus atqve temporibus, qvibus ita prolapsa est, ut OMNIUM OPIBUS refrenanda atqve coercenda sit. Et Platonis illa, nota magis qvam hactenus observata, aurea sententia: Tum demum fore beatas Rejpublicas, se aut docti eas regant aut qvi regunt docti et sapientes fieri studeant.

Tu Gentis ocelle, SIGIS MUNDE RAKOCI, qvem ut sidus illustre respectare incipiunt Gentes, eris nobis hoc loco, et dehinc Patriae toti, DEO jubente, fulgentissimus Sol, hortulum hunc nostrum, imō DEI, radiss collustrans, refovens, faecundansque Tuis. Tu Serenissimae Tuae, nec non nostrae omnium Cle mentissimae Matri, Scholaeqve hujus et Ecclesiae piae Nutrici, pias illas instillabis cogitationes: nihil majus, nihil sublimius, nihil sanctius, cogitari posse, qvam qvod votis, desideriis, cogitationibus, jamqve conaminibus ipsis, versandum suscepit devota DEO anima. Per reformata scilicet, et latius ac melius per Gentem hanc propagata, Sapientiae studia, augere Patriae decus, Ecclesiae promovere salutem, Deiqve Excelsi ampliare gloriam. Meminerit pientissima Tabitha, Non minus pium esse docere Animum scientiam, qvam praebere Corpori escam: qvod aureum dictum Bernhardi est. Sed sicut major Eleemosyna est Pascere Pauperes multos, qvam paucos: ita major pietas Promovere ad scieptiam mulios, qvam paucos. Liberalissima fuit Eleemosyna, cum Joseph, juxta sibi datam divinitus sapientiam, famis tempore pavit, non Patrem duntaxat et fratres suos, sed totum AEgypti Regnum, circumjacentiumqve Gentium populos. Maxima ergo pariter pietas, non suos tantum, liberos aut subditos, sed vel integras Gentes, ad pietatis et sapientiae promovisse participationem: praesertim qvando vicinos fames premit, non fames panis, aut sitis aqvae, sed audiendi verbi Iehovae (Amos. 8. 11.) Tempore nimirum perseqvutionis: ubi magnum est, si DEUS pium aliqvem excitet Abdiam, qvi vel centenos DEI Prophetas, aut Prophetarum filios, recipiens, a Jesabelis furore abscondat, suōqve pane et aqvā, etiam siccis sterilibusqve annis, et sub intolerabili annonae gravitate, pascat (1 Reg. 18. 3. 4.) Haec Tu, inqvam, Illustris Anima, Tibi et Illsustrissimae Matri animum in hoc illustrissimo proposito addens, recogitabis sapienter: et ut in effectum deducantur qvae tam excellentem finem habent Cogitationes, attendes; divinae sic Bonitati Tuam pie subordinans operam. Nos autem reliqvi, qvorum cordi DEUS simile indidit desiderium, votis, suffragiis, laboribusqve et vigiliis, sanctis vestris conatibus cooperari non intermittemus.

Non desunt qvidem, qvae se spei huic nostrae opponant, eamqve aut eversum, aut debilitatum, eant. At si viri erimus, in honesto proposito constantes, non poterunt. Et primo qvidem, ipsa rei magnitudo terrere videtur: qvippe Res corruptas emendare, majoris propemodum molis est, qvam constituere novas: qvod sapientes norunt. Sed cogitandum est, Omni Operi pulchro adjunctam esse, Divinā sic ordinante sapientiā, difficultatem, ut qvicqvid pulchrum est, non ignaviae sed laboris sit praemium. Esto igitur difficile, dummodo non impossibile, necuremus! difficultatem diluetamor, excellentisqve finis consideratio. In rebus magnis tentare qvid nocet? imo millies ausis excidere praestat, qvam non millies tentare tam gloriosum, tam DEO gratum, tam nobis omnibus utile, tam posteritati necessarium, negotium. At metuenda qvoqve sunt Praejudicia per qva vix aliqvid tam salubriter

page 99/100, image: s050

cogitari potest, qvod non alio rapiatur ab iis, qvi non ad rationem, sed ad exempla et consvetudinem, componunt judicium: dumqve recte fieri, qvicqvid consvetudine fit, credunt, vel minim inde recedi, et novum qvid induci, intolerabile putant. Estqve ignoranti ipsa Ignorantia dulcis: et vitioso ipsum vitium, tanqvam sua forma, qvam dimittere trepidat, diligitur. Discere alia qvam consveta jubebis aliqvem? aut aliā methodō? In alium se transferri Orbem credet, perqve incognitae viae Oceanum fluctibus se absorptum iri pavescet. Dicit picer: Leo foris est, in medio platearum occidendus sum (Prov. 22. 13.) Sed nos metum ejusmodi vanum discutere doceamus exemplō, nedum ut imitari allubescat. Nihil unqvam vehementer sibi imperavit Animus humanus, qvod non obtineret, DEO et Virtute fretus.

At Invidia malevolorum tamen est metuenda; qvi si non aliud poterunt, Novandi studium objicere, suspicionibusqve involvere tentabunt. Qvantum ad Invidiam, ego qvidem invidere didici nemini, seu qvis Eruditione, seu Virtute, seu Eloqventiā, in ullo hominum Ordine, Gente, Religione, Secta, praeemineat. Si qvis invidere animum inducat mihi (qvi per me nihil sum, nihil possum, nisi qvantum per me operari dignatur gratia DEI) deprecabor, si potero: sin, DEUS erit simplicitatis clypeus. Novandi studium si qvis objiciet, imperitiam suam prodet. Novum enim non est, qvod ad antiqvas, imo aeternas, revocatur ideas: qvaliter novare omnia nostra jubemur, tum mandato DEI dicentis, Novate vobis novale! (Jer. 44.) tum exemplō, Ecce ego facio omnia nova! (Apoc. 2. 5.) id est, prolapsa et corrupta restituo in integritatis statum. Sunt qvi insusurrant, Pericula subesse, si mutatione consvetudinum res turbentur. Atqve ita sane docent exempla. Moses ab Israelitis, ex AEgypto liberatis, et ad possessionem terrae Canaan ductis, tantum non lapidarus est. Prophetis autem et Apostolis, ipsiqve Christo, divini Cultūs renovatio qvantō constitit? Lycorgus, dum Lacedaemoniorum Rempublicam corrigit, tumultuantibus faeneratoribus oculum amittit, Vitam autem aegre fugā conservat. Etqvorties Athenis, qvoties Romae, Legislatoribus, Rempublicam emendatiorem reddere conantibus, turbae datae sunt? At vero si causa DEI est, non nostra, DEUM qvi jubet, non nos qvi metuimus, respectare oportet. Succumbet livor et furor, priusqvam everrant opus DEI, aut eos qvi se fidos DEO praebent operarios; Ea deniqve est Sapientia DEI, ut per suorum qvoqve ruinas, si has qvando permittit, Suos ad praemia, Opus vero suum ad finem, perducat.

Omissis itaqve tergiversationibus, o Vos in hac Gente, et hōc locō, excitata divinitus Ingenia, jam hoc agite, ut his jam occasionibus, hōc jam nunc, hōc jam locō, per Vos jam ipsos, aliis non exspectatis, inchoetis hoc opus DEI, Scholas Vestras emendandi in melius! Ante aliasvero hoc Racocianum Atheneum, ut caeteris in exempla sit! tanqvam scilicet vera Ingeniorum cos, vera Humanitatis (post ejectas, si qvae superfuerunt, barbarici reliqvias) officina, vera Sapientiae aurifodina, verum Lingvarum ergasterium.

Invitant vos, ad nunc jam hoc tentandum, concessa divinitus in hoc Regno halcyonia: Tum vero aliarum Gentium, etiam qvae sibi valde cultae videntur, aliosqve prae se despectant, barbaries. Barbara nimirum illa Bella, et furores, qvibus se invicem adhuc conterunt, pessumdant, evertunt, in Italia, Hispania, Gallia, Anglia, Scoria, etc. Nos a feritate ejusmodi ad mansvetudinem traducentes nostros, qvam longe alii mores deceant emollitos Artibus ingenuis Populos, politulis illis ostendere incipiamus. Atqve si rerum perturbationes, qvales ubiqve Gentium cernimus, non tam turbae sunt ex intentione DEI, qvam Scholae, qvibus Ingenia piorum exercentur, impiorum a pravitate ad resipiscentiam revocantur: et alii forsan mysterium hoc non intelligunt, nos qvi intelligimus ostendamus nos intelligere; utqve illis etiam intelligendi demus occasionem, Scholam Resipiscentiae, Emendationisqve rerum Exemplar, inspectantibus aliis, si volunt, erigamus. Tum et si qvi a Bellis respirationem nacti (nominatim Germani) collapsas Humanitatis officinas reparare hōc tempore incipiunt (incipiunt autem) nos illorum qvoqve excitati exemplō faciamus idem: ut alii aliis ministrando scintillas, communis usūs accendamus faces. Super omnia vero excitant nos ad hoc Nunc agendum subministratae divinitus occasiones, per excitatos Celsissimorum Principum nostrorum, ad accendendam huic suo Lyceo plenioris Methodi lucem, animos, inqve suscepto negotio pie flagrantem ardorem. Fabricare nobis rerum Occasiones, non est in manu nostra; amittere oblaus, in nostro stat arbitrio. Sed luenda erit culpa duplex, ingratitudinis et ignaviae, si hanc admittimus. Ergo qvia non desunt, DEI munere, qvi praeeant, neqve desint qvi seqvantur.

Cur autem Consilia haec pia hōc potissimum locō, in hac Vibe et Schola, exseqvi conveniat, paucis qvoqve attigendum est. Et primum qvidem, qvia hīc angularem pietatis hujus lapidem Majorum pietas, fundarione hīc Nationalis Scholae, posuit: qvam heroica Illustrissimorum nostrorum Principum (beate nuper vitā functi, sanctae memoriae, et superstitis Celsissimae; Viduae) liberalitatis novis donationibus roboravit, jamjamqve iterum in majus augere parat. Facilius nempe est fundatis semel structuris, qvod insuper reqvitit usus, adstruere, quam novas structuras fundare demum. Deinde, qvia Scholae huic vestrae a prima sua fundatione Iubilaeus secularis hoc jam currente anno decurrit: ubi qvia mutationem, in melius aut deterius, fatalis periodorum vis (siqvidem ulla rebus inest) exspectare, aut certe prospectare, jubet; prudentiae

page 101/102, image: s051

ac pietatis erit, ut mutatio in melius eat providere. Tertio, qvia Orthodoxa per totam Hungariam Ecclesia Patakinam hanc Scholam ita respectare, ut inde plerumqve caeterarum Scholarum Rectores evocentur, jam consvevit: nihil magis accommodum cogitari potest, qvam ut isti Ingeniorum politores expoliendi sui Officinam recie constitutam hīc habeant; qvomodoqve Scholis non solum praesint, sed et prosint, hīc addiscant. Hīc inqvam ut sit Bethel, Domus DEI: ubi dub inspectione Eliae, ac Elisaei, Prophetarum filii huc undecunqve confluentes habeant Coetus suos. Et Schola haec ut audiat Schola DEI, in qva Doctor sit solus DEVS; nos autem omnes consideamus ad scabella pedum ejus, explicari nobis audientes nihil paeter tres libros DEI, NATURAE, SCRIPTURAE, interniqve libri Mentis, CONSCIENTIAE. Accedit, qvartō locō, Loci amoenitas, rerumqve ad vitam necessariarum ubertas. Ubi et ipsum nomen bonum dat omen. Potok siqvidem, lingvā Slavonicis gentibus communi, Flumen significat: neqve res deest. Bodrok qvippe, amoenus amnis, Aqvarum et Piscium; vicini Montes, generosi Vini; Campi circumjacentes, Frugum et Pecorum; Sylvae autem et nemora, Ferarum et Avium ingentem copiam, fundunt. Speramus ergo Musis hīc perqvam commodam fore sedem, qvantocunqve numero Musarum alumni confluant. Oppidum qvidem a lutositate accepit nomen Saros-Patak: at hoc nihil moveat. Luta haec deterget cultura melior; atqve (si recte auguror) videbit posteritas (si forse nondum oculi nostri) pro Platearum luto nitidam lapidum structuram; et pro AEdisiciis materiatis murata. Ut loci Domino dicere olim liccat, qvod ibi Augusto Caesari, Romam accepi lateritiam, relinqvo marmoream. Nec est, cur alicui locus hic propter Aulae praesentiam non adeo uideatur commodus. Verum est, ita Poetas, antiqvissimum sapientum genus, haud inscite fabulatos, Musas non in Urbium Regumqve Palatiis habitare consvevisse, sed in locis solitariis, montibusqve inaccessis, Parnasso et Helicone: innuentes, ut Ovidius exprimit, qvod

Carmina secessum scribentis et otia qvaerunt. Et ut Horatius: Scriptorum chorus omnis amat Nemus, et fugit Vrbem. Hinc Platonis Academia, Aristotelis Lyceum, aliaqve veterum Phrontisteria, extra Urbes posita fuźre. Novimus tamen postea medias qvoqve Urbes immigrasse doctas illas sorores; deliciariqve hodie in populosissimis etiam Civitatibus, dummodō si non plane a Populi consortio, a Fori tamen et Aulae strepitu, satis vindicatae fuerint: qvaliter hīc apud nos Majorum in ea qvoqve re prudentiā constitutum videmus.

Superest, ut Cur negotium reformandi hoc in loco Scholastica studia, Nosmetipsos, qvi hīc adsumus, qvi nos intuemur, qvi nobis de his rebus verba facimus, suscipere conveniat, attimgam. (Permittetis charissimi, ut me Vobis aggregem, qvem Vobis ad hoc Vobiscum agendum allegistis et allexistis.) Non opus est multis argumentorum arietibus, unus suffecerit. Consilia Nosmet dedimus: consilia exseqvendi nobis incumbit necessitas. Nempe qvemadmodum qvum Joseph de exstruendis Granariis, et eligendo iis Praefecto, adversus famis tempora consilium dedisset, audit a Pharone: Tu is eris, cui consilium hoc dare posse datum est. Et qvum in Graecia qvidam saltus qvosdam in insula Rhodo editos jactaret, responsum accepit; Hīc Rhodus, hīc salta. Ita Vos, qvi Vota et consilia Vestra, pro reformanda Schola hac, Celsissimis Principibus instillastis; Vos qvi de vocandis huc Viris didacticis, deqve hīc erigenda Typographica officina, et constituendis in publicum Studiosorum usum publicis Mensis, rationes suggessistis; Vos deniqve qvi Vos hucconduci, et in opere locari passi estis, audiatis Vobis has voces necesse est; Hīc Rhodus, hīc saltate! Hīc AEgyptus, hīc adversus Literaeriae famis tempora Granaria parate! Nī facitis, similes eritis iis, de qvibus Christus, Dicunt et non faciunt. Alligant onera, et imponunt alienis humeris, ipsi autem ne digitō qvidem ea movent.

Quod me attinet, ita Vobis promptum declaro animum meum, ut me non fugiturum onus, qvod mihi preces Vestrae intentārunt, amicorum consilia persvaserunt, DEUS autem ipse imposuit, certo Vobis persvadeatis. Atqve, si DEO et Vobis ita placet, exemplō praeire non recuso: qvia si qvid in rem Vestram qvoqve boni observasse dedit bonitas DEI, in communem Ecclesiae usum datum scio. Qvō igitur fine huc ad tempus vocatus, missus, tractusqve sim memor, id pro viribus praestare annitar. Sum aurem, Primum, ut Vos et Vestros conversatione bonā ad Humanitatis studia liberalius tractanda, aut invitem plenius, aut pertraham svavius. Tum, ut Libellos methodicos, Ingeniorum Vestrorum cotes, Judicii de rebus limas, Lingvaeqve (Latino-vernaculae) amusses futuros, qvam optime concinnare juvem. Tertio, ut hos Juventui Scholasticae utiliter explicandi, et applicandi modum, perpetuae praxeos exemplis ostendam. Eoqve, tandem, reformandae PER VOSMETIPSOS Scholae huic, et caeteris per Hungariam Orthodoxis, occasiones (in qvantum dabit DEUS) subministrem. Per Vos ipsos dico. Nec enim humeri, sexagenarii Senis, oneri huic pares sunt: nec si essent, provinciam invidiae obnoxiam suscipere mihi, homini extraneo, aut tutum esset, aut volupe. Consilia dare bona, etiam alienigenae, etiam senes languidi, possumus, si suppetunt: proseqvi autem sua bona cujusvis industriosi est, seu Hominis, seu Populi.

Vos itaqve ego, Clarissimi Illustris hujus Scholae Professores ac Magistri, ut Consiliarios fidos, ut Socios et amicos dilectos, ut in hoc DEI opere Cooperarios industrios, intuebor, et jam intueor. Jungamus qvaeso manus, jungamus corda, jungamus vota, in Domino et robore virtutis

page 103/104, image: s052

ejus! Non aberit a sanctis desideriis, et conaminibus auxilium illius qvi promisit, et verax est. Vos item strenua Studiosorum cohors, qvi huic contra Barbariem militiae nomina dedistis, non ut futuros meos Discipulos, sed ut Veritatis et Lucis Condiscipulos, salutare incipio: lubens Romanorum illos imitatus Imperatores, qvi ut Milites ad omnia haberent alacriores, non Milites, sed Commilitones, appellare, consiliaque cum illis tanqvam sociis communicare, soliti sunt: atqve junctis hāc etiam humanitate melius animis, res praeclaras gloriose gesserunt. Patimini me qvoqve allegare, qvod jam in mentem venit. venustum Philippi Melanchtonis apophthegma: qvi qvum aliqvando Scholam trivialem ingressus, capite apertō pubem literariam ita salutasset, Salvete Domini Baccalaurei, Magistri, Doctores, Syndici, Consules, Senatores, Secretarii, Cancellari etc. Aliqvique adstantium risu id exciperent, respondit; Non jocor, serius mihi sermo est. Talibus enim Viris, nobis decedentibus, Respublica, Ecclesia, Schola, opus habebunt. Qvos unde nisi ex hac literaria turba exspectemus? Similiter ego Vos, mei Studiosi, absqve risu et joco, Clarissimos Scholarum Rectores; Reverendos Ecclesiarum Pastores; Venerabiles Diaecaeseon [note of the transcriber: in the print with a Greek letter: Diaecaese wn] Seniore, Superattendentes, Episcopos; Spectabiles urbium Senatores et Iudices; Nobilissmos Aularum Magistros, Secretarios, et Cancellarios: Lucis item in hac Gente reparatores, Impietatisqve, Barbariei, Confusionum, profligatores etc. Propter spem pectori meo de Vobis infixam, salutare, et ad consilia actionesqve, qvae Vos tales faciant, adhibere non dubitabo.

Vos pariter compello Generosi surculi, ocelli Patriae, flos Nobilitatis, qvi hic adestis et adfuturi estis! Surgite felicis informationis ope Vos qvoqve feliciter, in Arbores fructuum feraces, sub qvarum frondibus nidulentur Aves coeli, Subditi olim Vestri! Intueor Vos qvoqve jam ut futuros Ecclesiae Patronos, Scholarum Promotores, Famitiarum lumina et columina, Gentis ornamenta, Patriae decoramenta. Ne a tanta spe degeneretis, videndum Vobis est: ne degenerandi obveniant occasiones, videndum nobis relinqvitur.

Ita mihi Iehova sit propitius, ut ego nihil nisi salutare Vestrum apud vos qvaero et qvaeram, dum hic sum, o mei Hungari. Vos tantum orate DEUM, ut nobis, qvi in haec sancta proposita conspiramus, servet vitam ut roboret! ut concedat halcyonia! ut excitet Ecclesiarum et Scholarum nutricios, vere nutricios! ut qvos jam dedit eos conservet, vitae diuturnitate donet, Spirituque sapientiae, consilii, roboris, ad proseqvendum sancte sanctum hoc, qvod in Altissimi nomine inchoatur Opus, instruat! Sicut et ipsos, qvos Studiorum Vestrorum duces accipitis: qvō adjuti divinitus ad sapientiam veram veri Vobis existant duces.

Qvam Sapientiae viam qvod attinet, proponimus Vobis proponere; Primo, Latinae lingvae pulchra compendia, ad illius amoenam puritatem viis amoenis asseqvendam. Seeundo, melioris Philosophiae vireta, ad ingeniose omnium rerum rationes (qvantum qvidem Christianae modestiae sufficit) vestigandum. Tertio, Liberalium artium (Arithmeticae Geometriae, Astronomiae, Opticae, Musicae, caeterarumqve ad Vitam utilium) eleganti praxi comparandum elegantem usum. Qvarto, Morum limaturam egregiam, ut hinc polituli exeatis Politici, qvorumvis hominum conversationi idonei. Tandem sacrosancta Theologiae mysteria, theoretice et practice: ut Timorem DEI esse initium et coronam Sapientiae intelligatis, eōqve hīc seriae pietati innutriti, prodeatis hinc (ut Christo Salvatori loqvi libuit) Lux Mundi, Salque Terrae! Intelligite charissimi, qvam nobis non desit Prodesse velle! ut si Vobis itidem non defuerit Proficere velle, multum a divinā bonitate sperare incipiatis. Sed rogo iterum iterumqve, ut ad profligandam ignaviam omnes intendatis nervos: et qvanti faciatis occaciones, qvas Vobis subministrat DEVS, ipsā diligentiā contestemini.

Reliqvum est, ut nobis DEUM exoremus propitium: ut is pro aeternā bonitate qvā non aspernatur humiles corde, eosqve qvi se totos Illi devovent a se non repellit, hoc etiam nostrum propositum benedictione proseqvi dignetur. Da o DEVS animum hunc omnibus nobis, ut consilia omnia, conatusqve omnes, ad publicum Patriae, Ecclesiaeque in illa Tuae, emolumentum conferamus omnes. Imple sancte DEVS hoc Omnium nostrum Velle! et da sanctum; hoc Velle etiam posse! ut qvantillicunqve sumus nos, laus tamen Tua perficiatur ex ore infantium et lactentium. Lux Tua Domine, Veritas Tua, Benedictio Tua, impleat Scholam hanc, et reliqvas per Regnum hoc, omnesqve per universum Christianum Orbem! Conserva Tibi in his Regnorum tumultibus, et inter has Gentium ruinas, Ecclesiam Tuam! Imo sub ipsa cruce auge eam luce, et perpurga ad omne beneplacitum Tuum, tum alibi tum in hoc Regno! Excita illi pios nutricios et vindices, Scholarum autem reparatores gloriosos, Moses, Davides, Salomones, Iosaphatas Iosias, Constantinos etc. nec non fidos illis adstites, Arones, Nathanes, Iojadas, Elias et Elisaeos; omnes Viros secundum cor Tuum. Qvos autem jam excitasti, atqve in his Celsissimos Principes nostros, aliosqve in hoc Regno Ecclesiae Evangelicae Proceres et Patronos, illis omnibus Vitam, Valetudinem, Vires, animumqve serviendi Tibi corde purō, conserva, Virtuteqve de Coelo Tuā robora, et in majus auge! exaudi nos Domine propter sacrosancti nominis tui gloriam! Sit timemibus Te propinqva salus Tua! gloria Tua habitet nobiscum in Terra nostra! Benignitas et fides occurrant inter se! Iustitia et Pax osculentur se (Psal. 85. 10. 11.) Perspicuum sit erga serros Turs opus Tuum! sit deniqve splendor Iehovae DEI nostri super nos! et opera manuum nostrarum ipse dirige! (Psal. 90. 16. 17.) Amen, per et propter Christum AMEN.

Vos autem Moecenatas, Patroni, Fautores, Pasteres, Senatores, Cives et Hospites, salvete, prospere agite, prosperitatemqve Scholae huic, et qvi in illa luce colustranda operam ponent, coelitus optate! DIXI.


page 105/106, image: s053

II. De primario Ingenia colendi instrumento, solerter versando, LIBRIS, RATIO Sub laborum auspicia in PATAKINAE Scholae Auditorie majori recitata, Anno M. DC. L. 28. Novemb. Auditores optimi,

VOCATUM me huc ad Vos non ignoratis eā fini, ut occupatae circa liberalia diligentiae Vestrae consiliis subveniam, qvantum dare placeat Deo. Enigitur subvenio! en hodie facio initium! Facite Vos qvoque initium excipiendi attente monentis verba, ne in ventos fundantur. Vobis enim, non parictibus istis, loqvi opto: qvia Vobis profutura loqvi propono. Circumspectans ego integrō hoc Vobiscum jam exactō mense, dilectissimi, omnes occupaciones Vestras, illarumqve seriem, videor mihi deprehendisse tardiorum profectuum causas verissimas tres. Primam, qvod Libris commodis, doctrinarum vehiculis, non satis instructi estis. Deinde, qvod etiamsi bona Ertiditionis promptuaria bonam partem non desint, frustra tamen non desunt: illis in Bibliotheca Scholae ita occlusis, ut pauci admittantur, thesaurorumque illorum conscii, nedum participes, reddantur. Tandem, qvia modum deesse video, qvō docentes pariter et discerites farigationibus sese liberare, Laborumqve et onerum parte potiore his mutis Magistris impositā, variae Eruditionis thesauris opulentare, sciant. Hos igitur defectus qvia observavi, consiliōqve suppleri posse confido, tacendum mihi non est. Nec tamen Vos Vobis unis exprobrari errorem putate: communis est Scholarum hoc tempore morbus, abstractis nugis occupare Ingenia, Authoribus bonis aut exelusis penitus, aut vix unō et alterō admissō, cōqve tractatō sic, ut tormentum patiamr tām ipse, qvam ingenia. De remedio itaqve prorsus cogitandum. De qvo dum dissero, ad horulae dimidium mihi potulas aures Vestras, attentosqve animos, deposco: demonstraturus.

I. Eruditionis Candidato Libros super aurum et gemmas esse magnifaciendos.

II. Nocturnāqve ac diurnā manu versandos.

III. Et inde elegantioris doctrinae flosculos colligendos, atqve in propriae Eruditionis alvearia transferendos.

IV. Horumqve sic undiqve comportatorum sapientiae thesaurorum non ignorandos esse pulcherrimos usus.

Qvibus Vobis commonstratis, Authorum lectionem in sancto DEI nomine alacriter aggredi svadebo: Vos autem prolixitatem ne metuite: non omnia qvae de his rebus dici possent, dicete propono, sed Vos in accessu nunc ad Librorum amorem inflammatum duntaxat venio, particularibus in ipsam praxin reservatis.

I. Libos esse super aurum et argentum Sapientiae studioso diligendos, dixi. Merito. Libri enim illum ad desiderii sui scopum promovere possunt, non aurum et argentum: qvid ergo malit? Famelicus certe panem mavult, qvam aurum: Coecus collyrium, qvam argentum: AEger lethaliter medicinam, qvam cimmelia. Frustra fuerit Arvum, si defuerint Semina: frustra Apes, si Horti desint, aut Prata, ubi mella colligant: frustra Formicae, nullis existentibus, ubi pabula sua qvaerant, Campis. Imo frustra Oculi, si desint spectacula; frustra Nares, si odoramenta; frustra Aures, si soni etc. Frustra igitur Ingenium qvoqve, si desint Sapientiae; pabula, qvae Libri ministrant boni, bonis praeceptis, exemplis, moribus, legibus, religioneqve, pleni. Qvi fidissimorum amicorum instar lubentes nobis conversantur: sincereqve, aperte, sine fuco, de qvibuscunqve volumus rebus nobis loqventes, nos docent, instituunt, hortantur, solantur, remotissimas etiam a conspectu res ut praesentes nobis sistunt. O admirabilis Librorum potestas, et majestas, et numen qvodammodo! Nisi Libri essent, rudes essemus omnes, et indocti: nullam praeteritarum rerum habentes memoriam, nullam divinarum vel humanarum scientiam. Aut si qvid esset, fabellae essent, vagā traditionum inconstantiā millies in aliud transformatae. O igitur divinum humanae Menti concessum donum, Libros! qvō majus, ad Memoriae Intellectūsqve vitam, cocedi potuit nihil. Non diligere hos, est non diligere sapientiam: non diligere autem sapientiam, est brutescere: qvae res inignominiam Dei Creatoris, nos Imaginem suam esse cupientis, vergit. Ergo caveamus! Et qvoniam Librorum ope multi fiunt docti, etiam extra Scholas; sine Libris autem nemo doctus fit, neqvidem in Schola: si Scholas amamus, etiam Libros, Scholarum animara, amemus; qvippe qvae nisi a Libris animantur, cadaver sunt.

II. Dixi de Librorum aestimio. At non sufficit hos auro contra aestimare, et thesaurorum loco asservare

page 107/108, image: s054

(Thesauri enim absconditi qvis usus?) Legendi insuper sunt Libri; ut defossi ibidem sapientiae the sauri refodiantur, et in conspectum usumqve veniant. Si qvis melius prospicientium non Libros illos humanitus scriptos, sed ipsum Animum nostrum, expansaqve in Mundo Omnipotentis Opera, et Verbum DEI scriptum, sapientiae aurifodinas esse contendere volet, concedemus: modō ille rursum concedat humanā industriā sapienter concinnatos Libros esse Aurum, e suis fodinis jam erutum, examinisqve varii aqvā et igne perpurgatum, forte et ad usum publicum signatum, valoremqve jam certum obtinens, atqve sic praesennssimis usibus serviens. Ergo sicut Aurum in arca repositum pro certiore habetur, qvam aurum in subtertaneis adhuc latens miheris: ita Sapientia per Librorum arculas jam digesta, paesentinor qvam qvae in principiis suis adhuc latent erui inde possit. Praeterea, qvia nec fuit, nec est, nec erit, ullum tam felix Ingenium, qvod omnia e femetipso, sicut Aranea ex utriculo suo fila, educat: cur non alii ab aliis mutuemur? cur non alienis sudoribus in rem nostram utamur? Apes nos esse praestat: qvae non ex seipsis sugunt, sed per hortos, prata, sylvas volitando flosculos colligunt, ex illisqve demtim mella conficlunt. Nec aliter unqvam doctissimi qviqve Viri secerunt, Cato Romanorum sapientissimus, a Tullio fuit Helluo Librorum dictus: qvia nihil ad ejus venire potuir manus, qvod illico non legisset, non exhausisset. De Plinio, illo rerum scitu dignarum omnium promocondo, scribunt, Nulum unqvam Librum vidisse, qvem non legisset. Hieronymum Patrem (de qvo Augustinus; Nemo hominum scivit, qvod Hieronymus ignoravit) infinitae lectionis fuisse multa testantur. Inter alia: qvod se unius authoris, Origenis, sexcentos Libros legisse affirmat.

At qvos Libros ita versare convenit? Omnes. Nulus enim tam malus est Liber, qvin aliqvid contineat boni, Plinio teste. Qvod si legere omnes impossibile est (praesertim post adeo multiplicatum Librorum diluvium) at plerosqve tamen. Si ne hoc qvidem datur: at meliores tamen qvam plurimos; vel si pauciores, optimos. Qvō autem delectu? Dicam qvod sentio; attendite, et consilium ne spernite: Legendos svadeo, Primum Reales potius qvam Verbals: h. e. qvi Res vitae utiles tractant, non qvi sermone luxuriantur. Styli igitur solius causā vix aliqvis legendus; aut si aliqvis, vix unus et alter. Si enim sapiens Scriptor res pulchras pulchte eloqvitur, compendiose discemus eādem operā utrumqve: sicuti qvando portamus Nuces cum corticibus, Vinum cum doliis, Gladium cum vagina etc. Cur enim qvae simul sunt separemus? Secundo, legendi sunt Materiales potius qvam formales: h. e. potius qvi Exempla tradunt, et rerum praxin, qvam qvi praecepta specudari docent. Qva in re multum peccant Scholae, abstractis praeceptis, Grammaticis, Logicis, Rhetoricis, macerantes et circumductantes Ingenia, potius qvam recta in Res immittere festinent. Nam cui usui Fabro mallei, si qvod cudat desit, Ferrum? Ad qvid Sartori millenae etiam Aciculae, Digitalia, Forcipes, Ulnae, si Panni, unde conficiat Vestes, defuerint? Atqve tales illi prae ceptis solis et regulis distenti, Eruditionis candidatuli, plerunqve fiunt, ad Res delati aut muri, aut haesitantes, aut sonum sine mente dantes: exsucci et aridi, a vero rerum intellectu, nedum a praxi, alieni: verbō, jejuni et steriles. Error itaqve hic Scholarum, in veteratus licet, emendandus omnino est: ut locō tot systematicarum praeceptionum, Authorum potius introducatur lectio. Tandem vero observandum est, ut Authores antiqvi et recentes, universalesqve et particulares, ne divellantur. Legisti aliqvos aevi nostri? Gusta et antiqvos: vinum enim vetus melius est, inqvit Salvator. Legisti antiqvos? Ne sperne juniores etiam: novas enim serunt. observationes, pri cis ignotas. Legisti generale aliqvid? qvaere et particulares earundem rerum diductiones. Vidisti partes rerum? vide et qvomodo. in syntagmate conveniant. In summa: Veterum scientia vener anda est, propter antiqvitatem; juniorum, propter auctum lumen. Particulares rerum descriptiones eognoscendae sunt, qvia multum sensibiliterqve informant; generales, qvia Intellectum: pyramidaliter fastigiant, et in unitatem ac robur colligunt.

III. Caeterum non sufficit Libros legere, attente legendi sunt eō fine, ut not abilissima annotentur et enotentur. Annotentur, in ipso Codice, si Tuus est: enotentur autem, seu exscribantur, sive Tuus fuerit, sive alienus. Seligere enim utilissima tantae necessitatis res est, ut nemo sit utilis Librorum Lector, qvi non simul selector (Nec enim te Libri doctum reddent, sed studium.) Hic unus solidus Lectionis fructus est, ut qvae qvis legerit sua faciat, excerpendo. Hoc qvippe solum est, qvod legentis attentionem acuit, et animum in attentione detinet, et observata Memoriae imprimit, et Mentem majore semper lumine tingit. Nihil e Libris velle seligere, est omnia negligere. Velleqve nudae Memoriae res committere, est eas vento inscribere; qvia Memoria nosbra perflatilis est, multa admittit, qvae mox rursum dimittit, et amittit, cancellis Scripturae non adjuta. Juvanda igitur ad res utiles captivandum, qvā potest: nec autem aliter potest melius, qvam ut omnia memorabilia exscribantur, et in nostros Excerptorum libellos transferantur, repetenda inde facillimō negotiō ad omnes usus. Haec nempe illa est via, per qvam multi ad miraculum docti Viri eō pervenerunt, qvō eos pervenisse stupescunt, qvi per qvae compendia istuc eatur ignorant. De Plinio scriptum est: Nullum unqvam Librum vidit, qvem non legerit; nihil cognitu dignum legit, qvod non excerpserit nihil excerpsit, qvod non rursum in literas (i. Libros suos) retulerit. Et Gellius de seipso: Vt Librum qvenqve in manum ceperam, seu Graecum seu Latinum, promiscue annotabam. Lipsius vero: Non colligo, sed seligo: non temere se exscribere, sed cum judicio innuens, exscribere tamen non negans.

page 109/110, image: s055

Hinc de illo alius: Sua Lipsius loqvitur, sed magnam partem ore non suo.

Qvid autem seligendum aut excerpendum est? inqvies. Resp. Hoc non magnae qvaestionis fuerit. Scribe qvicqvid invenies tibi novum, eatenus ignotum; et judicas esse pulchrum, tibi aliqvando usui futurum: sive sit Verbum, sive Phrasis, sive Sententia, sive Historia, et qvidvis qvod gemmulae instar nitere conspicis. Qvidam tantum ea qvae sui studii sunt (ex. gr. Theologici) circumspectant, taliaqve tantum exscribunt, caeteris neglectis, eōqve integros etiam pulcherrimos Libros, qvi nihil ad farinam suam conferre putantur, seponunt. Nos autem qvia universalia commendamus studia, ex omni Libro, qvem qvis in manum sumit, omnia memorabilia seligi et colligi svademus.

Qvomodo autem, qvaeret qvis? Varia sunt variorum consilia, Quā formā Excerptorum Libelli adornandi sint; qvae recensere qvia longum foret, tantum qvid praxi mihi probatum sit dicam. Simplicissima ratio est, Diariis uti: Librō scil, in qvo continue scribas, qvicqvid elegans ullā die legeris, audiveris, videris, aut tibi forte ipsi pulchre veniat in mentem. Ita qvantum qvotidie proficias, Diarium tuum revidendo videbis, et delectaberis. Sed memento, Diarium hoc instrui oportere Indice alphabetico: qvi tibi necessaria reqvirenti, ubi consignatum stet unum qvodqve, indicet, eōqve inventioni promtae serviat. Qvia enim Thesaurus hic tuus qvotidie tibi in majus crescet, et qvidem in congeriem: impossibile fuerit qvō qvid relatum sit meminisse, sine adjuncto tam amplarum Opum tuarum repertorio. Si tamen omnino Repertoriō non indigere, Opesqve tuas nihilominus in numerato habere velis, confice tibi Pandectas, seu Digesta: ubi ordine aliqvo certō, et immobili, Tibiqve noto, tituli Rerum omnium exstent, ad qvos, tam Voces, qvam Phrases, et Sententias, et Historias, et qvicqvid deniqve obveniet, referre scias. Qvalis libellus Ianua LL. novissima est, totius Encyclopediae faciem habens: aut certe habitura, qvalis ultimo jam prodibit, cum Deo. Huic si chartas assueris sufficientes, qvidvis inscribere poteris. De qvo plenius deliberare, ad particulariora delati poterimus.

IV. Ad Vsus venio, qvos annis aliqvot exantlatus in Authoribus legendis et emedullandis Labor secum vehet. Primus erit, Mentis circa res splendidum lumen: non demum qvando aliqvid cogitandum, loqvendum, agendum erit, hīc aut ibi qvaerendum vel accendendum, sed paratum jam, et Te, qvoqvō Te vertas, comitans: qvod permagnum est. Deinde, eris dives propriis Tuis, legitimeqve partis divitis: injustō Te titulo possidere scientiae thesauros criminari poterit nemo. Tertio, habebis thesauros Tuos in potestate tua; eosqve tibi utiliores, qvam centum aliena Florilegia, seu Polyanthea, aut Loci communes, vel Thesauri etc. esse possunt. Nam qvae non fecimus ipsi, vix ea nostra puto. Praeterea, raro in alienis istis, qvod maxime qvaesieris, reperies; at qvae Tu tibi ipse cum judicio congesseri, in promptu erunt. Tum vero ibi innumera sunt Tibi nunqvam usui futura; qvae tamen qvia qvoties aliqvid tibi necessarium qvaeris, percurrere necesse habes, labor inutilis roties redit, et tandem Te forsan inanem dimittet: qvod tibi tua selecta nunqvam facient, semper te bonis cogitationibus instruent. Insuper, allegantur ibi aliena testimonia, mutilaris saepe, aut immutatis verbis: fidere vix unqvam satis tuto licet. At qvae Tuipse excerpseris, scis te legisse oculis tuis, dissidere non poteris. Qvartus fructus erit, qvod hoc opulenter congestō Excerptorum thesauro Tuō, rem incredibilem obtinere poteris: ut vel sexcentos Authores uno die percurrere, et indubiis consulere (tot nempe qvot legisti, et emedullasti) possis; ut qvasi nihil noxie ignores; ut viva et obambulans Bibliotheca dici qveas; ut omniscius videaris, oraculi instar (apud imperitos hujus arcani) habendus. Nec ut videaris solum: ut sis vere. Instructus enim bene Excerptorum Pandectis, poteris (1) Qvōcunqve themate proposito Authores nominare, qvi de itto scripserunt. (2) Atqve si a Te reqviratur de Themate illo distertatio, materia tibi nunqvam deerit: sive qvidem calamō sit agendum, sive oratione; brevi ad praemeditandum impetratā morulā. (3) Comparabisque tibi de Opinionibus Authorum, qvae caeteris verioves, aut verisimiliores videantur, acute judicandi facultatem. (4) Qvā ratione multis, circa dubia instrui cupientibus, prodesse poteris. (5) Ipse vero adversus Memoriae labilitatem remedium habebis perpetuum. (6) Et qvoties opus de ullo argumento dissertabis, vel totō die: qvod tali thesaurō non instructus nemo poterit. (7) Videbitur deniqve Eruditio tua, si etiam sententiose loqvi poteris, tota gemmea. Qvalis ut sit revera multum conferet, si mox inter excerpendum qvicqvid insigniter placebit, ad qvid illud in rebus tuis, et qvando, et ubi, et qvomodo, adhibere velis, et qvando, et ubi, et qvomodo, adhibere velis, cogites: et qvicqvid se apposite offeret, illud in peculiarem libellum (Observandorum titulo insigniendum, perqve intervalla revidendum,) consignes. Verum et haec specialius post, ubi Gellianum inchoaverimus Collegium, ostendam.

Videte mei charissimi, qvara aperte Vos doceam! qvam sine fuco Vobis ad magnam et variam Eruditionem perveniendi mysterium detegam! Amor Vestri cogit me arcana haec proferre in lucem. Vestrum erit respondere mihi affectu eōdem, qvi Vos in desiderium rei, tam Vobis Vestrō bonō commendatae, concitet. Omnia qvae sciri possunt ita scire, ut nullibi adeo sis hospes, qvam pulchrum est! Et de omnibus qvae proferenda sunt, scire proferre sapientissimas aliqvot gnomas, qvam elegans! Eō nisi Vos inescavero, frustra hīc fuero. Non possum autem in praesens compendiosius, qvam Vobis Authorum bonorum lectionem svadendo, et persvadendo. Ecce Vebis sapientiae thesauros, in Bibliothecarum agro defossos, ostendi! Nonne audietis Christi consilium, parabolā de homine in agro alieno Thesaurum

page 111/112, image: s056

in veniente prolatum? Quem occultatō gaudiō dicit abiisse, ac vendidisse qvicqvid illi erat, et emisse Agrum iilum (Matt. 13. 44.) Ite Vos qvoqve dilecti, vendite qvae habetis, et Vobis Agros, in qvibus Sapientiae Thesauri absconditi latent, emitte, Libros bonos. Opibus qve Vos, qvibus opulentare qveatis alios, Patriam qvoqve, et Ecclesiam ipsam, instruite.

Eone usqve haec tendunt? dicat qvis. Prorsus. Atteridite. Genti cuiqve splendorem addit, habere Viros sapientes, scriptis etiam publicis claros. Qvalibus tot aliae Gentes pulchre corusscant: nos autem qvid? et cur ita? Nempe non accenduntur Luminaria illa majora, nisi a collectis undiqvaqve huminosis radiis: ut jam disserumus. Qvod apud nos hucusqve neglectum, an negligendum existimabimus perpetuo? Huc usqve nimirum meae et Vestrae Gentis labes fuit, Ad rivulos haerere, ad fontes non progredi: et Sapientiae guttulis acqviescere; flumina, lacus, maria, Oceanum ipsum, negligere. Alienis nempe Libellulis, Excerptiunculis, Polyanthulis, Postillulis, Commentatiunculis; imo Vocabulariolis, et Grammaticellulis, acqviescere, Eruditionis nobis fuit compendium. O infelix compendium! exitiosum dispendium! Qvid enim Italos, Hispanos, Gallos, Anglos, Belgas etc. nobis Eruditione praecellere facit?, Qvid aliud nisi hoc ipsum qvod diximus? Illi non Libellos legunt, sed Libros. Nec Libros tantum, Bibliothecas. Nec unius seculi Scriptores recognoscunt, omnem antiqvitatem excutiunt; et qvicqvid recens usqvam emergit, attendunt. Non in una duntaxat Lingva: in omnibus ad qvas pertingere possunt, et unde ingeniosi aliqvid speant. Nos autem pusillanimes qvid? Deficiuntne nos qvinqve Sensus? aut apprehensiva Phantasiae vis? aut rerum thesaurus Memoria? Nihil horum. Homines iliis pares sumus, omries Naturae; dotes pariter illis possidemus. Qvid ergo nos discriminat? Una Solertia, qvae apud illos viger, apud nos exstincta est. Deseruit autem nos Industria, qvia occupavit ignavia. Expellite igitur malum hospitem, Ignaviam, mei Hungari! excutite pusillanimitatem! Audete qvod audere videtis alios: Dabit DEVS Vobis qvoqve qvod non negat aliis; modo iisdem insistite viis. Atqve id eo fidentius, exspectate, qvō evidentius jam erga Majores Vestros hāc parte exerere se benignitas coepit DeI. Pulchrum enim est qvod jam ante sesqvi seculum ad Johannem Turzonem, Wratislaviensem Episcopum, scripserat magnus ille Erasmus, his verbis. Novum non est apud Hungaros esse praeclara ingenia, qvando Ianus ille Pannonius tantum laudis meruit in carmine, ut Italia ultro illi herbam porrigat. Pisonis autem, cujus memoriam mihi refricas, tam jucunda est recordatio, qvam olim Romae jucunda fuerat consuetudo. Qvid enim illō doctius aut festivius? Ego hunc Praeceptorem magis gratulor Serenissimo Regi Vestro, qvam Regnum ipsum. Haec. Erasimus: cujus judicium (unum ingeniosum Hungarum Hungariae Regno praeferentis) non adeo, qvaeso Vos, in ventos abire sinite, qvin Vos ad aemulationem concitandi vim habeat: qvum nec Vobis desit eadem Terra, idem Coelum, idem DEUS. Hactenus profecto Gens Vestra virilia concipit ingenia, aperte id video. Sed qvia Conceptus illi Naturae non bene ab Arte foventur, nec debitam formaturam accipiunt, aut accipiunt male, vel saliem debiliter, eō fit ut plures Ingeniorum abortus, qvam laeti partus, proveniant. Mihi qvia multa de Vobis, et Vestris Ingeniis, coepit esse spes, lubens Ingeniis obstetricanti manui DEI ministerialem praestabo operam: modo ne spernatis, modo amicam a Vobis ne repellatis manum. Absit a me, ut aliqvid scire velim, qvod mihi soli scire velim, et non in commune, in communi Ecclesiae domo! Absit igitur a Te qvoqve qvisqvis es, habere proficiendi occasiones, illis autem propter segnitiem uti nolle. Aperui Vobis hodie viam, qvā grassando Vestrum qvisqve ad magnam pervenire possit Eruditionem: non instetis illi? O mibi praeteritos referat si Iupiter annos! O si me qvis artem hanc ante 40, vel 30, vel saltem hos 20 annos docuisset! qvid non de me, huc aetatis delato, sperare potuissem? Sed defuit, qvi talia doceret. Vobis ecce non deest! Deo Vobis hujus viae; indicem, et, si vultis, ducem, a tantis locorum intervallis mittente, aliisqve interim, Vestri causā, eripiente. Ex veritate ego de me, qvod Seneca Philosophus; de se, dicere possum: Rectum iter, qvod sero cognovi, et lassus errando, aliis monstro! Vos ergo qvibus iter hoc non sero, sed matute satis, monstratur, ingredi negligetis? Non hōc etiam ipsō die obvium qvemqve Librum bonum, et dehinc totā vitā alium post alium, emedullare festinabitis? Ita dilecti fiat, per sapientiae amorem Vos oro, ita fiat. Qvicqvid hactenus temporis impendistis frustillatis Libellorum compendiis, aut perdidistis otiō, vel parergis nugis, et qvibuscunqve inutilibus animi distractionibus, huc jam conferte, dense ac spisse: ut helluones non Librorum duntaxat, sed et Temporis ipsius, esse incipistis. Vnius Temporis honesta est avaritia, dicit ille. Cavete dilecti, ne Vobis eveniat, qvod plerisqve mortalium, ut per totam Vitam non incipiant sapere! aut paucioribus, et in his mihi ipsi, ut vivere tum demum incipiamus, cum desinendum est. O maturius incipe tu homo juvenis, qvisqvis consilia haec audis! Incipe Te strenue uti, ut aliqvando dulciter teipsō qveas frui! Tempus vitae si amiseris. Te ipsum amiseris. Teipsum autem si amiseris, qvis te tibi reddet?

Videor autem mihi tacita qvorundam audice murmura, videre tergiversationes. Alius dicet: Bonum est qvod svades, sed operosum. Respondeo, Nucem frang at oportet, nucleum qvi esse vult: et qvi defossō thesaurō vult potiri, fodiat necesse est. Fodere qvi nolunt, mendicare coguntur: at hoc propudiosum. Tum vero Vita Studiosorum annon militia est? Atqvi Romanus miles, vetus ille victoriosus, pro lege habuit qvadruplicia portare onera; Primo Utensilia sua; secundo Arma defensiva et offensiva; tertio Vallum, seu Palum, ad muniendum castra qvoqvō

page 113/114, image: s057

ventum esset: tandem, Cibum ad aliqvot dies. Ecce milites pulchre gravatos! nec prius nisi sic gravatos ad victoriam habiles. Imitare igitur, qvisqvis in Musarum castris militas! Et cur tandem adeo difficilis insuetus labor videatur? ubi exemplis sic praeibitur, ut exercitii hujus rationem nemo non intelligere possit. Et qvia poterit, si volet, pudeat ingeniosum Juvenem paucae Eruditionis mancipium vile, qvam opulentae possesserem honestum, fieri malle.

Alius cogitat: Vnde vero mihi Libri? Res angusta domi virtutibus obstat. Resp. Dum hīc es, amice, Librorum tibi copia fieri e Bibliotheca Scholae potest: qvam et ampliari, qvantum possibile, curabimus. Obtinereqve speramus, ut Celsissimi qvoqve Principis bene bonis variisqve Authoribus instructa Bibliotheca, his ipsis pateat usibus. Alibi aliorum subveniet, si industtiosum videbunt, liberalitas: modo circumspectandis occasionibus ne deesto, modo hīc verecundiam seponito, modo hīc mendicare ne pudeat. Deus non deerit, si Tu tibi non deeris: orando et laborando divina impetrantur dona. Qvaere igitur, et invenies; Pete, et accipies; Pulsa, et aperietur tibi.

Tu autem ō bone JESU, ō nostrum omne bonum, da nobis qvod jam anhelamus bonum, Sapientiae lucem! ut in Tua Sapientiae Schola proficiamus indies, in laudem Sacrosancti nominis Tui, AMEN.

III. De reperta ad Authores Latinos, prompte legendos et clare intelligendos, Facili, Brevi, Amoenaqve Via, SCHOLA LATINA, Tribus Classibus divisa. Ad Illustrissmum et Celsissimum DOMINUM, Dn. SIGISMUNDUM RAKOCI, etc Studiorum Sapientiae, et Lingvarum, Promotorem ferventissimum. Maecenas Illustrissime,

CONSTITUERAM hiemem hanc, publice qvidem publicis praelectionibus, in Studiosorum altioribus jam praeparan dorum usum, privatim autem privatis, de Totum Eruditionis amplexum comprehensura Septi-Classi Schola, qvalem erigi optas, meditationibus transmittere. Qvia tamen de Latinae Lingvae studio, ad melioris Methodi normas ocyus reducendo, urgemur (maxime a Nobilitate, qvi suos negligi, aut differri, aegrius serunt:) faciendum esse video, ut Classes Latinas, hoc est, Septiclassis Tuae tres primas et imas, qvam maturrime aperiamus. Qvod qvum Tuae qvoqve Celsitudini placere video, qvidqve circa hanc Reformationis partem sperare sit, et qvam cito, scire lubet: en mitto Scholae-Latinae, tribus Classibus divisae, Ideam! ad qvam brevi, dabit DEVS, Latinitatis hīc conformabuntur studia. In apparandis enim Libellis Latino-vernaculis, pubi Vestrae Latinitatis purae infundibulis futuris, jam occupamur. Clariss. scilicet Viri, D. Johannes Tolnai, Scholae Rector, et D. Johannes Szolosi, Theol. et Ph. Professer, cum excitatioribus aliqvote Studiosorum turba, e qvibus Classici Praeceptores eligendi erunt. Reverendo item Viro, et in hāc palaestrā ante jam cum laude versato, D. STEPHANO BENIAMIN SZILLAGYI, qvi nobis limam qvoqve suam non negat. Omnes hi mecum una se et labores suos, totumqve hoc sanctō Zelō a Serenissima Principe Matre susceptum, et Tuae heroicae; industriae jam traditum negotium, constanti Celsitudinum Vestrarum favori commendant. Sciet aliqvando Orbis Pannonius, qvicqvid nobis circa Methodum Lingvarum novissimam, ad Hungaricae Juventutis usum accommodandam, operae insumptum, et qvicqvid hīc praestitum (utinam tam bene ac vellemus!) fuerit, id totum, tanqvam post Deum a Vobis profectum, Dei et vestro dicatum esse honori. Interim Tecum Celsissimā Matre, et Serenissimo Fratre, D. D. Nostris gratiosissimis, server, et desideratos conspectui nostro reddat, ipsa Gratia Dei nostri! E Museo, 8 Febr. 1651.


page 115/116, image: s058

Caput I. Ostendit Scholae Latinae tripartitae Fines.

LATINam Lingvam merito magni facit Europaeus Christianus Orbis: qvia prae caeteris est Lingva elegans, et docta, et sacra, Populisqve jam, tanqvam communis Gentium interpres, necessaria.

2. Elegantia illius in soni svavitate, structurae verborum concinnitate, formularumqve omnigenarum varietate, sita est. Qvae omnia efficiunt, ut homines illius callentes libenter eā loqvantur, animiqve sensa explicent aptissime.

3. Docta est, doctosqve facit: qvia divinae humanaeqve sapientiae thesauros sibi concreditos, et intra se reconditos, gestans, hos ipsos sese intelligentibus pandit, ac propemodum omniscios (si qvis Libris hāc lingvā scriptis uti sciat) facit.

4. Sacra est: qvia titulo Crucis Christi, unā cum Hebraea et Graeca, Oracula divina expromentibus, sanctificata, variisqve Ecclesiae monumentis ita locupletata et nobilitara, ut qvemadmodum Hebraea Propheticae, Graeca Apostolica, ita Latina Ecclesiasticae lingvae jure meritō praeferat titulum: eōque ipsō etiam nomine nobis fiat venerabilior.

5. Et qvia haec eadem Romanorum Lingva, cum eorundem Imperio per Orbem dilatata, tot Gentibus nota et familiaris reddita est, ut vix alia ulla, praesertim per Europam nostram: factum inde est, ut jam veluti commercii inter Gentes vinculum, communisqve qvidam Mercurius, seu interpres, habeatur: nec agere qvisqvam qvidqvam negotii, publici praesertim, commode sit idoneus, hujus notitiā et usu destitutus.

6. Optandum igitur hanc ipsam, elegantem, doctam, hospitalemqve populis Lingvam, ab omnibus Gentibus coli; qvō ipsius ope Omnes nos ipsi qvoqve elegantes, docti, pii, hospitalesqve, fieri consvescamus: ac per id barbaries, ignorantia, profanitas, omnisqve morum asperitas, sic etiam undiqve pellatur facilius.

7. Verumenimvero qvia post illatam Latiae genti cladem, Latina lingva vernacula domi esse desiit; nec aliō, ubi vernacula esset, transmigravit (qvinimo domi ex se, per mixturam cum gentibus barbaris, Vandalis et Gothis, aliam lingvam progeneravit, Italicam:) fit ut non amplius usu et consvetudine, sicut olim, et hactenus caeterae; sed e Libris, ubi conservatur, discenda veniar.

8. Cumqve disci e Libris citra manuductionem qvandam non possit, erectae sunt, erigunturqve hōc fine SCHOLAE, ut sub Magistrorm directione Latina intelligere, loqvi, scribere, junctim assvescat Iuventus. Juventus dico, et junctim: qvia Lingvis discendis accommodatissimum tempus aetatis primae est; meliusqve junctim qvam separatim, propter varias invicem sese aemulandi et acuendi occasiones, in omnibus exerectur Juventus.

9. Scholas proinde Latinas erigi qvam freqventissimas (Vernacularum enim usum non vocamus in dubium) optandum est ideo, ut qvamplurimis Lingvae Latinae notitiā imbui nusqvam desint occasiones. Sed illas qvam optime constitutas: ut a fine, ad qvem hac Latina collimamus literaturā, neminem retardari, nedum excidere, contingat.

10. Penimus autem Latinae Lingvae, et in illam impendendi studii, finem trinum. Primō, ut sit Ingeniorum singulari qvādam ratione oblectamentum, eōqve ad ulteriora studia illectamentum. Secundo, ut sit Eruditionis realis vehiculum, cognitionisqve variarum Rerum instillatorium certissimum. Tum deniqve Vitae sapienter et actuose transigendae directorium, adeoqve praeludielegans.

11. Qvos sines asseqvi non dabitur, nisi doceatur Latinitas pura et elegans; Rebusque juncta; et per Viam brevem et amtenam.

12. Puram reqvirimus Latinitatem, ad inescandum oblectandumqve Ingenia: qvia impuris, qvalis est sordida illa vulgaris, variis variarum Gentium Barbarismis et soloecismis inqvinata Latinitas, gratiae inesse nihil potest: nausea potius et fastidium, etiam ad elegantes Authores, per inelegantem illam viam, translatis. Ut ergo Latina qvaevis Schola purum putum referat Latium, danda est omnino opera.

13. Realis autem Erudititonis vehiculum pura Latinitas sic demum erit, si Latina verba discentibus non prout Verba sic vel sic flectenda sunt solum; sed prout Rerum harum et illarum tesserae sunt, eōqve praevia Rerum cognitione, offerantur: cum paleā Verborum simul grana Rerum, cum corticibus Nucleos, cum doliis Liqvores pretiosos, intra Memoriae thesauros comportando, atqve recondendo. Verbō, prius praemonstrando Res, demum nominando; ut prius Mens reddatur sapiens, demum Lingva sapienter eloqvens.

14. Per Viam brevem et amoenam doceri Lingvam, Sapientiae junctam, optamus: qvia non Scholae discere nostros, sed Vitae; neqve consenescere circa Verba, sed penetrare qvantocyus in Rerum medullas, indeqve in vitae Negotiorum momenta, volumus. Atqve id citra molestiam et taedium, multa potius cum jucunditate: ut in his ipsis Vitae praeludiis versari volupe sit, ingeniāqve ad ulteriora studia non solum veluti deliciis illiciantur, sed et tanto alacriora reddantur.

15. Caeterum qvia Latinitatis studium in se ipso grande qviddam est, tempora reqvirens vasta, actusqve tam Intellectūs qvam Memoriae, Manusqve et Lingvae, varie iteratos: optimum fuerit id in certa intervalla, Scholamqve Latinam in certas Classes, dispesci.

16. Grande studium hoc esse dixi: qvia ediscenda sunt ad septuaginta millia Vocabulorum, si qvis omnes Latinos libros legere velit, ac intelligere. Lustrandaqve simul omnis Rerum varietas, ut adhibendis Vocibus illis omnibus occasio

page 117/118, image: s059

sit: nisi aberrare a fine, doctaeqve Lingvae ductu indocti tamen evadere, velimus. Ne igitur Studii hujus prolixitas aut desperationem incutiat, aut obices aegre superabiles ponat, aut parum amoene et fructuose procedat, disting vendum omnino est in certa intervalla. Qvomodo cui longum iter est, dividere illud sibi per stationes, seu diversoria, solet; eāqve demum ratione, lassus licet subinde, cum animo tamen vires resumens, et difficultates alias post alias superans, desideratum tandem attingit terminum.

17. Enimvero intervalla haec Latini studii non fingenda sunt ad placitum; sed prout res ipsa req virit, et sibimet limites ponit. At qvomodo? Nempe qvia Discentiae opus Operi aedificatorio perqvam simile est, ab illo intervallorum hīc formam, et gradus, mutuari licebit percommode.

18. Sunt autem inter aedificandum intervalla notabilissima tria. Primum est tempus ponendorum Funda mentorum. Alterum, superstructionis Parietum, ad Tecta usqve. Tertium, instruendae Domūs suppellectile necessariāo rnamentisqve: ubi demum habitationi commoda creditur, et amoena.

19. Ad eundem modum Latinitatis purae molimentum triparmum est. Primum, qvō Lingvae totius ponantur ampla satis et firma, totam facile ac firmiter sustentatura fabricam, Fundamenta: qvae sunt tum legendi recte ac scribendi scientia; tum Vocum singularum, praesertim primigeniarum, intellectus, easqve sigillatim recte formandi comprehensa ratio, II. Dehinc, erigenda est totd totius Lingvae Structura: qvod fit, si qvis omnes derivatarum et compositarum Vocum rationes, easqve Rebus nativō sensu applicandi, et sibi invicem bene construendi, dexteritatem asseqvatur. III. Tandem venient Lingvae Ornamenta: qvicqvid scilicet ultra necessarias expressiones, superabundantis elegantiae Latina lingva possidet (possidet autem multum) id totum ad Orationem floridam, svavem, nervosam, formandum adhibendo.

20. Secundum hos profectuum gradus ponimus Scholae Latinae Classes tres: ita dispositas, ut per has gradatim eundo eatur inoffense, tuto, amoene, eo usqve qvo veniri necesse est: ad totius puta Lingvae, et qvam pariter intendimus Eruditionis, fastigia. Si modo ad fastigium hoc Scalae fuerint apte constructae, recte firmatae, adversusqve vacillationem et vertiginem, eōqve ruinae metum, loricis praemunitae. De qvibus jam.

Caput II. Latini Studii ostendit Scalas, Libellos Neo-didacticos.

IN Operum qvorumcunqve molitione sine Instrumentis nihil fit; sine Instrumentis autem bonis, nihil bene.

2. Eqvidem Scholis non defuerunt hactenus, Latinis etiam, operas suas peragendi instrumenta sua, variae formae, variiqve usūs: enimvero nunc jam ad aliter positas Metas, aliter qvoqve dispositis opus est mediis.

3. Nempe qvia Latinitatis purae Magistri non alii sunt, nec esse possunt, qvam Authores antiqvi, monumenta sua ab aureo illo aevo, qvō Latinae lingvae vigor in flore fuit, ad nos transmittentes: et vero Rerum ab illis traditarum, sermonisqve formae illis usitatae, capaces non sunt pueri: faciendum est qvod alta circum spectantibus, nec per se conscendere valentibus, solemus. Conficiamus illis SCALAS necesse est, tam INTELLECTUS et MEMORIAE, qvam LINGVAE: ut gradatim ducti eo deducantur, ubi Authorum per se jam intelligere qveant, et Res, et Verba.

4. Libelli inqvam constituamur minores, majoribus illis praeludentes: qvorum ope addiscantur Fundamentalia illa, qvibus omnia Authorum superstructa; et simplicia illa, e qvibus omnes illorum compositi sermones exstructi; et Colores illi, qvibus omnia illorum condecorata sunt.

5. Hoc si poterimus, fiet ut fundamentalibus perceptis, simplicibusqve Sermonum structuris comprehensis, et intellectā Sermonem multiforimiter pingendi varietate, Authores ipsos tam facile sit intelligere, atqve puer Alphabetarius post comprehensa Literarum elementa, eaqve in Syllabas colligendi rationem, qvemvis datum Textum prompte legit.

6. Mysterium itaqve novissimae Lingvirum Methodi totum in eo est, qvod per Libellos qvosdam artificiose concinnatos, in Authores ipsos recludatur VIA CERTA, BREVIS, AMOENA: qvae scilicet docentes ae discentes ad desiderii finem certo, et cito, et amoene deducat.

7. Scalae istiusmodi qvotnam erigendae sint (hoc est, qvot inferiores illi, Authoribus praeludentes, condendi Libelli) ambigere non amplius integrum est, postqvam Scholae Latinae Classes constitutae sunt tres. Cuilihet enim Classi proprium pensum, unius complexu Libelli assignandum venit ita, ut primus horum Lingvae totius FUNDAMENTA ponat; secundus lingvae totius STRUCTURAM simplicem et nativam absolvat; tertius corpori Lingvae ORNAMENTA et ROBORA superaddat. Eōqve primus primae Latinitatis Infantiae serviat; seundus juvet in robur adscendentem puertiam; tertius floridam ejus effingat juventutem.

8. Erunt autem iidem Libelli propriis nominibus ab invicem disterminandi, partibusqve certis, ex qvibus construi necesse habent, clare discernendi: ut unde Ingeniis lux emicare debet, illud ipsum in semetipso lucidum sit. Qvibus autem nominibus? et qvomodo?

9. Poterant haud incommode, desumptis ab opere Architectonico metaphoris, dici Primo, FUNDAMENTA Latinitatis. Secundo,

page 119/120, image: s060

STRUCTURA ipsa Latinitatis. Tertio, ORNAMENTA Latinitatis.

10. Non ineleganter item ab Hortum generibus (ob culturae Hortorum et Lingvae similitudinem) mutuatis nominibus: I. Plantarium; ubi Viviradices solae, e sylva in hortulum translatae, poni solent. II. Seminarium; ubi Radicibus Surculi novi inseruntur, et se jam in arborem explicare jubentur. III. Viridarium, ubi jam virent omnia; et unde in amoenos Authorum hortos proximus esset transitus.

11. Et qvia tale gradatum Latinitatis studium motus qvidam est Mentis et Lingvae, ad majora gradatim sese permoventium, possit comparari Classis Latina prima, suis cum instrumentis, SERPERASTRIS, primum Infanti incessum fomiantibus: secunda VEHICULO, aut EQVULEO, cursum liberiorem (per terram tamen, et planis viis) permittenti: tertia denum ALIS DAEDALEIS, liberrimum jam qvendam volatum (sursum vel deorsum, altius vel humilius, ad dextram vel sinistram; porro vel retro) conferenti. Atqve sic etiam libellorum appellatio formari posset, 1. SERPERASTRORUM, 2. VEHICULI, 3. ALARUMQVE Daedalearum, LATINITATIS.

12. Retinere tamen placuit usurpari jam coeptas VESTIBULI JANUAE, ATRII appellationes: ne qvid citra necessitatem novaretur. In primis autem ideo, ut commonitorio sint, non aliō fine hos libellos praemitti, qvam ut in Authores recludant aditum: qvomodo Vestibulum, Ianua, Atrium, non sui causā sunt, sed ut introeuntes admittant, inqve ipsa Domus penetralia deducant. Ecce enim! ipsae initiales horum libellorum literae (V. J. A.) officium hujus Methodi, seu VIAE, ostendunt! nempe.

ut V-estibulum VIA in authores sint.

ut J-anua VIA in authores sint.

ut A-trium VIA in authores sint.

13. VESTIBULI enim finis est, ut legere Latina edoctis,

I. Rerum ostendantur summi Cardines, naturali ordine.

II. Lingvae doceantur imae Radices, voces primitivae.

III. Variationum Sermonis prima ponantur Fundamenta, declinando et conjugando analoga omnia exacte. Eōqve praeparentur animi ad percipiendam facilius Lingvae structuram: h. e. accessum habeant ad Ianuam.

14. JANUAE finis est.

1. Plemorem Rerum detegere seriem, nativō vultu.

2. Vocum in commune usitatarum, totius Lingvae, producere Exercitum, nativō singulurum significatu, serieqve naturalis constructionis; ut nulla vox alteri immediate juncta reperiatur, cui non per aliqvam Syntacticam Regulam cohereat.

3. Flexionum omnium, qvas sermo Latinus reqvirit (citra tamen figuratum gradum) nativas ostendere classes, formas, usus. Eōqve animum praeparare ad prompte jam capiendum omnem Elegantiarum apparatum: h. e. aditum recludere in Atrium.

15. ATRII deniqve finis erit,

I. Rerum ostendere classes easdem mutuatitiō habitu; variā scilicet transnominatione.

II. Vocum, Phrasium, Sententiarumqve recensere Transformationes varias.

III. De Lingvae Elegantiis tradere praecepta, et arcanum detegere Latinae lingvae genium. Eōqve immediate jam in Authores veniendi, et inoffense omnia permeandi, aperire viam.

16. Breviter. Vestibulum ostendet Lingvae sceleton; Ianua corpus; Atrium vitam et colores. Repraesentabitqve Vestibulum Lingvae analysin, Verba resoluta, seorsim spectata: Janua synthesin, Verba inter se constructa; Atrium syncrisin, collationem scilicet Rerum, Verborum, Phrasium, ad invicem, pro variā eorundem expressione ostendenda.

17. Viden autem fingulos Libellos trifariam dividi? Ita necesse est: qvia necesse singulos habere suum materiale, Suum formale, suamqve copulam, priora illa cohaerere facientem.

18. Materiale illud Lexicon est, Sylvam Lingvae ostendens: Formale illud Grammatica est, Sylvam illam caedendi artificium exhibens: copula illa Textus est qvispiam Res enarrans, Verbis, Phrasibus, Sententiisqve suo penso accommodatis.

19. Uuiformis igitur, suiqve per omnia similis, est Vestibuli, Ianuae, Atriiqve flructura. Quia semper hīc discemes ante se habebunt Lexicon, Verborum sensum explicantem; et Grammaticam, veborum structuras, qvā arte fiant, explicantem: et Textum, Res Mundi intelligibiliter jam enarrantem.

20. Ex his tribus contexitur artificiosa illa studii Latini Scala. Cujus latera semper duo sunt, Res et Verba: illae magis in Textu, utpote Rerum Nomenclatore; haec magis in Grammatica, utpote Verborum formatrice, spectata. Transversi autem per medium gradus, latera connectentes, sunt ipsae Verborum significationes, beneficiō Lexiti Verba Menti copulantes.

21. Restat ut de conditionibus horum Libellorum conveniat generaliter, anteqvam ad plenum construantur singuli. Prima erit, ut sint qvantum potest breves, ne nos a principali scopo, Authorum lectione, retardent diu: eōqve non diverticuli, sed semitae prorsus rectae, et speciem habeant et usum.

22. In primis autem necessarium, Vestibulum esse qvam brevissimum, compendiosam duntaxat ad Januam introductionem: nec Atrium adeō diffusum (licet diffundi possit) variati duntaxat styli exemplar dilucidum. Quae gradatio, molis respectu, etiam externe discentium oculis repraesentari poterit: si Vestibularis libellus pugillaris tantum sit, chartā in duodecim folia plicatā, Ianualis in faciem octofoliorum sese expticet; Atrialis in qvarto, ut vocant, Sed hoc minunilum sit, et

page 121/122, image: s061

indifferens. [Ideoqve Hungaricis editionibus non observatum, observandum tamen proportios ratio svadet; Atrium alioqvi tomō unō commode non capitur, propter Lexici Atrialis molem.]

23. Tertio sint accurate scripti, continentes Rerum faciem veram, Sermonis autem (in qvovis gradu) exqvisitas formas, infallibilesqve normas; et deniqve directoria diligentia perpetua.

24. Qvarta conditio erit, ut propaedeutici nostri Libelli constitutos inter se limites recte observent, nec illos, et dehinc seipsos, ac disentes, turbent. Qvod erit, si Vestibulum tantum fundamenta ponat, ad structuram non festinet: Ianua tantum struat, ad Ornamenta ne excurrat: Atrium tantum sermonis ornamenta ostendat, sermones de Rebus integros Authoribus relinqvat.

25. Qvinto, scribantur omnes Methodō populari, tanqvam historica narratio qvaedam: narrandi ubiqve ordine tam dilucidō: Verbisqve tam claris, ut etiam pueris cum desiderio legi omnia possint, lecta vero cum attentione non intelligi non possint: qvippe sic demum cum usu legi poterunt.

26. Tandem, scribantur sic, ut ad propriam discentium praxin accommodata sint omnia: cum certum sit homines fabricando fabricari, Usumqve esse omnium oprimum Magistrum. Inservient autem propriae discentium praxi Libelli hi, si eadem saepius iterandi, iterandōque plenius subigendi, disponantur ubiqve occasiones: de qvo capite seqventi.

27. Addendum hīc duntaxat, In Lexicis scribendis adhibendam esse potissimum prudentiam, ut sine nausea Discipulis pertransiri possint. Quod sit, si Voces non tantum ut sese naturali ordine conseqvuntur, ita juxta invicem (ob inveniendi commoditatem) ponantur: sed et in sententiolas certas, svavem aliqvem sensum continentes, connectantur. Seorsim enim relictae Voces, pro se unaqvaeqve, arena sunt sine calce, neqve in Intellectu cohaerentes, neqve se in Memoria figentes. Redactae vero in copulam, mox lucem qvandam de se spargunt, Animumqve nostrum (rebus inhiantem) svavitate qvādam pascunt. (Exeroplō pateat. Quatuor illae Voces, Anima, Esse, Res, Ordo, tametsi jam intellecta, qvera afficiunt? Afficiunt, si illas ligate proferas, Ordo est anima rerum. Et sic ubiqve. Nos proinde totum Ianuale Lexicon in copulas reducendo, utilem Juventuti speramus navasse operam. Facturiqve idem sumus (jam jam) in Lexico Vestibulari: ut undiqve a puerilibus studiis salebrae tollantur, omnia potius illecebris scateant.

28. Quantum ad Vernaculas Versiones, utilius erit eas Latino Textui non sic adjungi ut simul in conspectu sint; sed seorsim poni. Comperimus enim segnescere diligentiam, si excitandae discentium industriae nihil relinqvatur: et in praxi fieri fucum, dum interpretari memoriter jussi latina, mox sub aspectu habeant vernacula, et viceversā. Sufficiat ergo Versiones dari paratas (in Vestibulo et Janua ad verbum, in Atrio ad sensum) qvarum ductu ut Latina reddere qveant prompty, inqvirere discant, et alternis inspectare, tam diuqve translationem tentare, donec memoriter Latina in vernaculum, et Vernacula in Latinum, transfundere sciant.

29. Ad Atrium progressis, duplex erit in Romanae Lingvae svavitates penetrandi via: puta, vel a Vernacula etiamnum, vel ab ipsa Latina jam. Avernacula: si haec ipsa qvoqve (huic vel illi genti vernacula lingva) Verborum flosculis, formulis, tropis, adagiis, allisqve ornamentis, adeo abundet, ut flosculus flosculo, gemma gemmae, ubiqve opponi possit. A Latina, si Lexicon Latino-Latinum, et Grammatica Latino-Latina, construantur: qvorum ope omnes simplices et nativas rerum expressiones, e

Janua jam notas, in elegantes commutare, qvantālibet varietate, liceat. Lusus ingeniis (si scite instituatur) prejucundus, deliciandiqve materia inexhausta. Nos posteriori modō rem instituemus, ut Atrium Latinitatis nostrum Gentibus in commune serviat: Atria vernacula sibi conficiendi arbitriō cujusvis Gentis industriae permissō.

30. Atqve sic demum (Mentibus jam pleniori luce collustratis, et ad majorum desiderium excitatis, normatōqve in omnia, qvantum aetas puerilis fert, judiciō) Veniri poterit in Authores ipsos, ad hauriendam uberiorem Rerum cognitionem, roborandumqve stili usum: de cujus ratione suō locō plura.

CAPUT III. Qvō Libellis Neo-didacticis utendi Modus amoenus delineatur.

ETiam optimis Instrumentis non procedere Opus, aut procedere misere, potest, si desit iis utendi industria. Ne igitur Instrumentorum Neo-didacticorum frustra sit apparatus, Modus illis utendi discendus est. Qvare monitiunculae aliqvot, de facili et efficaci Libellorum horum usu accipiantur, divisae trifariam. Docebo enim distincte.

I. Qvomodo ad Vsum bonum praedisponenda sint omnia.

II. Qvid in usu ipso observandum, ut inoffense procedendo profectum sentiamus in hor as singulas notabilem.

III. Qvomodo Profectus vobor andi, ut nihil semel coprehensum effluat, usumqve sui amittat.

2. Principiō cavendum est, neqvis docere hāc Methodō praesumatnisi doctus, aut certe docilis. Qviscilicet meliora aut videre ipse, et tradere aliis, sciat, aut saltem alios docendo seipsum primo et maxime erudite gestiat. Iners doctor, et ignavus, discipulos qvoqve inertes et ignavos non redder non potest.

3. Dehinc, Discipulorum qvoqve adhibendus

page 123/124, image: s062

est delectus, ne alii qvam dociles, hoc est per aetatem et ingenium doceri apti, recipiantur. Truncos et stipites, materiam scilicet non seqvacem, aut nondum seqvacem, si qvis formandos suscipit, operae faciet jacturam, et pro laude auferet ludibrium.

4. Tertio: discipulorum AEmulationes diligentiae cos sunt, cotem hanc sibi suisqve jam inde ab inito deesse non patietur industrius Magister: hoc est, plures potius qvam unum, aut paucos, sibi formandos optabit. Qvae Discipulorum pluralitas, aut etiam multitudo, ut ne qvid incommodet, emolumento potius, sibi et ipsis, cedat, tria haec servet. 1. Non qvōvis anni tempore Discipulo admittat vel dimittat, sed eōdem tempore simul omnes, semel annō: ut omnes semper simul pensa inchoare, semper simul exerceri, semperqve simul ad metas deduci, possint. 2 Omnes formet, non singulos: hoc est, nunqvam Discipulorum aliqvem instituat unum solum, sed omnes in unum congregatos: ut qvicqvid uni dicitur, occasione qvācunqve, lucro cedat omnibus; et in qvocunqve errato emendatur unus, emendentur omnes. 3 Qvod ut fiat, necesse habebit scrie sibi reddere attentos omnes: ut qvicqvid aget (praemonstrando, explicando, applicando, docendo aut dedocendo) ab omnibus excipi, percipi, in succum et sangvinem converti, certus sit. Cujus rei obtinendae modus mox docebitur.

5. Qvia vero nemo bene doceri, nisi doctrinae avidus, potest (neuseabundo frusta qvid ingeras) qvaeret Magister jam ab operarum exordio Discipulos reddere, tum rei qvae suscipitur, tum laboris qvi subeundus rst, qvam avidissimos. Id autem dilaudando tum scientiam ipsam (hoc locō ligvam Latinam) tum discendi eam modum facilem, qvam nihil nisi ludum experturi sint, si fuerint gnavi et alacres. Tali persvasione ut eos impleat, fiduciamqve de bono eventu ipsemet prae se ferat, dabit ut maxime operam: certus, tales fore discipulos, qvalem se illis praebedit, excitatos si excitatum, torpios si torpentem.

6. Et qvia sine Instrumento nulla institui potest actio, videbit Praeceptor, ut aggressuri operas reqvisuis suis instructi sint omnes: hoc est, Instrumenta Classi suae debita habeant in manu ex aeqvo omnes.

7. Qvia vero Instrumentum actionis esse certum, et non fallax, necessum est, cur abit mox sub initia Classis Praeceptor Typographica sphalmata ex omnibus discipulorum Exemplaribus (si qvae in editionibus irrepserunt) tolli, h. e. in cospectu suo emendari. Cujus rei non in praesens tantum usus erit, ut nihil nisi e castigato Exemplari discatur; sed et in futurum, ut prudentiam hanc in aliis qvoqve libris imitandi, causas modumqve addiseant.

8. Et qvia Celeritatis via est, rectā ad scopum ferri, ambages et remoras sugere; nos aurem Neo-didacticos nostro Libellos ita concinnasse videmur, ut ad metas rectā ducant; recte fecerit Praeceptor, si mox in operarum aggressu monuerit, ut hos in manum sibi datos Libellos versent, alios interim missos faciant: si confundere se ipsos, et retardare a scopo, nolint.

9. Ita animis praeparatis, et qvae reqviruntur paratis, aggrediundae erunt operae, urgendaeqve instanter, prudenter tamen, ad finem usqve. Cujus Prudentiae leges erunt gener aliores et specialiores: explicandae hīc ordine, sed breviter.

10. Ante omnia, qvia gradatim ire est sapienter ire; Libelli autem nostri nihil nisi gradatae qvaedam Ingeniorum scalae sunt; cavendum ne qvid persastum fiat, sed qvomodo disposita sunt omnia, ita pertractentur omnia: Vestibulum ante Ianuam: Ianua ante Atrium: demum Authores. Et in qvolibet Libello nostro rursum omnia sic, qvomodo se in vicem conseqvuntur. Lexicon primum; dehinc Regulae, seu Grammatica: demum Rerum descriptio. Cujus occasione omnia in Lexico et Grammatica comprehensa repetendi tam erunt occasiones perpetuae, ut omnia sermonis artificia omnibus hāc viā institutis non innotescere, impossibile suturum sit. Verum de his specialius in Libellorum nostrorum Introductoriis monebimus.

11. Secundo, qvia ORATIO, circa qvam Lingvarum studium occupatur, RATIONEM qvoqve et OPERATIONEM includit, ut novissima Linguarum Methodus docuit: semper in Lingvae Latinae Studioso tria simul esse formanda, MENTEM, MANVM, LINGVAM, meminerit bonus Praeceptor. Meutem: ut qvicqvid discit (N. B.) id primum intelligere, dehinc dijudicare, tandem memoriae mandare, discat. Manum: ut qvicqvid intelligit, exprimere etiam scriptō, h. e. praemeditase, sciat. Lingvam: ut qvicqvid intelligit et meminit, exprimereqve calamo novit, etiam ad extemporaneum usum promere sciat, ore. Ita procedendum erit semper, gradus hi confundendi nunqvam. Nam Intelligere facillimum est: qvippe qvod unō Mentis actu, attentione, peragitur. Imitari manu, difficilius: qvippe qvod theoriae praxin superaddit. Facilius tamen est qvam proloqvi ore: qvia dat praemeditandi spatium, et Lexicon Grammaticamve consulendi moram. Lingvā prompte res effari, difficillimum est: qvippe qvod multam praereqvirit praxin, ad promptum usqve habitum.

12. Tertio, qvia Didactica vera Discenti laborem, Docenti directionem, mandat: nihil hīc aliter fiat, qvam ut Discentes semper omnia ipsimet agant; Docentes autem semper omnia discipulis agenda praemonstrando offerant, agentibus attendant, agere nescientes dirigant, aberrames emendent. Ita utrisqve qvod jucunde agant non deerit: Discipulis sub perpetua directione facile progredientibus; Magistris autem a recte progredientiu~ alacritate, bonōqve profectu, voluptatem capientibus. Praemonstrationum igitur et scriptionum,

page 125/126, image: s063

Praenuntiationumqve et enuntiationum, Repetitionum deniqve et recitationum exercitiis, fervere volumus totam nostram Latinam Scholam. Qvomodo si perpetuo procedetur, praxi ipsā captivabimus mentes vagas, ut non HOC AGERE, et qvidem citra taedium, non possint. Quō obtentō, discipulorum Mentem Rerum cognitione non tingi, Manum vero et Lingvam, et Memoriam, ad promptos usus non expoliri, impossibile fuerit.

13. Qvarto, Qvia circa Rerum initia potissimun attentione opus est, magna prudentiae pars erit, ne qvid sub initium cujusqve rei peccetur, cavere. Non qvia hīc peccare turpius sit qvam post, sed qvia nocivius ad conseqventia: error qvippe parvus ab initio crescit progressu, aliosqve generat ex se plures. Ergo sub initia semper lente: non multa, sed multum. Atqve si qvid vitii se immiscuit, emendetur mox in ipso errandi actu, ne radices agat. Nempe non major est prima recte addiscere labor, qvam addiscere prave: et tamen illius tantus usus, hujus tanta noxa! Invigilandum proinde, ne prima fundamenta male ponantur, in seqventium ruinam.

14. Qvinto, Qvia perpetui scientiae duces, firmissimaeqve bases, Sensus sunt, continendi ergo in attentione semper: atqve ut contineri qveant, illecebris suis proritandi perpetuo. Qvomodo autem? Eqvidem tota Methodus haec Sensuum excitativa est, qvia tota practica: qvod enim qvis agit ipse, non attendere non potest. Verum qvid faciemus, ut etiam anteqvam agunt attendant? nempe dum Praeceptor Exemplum praemonstrat, Praeceptis illustrat, Imitationem docet? Respondeo. Ars haec, Sensus captivandi, in eo tora est, ut Praeceptor nemini uni loqvatur, aut aliqvid praemonstret: semper omnibus simul. Constitutus ergo in Cathedra, aut loco editiore, semper (1) Oculos eircumferet, neminemqve ahud agere, qvam in se vicissim oculos defigere, permittet. (2) Attentionem juvabit, qvotqvot potest modis: sermone scilicet, gestu, picturis in Tabula; eōqve Cretam sibi nunqvam deesse patietur; Tabula vero ad Cathedrae parietem pendebit semper. (3) Qvicqvid ipse aget, Discipulos intueri semper jubebit omnes: inter operas subinde, sermone interruptō, dicens, Tu, vel Tu, qvid modo dixi? Repete hanc vocem, vel phrasin, vel sementiam. Tu, dic qvā occasione huc ventum est? Et similia, pro cujusqve Classis profectu. Si qvis non attendisse fuerit deprehensus, increpetur illico: sic attentionis studium acuetur omnino. (4) Similiter, si unum aliqvem interrogasti, et is haeret, ad secundum, tertium, decimum, trigesimum, transili, responsum urge, qvaestione haud repetitā: omne id eō fine, ut qvicqvid uni dicitur, attendere, capere, rapere, consvescant omnes. (5) Fieri etiam potest, ut si qvid reddere neqveat unus et alter, qvaeratur ex tova Turba. Et tum qvi primus, aut oprime, responderit, collaudetur in omnium conspectu, ad excitandam aemulationem. (6) Dum e libro qviddam praelegitur, aut transponitur, inspectare suos jubeantur singuli: ut sive abrumpere lectionem, aut explicationem, sive continuare jussus fuerit, hic et ille, possit illico. (7) Qvoties autem Scriptio, vel Orthographia, aut simile qvid, docetur; accedens ad Tabulam, et omnibus inspectantibus, imitamen tentare jubeatur, jam hic jam alius, nullō ordine: ut sibi metuat qvisqve, eōqve attendant omnes. Tale Attentionis exercitium qvotidianum (ab initio lentum, semper accuratum) non poterit non inducere Sensus perpetuo Rebus (qvae in praesens aguntur) obvenendi habitum; rem in totam vitam (NB.) usūs magni.

15. Fuerunt Monita gener alia, docentibus et discentibus qvotidie, qvicqvid agunt, observanda: monenda insuper qvaedam sunt specialius, qvid agendum et qvomodo, (1) dum Res, aut rerum Exempla, praemonstrantur et explicantur. (2) dum Praecepta et informationes, de Rebus aut Vocibus, inculcantur, (3) dum Imitatio et praxis urgetur.

16. Mentem formandam esse prius, qvam Manum et Lingvam, dixi paulo ante, et repeto qvam altā possum voce: ut exaudiant Juventutis Formatores, et vulgatum nimis, perniciosum tamen nimis, peccatum, Lingvam juventutis, aut Manum, sine Mente formandi, peccare dediscant. Mente prius fieri Sapientem necesse est, si ad sapientem Eloqventiam formari volumus Lingvam: juxta nota illa Veterum oracula.

Nemo eloqvens esse potest in eo, qvod nescit. Et

Qvodque parum novit nemo docere potest. Item

Verbaqve praevisam rem non invita seqvuntur.

Negavit Cicero eum se posse docere Dicere, qvi nesciat Loqvi: Nos negamus nos posse eum (methodō verā) docere Loqvi, qvi nesciat Res, de qvibus loqvendum est, Nosse. Quia non Psittacos, Picas, Sturnos (sonos scilicet etiam sine mente dare dociles aviculas) formare instituimus, sed rationalem Creaturam: cujus est Intelligere omnia, propter meliorum delectum; Deligere autem meliora, propter praxin: Eloqvi demum illa omnia, ad propagandum verae rerum intellectionis, electionis, actionisqve usum. Praeterea, Loqvi est doctrinae qvaedam species (informat enim de re qvapiam, ignota illi cui loqvitur, qvisqvis loqvitur): atqvi docere qvod qvis parum novit, nemo potest. Ergo Nosse prius doceatur Omnia, qvi ut Loqvi qveat de omnibus, totam discit Lingvam. Praevideatqve prius Res accurate, ut Verba seqvantur non invita, et accurate, cuicui de Rebus sermocinandum erit unqvam. Docui alibi, divinae Methodi esse partem, Res prius contemplari qvam nominare, aut de iis loqvi: ita qvippe in prima humanae Sapientiae Schola, qvam aperuerat in Paradiso DEUS, mandatum fuit, Gen. 2. Ab hac idea nī aberrare volumus, qvicqvid illud est, de qvo Loqvi nostros docemus, id prius sistamus eorum oculis, aliisve sensibus, ut Conceptus fiant clari, veri, Rebus ipsis adaeqvati: demumque Lingva, qvod Mens intelligit recte, expromat et expnmat recte

page 127/128, image: s064

Qvod volo hoc est, ut Rerum Nomenclatura doceatur per autopsian, id est, ad ocularem Rerum ipsarum demonstrationem. Exempli causā; cum docentur Solem, Lunam, Planetas, Stellasqve fixas, et Galaxiam, et Polos Mundi etc. nominibus disting vere suis, ut eductis in Coeli prospectum Res illae commonstrentur. Dum res Botanica tractatur, producantur similiter in Hortos, Campos, Prata. Sic alia. Qvod si res qvaedam apud nos haberi neqveunt, ut per se spectentur, sistantur discentibus spectandae illarum Imagines, seu sculptae de materia solida, seu pictae saltem; ut Globus Terrae, Palaestinae situs, Elephas etc. Qvum autem de Autopsia loqvimur, non de solo sensu Visūs intelligenda haec sunt: caeteri Sensus suis pariter informandi sunt objectis, Auditus Sonis; Olfactus Odoribus; Gustus Saporibus; Tactus item iis, qvibus affici solet. Ut sic totam Rerum circumferentiam radios suos in Hominem, tanqvam centrum suum, reflectere, Hominemqve omnibus ad sapientiam erudiri, pateat. Mysterium my steriorum hīc detegitur, Sapientiae tirones compendiose, h. e. sapienter, ad sapientiam promovendi. Nec alia ratio est eorum, qvae ad imitandum discentibus (seu Manu seu Lingvā) proponuntur, nisi ut illis in omnibus praeludatur: praemonstrando ad oculum, aliosqve sensus, qvomodo unumqvodqve scribendum, legendum, pronunciandum, formandum, componendum, distingvendum etc sit: attente id inspectantibus et auscultantibus discipulis. Profecto enim vidisse bene praxin bonam (cujuscunqve rei) didicisse illam erit.

17. De Praeceptis hoc monendum est necessario: Frustra illa, imo damnose, adhiberi abstracte, anteqvam Res ipsae, de qvibus observanda praecipiuntur, bona ex parte praenotae sint. Ut enim non possum colligare prius Mergetes, qvam demessuero culmos; et commensurare corpori Vestem, qvam habuero pannum; et disponere per Bibliothecae loculamenta Libros, qvam eos mihi compatavero: ita nec faciendi Sermonis Regulas ostendere, anteqvam Sermonis congessero materiam. Optimā igitur ratione nos Grammatica praecepta ad Libellorum calcem reposuimus: ut qvomodo formatus sit, imitandoqve formandus veniat, non prius doceantur nostri, qvam exempla formati vidissent omnigena. Tum demum enim et facile, et clare, et solido cum usu, praeceptorum ac regularum percipient sensum et usum. Praesertim si inter operandum, et aberrandum, saepe inclamet Magister, Non ita jubet Regula! Recita illam. Ecce hoc vult! ita age! Ecce additur observatio! Ecce hoc excipitur a Regula etc. Impossibile fuerit ita procedendo, usuqve ipsō praeceptorum sensum inculcando, non lucescere, non Iusum videri, omnia.

18. Iam imitandi facilitatem facile qvoqve discipulis conciliabit Praeceptor, si facienda semper doceat faciendo: h. e. ipsemet ubiqve praeeat. Ubiqve effingendo (sive manu, sive lingvā) qvicqvid ab illis recte vult effingi: attente illis inspectantibus, auscultantibus, et si qvid nondum clare percipiunt interrogantibus, mox vero tentantibus idem; et qvidem tamdiu, donec haud aberrante sensu comprehensum unumqvodqve recte imitentur. Ubi magnae artis est, singularisqve tum prudentiae tum in discipulos amoris, Scire ac velle ubiqve infirmitati condescendere, cum balbutientibus balbutire, cum trepidantibus trepidanter agere, donec difficultates superatae sint. Non puduit Romanos Imperatores milites suos, ut alacriores ad omnia haberent, Commilitones vocare suos, deqve negotiis tanqvam cum sodalibus tractare: et cur Ludimagistrum literarum cum literarum tironibus, tanqvam cum collusoribus suis agere pudeat? Notum enim est, pueros a pueris, discipulos a condiscipulis, qvidvis arripere facilius, qvam ab aliis: id qvod evenire verisimile est, tum ab animi nullo metu constricti praesentia, tum qvia nullam difficultatem suspicantur in eo, qvod alterum sibi haud disparem nosse, et posse, vident. Sub ferula rursum plagosi alicujus Orbilii nihil nisi hebescunt pueri, qvia metu trepidant, qvid et qvomodo agant ignari. Ergo Praeceptor bonus ubique discipulis condescendendo praemonstrabit primum, qvicqvid agendum est, dilucide; tum qvasi sollicitus, qvomodo negotium sit aggrediendum, animabit se et illos. Mox id in conspectu illorum tentabit: jam aberrando, erratumqve mox corrigendo; jam recte effingendo, et tanqvam re bene gestā exultando: ut discipulus, qvomo do unumqvodqve incipiat, procedat, finiatur, omnino videat. Demum jubeantur ipsimet imitari: atqve si aberrant, corrigere seipsos. Si etiamnum nesciunt, Praeceptor ostendat; et mendam scilicet, ex mendam tollendi modum. Si deniqve recte, applaudat, crebriusqve iterari jubeat: donec ex actionibus crebris proveniat habitus, et agendi celeritas. Ita Lingvae fundamenta, ex veris principiis cognita, facient, ut postea lusus videatur omne id, qvod principio videbatur arduum opus.

19. Hactenus de modo Latinam lingvam e datis libellis instillandi: seqvitur qvomodo comparata hāc ratione Lingvae scientia roboranda sit. Et primum qvidem intra Memoriae: thesaurum, ne qvid semel comprehensum effluat: cui rei Repetitiones crebrae, et Examina, servient. Deinde in calami usu: qvō Styli exercitia conferunt. Tandem in extemporaneo lingvae usu: qvem Colloqvia perpetua absolvunt.

20. Haud abs re dictum est, Ea solum scimus, qvae memoriā tenemus: ut necessarium plane videatur Latinitari hāc Methodō dantes operam ad ungvem ediscere, ac veluti stilo ferreō menti insculpere, omnia qvae Libelli nostri offerunt: electa enim sunt, ordinata sunt, ad formam solidi fundamenti, qvicqvid superstruetur sustentaturi, redacta sunt. Nec tamen propterea qvidqvam eorum vi, aut praecipitanti festinatione, Memoriae infarciendo; omnia tantum sensim instillando; h. e. crebris lectionibus et relectionibus; scriptionibus et rescriptionibus, versionibus

page 129/130, image: s065

et reversionibus; in summa, iteratiombus et repetitionibus, ad praescriptum ob oculos positum ita et tam diu continuando, donec inspectare Libros pertaesi ipsimet abjiciant, et memoriter operari, recitareve, malint. Cujus rei occasiones, modosqve, non intermittemus specialiter ostendere, inter tractandum qvemvis seorsim libellum nostrum. Hoc generale monitum observetur hīc loci: ut qvōvis die horā ultimā repetantur per concertationem omnia eā die acta; et qvāvis hebdomade horis ultimis omnia totā hebdomade acta. Ita solā crebrā, jucundāqve, eorundem reventilatione, omnia ingeniis reddentur familiarissima, memoriaqve fiet indies capacior, et omnia commissa reddere promptior. Nec tamen in reddendo necesse est ordinem Vocum, aut Sententiarum, reqvirere anxie: cum vix futurum sit, ut ordine hōc, qvō in libellis istis descripta sunt, unqvam in vita usurpanda veniant. suffecerit intelligi omnia sigillatim.

21. Adjungenda sunt Repetitionibus Examina; qvae annon repetitionibus qvoqve ipsis fucus fiat, ostendant. Fit enim: qvando puer aliqvid recitare scit, cujus nec sensum intelligit, nec usum. Qvomodo igitur hoc innotescet? Facillime. Vis utrum didicerit aliqvid, scire? Recitare jube, mox videbis. Vis, utrum intellexerit, nosse? variis analyticis qvaestionibus eum adorire, patescet: mutatā etiam subinde ipsius qvaestionis formulā, ordine, statu. Vis, utrum eorum qvae didicit teneat usum? Id imperata extemporanea praxis illico ostendet.

22. Exercitiorum styli haec ratio erit expedita. Primum, ut nihil detur elaborandum (sive ex altera lingva in alteram vertendum; sive in eadem variandum, aut dilatandum, aut contrahendum) cujus non jam ex anteactis habeant et paratam materiam (Voces, Phrases, Sententias etc.) et praenotam formam (Praecepta et Regulas:) ut nihil nisi a theoria praxin reqviri pateat, rationalem puta, accuratam, promptamque eorum qvae nōrunt imitationem. Qvare ab operarum initio Exercitiis styli nulla Classis oneranda est: demum post pertransitum realem Textum, et Lexicon, Grammaticamqve: hoc est, sub finem classis unō et alterō mense: Qvod valde notari volo. Demum enim et valde facilis, et per omnia utilis, haec styli exercitatio futura est.

23. Alterum hīc monendum est de ratione Exercitia haec revidendi et corrigendi, ut magnō usu fiat: nempe ut Revisio et Emendatio instituatur in publico, hoc modō. Recitet compositionem qvisqve suam, aut ostendat, audientibus et spectantibus (unā cum Praeceptore) Condiscipulis omnibus. Sitqve fas, cuicunqve aliqvid non recte factum videbitur, interloqvi, monere, interrogare. Si nemo vitium animadvertit, Praeceptor subsistere jubeat, attendereqve omnes, an hoc vel illud recte sic usurpatum putent? Ubi primae respondendi partes ipsius sint, qvi censetur, ut se ipsum castiget si potest. Sin, proximus aliqvis; aut qvisqvis potest, ex tota turba. Si nemo, demum Praeceptor, non errorem tantum ostendet, sed et erroris causam, seu occasionem, per qvam eō prolapsum animadvertit, deteget. Hoc demum erit sic emendare, ne corruptela redire facile possit.

24. Exercitiorum tamen Linguae ac Oris, summa qvoqve habenda est ratio: qvia qvemadmodum Cantor saepe cantando, Pictor pingendo, Textor texendo etc. optime fit, ita et Sermocinator sermocinando. Unde opinio illa qvorundam inolevit, Lingvas usu solō, sine praeceptis, facillime disci: optaruntqve nonnulli, Monarchae alicujus liberalitate condi aliqvod Oppidum, aut saltem Coenobium, ubi omnes inhabitantes nonnisi purum putum Latinum sermonem sonarent: rati hāc ratione aeqve facile purissimam Latinitatem addisci posse, atqve vernaculam qvamcunqve vel unius anni spatiō edisci videmus. Non errant, qvantum ad loqvendi promptitudinem, quam a qvotidiano usu venire necesse est. Sed qvia Latina ejusmodi Respublica non datur, et hactenus frustra optata est, nec sperari facile potest: qvid prohibet Scholam nostram, rationabiliter institutam, hāc etiam parte ita conformare, ut Latii veram qvandam repraesentet faciem? Poterit enim: Nomenclaturā Rerum constitutā plenā, loqvendiqve formulis ita congestis et digestis, ut ad omnem usum in prompu sint. In Classe qvidem secunda, ad necessarias omnium animi Conceptuum expressiones; in Classe autem tertia, ad elegantias usqve. Nulla hīc subesse poterit difficultas, nedum impossibilitas, si recte res constituantur. Nempe si (1) Docentes ipsi exemplō praeeant perpetuo, nec inter se (audientibus discipulis) nec ad coetum totum, aut seorsim qvemqvam, aliō qvam Latinō usi ore. (2) Dehinc, si discipulos pariter, tum inter se invicem, tum ad Praeceptores suos, aliō qvam Latinō sermone uti prohibeant: seu bene seu male ab initio, pergant tamen balbutire tirones, donec sermo eorum balbutiem, barbarismosqve et soloecismos eluctatus, Latini sermonis induat vultum. (3) Et qvia prohibitio nuda vix eos a vernaculis confabulationibus, ad minimum clandestinis, retrahere poterit, instituantur Latinitatis custodes, Signa qvaedam lignea, vel chartacea, qvae praevaricatori tradantur illicō. Et penes qvemcunqve fuerit, recitare cogatur (ad mensam in convictu) extraordinarii aliqvid; penes qvem autem pernocta verit, duplō tantundem. Qvia vero Custos ejusmodi toti numeroso Coetui non sufficeret unus, constituantur tot, qvot fuerint contubernia; ut nusqvam Lingvae custodia desit. Qvam cum simul purae Latinitatis speculatricem esse expediat, vocent Emendationis signum, sive Priscianomastigem. Qvem esse optem libellum e charta pura compactum; in qvem semper consignetur nomen ejus, cui traditur; et admisse culpa, ob qvam traditur. Ita crescet Erratorum Catalogus (sive barbarismi fuerint, sive Soloecismi, sive Xenismi, Hungarismi, Polonismi, Germanismi, etc.) qvem saepius revidendo,

page 131/132, image: s066

et ubi maxime lingva labatur recogitando, non labi discent. Praesertim si poenae gradus constituantur: nempe ut primum contra Regulam aliqvam peccantis mitior sit; iterato in eandem incurrentis, gravior; tertio in eundem lapidem impingentis, gravissima. Qvippe indicio erit extremae cujusdam supinitatis, pluries ictum non resipiscere tamen. Talem constitui Priscianomastigem perqvam erit utile, ut ab iterandis iisdem lapsibus cavere totus Scholae populus discat promptius: potissimum vero ad facilius eluctandos Hungarismos, Polonismos, Germanismos, aliarumqve gentium idiotismos, qvibus Latinitatem corrumpi certum est. Ita Priscianomastix non tam erit admissae mendae poena, qvam non admittendae remedium. Qvia vix qvisqvam hunc nactus temperare sibi a percurrendo, et perlustrando, poterit: ubi sua et aliena recognoscens errata, cavere discet. Qvod ad obtinendum, ut Schola nostra non tantum Latinis vocibus personet undiqve, sed et ad puri Latii formam magis magisqve se disponat, proderit.

CONCLUSIO.

HABES, Sapientissime Musarum Patrone, Scholae Latinae qvalem instirui optas, et nos jam in DEI nomine inchoabimus, Delineationem: qvantum ad metas, mediisqve utendi modos faciles et jucundos: qvibus qvaeritur, ut discentes ac docentes non prius laborum taedia, qvam super atorum laborum fructum et gaudia, persentiscant.

2. Utrum sic jam tandem asseqvuturi simus vota nostra, ostendet propediem praxis ipsa: ad qvam veniri, me praesente, gaudeo.

3. Aliter paulo de his ego antea, in Methodo lingvarum novissima, disserueram, hīc tamen, nisi ominia fallunt, melius: qvia brevius, et ad praxin accommodatius. Nempe tentata domi praxis melius nos iterum prospicere in nonnullis docuit. Ita enim vero fit: Artifices docendo discunt, et exercendo proficiunt. Male cum Literarum studiis ageretur, si non per ipsos qvoqve errores proficeremus, et errando non errare addisceremus.

4. Agnosco jam, nimiam diligentiam non esse utilem: subindeqve dum operose laboramus extricare omnia, ipsā prolixitudine intricare magis, si non Res ipsas, Sensus tamen nostros, in spinis diu versari fastidiosos.

5. Inter Inventionum laudes celebrari Facilitatem (cum difficilia pro impossibilibus, aut certe inutilibus, habeantur) scibam: eōqve: meis circa Methodum emendandam moliminibus finem hunc, ut OMNIA SPONTE FLUANT, ABSIT VIOLENTIA REBUS, fixeram, opusculorumque ipsis frontispiciis id praefixeram: et tamen scopum illum nuperis illis moliminibus non attigisse, ob solam apparatuum prolixitudinem, expertus sum. Nunc asseqvi spero: ut tandem Latinis in Scholis omnia qvam pridem breviora, simpliciora, lucidiora, eōqve fluidiora, et vere ad instar Automati cujusdam, haberi qveant.

6. Annon tamen forte calidum etiamnum illius Methodi (qvam esse novissimam, h. e. invariabilem jam, et immotam, optavi) desiderium aliqvomodo fallat, praxis nobis jamjam ostendet. Certi ego aliqvid dare, et posteritati relinqvere, opto: sed Certitudo rerum sine Experientia nulla esse potest: nec Experientia sine tentato sic vel sic rerum usu. Theoria nuda facile pro certis venditat haec et illa: sed fidentius commendabuntur, qvorum erit factum periculum. Audentius itur, qvā pedibus facta est via, qvam qvā oculis. Omnes Mechanicae artes ab experimentis demum qvaerunt, et inveniunt, perfectionem suam: dum a multis multa, saepe et varie, tractantur et retractantur, peccantur et emendantur: dumqve prima mutantur novissimis, et pravis ubiubi deprehensis substituuntur recta.

7. Faciam dissertationis hujus finem, postqvam aliqvid attigero de Authoribus. Qvia enim libellos nostros, Scholamqve nostram, ita disponi ut in Authores Latinos VIA sint, protestari sumus toties: nisi jam per hoc Lingvae Latinae Vestibulum, per hanc Januam, per hoc Atrium, in ipsa Authorum Palatia intromittimus, qvos ducendos suscepimus, aeqve ridiculi videbimur atqve illi, qvi ad Vrbem qvandam operose qvaesitā, inventā, peractāqve viā, non ingrediuntur tamen. NB. Nolim nos qvis tam ineptos existimet, qvi vel his et hujusmodi libellis absolvi Eloqventiae studia somniemus, vel Juventuti tale qvid imaginandi ansas objicere velimus. Manuductionem hanc esse ad Authores pergimus protestari, ad inde colligendum Rerum thesauros: qvippe sine vero Rerum intellecta nunqvam sibi vera vere constabit Eloqventia.

8. Quid ergo jam futurum est Ingeniis, per haec nostra traducti? Resp. Duplex est via. Aut enim permittenda sibi jam sunt, ut sine cortice nare tentent (poterunt enim certe jam non mergi) qvosvis bonos pervolutando Libros. Aut retinenda etiamnum in Scholis, ubi nova sub directione novas inchoent operas: nempe ut veluti emissae alveariis Apiculae, Authorum pervolitare prata, delibare obvios flosculos omnes, ex omnibusqve colligendo mella, comportare in Excerptorum et Memoriae alveos, contexereqve sapientiae favos, sapiente Magistro duce, discant, donec id qvoqve ipsum per seipsos pulchre calleant. Ad minimum igitur addi potest Classis qvarta, in qva primō trimestri ad formandum stilum qvotidianum humilem, aut etiam paululum assurgentem mediocrem, adsvefiant. Alterō Orationes illas selectissimas, qvae ex Latinis Historiographis in unum Syntagma collectae, unōqve editae volumine simul exstant, cum Ciceronianis aliqvot Orationibus: unde styli diffusi et sublimis exemplar et stimulos sumant nostri illi minutuli Cicerones. Tertiō semestri lustrare possent Poetas aliqvot (Ovidium, Virgilium, Horatium) ligati styli causā. Tandem Laconicos scriptores, Senecam inprimis et Tacitum. Tum enim demum vidisse Latium, Parnassumqve, et Helicona, jactare posset, qvi hāc transisset. Essetqve occasio tradendi

page 133/134, image: s067

praecepta de conscribendis Epistolis, et componendis Orationibus, et fingendis Poematibus, et imitandis eleganter, si qvis natura eō feratur, Liconismis.

9. Verumenimvero qvia Heroicae Tuae Cogitationes altius tendunt, Tuamqve illustrem Patakinam Scholam septem totis instrui vis Classibus, per qvas transeuntibus Rerum etiam sublimiorum instilletur cognitio, qvam qvalem antiqvi illi Scriptores, sermonis Romani artifices (utpote gentiles, veri DEI, veraeqve Sapientiae, expers turba) ingeniis propinare possunt: non videtur philologicas augendi Classes ulla nos urgere necessitas. Nempe qvia et damnosum foret Realia studia, styli causā differendo, retardare Ingenia; et commode qvicqvid ad Styli perfectionem desiderari adhuc videatur, Rerum ipsarum studiis interseri ita potest, ut horis successivis, aut certe pomeridianis, exerceatur. Consilium itaqve de Authorum lectione prudenter dispensanda, eō usqve differre liceat.

10. Interim dum ista fiunt, hanc Latinae triclassis Scholae Delineationem ita TIBI, MOECENAS, trado, ut commendem simul: ne heroicus illeTuus in provehendis hāc parte Juventutis commodis impetus, nostrumqve circa illa Tuā voluntate susceptum officium, frustra sint. Consilia bona, si nemo pateat, sine usu sunt. Nemo autem paret facile, abiubi aliqvid insveti paecipitur: qvia deteriora mutare melioribus trium literarumTyrannus, MOS, non permittit.

11. Qvaerendi proinde fuerint novo Vino novi Utres, novae Viae novi duces: qvi meliora aut per se videant, aut monstrari sibi non aegre ferant, conspectisqve optimae viae vestigiis gnaviter insistant. Qvales undecunqve haberi possunt, praemiis sunt alliciendi, exhortationibus acuendi, intervisioneqve crebrā, ut ad leges omnia fiant, urgendi.

12. Claudo, sermonesque meos votō obisigno. Qvō autem votō? Athenae olim Graeciae Musaeum dictae fuerunt: ego ut TUA haec, altius jam jam TE jubente exerens caput Schola, Latinae in Pannonia Athenae audiat, opto! pariturae Tibi ad posteritatem famam, Posteritati per Te delicias, Patriae praeter ornamentum utilitates infinitas. Ita eveniat! Tu autem Vale, Vive, Vige, Heroum flos!

Eruditionis Scholasticae Pars Prima, VESTIBULUM, Rerum et Lingvarum fundamenta exhibens. SENEC. Qvaest. Natur. VII. Cap 31. RERUM natura sacra sua non simul tradit. Initiatos nos esse credimus, in Vestibulo ejus haeremus.

JOHANNES COMENIUS, STEPHANO TOLNAI, In illustri PATAKINA renuntiato Classis primae Praeceptori primo, Salutem, et divinam Benedictionem!

ERgone sic fata tulerunt, mi STEPHANE, ut Illustris haec, in desideratum melioris Methodi ordinem redigi coepta Schola, Te primum ordinarium primae suorum militiae salutet ducem? Non invideo debitum Virtuti Tuae honorem: ob qvam tum Ipse ego, DEI et Celsissimorum Principum voluntate nuper huc delatus, TE inter primos amore complecti coepi; tum Alii, cum primae huic Classi idoneus qvaereretur Moderator, unanimiter in Te conjecerunt oculos, suffragiisqve suis huc promoverunt, ut angulares ponendi Latinitatis lapides Tibi demandanda videretur provincia. Gratulare Tibi, amice, de tot tamqve honestis de Te judiciis. Nec Te qvidqvam moveat, qvod qvibus seqventium Curiarum committenda erit, cum DEO et die, praefectura, Te ideo videbuntur altiores, qvia Discipulis a Te egressis altiora Scientiatum semina

page 135/136, image: s068

instillare debebunt. Tuum enim Tibi nemo jam praeripiet honorem, primum TE hīc meliori methodo Juventutis Formatorem fuisse salutatum: neqve post hac ad alias Classes aditus, nisi per Tuam, patebit. Qvin et rem ipsam si intueamur, nihil est cur sibi qvisqvam primae aetatulae formator magis displiceat, aut illum inseqventes sibi magis placeant, qvam inter Opifices fieri consvevit: dum alii AEdificio fundamenta ponunt; alii fundamento parietes superstruunt, alii Conclavia exornant, alii demum fastigia imponunt. Unum enim idemqve Opus agunt Omnes: pariter de laude participaturi, si pari diligentiā omnia sua peracturi. Neqve si concertamen permittatur, determinare foret facile, utris plus laudis aut praemii, primisne illis an ultimis, debeatur: cum superiora plus qvidem apparentiae, at inferiora plus soliditatis, AEdificio conferant: usqve adeo, ut superiora illa sine his inferioribus non essent; sineqve recte positis illis, corruerent. Ut tandem ad inferiora plus redeat laudis, qvia plus usūs: qvippe qvae suā vi stant, et superstructa sibi suo robore sustentant: haec autem sustentantur tantummodo, et qvod habent aliunde habent. Nec est in Bello, curse inferiorem credat Legio, qvae in hostem immissa primum vim ejus infregit; prae Legionibus illis, qvae instando plenius hostem prostraverunt: Victoria enim communis est. Qvinimo plus eorum laudari solet fortitudo, qvi primō hostili robore fractō hostem vinci posse fecerunt, qvam qvi debilitatum jam vicerunt. Nec inter nutritiva Corporis nostri membra (stringam id qvoqve obiter) ideo Bucca et Ventriculus Hepati, Lieni, aliisqve interioribus, honore cedunt, qvod assumpta Alimenta illa qvidem primum excipiat, et dentibus conterat; Iste vero coqvere, et per majora dividere, incipiat; haec demum plenius concoqvant, subtiliusqve digerant. Nutritio siqvidem una eademqve est, diversā sic diversorum membrorum operatione peragenda, ut aeqve necessaria omnia sint, nec prioritatem aliam praeter temporis admittant.

Verum mittamus hoc: qvod attingere non ideo volui, qvasi Te ambitiosum, et statione qvā Te divinae providentiae vis collocavit non acqviescentem, suspicer: sed ut Tibi de his honoris primitiis gratuler, et imprudenti alicui Spartam Tuam, apud Te vel apud se, extenuandi occasionem praecīdam.

Ad rem venio, ut Te hanc Tuam, qvam nactus es Spartam, ornare doceam. Feres enim tamen hac palaestra novitius moneri confidenter, qvomodo solent ab Architecto, idearum AEdificii non ignaro, conducti Operarii. Leges qvidem Methodi generales alibi habes descriptas, repeti eas hīc nihil est necesse: necesse de speciali prudentia, in Tuis hīc specialibus pensis adhibenda, moneri.

Accipis Tu in Classim Tuam (et accipies post hac) primos Latinitatis tirones: legendi qvidem et scribendi vernacule non ignoros, nec tamen adhuc accurate habitum asseqvutos. Hos igitur qvousqve deducere habeas, et per qvam viam, et qvibus elegantibus compendiis, non ignorandum Tibi est.

Scopus Vestibularis Tuae Classis (ita enim appellabimus) est; Praeparare Latinitatis Tirones ad Ianuam, et per hanc in Atrium Latinitatis ita ingrediendum; ut hoc ipsum Latinitatis studium toti Sapientiae Studiorum cursui felicius absolvendo potenter serviat. Cujus praeparationis septem sunt veluti gradus.

1. Latina omnia (typis et manu scripta) legere posse prompte, sine haesitatione ulla.

2. Pronuntiare omnia recte et articulate, citra Accentuum corruptelam, et Literarum absorbitionem.

3. Scribere qvoque manu promptā, et characteribus qvam potest pulchris, indistortis, mutuo non implicatis, sed undique distinctis ac legibilibus. Qvales cum tui sint, ideo etiam Te huc elegimus, ut multos reddas tui simillimos.

4. Ediscere lingvae Latinae Radices, recte intellectas, recteqve rebus suis applicatas.

5. Addiscere his respondentes Voces Vernaculas: applicandas itidem recte, tum Latinis vocibus, tum Rebus ipsis.

6. Declinare et Conjugare omnia analoga exacte.

7. Et qvia Libellos classicos ita comparatos esse voluimus, ut Encyclopaediae medullam contineant, sensimqve sine sensu instillent, hos ad ungvem Intellectu et Memoriā teneri, Alphabeti instar, curabis.

Accesserium erit Matheseos praegustus, Arithmeticae praesertim et Musicae.

Ad has metas si Tu Tirunculos tuos rite deduxeris, magnae Eruditionis colligendae fundamenta solida posueris: qvum ad Authorum multam lectionem, rerumque optimarum multam selectionem, nihil tam conferat, atque Lihros versando Oculis Lingvā, Manu, Mente, promptum esse. Quod ut studiorum candidatuli nostri asseqvantur, Tu prae aliis seqventium Curiarum Moderatoribus allaborabis: qvia Tibi hoc proprie, qvi Latinae Literaturae Fundamenta ponis, ut integra ponas et solida, solideqve, incumbit. Ideo ego Te, tanqvam totius Architecturae nostrae fundatorem, in administrandis hīc prudenter omnibus, qvam indefatigatissimum esse cupio. Qvia enim errores concoctionis primae non emendari in secunda, vel tertia, sed contracta illīc Morborum semina per totam Nutricationis officinam spargi, observant Medici: certumqve est, nec in animis Eruditione saginandis aliter evenire posse, qvam ut admissae circa prima fundamenta mendae, mendosam reddant reliqvam Structuram, seu ex toto seu ex parte: fieri non poterit qvin errent caeteri Collegae Tui, si Tu Tirones Latinitatis formando aberraveris.

Quae causa est, cur Te accuratius instruendum putem: qvō et Tu erres minus, et illi pariter haec, tanqvam sibi dicta, in usum suum transferre valeant.


page 137/138, image: s069

Principio autem illud Qvintiliani Tibi refricandi occasio mihi est: Optimus qvisqve Praeceptor freqventiā gaudet, ac majore se theatro dignum putat. Cur autem hoc? Ut ne trepides, sed exultes, qvod Tibi spe amplior contigit Discipulorum numerus: dubioqve procul posthac semper freqventissimam habebis Classem. Sed qvantacunqve futura sit, Tu te majore theatro dignum puta. Nam non sperabo Te mihi jam dicturum, qvod nuper: Si modo sufficiam? qvippe qvi Methodi nostrae compendia jam spectare, imo exercere feliciter, coepisti. Nec Tibi Methodo nostrā majorem fore a decem Discipulorum Decuriis, qvam nuper fuit (vulgari viā) a decem Discipulis, molestiam jam vidisti, et expertus es, et experiris qvotidie, et laetaris, et laetantur ipsi Discipuli, svaviter se ac jucunde ita manuduci videntes. Qvod qvā ratione fiat, nihil jam esset opus doceri Te, qvi scire Te hoc praxi ostendis: consignari tamen id non oberit aliorum causā; sive qvi Tibi hīc succedent in functione, sive qvi alibi Methodum hanc imitari forte induxerint animum.

Summa compendii est, qvod non doces singulos, sed cunctos: nec accedis ad qvenqvam ut aliqvid ostendas, aut loqvaris, et praecipias, admissumve vitium emendes soli uni. Sed Solem imitatus Coelestem, contines Te in sublimi Cathedrae Tuae Caelo: inde oculorum radios obvertens omnibus; et Voce sonorā circumtonans omnes; et ut qvod praemonstratur, explicatur, praecipiturqve omnibus, videant, audiant, percipiantqve singuli, mox jam ab hoc jam ab illo reqvirens: ut nemo non statim a se reqvisitum iri, qvicqvid dicitur aut ostenditur, metuens, in attentione se contineat semper. Qvam ut acuas magis, jubes, qvicunqve pensum praesens toties e Libro iteratum, reddere confidit memoriter, ut reddat. Reddunt igitur feliciores ingeniō, alius post alium: qvos tardiores (ipsā morā, et toties recitantium repetitione adjuti) subseqvuntur: donec et tardissimi tandem asseqvantur omnia. Qvam de Ingenii celeritate veluti concertationem Tu laetus spectans, de cujusqve Ingenii bonitate judicas: certus, qvicqvid unus Tuorum scit, non ignorare caeteros; qvum nescire qvod sic discitur, possit nemo.

Haec gener aliora sunt, de Methodo uniformi, Tibi semper observanda, per omnium Praemonstrationem, Explicationem, Imitationem, qvicqvid eos doces, aut docebis unqvam: eō fine, ut nulla hora, nedum dies, abeat, qvin nova fiat Eruditionis accessio, novusqve in studiis progressus.

Particulariter monendus es, de Libelli Tui Classici stractura, tum usu, qvomodo Tibi practice pertractandus sit.

Frontem occupat, ut vides, Rerum Nomendaturae rudimentum, e Vocabulis totius Lingvae primariis, potissimumqve primitivis, contextum: non in congeriem, sed ordine bis artificioso. Nam ad externum aspectum ordo Grammaticus est: qvia Capite. (post Introitum) I. recensentur Nomina rerum substantiva: secundo Adjectiva, tertio Pronomina, qvarto Verba, qvinto Adverbia (Participia, cum a Verbis tantum formentur, inter primitiva peculiarem habere classem neqveunt) sexto Praepositiones etc. Et tamen ordo hic Ordo simul Rerum est intimus: dum initō enumerantur Res ipsae: Tum Rerum Modi fundamentales: primaria scil. Rerum accidentia. Mox rerum, et accidentium, commonstrationes breviculae: Inde transitur in spectandos Rerum Motus, Actiones et passiones. Seqvuntur earundem Actionum et passionum modi: Et Rerum Actionumqve Circumstantiae: Tum variae; Rerum, Actionum, Circumstantiarumqve cohaerentiae. Ita per summos Cardines suos Rerum et Verborum compages resolvitur. Addimus tamen de Verbis derivatis et compositis: ut inter Voces primitivas et ortas discrimen observare, eoqve mentem Lingvarum Januae, Vocum apparatum totum explicaturae. praeparare incipiant.

In hac autem initiali Rerum Mundi lustratione serium mihi propositum fuit Paradisiacam tibi aperire Scholam: ubi non alius Tibi labor esset, qvam colludere Tirunculis tuis, sicut ibi Tironi suo, propemodum adhuc infanri, Adamo, collusit DEUS: suas illi recens factas commonstrans vivas imagunculas, earumqve addiscere jubens nomenclaturam. Hoc est, Volui libellum hunc Vestibularem Picturis, rerum formas ad vivum exprimentibus ornare, suam singulis apponendo Nomenclaturam: tum ut facilius huc allicerentur puerorum ingenia, tum ut impressiones rerum primae fierent accuratiores. Sed non successit propositum (tamersi factum jam esset initium) ob artisicum hīc loci defectum. Qvem defectum ab industria Tua pensari necesse erit: diligenti Vocabulorum omnium explicatione, Rerumqve qvas significant qvali qvali repraesentatione. Vitam et animam institutioni Tuae defuturam certus esto, nisi Res hīc tironibus assignatas, aut commonstraveris (si praesentes haberi possunt, vel saltem imagines earum aliqvae) aut circumscribendo sic inculcaveris, ut qvoqvomodo capiant tandem. Rerum enim et Verborum parallela, articulataqve cognitio, profundum illud Methodi mysterium est, qvō vagas naturā suā Mentes captivare, et ad Rerum sensuumqve medullas deducere, intendimus. Hīc ergo ut nobis gnavus sis, intentionibusqve nostris accurate subservias, vehementer Te oro. Capiant qvantum capiant de Rebus, qvas illis familiariter aut demonstrabis, aut enarrabis, illis tamen intra mentem lucescere incipiet, ne dubita; eōqve lubentius hanc illis operam, ut e Verborum corticibus excussos Rerum nucleos ostendas, praesta.

Qvod ut tanto Tibi facilius accidat, eadem Rerum Nomenclatura, Vernacule accurate facta, Tibi et tuis datur parata, typis qvoqve descripta. Et qvidem feorsim melioris exercitii, uti patebit, causā. Et qvidem Latino Vestibulari

page 139/140, image: s070

Textui praemissa, ut primo in eam (post hoc tui alloqvium) incidant Discipuli, occasioqve sit exercitia haec a notis (Vernaculis) incipiendo per nota ad ignota (Latina) veniendi; sed et (qvod stratagematis loco habe) totam Rerum lustrationem, nomenclationemqve, egregie lingvā notā peragendi. Ubi defixam in Res attentionem nihil turbabit; neqve Tironum ingenia duplici luctae (cum ignotis Vocabulis, et ignotis Rebus) objicientur.

Absolves igitur Vernaculam hanc Rerum Nomenclaturam (praelegendo, praeexplicando, moxqve examinando, et a discipulis idem exigendo) ipsemet, intra unum et alterum tertiumve, mensem: sat egregiā laude et spoliis amplis, si omnes Tuos omnia illa promptissime legere (nam et Vernaculos Lectores promtos reqvirimus) recteqve intelligere, effeceris. Latinum interpretari Textum (in qvem e Vernaculo immediate venietur) non Tuum erit, sed discipulorum: Tu tamen qvomodo illi Verba verbis accommodent (respondet enim alter alteri Textus adverbum) attendes, et si qvid forte errabunt, revocabis. Illis qvippe hīc actio, Tibi directio, mandatur.

Pertransitō sic iterum (duorum triumve Mensium spatio) Latino Textu, ut Verba et Res intelligant, et memoriā teneant, venietur in Grammaticam Vestibularem: qvam sic illis explicabis, ut singulis Capitellis sua adjungas Exercitia. Cujus rei rationem, sicut et Dictionarii praxin, subjectis ibidem brevissimis Hypomnematis docebo. Nunc reliqva officii Tui munia in aphorismos contraham.

I. Libro aliō qvam Classico ne utare: neqve Tui,

II. Lectionibus et Exercitiis omnibus semper Ipse adesto, Tuiqve omnes ut adsint, semper videto.

III. Omnes ama, omniumqve profectus opta et qvaere, prosopolepsiam ignora: multō vero magis invidiam. Nihil in his Encyclopediae rudimentis scies Tu, qvod ignorent Tui. Si enim scierint, Tibi cedet laudi et illis: si nescierint, Tibi dedecori, non illis. Vel unus negligens, et indoctus, repertus, sufficiens contra diligentiamTuam erit testis.

IV. Inter operas neminem aliud agere permitte. Utqve ne permittas, oculos et aures semper illis obverte, obvertereqve suos Tibi, et rei qvae agitur, adige. Nempe jam hunc jam illum (eos maxime qvibus fidis minime: sunt enim qvaedam Ingenia vaga) interrogando, examinando, emendando.

V. Qvaliter se qvis inter operas gerit, taliter Tu erga illum. Iudustrios ama, et subinde collauda: desides increpa, nec tamen odio habe, sed instantius urge.

VI. Si qvid valde observandum monere habebis, id nonnisi imperatō silentiō efferes, ut attente excipiatur ab omnibus: mox ab aliqvibus, qvid dixeris, et qvō sensu, reposcens.

VII. Qvalibet horā praelege, qvod idem mox legant illi: et explica, qvod idem explicent illi: et inspectantibus illis fac, qvod idem mox faciant illi. Tibi enim ubiqve praeitio mandatur: sed cum attentione, an Te praeeuntem seqvantur; et an sic, ut asseqvantur. Alioqvi frustra praeibis, si non illi seqvantur.

VIII. Asseqventur autem si nihil nisi dilucidum (aut bene dilucidatum) ad spectandum proposueris: nihil nisi factu proclive, jusseris: progrediarisqve cum illis lente, nec aliter permitras illos. Praecipitantiam ubiqve dedocenda est Juventus, assvefacienda circumspectioni.

IX. Haerentem qvemcunqve juvet qvicunqve: si nemo, Tu.

X. Si qvem tardum vides, tolera, ad ingeniosiores transi: donec et tardior ille asseqvatur. Pudebit enim tandem non asseqvutum videri.

XI. Balbutire Latine si Tui volunt (loqvi enim nondum sciunt) ne prohibe, sed neqve cōge. Fastidimus plerumqve imperata, negata cupimus.

XII. Ad novas lineas nunqvam transi, nisi penso priori recte subactō: idqve eō fine, ut ne qvid perfunctorie prioribus adjectum, in ruinam ponatur seqventibus.

Addo: Qvia qvicqvid Tu hoc loco struis, toti Encyclopaediae fundamentum dare debet, Tibi totam illam (sicut et seqventibus Collegis Tuis) notam esse debere: ut qvicqvid cum Discipulis agitis, lux universalis emicet, Vestrasqve stellulas, sicut Solis radii Planetas suos, collustret.

Hanc si seqveris rationem, diligentis Magistri explebis numeros, laudemqve mereberis, et ulterioribus Adolescentulorum studiis consules optime, VALE.


page 141/142, image: s071

VESTIBULUM LINGVARUM. Invitatio.

1. VEni puer,

2. Loqvar tecum de re necessaria, super omnia.

3. Loqvere: audio.

4. Vis-ne SAPIENS esse?

5. Qvid istuc est, Sapientem esse?

6. Intelligere omnia; et recte agere omnia; et recte Loqvi de omnibus.

7. Volo: sed qvis dabit hoc mihi?

8. DEUS, et conversatio cum Sapientibus, vivis et mortuis.

9. Qvibus vivis? Praeceptoribus.

10. Et qvibus mortuis?

11. Illis qvi ante nos vixerunt, et loqvuntur nobiscum adhuc, in Libris.

12. Satisne id? Satis.

13. Modo DEUM ora, Praeceptori pare, Libros ama.

14. Sed ut intelligas Sapientes illos

15. Disce sermonem qvō scripserunt.

16. Nempe Latinam lingvam.

17. Qvae pulchra est, et communis populis, facitqve doctos.

18. Qvis docebit me illam?

19. Ego, auxilio DEI:

20. Idqve viā facili, divisā in tres gradus.

21. In primo ponemus omnia ejus Fundamenta:

22. In secundo erigemus totam necessariam ejus Structuram.

23. In tertio addemus ommimoda ejus Ornamenta.

24. Illud primum absolvemus in hoc primo Libello,

25. Qvem nunc sumis in manum, VESTIBULUM Lingvae dictum.

26 Secundum absolvetur proxime seqventi Libro,

27. appellato JANUA Lingvae.

28. Tertium in tertio

29. Qvem vocabimus ATRIUM Lingvae.

30. Atqve inde immittam te in PALATIA Authorum:

31. hoc est in Libros scriptos sapienter,

32. ut ipse qvoqve fias sapiens, prudens, eloqvens.

33. Difficultas ne terreat te:

34. qvi cupit, capit omnia.

35. Si principium est difficile,

36. Medium erit facile,

37. finisqve jucundus.

38. Qvi bene distingvit, bene docet:

39. et qvi bene attendit, bene discit: hoc non fallit.

40. Eja aggredere, in nomine DEI.

II Divisio Rerum.

41. OMNIA, ALIQVID, NIHIL, habent sua Nomina.

42. omnia sunt: Deus, Mundus, Homo.

43. aliqvid est: Res, Modus (rei) Motus.

44. in Rebus est: Totum, Pars, Defectus.

45. in motu: Causa, Vis, Instrumentum.

46. Pars est: Dimidiu~, Frustum, Mica.

47. in Toto est: Principium, Medium, Finis. Ordo, Tempus, Locus,

48. in ordine su~t: Numerus, Mensura, Pondus.

49. in Tempore: Momentu~, Mora, Hora: Dies, Septimana, Mensis: Annus, Seculum, AEvum.

50. in Die est: Mane, Meridies, Vespera: Cepusculum, Nox, Aurora.

51. in Anno su~t: Ver, AEstas, Autumnus, Hiems:

52. in Loco: Spatium, Distantia, Terminus: et qvatuor Plagae mundi.

53. Reru~ origo est: Natura, Ars, Casus,

54. Res ipsa est: Corpus, Spiritus, Larva,

55. in Corpore su~t: Materia, Forma, Superficies,

56. Spiritus est: anima, angelus, diabolus. qvorum habitacula sunt: Elementum, Coelum, Orcus.

57. Elementa sunt: Ignis, Aer, Aqva, Terra.

58. in aethere sunt: Sidera.

a qvibus veniunt: Calor et Frigus; AEstus et Gelu.

59. Sidera sunt: Sol, Luna, Stella.

60. in Sole sunt: Lux, Radius, Lumen, sine lumine est: Umbra, Caligo, Tenebrae.

61. ab Igne venit: Scintilla, Flamma, Sumus, et Fuligo.

in Igne sunt: Torris, Pruna, Favilla.

post Ignem manet: Tirio, Carbo, Cinis.

62. in Aere est: Ventus, (Eurus, Auster Favonius, Boreas.)

Item, Vapor, Nebula, Nubes, Iris.

63. E Nube veniunt: Pluvia, Nix, Grando. Ros, Pruina, Manna. Fulgur, Tonitru, Fulmen.

64: AQVA fluens est: Scatebra, Fons, Rivus, Amnis, Flumen, Torrens.

65. Stans aqva: Palus, Stagnum, Lacus, Mare.

66. in Flumine est: Fluentum, Fundus, Gurges, aut Vadum.

67. in Mari: Unda, Fluctus, Abyssus, aut Insula.

68. ex Aqva fit: Gutta, Bulla, Spuma, Glacies.

69. juxta Aqvam: Ora, Ripa, Littus.


page 143/144, image: s072

70. In TERRA est: Specus;

super Terram: Mons, Vallis, Campus.

71. in Campo sunt: Grumus, Tumulus, Collis.

72. Terra cum aqva sunt: Uligo, Lacuna, Limus, Lurum.

Terra sine aqva: Gleba aut Pulvis.

73. Terra ipsa est: Argilla, Creta, Rubrica.

74. e Terra veniunt: MINERA, STIRPS, ANIMAL.

75. MINERA est: Succus, Metallum, Lapis.

76. Succus nineralis est: Sal, Alumen, Nitrum: Sulfur, Vitriolum, Succinum.

77. Metallum est: Plumbum, Stannum, Ferrum; AEs (vel Cuprum:) Aurum. Argentum, Argentum vivum.

78. Factitia metalla sunt: Chalybs, Orichalcum, Electrum.

79. Lapis est: Arena, Glarea, Scrupus: Saxum, Silex, Cos.

Marmor, Magnes, Gemma.

80. Gemmae sunt: Adamas, Sapphirus, Rubinus, Smaragdus, Jaspis, etc.

81. Gemmis similes sunt: Vitrum, Crystallum, Unio (seu Margarita,) Corallium.

82. STIRPS, seu Planta est: HERBA; FRUTEX, ARBOR.

Item: Fungus.

83. In Planta sunt: Radix, Truncus (seu Stipes) Rami.

84. In Stipite: Cortex, Liber, Medulla.

in Ramo: Frons, Folium, Flos, Fructus.

85. HERBA est: Gramen, Olus, Fruges.

86. Gramen est: Muscus, Urtica, Lappa etc.

87. Olera nobis dant, vel folia: ut Brassica, Lactuca, Nasturtium etc.

vel fructum, ut Cucumis, Cucurbita, Melo.

vel semina, ut Papaver, Anisum, Cuminum.

vel radices, ut Rapa, Siser, Raphanus; Cepa, Allium, Porrum.

88. Fruges sunt: Legumina et Frumenta.

89. Legumen habet: Caulem et Siliqvas; ut sunt Faba, Pisum, Lens, Vicia, Cicer.

90. Frumentum habet: Culmum et Spicam, aut Paniculam,

Spiceum fax est, Triticum, Siligo, Hordeum, Ador etc.

91. Paniculatum far, Avena, Milium, Panicum, Fagopyrum, Oryza.

92. In Spica est; Granum, Gluma, Arista: inter frumenta reperiuntur, Zizania, Lolium etc.

93. FRVTICES terrestres sunt: Corylus, Sambucus, Rosa, Vitis, Rubus, Sentis: et in sente Spina.

94. Frutice aqvatici: Juncus, Scirpus (seu Canna) Arundo (seu Calamus.)

95. Suffrutices vocantur: Carduus, Salvia, Ruta.

96. ARBORES sunt: Tilia, Salix, Alnus: Fagus, Betula, Pinus, Abies: e qvibus stillat Gummi, Resina, Pix. Qvercus dat Glandes.

97 Arborum fructus sunt: Pomum, Nux, Bacca.

98. Poma sunt: Malum, Pirum, Ficus: Persicum, Prunum, Cerasum etc.

99. Nuces sunt: Avellana, Juglans, Castanea etc.

100. Baccae sunt: Mora, Olivae, Fraga etc.

101. in Fructu est, Petiolus, Putamen, Pulpa, Nucleus.

102. Sylva est, Nemus, Saltus, Dumus.

103. In ANIMALI est, Vita, Sensus, Motus: et Sexus.

in Sexu est; Mas et Foemina, et ab his Foetus,

104. Animal est; VERMIS, INSECTUM. SERPENS; AVIS, PISCIS, QVADRUPES.

105. VERMIS est: Lumbricus, Hinido, Eruca, Tinea, Teredo etc.

106. INSECTVM est, Pediculus, Lens, Pulex, Cimex: Formica, Aranea, Tipula, Scorpio.

107. SERPENTIA sunt: Angvis, Draco, Lacerta etc.

qvae habent Venenum.

108. In AVE est, Penna et Pluma: Ala et Cauda: Rostrum et Ingluvies.

Ab Ave, Nidus, Ovum, Pullus.

109. Aves domesticae: Gallus, Gallina, Capo: Anas, Anser, Olor, Pavo, Columbus.

110. Aves circa domum: Passer, Hirundo, Pica: Graculus, Cornix, Ciconia.

111. Campestres aves: Alauda, Coturnix, Perdix: Tarda, Grus etc.

112. Silvestres: Attagen, Phasianus, Tetrao: Turdus, Sturnus, Merula: Cuculus, Turtur, Upupa.

113. Oscines sunt: Luscinia, Carduelis, Luteola: Fringilla, Parus etc.

114. Rapaces aves sunt: Aqvila, Milvus, Vultur: Accipiter, Falco, Nisus, Corvus.

115. Aqvaticae aves: Fulica, Mergus.

Circa aqvas volantes; Ardea, Gavia, Motacilla.

116. Aves nocturnae: Bubo, Ulula, Vespertilio.

117. Insecta alata sunt: Culex, Musca, Apis, Vespa, Crabro. Item Papilio, Bruchus, Scarabaeus, Locusta, Cicada, Gryllus.

118. In PISCE sunt, Sqvama, Pinna, Branchiae.

119. Pisces fluviatiles sunt: Alburnus, Perea, Lucius, Carpio, Angvilla, etc. Marini; Halec, Balaena etc.

120. Piscibus similes sunt; Cancer, Concha, Ostrea: Cochlea et Limax.

121. QVADRVPES est vel Pecus et Jumentum; vel Fera et Bestia. In qvibus sunt Pili, aut Villi, aut Lana, aut Setae et propter foetum Uterus, Uber, Mamma.

122. Pecora sunt; Vacca, Taurus, Vitulus: Ovis, Aries, Agnus, et Vervex: Capra, Hircus, Haedus, et Caper: Sus, Porcus, Verres, et Majalis.

123. Iumenta sunt: Eqvus, Bos, Asinus: Mulus, Camelus, Elephas.

(in Eqvo vide Jubam, Penem, Ungulas.)

124. Ferae majores, habentes cornua et lustra,

page 145/146, image: s073

sunt; Bubalus, Alces, Cervus, Caprea, etc.

125. Ferae minores, habentes rictus et ungves, et foveas; Vulpes, Lepus, Cuniculus, Simia, Erinaceus, Sciurus, Talpa, Mus. Et domesticae, Canis et Felis.

126. Bestiae feroces: Leo, Tigris, Pardus: Ursus, Lupus, Aper.

127. Qvadrupes aqvaticum: Fiber, et Lutra. item Rana, Testudo,

128. HOMO aetate est; Infans, Puer, Adolescens: Juvenis, Vir, Senex: Puella, Virgo, Mulier, Anus.

129. Membra Corporis sunt: Caput, Truncus, Artus.

130. In Capite: Vertex, Capilli (Crines) in Facie, Frons, Oculi, Nasus: Tempora, Genae, Aures: Os, Labia, Mentum.

131. In Oculo: Pupilla, Palpebrae, Cilia: supra oculum Supercilia: ex Hirqvis sudant Lacrymae.

132. In Naso sunt Nares: in Ore Bucca, Palatum, Lingva; Gingiva, Faux.

133. In Collo, Guttur et Cervix.

134. In corporis Trunco sunt, Pectus, Venter, Tergum, Latera. in Ventre Umbilicus: in Tergo, Humeri, Dorsum, Lumbi, Nates.

135. Artus sunt, Manus et Pedes.

136. Partes Manūs, Brachium, Cubitus, Pugnus: Palma et Vola: Digiti et Pollex, sub Brachio vero Axilla.

137. Digitus habet, Articulos, Condylos, Ungves.

138. Partes Pedis: Coxa et Femur; Genu et Poples: Crus et Sura: Talus et Planta.

139. Planta rursum habet, Calcaneum, Solum, Digitos, Hallum.

140. Ossa Capitis sunt: Calva, seu Cranium: Malae, Maxillae, Dentes.

141. Ossa Trunci: Sternum, Scapulae, Spina, Dorsi, Costae, Os sacrum.

142. In Ossibus est, Medulla; circa Ossa sunt Membranae; inter ossa Cartilago.

143. Carnosae partes in Corpore sunt: Musculi, Viscera, Canales.

144. Viscera sunt: in Capite Cerebrum; in pectore Cor et Pulmo; in Ventre Ventriculus, Jecur, Fel, Lien, Renes, Vesica.

145. Candles sunt: pro halitu, Trachea; pro alimento, Gula, Intestinum, Iliaque in alvo; pro humoribus, Venae, Arteriae, Nervi; in qvibus sunt, Sangvis, Pituita, Bilis.

146. Alimenti desiderium, dicitur Fames et Sitis; excrementum superflui est, Saliva, Mucus, Sudor; Urina et Stercus.

147. SENSV percipitur, Color, Sonus, Odor, Sapor: Voluptas aut Dolor. Dum sensus qviescunt, Somnus est, et Somnium.

148. In MENTE est, Ratio, Voluntas, Animus.

149. A Ratione veniunt, Ingenium, Intellectus, Memoria.

150. A Voluntate sunt Affectus: Amor vel Odium: Gaudium vel Moeror: Spes vel Metus: Favor vel Ira: Zelus vel Fastidium.

151. ab Animo est, Fastus, Audacia, Temeritas, Poenitudo.

152. Defectus in Corpore sunt; Naevus, Labes, Tuber: Plaga, Vulnus, Ulcus,

153. Naevi in cute sunt, Lichen, Lentigo, Ruga. Tubera: Verruca, Struma, Gibbus.

154. A Plaga est, Vibex, Livor, Tumor: a Vulnere Cruor, Cicatrix.

155. In Ulcere est, Sanies, Tabum (Pus) Vomica. Parva ulcuscula sunt, Pusulae, Pustulae, papulae, Morbilli.

156. Morbi interni sunt, Tussis, Febris, Calculus, Tabes, Hydrops, Rabies etc.

157. Lues contagiosa, Scabies, Lepra, Scorbutus, Pestis etc.

158. Monstrum, Gigas, Pumilio etc.

159. Rusticus habet, Hortos, Agros, pascua, prata, Villam.

160. Circa Hortum est, Agger, Planca, Sepes: et in Sepe Pali (Sudes) Virgae. Instrumenta Hortulani; Ligo, Pala, Bipalium.

161. In Agro est, Aratrum, Sulcus, Occa: Semen, Seges, Messis: in Messe, Falx, Merges, Merga: post messem, Stipula, Acervus.

162. In Prato crescit, Foenum et Cordum: ad qvae sunt, Secula, Rastrum, Furca.

163. In Villa est, Horreum, Stabulum, Pabulu~: et in Horreo, Tritor, Palea, Stramen.

164. Stabulum est, Eqvile, Caula, Hara. In Stabulo vero, Praesepe, Crates, Linter.

165. In Corte est, Fimus, Qvisqviliae, Festucae, Tricae, Sterqvilinium.

166. Pastor habet, Gregem, Pedum, Flagrum, Peram. Et accipit a Pecore, Lac, Butyrum, Caseum.

167. In Alveari est, Examen Apum, qvae faciunt Favos Mellis, et Ceram.

168. In Mola est; Farina, Furfur, Saccus, in Pistrino; Pila, et Pilum, et hinc Pultes et Alica.

169. Apud Pistorem, Cribrum, Mactra, Massa; Furnus, Panis, Simila (et in Pane Crusta ac Medulla.)

170. apud Piscatorem est, Hamus, Esca, Nassa: Rete, Sagena.

171. apud Aucupem, Pertica, Viscus, Fistula: Laqveus, Esca, Cavea.

172. apud Venatorem: Casses, Vari, Venabulum, Scrobs, etc.

173. apud Lanionem: Farcimen, Perna, Lardum: Arvina, Adeps, Sebum.

174. apud Coqvum: Opsonium, Jus, Aromata. Aromata sunt; Piper, Zinziber, Crocus, Saccharum, Acetum.

175. Culinaria suppellex: Ahenum, Lebes, Catillus: Veru, Craticula, Sartagos: Colum, Catinus, Trua.


page 147/148, image: s074

176. Potus est, Vinum, Cerevisia, Mulsum, et alia Temeta.

177. In Vinea est: Vitis, Palmes, Pampinus: Pastinum, Torcular.

178. Ex Vvis fit, Mustum; ex acinis Lora; e Fece Vinum crematum; e Polenta et Lupulo Cervisia.

179. Amictus antiqvorum fuit: Cucullus, Bracca, carbatinae.

180. Nunc tegumentum Capitis est, Pileus, Mitra, Vitta, etc. Corporis; Indusium, Caligae, Thorax vel Tunica; Toga vel Pallium, aut Palla. Pedum, Calcei vel Ocreae.

181. in Thorace sunt; Manicae, Laciniae: Uncinuli et Fibulae, aut Noduli; Ligulae, Fasciae.

182. Apud Netricem sunt: Linum vel cannabis; Stupa et Flocci. Item Colus et Fusus; Filum et Glomus.

183. Ad Textorem defertur Tela; a Textore refertur Linteum: ex qvo fiunt Interulae, Collaria, Muccinia.

184. Apud Sartorem, Pannus, Forfex, Acus, Digitale. In Veste est, Sutura, Limbus, aut Lemniscus: Fimbria et Gremium; Plica et Sinus.

185. Apud Sutorem: Corium, Subula, Acia, Modulus. apud Pellionem; pellis, et pellicium.

186. Habitacula olim: Spelunca, Tabernaculum, Tugurium. Postea: Casa, Domus, Palatium.

187. Apud Fabrum lignarium: Securis, Ascia, Terebra, et Serra: Lignum, Tignum, Asseres: et ex ligno Assulae, Scobs; in ligno autem Foramen.

188. Apud Lapidarium: Amussis, Regula, Norma: Circinus, Coelum, Tudes. Apud Murarium, Lateres, Calx, Murus.

189. In AEdificio est, Fundamentum, Paries, Tectum: clavi et copulae: Columnae et pilae: qvae si cadunt, rudus est.

190. In Ianua, Postes, Limen, Superliminare.

191. In Foribus: Catdines, Pessulus, Obex: Catena, Sera, clavis.

192. In Fenestra: Cancelli, vel clathrus. in Tecto: tegulae, vel Scandulae, vel culmen.

193. In Conclavi: Pavimentum et Laqvear: in Laqveari, trabes aut fornix.

194. Partes Domus sunt: Area, Atrium, Hypocaustum; camera, culina, Penuarium; fornax, focus, caminus: podium, pergula, turris: gradus, aut scalae.

195. Apud Figulum est, Olla, Urceus, aliaqve Vasa cum Ansis: et ex his fractis, testa.

196. Apud Fabrum ferrarium sunt, Follis, Forceps, Malleus, Incus, Scoria: Lamina, Bractea, Lima.

197. Apud Aurifabrum: Annulus, Torqves, Cimelium.

198. Apud Scriniarium: Dolabra, glutinum, Vernix: Arca, Cista, Scrinium.

199. Apud Vietorem: Tinae et Dolia. in Dolio autem Fundus, Secamenta, Circuli. apud Restionem: Funis, Restis.

200. Apud Viatorem: Penula, Baculus, Sarcina: Bulga, Crumena, Marsupium. Ante illum est Iter, Via vel Semita: aut saltem Orbita vel Vestigium. Circa illum Comes aut Praedo, aut Scandalum. Pro illo Diversorium (seu caupona): ubi venit Hospes ad hospitem.

201. Apud Eqvitem est, Frenum, Habena, capistrum: Ephippium, Stapes, Calcaria. Interdum etiam Stragula, vel Gausape, et Vidulus.

202. Apud Aurigam est: Traha vel Currus; Vannus et Strigilis, Lorum et Flagellum.

203. In Curru sunt, Temo, Jugum, Axes, Rotae: in Rota, Modiolus, Radii, Orbile.

204. Currus est, vel carrus, vel plaustrum, vel rheda, vel carpentum.

205. Super Aqvam est, Pons, ponticulus, ponto: Ratis, Scapha, Navis.

206. Partes Navis: Prora et puppis, Carina et Stega, Velum et Remus (aut contus) et Gubernaculum.

207. In Navi sunt, Nautae: Sentina, et Nausea Navis qviescit in Portu; aut in Statione, super Anchora.

208. Apud Mechanicum est, Moles et Machina. Machina est, Vectis, Cuneus, Fistuca, Prelum.

209. Apud Bajulum, AErumna, pabo, palangae.

210. In Balneo, Labrum, Lixivium, Sapo; Spongia, Pecten, Novacula, Forpex: qvibus paratur Coma.

211. Pro molli Cubatu sunt: Sponda, Lectus, Cunae: Pulvinar, Lodix, Teges. Pro Sessione, Scamnum, Sedile, Culcitra.

212. Cupediae sunt: Placenta, Libum, Spira.

213. Olfactum oblectant, Thus, Moschus, Ungventum, Sertum etc.

214. Auditum afficit Tonus: qvem facit pulsando Tympanum, et Campana; inflando, Tibia, Tuba, Buccina; chordis sonando, Cithara, Testudo, Fides.

215. Apud Pictorem est, Pigmentum, penicilus, Imago.

216. In Circulo est, Centrum et Circumferentia: sicut et in Orbe, et Globo.

217. Mensurae spatii sunt; palmus, Spithama, Ulna: passus, Orgyia, pertica, Stadium, Milliare etc.

218. Mensura aridorum sunt: Modius, Medimnus, etc. Liqvidorum vero Congius, Urna, Culeus.

219. Mensura gravium super Libra; Drachma, Semuncia, Uncia, As (Pondo) Centupondium.

220. Mensura temporis, Horologium.


page 149/150, image: s075

221. In Libro est: Pergamena vel Papyrus. Partes Papyri; Plagula, Scapus, Volumen.

222. Partes Libri; Folia, Paginae, Margines; Partes Scripturae; Versus, Verbum, Literae: Partes Literae; Punctum, Linea, Apex

223. Apud Scribam est, Stylus aut Penna; Scalpellum et Lineale. In Penna, Caulis et Crena.

224. In Schola est pro Doctore, Cathedra; pro Discipulo Subsellium: et Tabula, Pugillares etc.

225. In Disciplina sunt; Exemplum, Praeceptum, Imitatio: Mendum, Correptio, Correctio: Diligentia, Negligentia, Ferula.

226. In Societate domestica sunt, Dominus et Servus; Domina et Ancilla. Herus et Famulus aut Inqvilinus. Operarius: Victus, Merces.

227. Familiae initium faciunt, Sponsus et Sponsa: Dos et Nuptiae; Maritus et Uxor, Conjuges.

228. In familia sunt, Parentes et Liberi; Fratres et Sorores. Vnde se propagat Gens et Natio.

229. In Cognatione sunt, Pater et Mater; Filius et Filia. Avus et avia, Nepos et Neptis: Patruus et Amita: Avunculus et Matertera.

230. In Affitate sunt, Vitricus et Privignus; Noverca et Privigna: Socer et Gener; Socrus et Nurus.

231. Post mortem manent; Viduus aut Vidua, et orphanus heres; Tutor et Pupillus.

232. In Societate Politica est, Cohabitatio, Negotiatio, Regimen.

233. Cohabitatio multorum est, Pagus, Oppidum, Urbs: Dicio, Regio, Regnum, et Limites: Patria et Mores.

234. Circa Urbem, Moenia, Vallum, Fossa, Portae.

235. In Urbe, AEdes, Platea (Vicus) Forum: Curia, Arx, Castrum.

236. In Platea, Puteus: et ad Puteum Crepido, Tolleno, Situla, Alveus.

237. In Pharmacopaeo; Mortarium et Pistillum; Pyxis, Capsa, Corbis.

238. In qvolibet Negotio est, Scopus, Media, Occasio: Author, Adjutor, Impedimentum.

239. Apud Mercatorem reperitur, Merx, Pretium, Pecunia: Nummus, Obolus, Denarius: Nundinae, Lucrum, Damnum: Astus, Dolus, Fraus.

240. Apud Creditorem, Syngrapha, Pignus, Foenus.

241. Apud Divitem, Opes, Thesauri, Luxus: apud Mendicum, Mantica, Cento.

242. In Ludo est, Jocus, Alea, Tesserae. Lucta, Certamen, Talitrum, Alapa.

243. In Theatro spectatur, Scena, Histrio: Comoedia vel Tragoedia.

244. Epulum est, Jentaculum, Prandium, Merenda, Coena.

245. In Coenaculo, Mensa, Mantile; Flabellum: Gutturnium, Pelvis.

246. Super Mensam; Tapes, Mappa, Salinum: Patinae, Disci, Cochlearia.

247. In Patinis, Jusculum, Pulmentum, Offa, aliiqve Cibi, et Dapes.

248. Super Abaco, Cantharus, Obba, Potula, Paterae: qvibus adstat Pincerna.

249. Noctu serviunt, Taeda, Lampas, Candela, Fax.

250. In Regimine sunt, Magistrats et Subditi; Jus et Lex; Munus et Officium; Crimen et Judicium.

251. Magistratus in Civitate sunt, Senator, Consul, Praetor.

252. In Regno; Rex, Caesar, Princeps (aliqvando Tyrannus.) A qvibus creantur, Comes, Baro, Eqves: ordinanturque Census, Tributa, Telonia, aut Privilegia.

253. Regis sunt; Solium, Sceptrum, Corona; Moneta, Fiscus, Gaza: Consiliarii, Legati, Interpretes, et Satellites.

254. In Aula versantur, Adulator, Morio, Scurra: et ab his Calumniae, Cavilla, Sannae.

255. Subditi sunt, Proceres, Populus, Plebs, (seu Vulgus.)

256. Populus dividitur in Tribus, et Classes; Plebs in Cives, Opifices, Mercenarios.

257. Crimen est, Culpa, aut Scelus, vel Flagitium: et ob id Lis, et Dica.

258. In Iudicio se sistunt, Actor, Reus, Judex. Testis, Advocatus, Vas.

259. In Iudicis potestate est, Praemium et poena; Multa v. Supplicium, aut Venia.

260. Supplicium est, Exilium, Carcer, Nex.

261. in Carcere, Compes, Cippus, Sqvalor.

262. ad Necem sunt, Gladius, Crux, (nunc Patibulum) Rogus.

263. Exseqvutores; Lictor, Carnifex. in qvorum potestatem datur Fur, Latro, Magus, Saga, Meretrix: aliqvando et Martyr.

264. A bono vel malo Regimine prodit, Concordia v. Discordia, Pax v. Bellum.

265. In Concordia est, Faedus, inter Socios et Amicos. Item Auxilium, Solatium, Honor. Dona, Munera, Gratia.

266. in Discordia, Hostis, Minae, Rixae (Jurgia) Contumelia; Seditio, Pernicies, Calamitas.

267. in Pace, Qvies, Securitas, Ubertas. in Bello, Tumultus, Periculum, Penuria.

268. ad Bellum reqviruntur, Arma, Stips, Commeatus, Exercitus.

269. Arma sunt vel defensiva; Cassis, Lorica, Scutum, seu Clypeus.

270. vel offensiva: eminus, Funda, Arcus, Balista, Sagitta, Telum, Jaculum: nunc Bombarda, Sclopetum, Tormentum.


page 151/152, image: s076

271. offensiva cominus, Hasta, Lancea, Bipennis. Ensis, Acinaces, Framea: Sica et Pugio; Caestus, Clava, Cala.

272. in Gladio est Capulus, Acies, Cuspis, seu Mucro: ad Gladium Vagina et Balteus.

273. In Exercitu sunt, Legio, Turma, Miles, Tiro.

274. in Castris, Tentoria, Custos, Vigil. Induciae aut Insidiae.

275. in Praelio, Signum et Tessera, Clamor et Pugna: tum Fuga, Clades, Victoria.

276. post Victoriam; Spolium et praeda, Tropheum et Triumphus, Rumor et Fama. Tabellarius cum Epistola: vel Nuncius cum Nuncio. Historia vel Fabula.

277. Sic in Hominum vita est, Labor aut Otium; Virtus aut Vitium; Decus aut Dedecus. et hinc Laus vel probrum, Gloria vel Ignominia.

278. in RELIGIONE est, Numen; Cultus, Devotio: Ceremonia, Ritus, Hypocrisis.

279. in vera Religione, Fides, Charitas, Spes. Jejunium, Preces, Eleemosyna. Ecclesia, Concilium, Mysterium.

280. in falsa Religione, Idolum, Delubrum (Fanum) Superstitio: Haeresis, Secta.

281. in Templo, Ara, Sacerdos, Sacrificium, pulpitum, concio, pluteus, cantores.

282. in Providentia DEI est, Fatum, Sors, Fors (Fortuna:) Mitaculum, Prodigium, Omen. Vates, Augur: rerumqve Vices.

283. Directores omnium sunt, Christus, aut Satan.

284. Finis omnium, Salus aut Interitus: Paradisus aut Gehenna.

III. Modi Rerum.

285. OMNIA sunt, Similia vel Dissimilia. Qvod videbis si consideres. Binas res opposite, aut Ternas ordinatim.

286. ALIQVID est Hoc vel Illud, aut aliud. Idem vel diversum, aut contrarium.

287. NIHIL, est nulliusmodi.

288. DEVS est aeternus; Mundus temporarius; Homo nunc mortalis, post immortalis.

289. RES qvalis est? Talis. Uniformis vel Varia; Pulchra v. turpis; Utilis v. noxia; Tota v. semis.

290. Modus est, Aptus (idoneus) vel ineptus.

291. Motus, Celer seu Velox) vel Tardus.

292. Totum est, Integrum aut lacerum, vel mutilum.

293. Pars est, Magna vel parva.

294. Defectus, Externus vel internus.

295. ab Ordine res Quota est? Prima, Media, ultima.

296. Tempus est, Praeteritum, praesens, futurum. Res a tempore, Nova aut Vetus; Nupera vel prisca.

297. Locus est, Amplus vel arctus; Vacuus vel refertus; Sacer vel profanus. Res a loco, Vicina aut remota.

298. Numerus est, Par-impar. Res a numero, Multae vel paucae; Crebrae (seu freqventes) aut Rarae.

299. Qvot sunt? Tot. si Unus, erit Solus vel socius: si Duo, Uter? Ambo vel alter.

300. Si aliqvi, erunt tres v. qvatuor, v. qvinqve, sex, septem, octo, novem, decem. Viginti, triginta, etc. Centum, Mille.

301. Mensura est, AEqvalis v. inaeqvalis. Res a Mensura Qvanta? Tanta. Longa vel brevis: Lata vel angusta: Crassa vel tenuis: Ingens aut exilis.

302. Pondus est, Grave aut leve.

303. Spiritus est, Bonus aut malus: anima, pia vel impia.

304. Corpus est, Grande vel minutum: Asperum aut laeve. Vitrum est, Pellucidum, lignum opacum.

305. Forma est, Venusta aut foeda.

306. Figura, Rotunda vel qvadrata. Linea Recta vel curva.

307. Statura hominis est, Alta vel humilis. Homo a statura, Immanis aut nanus.

308. Situs rei est, Commodus vel incommodus. Res a situ, Dextra vel sinistra (laeva:) Prona vel supina.

309. Dies est, Festus vel profestus.

310. Sol est, Clarus vel obscurus: Luna Plena vel dimidia: Stella, Fixa vel vaga.

311. Coelum est, Sudum vel udum. Aer, Serenus vel nubilus. Aqva, Limpida vel turbida: calida vel frigida, aut tepida.

312. Pluvia est, Rara vel densa (spissa:) Flumen, Profundum vel breve.

313. Terra est, Sicca vel humida; aut saltem madida. Gleba, Dura vel mollis. Ager, Uber vel sterilis. Regio, Plana v. montosa.

314. Metallum est, Purum (putum) v. impurum.

315. PLANTA est, Tenera vel robusta; viridis vel arida.

316. Caulis, Solidus v. cavus. Firmus a. debilis.

317. Arbor est, Humilis vel procera. Lignum ejus, Fragile aut lentum.

318. Fructus est, Praecox aut serotinus: Maturus aut immaturus: Recens aut vietus: Fracidus aut putris. Nux, Plena vel inanis (seu cassa.)

319. Vinum est, Merum vel dilutum: Hornum vel annotinum. Mel Sincerum vel miscellum.

320. ANIMAL est, Brutum vel rationale. Brutum, Cicur aut ferum; Opimum aut Vescum.

321. HOMO est, Vivus aut mortuus. Vivus, sanus aut aeger. Sanus, pingvis aut macer, Juvenis aut Vetulus.

322. Persona est, Formosa vel deformis: Nobilis vel ignobilis: publica vel privata.

323. Infans, Nudus aut vestitus. Iuvenis, Adolescens

page 152/153, image: s077

vel adultus. Vir, Coelebs aut conjugatus, vel viduus.

324. Parentes sunt, Liberi vel servi; Divites vel pauperes.

325. Liberi sunt, Genuini vel spurii: Superstites vel defuncti.

326. Frater est, Germanus vel uterinus: nascunturqve Singuli vel gemini.

327. Cutis hominis est, Glabra vel hirsuta. Caput Calvum vel crinitum. Crines, crispi vel rufi, aut cani.

328. Facies est, Nota vel ignota: Hilaris vel moesta; propter res Laetas vel tristes.

329. Vultus, Blandus vel torvus (trux;) comis vel tetricus. Frons, Plana vel rugosa.

330. Oculus, Videns aut caecus, aut luscus: Lippus aut limus.

331. Auris, Audiens vel surda. Nasus, Simus vel uncus.

332. Venter, Gracilis vel obesus. Ventriculus, Avidus vel segnis: Satur vel jejunus.

333. Manus, Agilis vel tremula. Homo a manu Mancus vel ancus, aut scaevus.

334. Pes est, Valgus aut varus. Sura, Carnosa aut petila. Homo a pede, Claudus a. luxus.

335. Vox est, Sonora vel rauca. Homo a voce, Vocalis aut mutus; Balbus aut blaesus.

336. Odor in Naribus est, Svavis aut teter.

337. Sapor in Ore, Dulcis vel amarus; Acidus vel acer; Acerbus vel austerus, Salsus vel insulus.

338. Color in oculis est, Albus vel niger (ater) et pullus; Flavus (luteus) v. caeruleus; Ruber vel viridis.

339. Ingenium homis est, Acutum vel hebes. Homo ab Ingenio, Bardus aut docilis: Rudis vel eruditus; Stultus vel sapiens; Vafer vel fatuus.

340. Animus hominis, Securus vel solicitus: Timidus vel audax: Demissus vel superbus.

341. Opinio est, Certa vel dubia: Vera vel falsa, Consilium, Arcanum vel manifestum. Spes, Rata vel vana (irrita.)

342. Voluntas est, Spontanea vel invita; Constans vel ambigua: Volens Fas aut nefas.

343. Affectus est, Lenis aut Vehemens. Homo ab affectu, Benignus aut malignus; Misericors aut crudelis.

344. Mores sunt, Probi aut pravi (perperi;) Modesti aut protervi; Mundi aut spurci.

345. Homo a Moribus est, Mansvźtus vel ferox. Morigerus vel Contumax. Castus v. Lascivus. Sanctus vel pollutus. Frugis vel neqvam.

346. Sermo est, Solitarius vel mutuus: Honestus vel obscoenus: Jocosus vel serius.

347. Homo sermone est, Facundus aut haesitans: Lepidus aut futilis.

348. Homo viribus est, Fortis aut debilis; Vegetus aut langvidus.

349. Labor est, Facilis aut difficilis. Operarius, Gnavus vel ignavus: Strenuus vel Remissus

350. Opus est, Paratum vel Imparatum. Perfectum vel Imperfectum. Eximium aut Vulgare.

351. Via, Scabra vel Lubrica: Tuta vel periculosa: Amoena vel inamoena.

352. Cursor, Alacer aut Piger, vel a via fessus (seu lassus.) Miles, Saucius vel Sospes.

353. Scholasticus est, Diligens (Sedulus) aut negligens: Dignus (praemio) vel Indignus.

354. Homo homini est, Charus vel Invisus.

355. Servus Domino Fidus vel Infidus. Dominus rursum Clemens aut Saevus: Placidus aut Severus: Mitis aut atrox (dirus.)

356. Hospes activus, Humanus vel Morosus: Hospes passivus, Gratus vel ingratus; Jucundus aut molestus.

357. Convivium est, Largum aut Exiguum, Cibi, crudi vel cocti, Elixi vel assi; Tosti vel frixi. Conviva: Sobrius vel ebrius.

358. Vestis est, Laxa vel stricta: Decora vel indecora.

359. Mercator, Cautus vel incautus. Merx venalis; Vilis aut cara. Pretium AEqvum vel iniqvum.

360. Pecunia est, Modica vel nimia: Propria vel aliena, vel communis.

361. Proprium est, Meum, vel Tuum, vel Illius: Nostrum, Vestrum, Illorum.

362. Dives est, Avarus, Parcus, Tenax: aut contra, Frugalis, Liberalis, Prodigus.

363. Reus, Sons vel Insons est: Iudex, Justus vel injustus, Propitius vel Infensus.

364. Gens est, Culta vel Barbara: Celebris vel Incelebris.

365. Exitus rei est, Faustus vel Infaustus (Prosper vel Improsper) Homo ab exitu, Felix aut Miser: Salvus aut Perditus.

366. Et sic caetera, si qvae reliqva sunt.

IV. Mentiones Rerum.

367. QVIS ibi est? IS qvem vides. QVID fert? ID, QVOD vides. EGO IPSE dico: TU audi: ILLE etiam, tametsi HIC et ISTE nolit. EGO habeo Librum MEUM, TU TUUM, ILLE SUUM: NOS NOSTRUM, VOS VESTRUM.

V. Motus Rerum.

368. Qvaeqve Res potest aliqvid ESSE, AGERE, PATI.

369. Atqve ut sit, debet Fieri, et Durare, si non vult Perire.

370. Dum agit, solet Ordiri, Pergere, Finire. Et hinc aliqvid Movere (Ciere) et Mutare: mutandoqve Violare, et Corrumpere, aut Emendare.


page 155/156, image: s078

371. Dum patitur, potest Deficere, Labi, Ruere: rursumve Refici. Qvae omnia ut scias Nuncupare, attende, dicam.

372. DEI actio est, Creare, Sustentare, Beare, (seu Salvare) Angeli est, Apparere, Disparere, Opitulari. Diaboli, Fascinare, Fallere, Perdere.

373. Coeli est (NB. scilicet actio: sic in omnibus seqventibus) Gyrari: Lucis, lucere: Solis, fulgere: Lunae splendere: Stellarum micare, Omnium siderum, Oriri et Occidere.

374. Ignis est, Gliscere, Ardere, Flagrare: Hinc aliqvid Vrere et Cremare. Ignitae autem rei est Candere et Candere.

375. Nubis est Pluere, Ningere, Grandinare. Item Coruscare, Tonare, Fulminare.

376. Aeris est Liqvere, et Tremere: Calere vel Frigere, aut Tepere.

377. Aurae est, Spirare: Venti, Flare: Vaporis, Halare.

378. Aqvae est, Humere et Manare: cum vero alget Rigere: cum nimis calet Fervere, et Bullire.

379. Fontis est, Scatere, aut etiam vi salire. Rivi, Fluere, et Susurrare. Guttae, Stillare. Bullae, Turgere et Rumpi. Spumae, Spumare. Maris, AEstuare et Fremere.

380. Terrae est Arere. Lapidis, Jacere. Metalli, Liqvari, rursumqve Consistere.

381. Montis est, Eminere: vallis, Sidere: campi Patere: soveae, Latere.

382. Plantae est, Vivere et Crescere (Olescere,) Virere, aut Flaccere (Marcere.) sursum Niti, deorsum Vergere.

383. Floris est, Hiscere, et Olere id est, Fragrare, aut Foetere (Sordere.) Fructuum Maturescere? Aliarum rerum, Mucere, Rancere etc.

384. Animalis est, Nasci aut Mori: Sugere aut Vesci: Pingvescere, aut Macrescere: Valere aut AEgrotare. Moveri aut Qviescere. Sentire aut Stupere.

385. Moveri est, Volare aut Natare: Serpere aut Repere: Gradi aut saltare: Ire aut Currere: Progredi aut Haerere.

386. Bestiae est, Grassari et Saevire. Avis, Rostrare. Gallinae, Ruspare.

387. Sentire est, Videre, Audire, Odorari, Gustare, Tangere.

388. Eqvus solet, Hinnire, asinus Rudere: Leo Rugire: Bos Mugire: Sus Grunnire: Lupus Ululare: Canis Latrare, vel Ringi: Ovis Balare: vulpes Gannire: Lepus Vagire: Serpens Sibilare, etc.

Actiones Hominis, primo per membra Corporis.

389. Homo solet, capite Nuere; capillis, Canere vel Calvere.

390. Oculis, Tueri et Cernere, aut Nictare, Dumqve aspicit, Lustrare: Auribus, Auscultare.

391. Lingvā, Libare, Lingere, Lambere. Ore, Osculari; Oscitare, Hiare. Denibus, Rodere, Mordere, Mandere: Frendere, Stridere.

392. Gulā, Glutire: ventriculo, Concoqvere, (Ruminari): ano, Cacare: vesicā, Meiere (seu Mingere.)

393. Manu, Prehendere, Capere, Rapere, tum Tenere, vel Mittere: Porrigere, (Praebere) vel Surripere.

394. Digitis, Premere, aut Stringere: Vellere, aut Vellicare, vel Torqvere. ungvibus, Scabere, Scalpere, Radere, Lancinare, Laniare, Lacerare.

395. Volā unā, Mulcere, Palpare, Fricare. volā utrāqve, Friare, Terere. Pugnō, Tundere; spithamā, Metiri.

396. Pedibus, Ambulare; Spatiari: Calcare, Scandere, Strepere, Caespitare.

397. Totō corpore, Stare, Sedere, Cubare: Vacillare, Titubare, in Niti: Labare, Cadere, Surgere.

398. in Metu, Trepidare et Palpitare. in Laetitiā, Gestire, et Tripudiare. in motu, Properare ac Festinare: aut rursum Morari, Tardare, Cunctari. passim, Vagari et Palari.

Actiones Hominis, per animam.

399. Animae est, Vigere aut Torpere: Vigilare aut Dormire: Somniare et Exgergisci: Svescere, aut desvescere.

400. Mentis est, Scitari, Cogitare, Meditari: Intelligere vel Opinari: Credere vel Dubitare: Noscere vel Ignorare: Scire vel Putare, et Mirari.

401. Voluntatis est, Eligere, Velle, Nolle: Cupere aut Spernere: Placere vel displicere.

402. Memoriae, Meminisse vel Oblivisci, rursumqve Recordari (Reminisci.)

403. Facultatum est, Posse, (Qvire) Pollere, Studere et Conari: pro Mittere vel pro Hibere: Facere vel Sinere: Sumere et consumere, vel Linqvere.

404. Affectuum est, Amare vel Odisse: Favere vel Invidere: aut Simulare. Desiderare vel ab Ominari: Fidere vel diffidere, Sperare vel de Sperare: Audere vel Metuere, aut Pavere: Laetari vel Tristari: Gaudere vel Moerere, etc.

405. Conscientiae est, actiones Regere, aut Peccare; et dehinc Poenitere, re Sipiscere.

406. Lingvae est, Loqvi aut Tacere: Fari inqvam v. Silere: Clamare aut Mutire (Mussare)

407. Loqventis est, Salutare vel re Salutare: Inter Rogare vel reSpondere: Ajere vel Negare: Narrare, vel Mentiri Orate aut Mandare: Jubere aut Vetare, vel Svadere; Monere, vel Adulati: Laudare

page 157/158, image: s079

vel Vituperare, objurgare aut Nugari, Garrire; Blaterare. et sic res Turbare aut Sedare.

408. Affectum animi solemus per Gestum Notare: hoc est, Ridere, Flere: Cachinnari, Plorare: Jubilare (ovare) Ejulare: Plaudere, Plangere, et Lamentari: Insultare vel Supplicare.

Actiones Hominis variatae per Instrumenta.

409. Qvilibet potest aliqvid aliqvō instrumento: ut cultro Scindere: securi Secare, gladio Caedere: mucrone Pungere: fuste Verberare: ferulā Ferire: cuneo Findere: ictu Frangere: vi Rumpere: vinculo Ligare aut Solvere: torno Tornare: Unco attrahere.

410. Veste: Vestire aut Nudare: velō Velare aut re Velare: Tegere aut re-Tegere.

411. Aqvā: Mergere aut Tingere, vel Imbuere: Lapidibus ob Ruere: terrā Humare.

412. Tubā: Clangere; nolā Tinnire: campanā Pulsare etc.

Actiones Hominis variatae per Objecta.

413. Qvilibet potest aliqvid: Tentare et Patrare. Nempe.

414. Res multas, Numerare, Nectere, Miscere: Jungere aut Separare: Spargere (disSipare) aut Legere: Componere aut Dividere.

415. Magnas, Mensurare, Augere, Minuere: raras Stipare: longas Vibrare, aut Qvatere: graves Tolerare, aut Ponderare.

416. Res bonas, Optare et Nancisci (Adipisci) Qvaerere et in Venire: Habere et possidere: iisqve Potiri, Uti ac Frui saepe autem Amittere et Carere.

417. Malas, Formidare, Cavere, Vitare: arcanas Celare aut Ostendere, et Monstrare. dubias Probare aut Refutare.

418. Aliqvid mundum, Inqvinare, Taminare. purum, Maculare. Maculas vero rursum, Tergere: sordes, Purgare: qvi qvilias scopis Verrere.

419. Aqvam vase Haurire: e vase, Fundere: in vase, obturare; in flumine Sistere.

420. Metalla, Fodere, Liqvare.

421. AEdificium, Fundare, Struere, Fulcire, Munire: Diruere aut instaurare. Item clavum malleo Figere: palum fistucā pangere.

422. Fores Aperire, vel Claudere: obserare vel reserare.

423. Manus Lavare, ut Niteant: nares Mungere, ut ne Stillent.

424. Vestem, Induere et Exuere: Se pallio aut togā Amicire: cingulo Cingere: fasciā Redimire.

425. Cibum, Esurire, Edere. Vorare, Ligutire. Potum Sitire, Bibere, Potare, Sorbere et inde Jejunare, vel Epulari, aut Comessari. Jentare, Prandere, Coenare.

426. Lychnum, ac Cendere, eMungere, exstingvere. in domo Suf Fire.

427. Animalia, Cicurare, Saginare, Titillare etc.

428. Hominem, Venerari (Colere) aut Temnere. Laedere illum,et ei Nocere, aut Prodesse. Consulere illi, aut eum Prodere: Irritare aut Placare.

429. Vigilantem Soporare. dormientem, exCitare. laborantem Juvare. moestum Solari. simplicem Vexare etc.

430. Ab alio aliqvid Rogare et Petere; Postulare et Mutuari, Impetrareqve.

431. Alteri aliqvid, Promittere, et Praestare: Spondere vel reCusare: Dare vel acCipere. Dicare aut Privare.

432. Adversario, Cedere aut resistere: Hostire et Ulcisci illum. Irasci ei aut Reconciliari. Benedicere aut Maledicere.

433. Hostem, exSpectare (Opperiri) aut Fugere: vel eum Terrere, Arcere, aut Fugare, ConFligere cum illo, et eum af Fligere: Vincere et Vincire. Captivum Ostentare, Custodire, aut diMittere.

434. Adversario, Cedere aut res istere: Hostire et Ulcisci illum. Irasci ei aut Reconciliari. Benedicere aut Maledicere.

Actiones Hominis variatae per Circumstantias.

435. Qvilibet potest aliqvid ad se) Trahere; a se di-Movere; aut per vim Trudere: ante se Agere, Pellere, Volvere: pone se Raptare; secum Ducere.

436. Super se, Ferre, Portare, Bajulare sursum, Tollere, aut Jactare: deorsum Ponere aut Jacere: Statue re, vel Sternere.

437. Ad latus aliqvid: Flectere vel inClinare, in Longum Tendere in latum Pandere: in aliam partem Vertere: per invicem, Flectere et Viere.

438. Alicubi, Locare: in angustum Cogere: ex angusto, Laxare; porro Urgere; per medium Penetrare.

439. Domum, Intrare: domi Habitare: e dome Migrare: aliqvō Meare, aut alium Mittere: apud exteros Peregrinari: eqvo Eqvitare: curru Proficisci.

Actiones Hominum variatae per diversos Status.

440. Omnium hominum est aliqvid, Curare, Officiō Fungi, Laborare, Fatigari. Aliqvando tamen Feriari, Otiari, Vacare, Ludere, Jocari, licet.

441. Opificis est Operari: hoc est, materiam Praeparare, Formare, Firmare, Polire, Ornare.


page 159/160, image: s080

442. Fabri ferrarii est, Cudere, Limare, Acuere: lignarii Asciare, Dolare, Forare, (Tenebrare.)

443. Pictoris est, Pingere. Sculptoris Sculpere. Textoris Texere. Sartoris Sarcire. Sutoris Suere vel disSuere. Netricis Carere et Nere. Tonsoris comam Tondere et Pectere.

444. Hortulani est, Sepire, Serere, Plantare, Rigare, Runcare, (Sarrire) Putare. Corticem Glubere: fructum Carpere.

445. Rustici est, Stercorare, Arare, Seminare, Occare, Metere, Tribulare (Triturare) Molitoris, Molere. Pistoris Pinsere, Depsere.

446. Pastoris est, Pascere, et Mulgere. Lanionis Mactare et Farcire. Piscatoris Piscari. Aucupis alLicere et inEscare. Venatoris indagare, Venari, inCitare, Exenterare.

447. Promicondi est, Condere, et Promere. Coqvi Macerare, Colare, Coqvere: h. e. Elixare, vel Assare: Frigere vel Torrere. Salire et Condire.

448. Mercatoris est, Mercari: h. e. Emere et Vendere, Taxare et AEstimare, aut Permutare. Emptoris Liceri, Debere, Luere, (seu Solvere) mendici Egere et Mendicare. Mendacis Fingere.

449. Aurigae est rotam Ungere eqvos Jungere, et Instigare. Pondera imponere et Vehere.

450. Nautae est, Navigare et Gubernare: viatoris Vadere, interdumqve Vadare. Comitis praeIre aut Seqvi: Hospitis est Venire, Manere, abIre.

451. Saturi est, Ructare, Singultire, Sternutare: Screare, Spuere, Tussire, Stertere, Visire, Pedere, Vomere.

452. AEgri, AEgrotare, h. e. Horrere, Prurire, Dolere; Langvere; Pallere, Tumere; Angi, Sudare, Gemere, Suspirare, Qveri, qvandoqve et Delirare, Furere.

453. Medici est, Curare, Mederi, Sanare. Pharmacopolae medicamenta Parare. Emplastrum linere, Chirurgi, Scarificare etc.

454. Proci est, Procire (Ambire,) Virginis Nubere. Parentum Gignere (generare,) Matris Parere. Nutricis Fovere, Alere, (Nutrire) Basiare, Educare, Indulgere.

455. Praeceptor debet Docere, Monere, Hortari: Exercere, Arguere, Castigare.

456. Discipulus, Discere, Obedire, Attendere: Magistrum Imitari; condiscipulos AEmulari. item Scribere, Legere, reCitare, rePetere, male scripta Delere; et sic proficere; aut Vapulare.

457. Cantoris est Canere. Concionatoris concionari. Praeconis promulgare, et Praedicare: Sacerdotis Sacrificare, Litare.

458. Magistratūs est; Imperare: legesqve Sancire, Subditorum Parere, legesqve Vereri: non Fremere, aut Murmurare.

459. Domini est, Dominari. Ministri Ministrare, et Mercedem Mereri. Regis Regnare, Legatos Legare: cum vicinis Pacisci, hostes Domare, Stipendia Diribere.

460. Militis est, inStruere se, exPlorare, Pugnare. Pugilis Dimicare. Sagitiarii Collimare, et Jaculari: Attingere vel Aberrare. Furis Furari. Latronis Necare.

461. Reum Actori licet Vocare, Citare, acCusare. Reum necesse est comParere, crimenqve Fateri, aut Negare. Testibus fas est Jurare et Testari: Advocatum oportet clientem Tueri, exCusare, deFendere.

462. Iudicem ne taedeat, aut pigeat, vel pudeat, Judicare: h. e. innocentem abSolvere et ei Parcere; nocentem Condemnare, et Punire. Assessores solent Suffragari, aut Refragari.

463. Carnificis est, Torqvere, seu Cruciare: deCollare aut Strangulare, sive susPendere; furis Pendere.

464. Mortis est, omnia Perimere et Abolere: Mortui Livere, putrere, putere.

465. Omnes homines Decet, Sapere, futura Prospicere, Deum Timere, inVocare, ei conFiteri, et vota Vovere.

466. Sufficit. Habes omnia, uti Reor, et Autumo. Qvae si vis. recte observare, Sapiens Clues: si non vis, Apage.

VI. Modi Actionum et Passionum.

467. Venit ne? Rogo an venerit? num venerit? Utinam veniat! Libenter veniet. Forsan, ImO, Nae. Non veniet: Haud veniet: Vix, Neutiqvam.

468. Ubi est? Hīc, Illīc, Ibi: Foris, Intus: Infra, Supra; Ubiqve, Nusqvam, etc. Unde venis? Hinc, Illīnc, Inde, etc. Qvō vadis? Hūc, Illūc, Eō: Foras, Intro, etc. Qvā? Hāc, Illāc, Eā.

469. Qvando redibis? Nunc, Tunc, Nunqvam: Mox, Statim, Cras, Cito, Repente, Lente; Subito, Ocyus, Sero: Jam, Hodie; Semper: Modo, Heri, Nuper; Dudum, Olim, Demum, etc.

470. Qvamdiu manebis? Diu, Tamdiu, Donec, Dum, Usqve, Adhuc, etc.

471. Qvī? Qvomodo? Bene, Male, etc. Sic, Ita, Ut, Ceu, Qvasi, Tanqvam; Instar aegri.

472. Quantum? Qvantopere? Penitus, Affatim, Valde; Plus vel Minus. Satis: Nimium; parum: Magis. Prorsus. Fere (Pene) Duntaxat. Saltem.

473. Qvoties venies? Semel, Bis, Ter, Qvater, Qvinqvies etc. Saepe, Raro, Interdum, Iterum etc.

474. Qvō ordine? Sīmul, Junctim, Seorsim: primo, secundo, etc. Tandem.

475. Cur? (Qvare?) Ideo, Temere, Frustra, Ultro, etc.


page 161/162, image: s081

VII. Circumstantiae Rerum, et Actionum.

476. Omnes res aut moventur, aut qviescunt. Qvod movetur, movetur A B aliqvo, PRAETER aliqvid, A D aliqvid.

477. Vel, Ex aliqvo, PER aliqvid, IN aliqvid

478. Aut, DE aliqvo, ERGA aliqvid, aliqvo TENUS:

479. Et, JUXTA (SECUS) aliqvid, TRANS (SUPRA) aliqvid, SUBTER (SUBTUS, INFRA) aliqvid.

480. Qvod a. qviescit, qviescit vel CITRA, seu CIS terminum, vel IN termino, vel ULTRA terminum: aut CIRCITER.

481. Et qvidem, APUD illum, vel PROPE illum, aut PROCUL illo.

482. Moventur autem et qviescunt simul; PROPTER (OB) aliqvem: aut PRO aliqvo: aut CONTRA aliqvem.

483. ANTE aliqvid aut POST aliqvid aut INTER illa.

484. INTRA aliqvid, vel EXTRA aliqvid: PENES illud, aut CIRCA illud.

485. CUM alio, vel SINE illo. CLAM illo (CLAM illum) vel CORAM illo, PALAM omnibus.

486. Qvod abdidisti IN cellam, reperies IN cella. Qvod cecidit SUB mensam, jacet SUB mensa. avis qvae evolavit SUPER arborem, sedet SUPER arbore.

VIII. Cohaerentiae Rerum, et Actionum.

487. Variae rerum Cohaerentiae sic enunciantur. Ego ET tu, ille QVE, sumus homines: alli ETIAM (alii Qvoqve.)

488. AUT tu fac hoc, AUR ego. (VEL tu, VEL ego) SIVE tu, SIVE ego. NEC ego, NEC tu.

489. Tu potius QVAM ego (AC ego.) Non ego, SED tu. Ego ibo, tu AUTEM (VERO) mane. Ille vult, AT ego nolo.

490. QVANQVAM (ETSI) ego ibo, veni TAMEN tu qvoqve. Ego QVIDEM -ibo, VERUM tu etiam.

491. Veni SI vis: NISI (NĪ) molestum est, Veni UT Videas.

492. Veniamideo, Qvod videre cupiam: NEMPE (NIMIRUM, QVIPPE) amicum illum.

493. NAM dilectus est: (dilectus ENIM est.) QVIA (QVONIAM) dilectus est.

494. ERGO ibo (IGITUR ibo) DEINDE revertar etc.

IX. Compendia Rerum et Verborum.

495. Heus tu! Ehem. Ecce me! En habes primarias Res Mundi, praecipuasqve Voces Lingvae totius.

496. Itane? Papae! Euge! gandeo. Eia pergamus! Ah, Vae negligenti! Heu! Eheu!

X. Multiplicatio Rerum et Verborum.

497. Omnes Res multiplicant se magnā copiā, sicut et Verba. Nam Doctus Doctor docet alios, dociles doctrinam, certis documentis. Discipulus discit disciplinas sub disciplina.

498. Ille bonum con Docet, malum deDocet, semperqve plus adDocet, donec plene eDoceat et perdoceat. Hic borum con Discit, malum de Discit, semperqve plus adDiscit, donec omnia necessaria e Discat, et perDiscat.

499. Beneficus bene facit mulis: Maleficus male. Pannifex facit pannos. Armiger gerit arma, etc.

500. Qvalia disces in JANUA LINGVARUM: qvae tibi jam patebit, dummodo horum usum promptum didiceris, ope seqventis Grammaticae et Dictionarii.

FINIS.

RUDIMENTA GRAMMATICAE. CAPUT I. De LITERIS ET SYLLABIS.

1. A B C D E F G H I Jod K L M N O P Q R S T U Vau X Y Z, sunt Literae majusculae.

2. a b c d e f g h i j k l m no p q r s t u v x y z, minusculae.

3. Enuntiantur singulae sono proprio, uniformi: praeter C, G, S, T, duplici.

[Qvod interim Praeceptor usu docebit.]

4. Ph. legitur ut F: Phi-lo-so-phia.

5. Characteres Literarum pingendi sunt pulchre, ut sit Scriptura legibilis.

[Exerceatur ergo.]


page 163/164, image: s082

6. Syllaba est vel unius literae, ut A.

vel duarum, ut Ab.

vel trium, ut Abs.

vel qvatuor, ut Tabs.

vel qvinqve, ut Trabs,

vel sex. ut Stirps.

CAPUT II. De NOMINE.

7. Vocabula Capitis secundi dicuntur Nomina.

8. Est autem Nomen, vel masculini generis, ut hic Rex: vel faeminini generis, ut haec Regina: vel neutri generis, ut hoc Regnum.

[Hungarica Lingva caret genere neutro: imo neqve masculinum et foeminiaum, nisi re, distingvit.]

9. Qvum Nomen per diversas terminationes flectitur (ut DOMIN-VS-e-i-o etc. Ur, Ure, Urnak, etc.) vocatur talis terminatio Casus.

10. Qvot autem sint Casus, apparet ex interrogatione et responsione.

11. Singulariter, qvum de uno loqvimur, ita

(1) Qvis ibi stat? DOMIN-VS, az Vr.

(2) Voca illum? o e, Vram.

(3) Cujus est vox? i, az Vr-e

(4) Cui servis? o, Vr-nak.

(5) Qvem vides? um, Vr-at.

(6) Cumqvo ibis? o, Vr-tol.

12. Pluraliter autem, qvum de pluribus loqvimur, sic:

(1) Qvi sunt isti? DOMIN-I, az Vr-ak

(2) Voca eos: o i, -ak

(3) Qvorum vox? orum, -ake

(4) Qvibus servis? is, -aknak

(5) Qvos vides? os, -akat

(6) Cum qvibus ibis? cum is. -aktol.

13. Sunt ergo Latinis (inqvolibet numero) Casus sex: qvi appellantur

(1) Nominativus,

(2) Vocativus,

(3) Genitivus (seu Possessivus,)

(4) Dativus,

(5) Accusativus (seu Activus,)

(6) Ablativus (seu Instrumentivus.)

14. Nominativus et Vocativus dicuntur Casus recti alii obliqvi.

[Nusqvam enim differunt illi duo, nisi in Declinatione secunda; et qvidem tantum in iis Nominibus, qvae Nominativo in -Us desinunt: ut DOMIN-US-E]

15. Nomina generis neutri semper habent Accusativum similem rectis: desinuntqve illi tres pluraliter in -a, ut

Ecce Verb-um: o -um, Dic-um

Ecce Verb-a: o -a, Dic tria-a.

16. Qvando Nomen per suos Casus deducitur, dicitur declinari: qvod apud Latinos fit qvinqve modis.

17. Agnoscitur autem id ex Genitivo, qvi Declinationes discriminat.

18. Nam qvae habent in Genitivo ae ea sunt Declinationis primae

Nam qvae habent in Genitivo i ea sunt Declinationis secundae

Nam qvae habent in Genitivo is ea sunt Declinationis tertiae

Nam qvae habent in Genitivo ūs ea sunt Declinationis qvartae

Nam qvae habent in Genitivo ei ea sunt Declinationis qvintae.

[ Ideoqve character hic cuilibet Nomini adscribitur in Dictionario.

TYPUS Declinationis I.

19. Singulariter sic Plnraliter sic

Nominativo a ae

Vocativo a ae

Genitivo ae arum

Dativo ae is

Accusativo am as

Ablativo ā is.

20. Sic declinabis Aqva, Terra, Cista, Tabula, Mensa, Ccharta, Penna, Scriba, et alia similia (foeminina et masculina) in -a, Genitivo -ae.

TYPUS Declinationis II.

21. Singulariter sic Pluraliter sic

Nominativo us-er-um i, neutre-a.

Vocativo e-er-um i a

Genitivo i orum

Dativo o is

Accusativo um os, neutre-a

Ablativo ō is.

22. Ita decltnabis, Dominus, Magister, Verbum: Herus, Famulus, Minister, Vir, Ager: Aratrum, Atramentum, Pomum, et alia similia, Genitivum habentia in -i.

TYPUS Declinationis III.

32. Singulariter Pluraliter

Nom. R-s-t-x etc. es, neutre a (v. ia)

Voc. R-s-t etc. es, a, vel -ia

Genit. is um, vel-iu~m

Dativ. i ibus

Acc. em (vel -im) es neutre a (vel ia)

Abl. e (vel -i) ibus.

24. Sic declinabilis, Pater, Mater, Mulier, Arbor, Doctor: Homo, Caput, Canis: et neutra Animal, Nomen, Lumen, Fulmen, Marmor, Corpus, et alia qvae Genitivum habent in-is.

TYPUS Declinationis IV.

25. Singulariter Pluraliter

Nominat. us us

Vocat. us us

Genit. ūs uum

Dativ. ui ibus.

Accus. um us

Abl. u ibus.

26. Sic declinabis, Artus, Artus, Casus, Currus, Fructus, Saltus, Spiritus, Vultus, et alia Genitivo in -ūs.


page 165/166, image: s083

TYPUS Declinationis V.

27. Singulariter Pluraliter
Nominat. es es
Vocativ. es es
Genit ei erum
Dativ. ei ebus
Accusat. em es
Ablat. e ebus.

28. Ita declinabis Res, Dies, Fides, Spes, Glacies, et alia Genitivum in -ei habentia.

CAP. III. De ADNOMINE.

29. Vocabula Capitis tertii vocantur ADNOMINA: (vulgo, Adjectiva nomina.)

30. Est autem omne Adnomen trium generum; ut Bonus, bona, bonum.

[Hungarice genus in Adnomine non dignoscitur-Dicimus enim perpetuo, Jo, Jo, Jo.]

31. Adnomen (apud Latinos) est vel trium termiminationum: ut, Bon-us-a-um. Pulch-er-ra-rum.

32. Vel duarum terminationum: ut, Brev-is-is-e.

33. Vel unius terminationis: ut, Paup-er-er-er.

[Et sic apud Hungaros semper est unius terminationis.]

34. Adnomen habet tres gradus.

(1) Positivum: ut, Brev-is.

(2) Comparativum: ut, Brev-ior.

(3) Superlativum: ut, Brev-issimus.

35 Qvaedam tamen paulo aliter: ut

Pulch-er-rior-errimus. (non Pulchrissimus.)

Simil-is-ior-limus. (non-similissimus.)

36. Qvaedam irregulariter: ut

Bonus, melior, optimus.
Malus, pejor, pessimus
Magnus, major, maximus.
Parvus, minor, minimus.

37. Adnomina declinantur cum Nominibus suis: ut

Bon-us Domin-us
-e -e
-i -i
-o -o etc.
Bon-a Domin-a
-ae -ae
-am -am etc.
Bon-um Vin-um
-i -i
-o -o etc.

38. Adnomina unius et duarum terminationum, declinantur in Declinatione tertia. ut

Singular. Plural.
Fort -is -is -e es -es -ia
Genit. -is -is -is -ium
Dativ. -i -i -i -ibus
Accusat. -em -em -e -es -es -ia
Ablat. -evel. i -ibus.

[Ita unius terminationis. Paup -er -er -eris -eri -erem (neutre -er) -ere: eres -eres erum -e -ribus -eres (neutre -a) -eribus.]

CAP. IV. De PRONOMINE.

39. Voculae capite tertio comprehensae, PRONOMINA vocantur.

40. Declinantur omnes, sed fere irregulariter, sic?

41. Qvis? Vocativo caret. Genitivo, Cujus. Dativ. Cui? Accus. Qvem? Ablat. Quō? Plurali caret.

42. Qvid? Vocativo caret. Genit. Cujus? Dat. Cui? Accus. Qvid? Ablat. Qvō? Plurali caret.

43. EGO sum. Gen. pars Mei. Dat. Da Mihi. Acc. vide Me. Abl. Veni. Mecum. Plur. Nos sumus. Gen. pars Nostrī (vel Nostrūm) Dat. Date nobis. Accusat. Videte nos. Abl. venite nobiscum.

44. Tu. Voc. Tu. Genit. pars Tui. Dat. do Tibi. Accus. video Te. Abl. ibo Tecum. Pluraliter: Vos. Voc. Vos. Gen. pars Vestrī (vel Vestrum) Dat. dico Vobis. Acc. video Vos. Abl. ibo Vobiscum.

45. Pars Sui (Genitivus est, Nominativo n. et Vocativo caret) Dat. favet Sibi. Accusat. amat Se. Ablat. cogitat Secum. Pluraliter etiam sic.

46. Qvi, qvae, qvod? Genit. Cujus. Dat. Cui. Accus. Qvem, qvam, qvod. Abl. Qvō, qvā, qvō. Plural. Qvi, qvae, qvā. Gen. Qvorum, qvarum, qvorum. Dat. Qvibus. Accus. Qvos, qvas, qvae. Ablat. Qvibus.

47. Hic, haec, hoc. Gen. Hujus. Dat. Huic: Accus. Hunc, hanc, hoc. Ablat. Hōc, hāc, hōc. Plural. Hi, hae, haec. Gen. Horum, harum, horum. Dativ. His. Accus. Hos, has, haec. Ablat. His.

48. Is, ea, id. Gen. Ejus. Dat. Ei. Accus. Eum, eam, id. Ablat. Eō, eā, eō. Plural. Ii, eae, ea. Genit. Eorum, earum, eorum. Dativ. Eis, vel iis. Accus. Eos, eas, ea. Ablat. Eis, vel iis.

[ Similiter decliuantur, Iste, ista, istud: et Ille, illa, illud: et Ipse, ipsa, ipsum. Nempe Genit. Istius. Dativ. Isti. Accus. Ist-um-am-ud, etc.]

CAP. V. De VERBO.

49. Vocabula Capitis qvinti dicuntur VERBA, qvibus rccensetur aliqvid gestum.

50. Variatur autem Verbum septem modis.

51. Primo per significationem: prout significat aliqvid Esse, aut Agere, aut Pati. ut

Humere, i. e. humidum esse.

Humectare i. humidum facere.

Humescere i. humidum fieri.


page 167/168, image: s084

[ Et sic Verbum dicitur vel Substantivum, vel Activum, vel Passivum.]

52. Secundo variatur Verbum, per tres personas: ut

Ego humecto.

Tu humectas.

Ille humectat.

[ Et sic Verbum dicitur, primae vel secundae vel tertiae personae.]

53 Tertio, per numerum pluralem: ut,

Nos humectamus.

Vos humectatis.

Illi humectant.

[ Et sic Verbum est singulare vel pluralo.]

54. Qvarto, per tempora sex: nempe

(1) Praesens; nunc Humecto.

(2) Praeteriens: tunc Humectabam.

(3) Praeteritum: jam Humectavi.

(4) Antepraeteritum: jam tum Humectavera~.

(5) Futurum: postea Humectabo.

(6) Futuro-praeteritum: cum Humectavero.

[ Et sic Verbum est Temporis praesentis, aut praetereuntis, aut praeteriti, aut antepraeteriti, aut futuri, aut futuro praeteriti.]

55. Qvinto, variatur Verbum per Modos qvatuor

(1) Infinitivum; Humectare.

(2) Imperatitvum: Humecta.

(3) Indicatinvum: Humecto.

(4) Subjectivum (seu Conjunct.) si Humectem.

[ Et sic Verbum est aut Infinitivi modi, aut Imperativi, aut Indicativi, aut Subjunctivi.]

56. Sexto, variatio Verbi fit per Formas duas, Activam et Passivam: ut

pluvia Humectat terram:

a pluvia Humectatur terra,

[ Et sic Verbum est primae vel secundae Formae.]

57. Septimo per Coujungationes qvatuor.

[ Et sic Verbum est primae, aut secundae, aut tertiae, aut qvartae Conjugationis.]

58. Conjugationis character est Infinitivus.

Nam qvae Verba Infinitvum habent

in -are, vel -ari illa sunt Conjugationis primae

in -ere, vel -eri illa sunt Conjugationis secundae,

in -ere, vel -i illa sunt Conjugationis tertiae,

in -ire, vel -ire illa sunt Conjugationis qvartae.

[NB. Hungaricus Infinitivus semper exit in -ni.]

59. Est autem cujusqve Latini Verbi Infinitivus triplex: nempe

Temporis praesentis, Humecta -re,

Temporis praeteriti, Humecta -visse,

Temporis futuri, Humecta -tum ire.

60. Qvae tria cum sciri necesse sit, apponuntur in Dictionariolo singulis Verbis omnia tria.

[Aut certe Indicativi praesens, praeteritum, et supinum: Humecto, humectavi, humectum.]

61. Sicut inter Verba primum est ESSE, ita Conjugatio ejus reliqvarum qvatuor Conjujugationum clavis est. Qvam proinde primum disce.

62. I. Infinitive; dic,

Tu debes Esse.

Tu debuisti Fuisse.

Tu debebis Fore.

63. II Imperative:

Es, vel esto, tu: esto ille.

Est, vel estote, vos: estote, seu sunto, illi.

64. III. Indicative: in praesenti.

Sum es, est; Sumus, estis, sunt.

65. Indicative in futuro.

Ero, eris, erit, erimus, eritis, erunt.

66. Indicative in praetereunte.

Eram, eras, erat; eramus, eratis, erant.

67. Indicative in antepraeterito.

Fui, fuisti, fuit: Fuimus, fuistis, fuerunt.

68. Indicative in antepraeterito.

Fueram, fueras, fuerat: Fueramus, fueratis, fuerant.

69. IV. Subjunctive: in praesenti.

Qvod sim, sis, sint: simus, sitis, sint.

70 Subjunctive in praetereunte,

Qvod essem, esses, esset: essemus, essetis, essent:

71. Subjunctive in praeterito,

Qvod Fuerim, fueris fuerit;

Qvod Fuerimus, fueritis, fuerint.

72. Subjunctive in antepraeterito.

Qvod Fuissem, fuisses, fuisset:

Qvod Fuissemus, fuissetis, fuissent.

73. Subjunctive in futuro praeterito,

Si Fuero, fueris, fuerit:

Si Fuerimus, fueritis, fuerint.

74. Participia (id est, Adnomina ex Verbo facta) sunt hīc duo: praesens et futurum,

Ens, entis: qvi (qvae, qvod) est.

Futurus (a, um) qvi (qvae, qvod) erit.

75. Seqvuntur aliorum Verborum. Conjugationes qvatuor: qvarum terminationes ultima disce ex hac Tabella:

TYPUS qvatuor Conjugationum, Formā primā.

76. I. Infinitive.

1. -are, -avisse, -atum ire.

2. -ere, -uisse, -itum ire.

3. -ere, -isse, -tum ire.

4. -ire, -ivisse, -itum ire.

77. II. Imperative.

1. -a vel ato, ato: ate vel atote, anto.

2. -e vel eto, eto: ete vel etote, ento.

3. -e vel ito, ito: ite vel itote, unto.

4. -i vel ito, ito: ite vel itote, iunto.

78. III. Indicative, inpraesenti tempore.

1. -o, as, at: amus, atis, ant.

2. -eo, es, et: emus, etis, ent.

3. -o, is, it: imus, itis, unt.

4. -io, is, it: imus, itis, iunt.

79. IV. Indicative, in futuro tempore.

1. -abo, abis, abit: abimus, abitis, abunt.

2. -ebo, ebis, ebit: ebimus, ebitis, ebunt.

3. -am, es, et: emus, etis, ent.

4. -iam, ies, iet: iemus, ietis, ient.


page 169/170, image: s085

80. Indicative, in praetercunte tempore.

1. -abam, abas, abat: abamus, abatis, abant,

2. -ebam, ebas, ebat: ebamus, ebatis, ebant.

3. -ebam, ebas, ebat: ebamus, ebatis, ebant.

4. -iebam, iebas, iebat: iebamus, iebatis, iebant

81. Indicative in praeterito.

1 i, isti, it: imus, istis, erunt (vel źre.)

2 i, isti, it: imus, istis, erunt (vel źre.)

3 i, isti, it: imus, istis, erunt (vel źre.)

4 i, isti, it: imus, istis, erunt (vel źre.)

82. Indicative in antepraeterito.

1. eram, eras, erat: eramus, eratis, erant.

2. eram, eras, erat: eramus, eratis, erant.

3. eram, eras, erat: eramus, eratis, erant.

4. eram, eras, erat: eramus, eratis, erant.

83. IV. Subjunctive in praesenti.

Qvod 1 -em, es, et: emus, etis, ent.

Qvod 2 -eam, eas, eat: eamus, eatis, eant.

Qvod 3 -am, as, at: amus, atis, ant.

Qvod 4 -iam, ias, iat: iamus, iatis, iant.

84. Subjunctive in praetereunte.

Qvod 1 -arem, ares, aret: aremus, aretis, arent.

Qvod 2 -erem, eres, eret: eremus, eretis, erent.

Qvod 3 -erem, eres, eret: eremus, eretis, erent.

Qvod 4 -irem, ires, iret: iremus, iretis, irent.

85. Subjunctive in praeterito.

Qvod 1, 2 erim, eris, erit: erimus, eritis, erint.

Qvod 3, 4 erim, eris, erit: erimus, eritis, erint.

86. Subjunctive in antepraeterito.

Qvod 1, 2 issem, isses, isset: issemus, issetis, issent.

Qvod 3, 4 issem, isses, isset: issemus, issetis, issent.

87. Subjunctive in post futuro.

Cum 1, 2 ero, eris, erit: erimus, eritis, erint.

Cum 3, 4 ero, eris, erit: erimus, eritis, erint.

88. Participia.

Praesens 1 Amans.

Praesens 2 Docens.

Praesens 3 Legens.

Praesens 4. Audiens.

Futurum 1 Amaturus.

Futurum 2 Docturus.

Futurum 3 Lecturus.

Futurum 4 Auditurus.

TYPUS Conjugationum, Formā secundā.

89. Infinitive.

1. -ari um esse, um iri.

2. -eri um esse, um iri.

3. -i um esse, um iri.

4. -iri um esse, um iri.

90. II. Imperative.

1. -are vel ator, ator: amini, antor.

2. -ere vel etor, etor: emini, entor.

3. -ere vel itor, itor: imini, untor.

4. -ire vel itor, itor; imini, iuntor.

91. III. Indicative in praesenti.

1. -or, aris, atur: amur, amini, antur.

2. -eor, eris, etur: emur, emini, entur.

3. -or, eris, itur: imur, imini, untur.

4. -ior, iris, itur: imur, imini, iuntur.

92. Indicative in futuro.

1 -abor, aberis, abitur: abimur, abimini, abuntur

2 -ebor, eberis, ebitur: ebimur, ebimini, ebuntur

3 -ar, eris, etur: emur, emini, entur

4 -iar, ieris, ietur: iemur, iemini, ientur.

93 Indicative in praetereunte.

1-abar, abaris, abatur: abamur, abamini, abantur

2-ebar, ebaris, ebatur: ebamur, ebamini, ebantur

3-ebar, ebaris, ebatur: ebamur, ebamini, ebantur

4-iebar, iebaris, iebatur: iebamur, iebamini, iebantur.

94. Indicative in praeterito.

1 us sum vel fui; es vel fuisti; est vel fuit: -i sumus vel fuimus; estis vel fuistis; sunt vel fuerunt.

2 us sum vel fui; es vel fuisti; est vel fuit: -i sumus vel fuimus; estis vel fuistis; sunt vel fuerunt.

3 us sum vel fui; es vel fuisti; est vel fuit: -i sumus vel fuimus; estis vel fuistis; sunt vel fuerunt.

4 us sum vel fui; es vel fuisti; est vel fuit: -i sumus vel fuimus; estis vel fuistis; sunt vel fuerunt.

95. Indicative in antepraeterito

1, 2 -us eram vel fueram, eras vel fueras, erat vel fuerat.

1, 2 -i eramus vel fueramus; eratis vel fueratis; erant vel fuerant.

96. IV. Subjunctive in praesenti.

Qvod 1 -er, eris, etur: emur, emini, entur

Qvod 2 -ear, earis, eatur: eamur, eamini, ea~tur

Qvod 3 -ar, aris, atur: amur, amini, antur

Qvod 4 -iar, iaris, iatur: iamur, iamini, ia~tur.

97. Subjunctive in praetereunte

qv. 1-arer, areris, aretur: aremur, aremini, are~tur

qv. 2-erer, ereris, eretur: eremur, eremini, ere~tur

qv. 3-erer, ereris, eretur: eremur, eremini, ere~tur

qv. 4-irer, ireris, iretur: iremur, iremini, ire~tur.

98. Subjunctive in praeterito.

qvod 1 -us sim vel fuerim; sis vel fueris; sit vel vel fuerit.

qvod 2 -us sim vel fuerim; sis vel fueris; sit vel vel fuerit.

qvod 3 -i simus vel fuerimus; sitis vel fueritis; sint vel fuerint.

qvod 4 -i simus vel fuerimus; sitis vel fueritis; sint vel fuerint.

99. Subjunctive in antepraeterito.

qvod 1 -us essem vel fuissem; esset vel fuisset.

qvod 2 -us essem vel fuissem; esset vel fuisset.

qvod 3 -i essemus vel fuissemus; essetis vel fuissetis; essent vel fuissent.

qvod 4 -i essemus vel fuissemus; essetis vel fuissetis; essent vel fuissent.

100. Subjunctive in postfuturo.

Si -us ero vel fuero; eris vel fueris; erit vel fuerit.

Si -i erimus vel fuerimus; eritis vel fueritis; erint vel fuerint.

101. Participia,

Praeteritum Am-atus

Praeteritum Doc-tus

Praeteritum Lec-tus

Praeteritum Audit-us

Futurum Am-andus

Futurum Doc-endus

Futurum Leg-endus

Futurum Aud-iendus.

NB.

102. Qvaedam Verba conjugantur in utraqve Forma: ut Amo, amas, amat, etc. et Amor,

page 171/172, image: s086

amaris, amatur etc. significantqve in prima Forma Active, in secunda Passive.

103. Qvaedam conjugantur tantum in prima Forma: ut Sto, stas, star etc. Dicunturqve Verba Absoluta (vulgo Neutra.)

104. Qvaedam tantum in secunda Forma: ut, Precor, precaris, precatur etc. Vocanturqve Deponentia.

105. Ad conjugandum qvodvis Latinum Verbum, praesciri oportet trinum Infinitivum: qvi et in Dictionario cuivis Verbo apponuntur.

106. Nam ab Infinitivo praesente fluunt omnia Tempora, usqve ad praeteritum: A praeterito omnia, usqve ad post futurum:

107. A funiro vero Infinitivo formantur praeterita Passiva, et Partipia duo.

108. Vide hoc Schema,

I. Inf. AM -are. AMAV -isse. AMA -tum ire.
II. Imp -a -i -tus.
III. Indic. -o -ero. -turus.
-abo. -eram.
-abam.
IV. Subjun. -em. -erim.
-arem. -issem.

CAP. VI. De ADVERBIO.

109. Vocabula Capitis sexti dicuntur Adverbia: ut An, Num, Utinam, Libenter, etc.

110. Pauca sunt radicalia: pleraqve formantur ab Adnominibus, ut a Verus, vere; a Falsus, falso; a Turpis, turpiter, etc.

CAP. VII. De PRAEPOSITONE.

111. Vocabula Capitis septimi dicuntur Praepositiones: Ab, Ad, Cum, De, Ex, etc.

[His respondentes Voculas Hungari non praeponunt, sed postponunt. Illis ergo verius dicenda essent Postpositiones.]

112. Praepositi nes junguntur Nominibus: qvaedam (in Accusat. Vt, Ad, Ante, Apud: Cis (seu Citra) Circa, Circiter, Contra: Erga, Extra: Inter, Intra: Juxta: Ob: Penes, Per, Pone, Post, Praeter, Propter, Prope: Secus, Supra: Trans: Ultra.

113. Qvaedam praeponuntur Ablativo: ut Ab (seu A) Coram, Cum: De: Ex (seu E): Palam, Prae, Pro, Procul: Sine, Tenus.

114. Qvatuor sunt qvae Accusativo et Ablativo junguntur: Clam, In, Sub, Super.

[Exempla videantur Capite VII. et Capite I. passim.]

115. Sunt praeterea qvinqve, qvae solis Verbis praetjunguntur. ut Amb -urere, Dis -ponere, Re -ponere, Se ponere, Sus -tollere.

CAP. VIII. De CONIUNCTIONE.

116. Conjunctiones primitivae paucis sunt, circiter viginti: At, Et, Qve, etc. ut videre est Capite VIII Textūs Vestibularis: aliae sunt derivatae aut Compositae, ut Atqve, Etiam, Qvoqve, etc.

CAP IX. De INTERIECTIONE.

117. Voculae qvae aliis tantum interjiciuntur affectūs causā, (aut ponuntur loco integrarum sententiarum) Interjectiones dicuntur: ut Heus, Hem, En, Vae, etc. Qvas Capite IX. digessimus.

CAP. X. De MULTIPLICATIONE VOCUM: Derivando et Componendo.

118. Vox est aus Primitiva, a qva aliae derivantur, sicut a Radice rami. Vt, Coelum, Altus, Curro: et pleraqve in Vestibulo.

119. Aut est Vox Derivata, qvae ab aliqva primitiva venit: ut Coel-estis, Alt-itudo, Cur-sus: (Qvalia et in Vestibulo occurrunt, ut ¶ 43. 48. 53. 64. etc.)

120. Aut est Vox Composita, ex duabus (vel tribus) simplicibus. Vt, Coeli-cola (qvi Coelum incolit) Alti-sonans: Circum-cur-ro etc. (Qvalia in Vestibulo non multa sunt. Vide tamen ¶ 44. 55. 104. 164. 165. 308, etc.

121. Qvomodo autem Voces (per Derivationem et Compositionem) multiplicentur, in Lexico Ianuali videbis.

CAP. XI. De COMBINATIONE VOCUM, in Phrasin.

122. Omnis Vox sociatur alteri certā lege. De qve sunt Regulae generales qvindecim.

Regula I.

123. Ad ostendendum QVID sit qvid, apponitur Nomini aliud Nomen, eodem Casu. Vt,

Puer Discipulus,

Dominus Magister.

Buda Civitas. etc.

[Exercitium instituatur, talia simul declinndo: tametsi numero, genere, et declinatione discrepant. Discrepant enim saepe (1) numero, Urbs Venetiae (2) Genere, Civitas Londinum, (3) Declinatione, ut Buda Civitas, Dominus Rex, etc.]

II.

124. Ad ostendendum CUJUS qvid sit, additur Nomini nomen ejus, cujus res est, in Genitivo. Ut,


page 173/174, image: s087

Discipulus Grammaticae.

Magister Artium.

Civitas Hungariae.

[Exercitium. Declinenttur simul, Genitivo semper manente NB. Hungaris Genitivi loco usitatius ponitur Dativus: ut in exemplis vides.]

III.

125. Ad ostendendum QVALE qvid sit, adstruitur Nomini Adnomen, simili numero, genere, et casu, Ut

Discipulus charus.

Praeceptor placidus.

Civitas pulchra.

[Declinentur simul. Sed NB. Hungaricus sermo Regulam hanc non observat: qvia Nominum et Adnominum genenbus non variatur.]

IV.

126. Ad ostendendum, CUI aliqvid tale sit, additur Adnomini aliud Nomen in Dativo. Ut,

-Charus Praeceptori,

-Placidus Discipulis,

-Pulchra Hungaris.

[Declinentur simul, ut Dativus maneat immotus.]

V.

127. Ad ostendendum, UNDE res talli sit, aut QVA PARTE, additur Adnomini Nomen (causae, vel partis) in Ablativo. Ut

-Charus obseqviō.

-Placidus moribus.

-Pulchra situ.

[Sic. Magnus corpore: Sapiens mente: Svavis sermone etc. Talia dum declinatur, Ablativus manet.]

VI.

128. Ad ostendendum aliqvid ESSE, aut AGERE, aut PATI, additur Nominativo Verbum finitum, simili numero et personā. Ut,

Schola est,

Praeceptor docet,

Discipulus docetur.

[Exercitium est duplex. 1. Conjugatio Verbi, manente Nominativo. 2. Nominativo mutato in numerum alterum, Scholae sunt: Praeceptores docent, etc]

VII.

129. Ad ostendendum CUI aliqvid sit, aut fiat, additur Verbo Dativus. Ut,

Schola est nobis.

Praeceptor loqvitur Discipulis.

Qvisqve discit sibi.

[Conjugetur Verbum, manente Dativo; aut mutetur Dativus etiam. Ut, discit sivi, discit vitae, aliis, etc.]

VIII.

130. Ad ostendendum IN QVID actio transeat, additur Verbo activo illius rei Accusativus. Ut,

Docere puerum.

Discere lingvam.

Scribere literas.

[Conjugetur Verbum, manente Accusativo, aut varietur, etiam Accusativus: Docere pueros, juventutem, coetum, multos, etc.]

IX.

131. Ad ostendendum QVO INSTRUMENMENTO, aut Cur et Qvomodo, aliqvid fiat, jungitur Verbo Ablativus. Ut,

Loqvi lingvā,

Scribere calamō,

Discere metu.

[Conjugatio Verbi, Ablativo invariatō, Exercitium dabit.]

132. Ad ostendendum, Qvid res possit, aut sciat, velit, conetur, vel debeat, jungitur Verbo alterius Verbi Infinitivus. Ut,

Debes discere.

Scis Scribere?

Vis doceri?

Stude proficere. etc.

[Infinitivus ille, dum, Verbum Principale flectitur manet fixus.]

XI.

133. Ad ostendendum, AN, UBI, QVANDO, QVOMODO, etc. aliqvid fiat, additur Verbo Adverbium.

Debes omninō,

Scire bene,

Velle serio,

Studere semper, etc.

[Adverbium, ut invariabile est, ita manet.]

XII.

134. Participium, adsciscit Casum Verbi sui. Ut, qvia dicimus Docere literas, etiam dicomus:

Docens literas.

Docturus literas.

Docendus literas.

Doctus literas.

Qvia Scribere calamo: etiam Scribens, scriptus etc. calamo.

[Dum Participium declinatur, Casus ille rectus manet.]

XIII.

135. Adverbia qvaedam etiam Adnominibus et Adverbiis junguntur. Ut,

Doctus valde,

Docte admodum.

XIV.

136. Ad ostendendam actionis circumstantiam, additur Verbo Praepositio cum Nomine sui Casus. Ut,

Docere IN Schola,

Loqvi AD Discipulos, etc.

[Qvae Praepositiones reqvirant Accusativum, qvae Ablativum, qvae utrumqve, Vide hīc supra, Capite VII. § III. etc. instituaturqve Exercitium.]

XV.

137. Conjunctio jungit similes Casus in Nominibus, similes autem Modos et Tempora in Verbis. Ut,

Magister et discipulus,

Docent discuntqve,

Proficerent si continuarent.


page 175/176, image: s088

[Exercitium instituatur per omnes Casus, Modos, Tempora: donec Regulae vis tota patescat]

Caput XII. De Complicatione Vocum in Sententiam.

138. Ex ita combinatis, et varie inter se complicatis Vocibus, fiunt Sententiae. Ut si dicam: Sol, oculus ille Mundi, qvi a nobis spectatur in sublimi, qvia magnus est corpore, et potens virtute, sufficit illuminare radiis suis omnia, et nobis reducere Diem qvotidie: absqve qvo si esset, perpetuam haberemus noctem, tristem nobis.

139. Hīc ecce omnia Verba cohaerent bina! vi praecedentium Regularum. Nam Sol oculus, dicitur secundum Reg. primam.

Oculus Mundi; secundum Reg. II.

Oculus ille, per Reg. III.

Qvi spectatur, per Reg. VI.

A nobis, per Reg. XIV.

In sublimi, per Reg. XIV.

Sol qvia magnus, per Reg. XV.

Magnus corpore, per Reg. V.

Magnus et potens, per Reg. XV.

Potens virtute, per Reg. V.

Sol sufficit, per Reg. VI.

Sufficit illuminare, per Reg. X.

Illuminare radiis, per Reg. XI.

Radiis suis, per Reg. III.

Illuminare omnia, per Reg. VIII.

Illuminare et reducere, per Reg. XV.

Reducere nobis, per Reg. VII.

Reducere diem, per Reg. VIII.

Reducere qvotidie, per Reg. XI.

Absqve qvo, per Reg. XIV.

Si esset, haberemus, per Reg. XV.

Haberemus noctem, per Reg. VIII.

Noctem perpetuam, per Reg. III.

Tristem nobis, per Reg. VII.

140. Verum haec plenius in Grammatica pleniore Ianuali, disces.

REPERTORIUM VESTIBULARE. Sive LEXICI Latini Rudimentum. A.

AB. 476

abac-us, i, m. 248

ab-Dere (idi, tum) 486

Abi-es, etis, f. 16

abi-re (vi, vel i, tum.) 450

Absis v. Apsis.

abSolvere v. Solvere.

Abyssus, i, f. 67

Ac. 489

acCen-dere, v. candere.

acCipere, v. Capere.

acCipit-er, v. Capere.

acCusare, v. Causa.

Acer, v. Acris.

Acerb-us, a, um. 337

Acerv-us, i, m. 161

Acet-um, i, n. 174

Aci-a, ae, f. 185

Acid-us, a, um. 337

Aci-es, ei, f. 272

Acinac-es, is, m. 271.

acin-us. i, m. 178

Acr-is, is, e. 337

Acti-o, onis, f. 372

Act-or, oris, m. 258

Acu-ere (i, tum) 442

Ac-us, ūs, f. 184

Acu-tus, a, um. 339

Ad. 476

Adam-as, antis, m. 80

adDiscere, (dici f.) 498

adDoc-ere (ui, tum) 498

Ad-eps, ipis, m. 173

adHuc. 470

adIpisci, v. Apisci.

adJut-or, v. Juvare.

adOlesc-ens, v. Olescere, adOlesc-ens.

Ad-or, oris, m. vel oris, n. 91

Adulari, (atus sum) 407

Adulat-or, oris, m. 254

Adult-us, a, um. 323

adVersari-us, v. Vertere

ad Vocat-us, v. Vocare.

AEd-es, ium, f. plur. 235

AEdifici-um, i, n. 189 421 (452 (hoilai)

AEg-er, ra, rum. 321,

AEgrotare. 384, 452

AEmulari. 456

AEqv-us, a, um. 359

AEqval-is, is, e. 301

Aer, aeris, m. 57, 311

AErumn-a, ae, f. 209

AEs, aeris, n. 77

AEstimare. 448

AEst-us, ūs, m. 58

AEst-as, atis, f. 51

AEstuare. 379

AEth-er, eris, m. 58

AEv-um, i, n. 49

AEt-as, atis, f. 128

AEtern-us, a, um. 288

afFatim, v. Fatum.

afFect-us, v. Facere.

afFinit-as, v. Finis.

afFli-gere, (xi-ctum) v. Fligere.

Ag-er, ri, m. 159, 313

Agere, (egi, actum) 368 435

Agg-er, eris, m. 160

Agil-is, is, e. 333

Agn-us, i, m. 122

Ah. 496

Ahen-um, i, n. 175

Ajo. 407

Al-a, ae, f. 108

Alat-us, a, um. 117

alac-er, ris, re. 352

alap-a, ae, f. 242

Alaud-a, ae, f. 111

Alb-us, a, um. 338

Alburn-us, i, m. 119

Alc-es, is, f. 124

ale-a, ae, f. 242

ale-re, (ui, itum) 454

Al-gere, (si, sum) 378

alic-a, ae, f. 168

Alicubi. 438

Alien-us, a, um. 360

Aliment-um, i, n. 145

Aliqvando. 440, 252

Aliqvi. 300

Aliqvid. 41

Aliqvis. 306

Aliqvō. 439

Aliqvōtenus. 478

Ali-us, a, ud. 286

alLicere, v. Lacere.

Alli-um, i, n. 487

Aln-us, i, f. 96

Alter, era, erum. 299

Alt-us, a, um. 307

Alum-en, inis, n. 76

Alve-us i, m. 236

Alve-ar, aris, n. 167

Alv-us, i, f. 145

Amare. 404

Am-or, oris, m. 150

Amar-us, a, um. 337

Ambigu-us, a, um. 342

Ambi-re, (vi, tum) 454

Amb-o, ae, o. 299

Ambulare. 396

Amic-ire, (ui, et amixi, tum) 424

Amict-us, ūs, m. 179

Amic-us, i, m. 265

Amita, ae, f. 229

aMittere, v. Mittere.

Amn-is, is, m. 64


page 177/178, image: s089

Amoen-us, a, um. 351

Amor, v. sub Amare.

Ampl-us, a, um. 297

Amuss-is, is, f, 188

An? 467

an-as, atis, f. 109

Anchor-a, ae, f. 207

Ancill-a, ae, f. 226

Anc-us, a, um. 333

Angel-us, i, m. 56

Angi. 452

Angust-us, a, um. 301

Angv-is, is. m. 107

Angvill-a, ae, f. 119

Anim-a, ae. f. 56, 303

Anim-al, alis, n. 74, 320

Anim-us, i, m. 148, 340

Anis-um, i, n. 87

Annul-us, i, m. 197

Ann-us, i, m. 49

Annotin-us, a, um. 319

Ansa (ollae) 195

Ans-er, eris, m. 109

Ante. 483, 435

Antiqv-us, a, um. 179

An-us, ūs, f. 128

Anus, i. 392

Apage. 466

Ap-er, ri, m. 126

aPer-ire, v, Perire.

Ap-es (et-is) is, f. 117

Ap-ex, icis, m. 222

Apisci, ad-Ipisci (adeptus sum) 416

apPar-ere, v. Parere.

Apsis, v. Orbile.

Apt-us, a, um. 290

Apud. 481

Aqv-a, ae, f. 57, 311

Aqvatica (avis) 115

Aqvil-a, ae, f. 114

Ar-a, ae. f. 281

Aranea, ae, f. 106

Arare. 445,

Aratr-um, i, n. 161

Arb-or, oris. 82, 317

Arc-a, ae, f. 198

Arcan-us, a, um. 341

Arc-ere, (ui, -) 433

Arct-us, a, um. 297

Arc-us, ūs, m. 270

Arde-a, ae, f. 115

Ar-dere, (si, sum) 474

Are-a (domus) ae, f. 194

Aren-a, ae. f. 79

Ar-ere, (ui.) 380

Arid-us, a, um. 315

Argent-um, i, n. 77

Argentum vivum. 77

Argill-a, ae, f. 73

Argu-ere, (i, tum) 455

Ari-es, etis, m, 122

Arist-a, ae, f. 92

Arm-a, orum, n. plur. 268, 409.

ArmiGer, eri, m. 499

Arom-a, tis. n. 174

Ar-s, tis, f. 53

Arteri-a, ae, f. 145

Art-us, ūs, m. 129

Articul us, i, m. 137

Arund-o, inis. f. 94

Arvina, ae, f. 173

Ar-x, cis, f. 235

As, assis, m. 219

Asci-a, ae. f. 187

Asciare. 442

Asin-us, i, m. 123, 388

Asp-er, era, erum. 304

aSp-icere (exi, ectu~) 390

Assare. 447

Ass-us, a, um. 357

Ass-er, eris, m. 187

Assul-a, ae, f. 187

asSess-or, v. Sedere.

Ast-us, ūs, m. 239

At. 489

At-er, ra, rum. 338

Atqve. 369

Atri-um, i, n. 194

Atr-ox, ocis, g. o. 355

Attag-en, enis, m. 112

atTen-dere, v. Tendere.

atTingere, v. Tangere.

atTrahere, v. Trahere.

Auc-eps, upis. m. 171

Au-dere (sus sum, sum) 404

Aud-ax, acis, g. o. 340

Audacia, ae. f. 151

Aud-ire (ivi, itum) 387

Audi-ens, entis, g. o. 331

Audit-us, ūs, m. 214

Au-gere (xi, ctum) 415

Aug-ur, uris. m. 282

Aul-a, ae, f. 254

Aur-a, ae. f. 377

AuriFab-er, ri, m. 197

Aurig-a, ae. m. 202

Aur-is, is, f. 130, 331

Auror-a, ae. f. 50

Aurum, n. 77

Auscultare. 390

Aust-er, ri. m. 62

Auster-us, a, um. 337

Aut- aut- 488

Autem. 489

Auth-or, oris, m. 238

Autumare. 466

Autumn-us, i. m. 51

Auxili-um, i. n. 265

Avar-us, a, um. 362

Avellana, ae. f. 99

Aven-a, ae. f. 91

Avid-us, a, um. 332

Av-is, is. f. 104

Av-us, i. m. 229

Avi-a, ae. f ibid.

avunculus, i m. ibid.

Axill-a, ae. f. 136

Ax-is, is. ra. 203

B.

Bacc-a, ae. 97

Bacul-us, i. m. 200

Bajulare. 436

Bajul-us, i. m. 209

Balaen-a, ae. f. 119

Balare. 388

Balb-us, a, um. 335

Ballist-a, ae, f. 270

Balne-um, i, n. 210

Balte-us, i, m. 272

Barbar-us, a, um. 364

Bardus, a, um. 339

Bar-o, onis, m. 152

Bafiare. 454

Beare. 372

Bell-um, i. n. 264

Bene. 471 (432

BeneDi-cere (xi, ctum)

BeneF-acere (eci, actum) 499

BeneFic-us, a, um. ibid.

Benign-us, a, um. 343

Besti-a, ae, f. 121, 386

Betul-a, ae. f. 96

Bib-ere (i, itum) 425

Bil-is, is, f. 145

Bin-us, a, um. 285

biPali-um, i. n. 160

biPenn-is, is, f. 271

Bis. 473

Blaes-us, a, um. 335

Bland-us, a, um. 329

Blaterare. 407

Bombarda, ae. f. 270

Bon-us, a, um. 303

Bore-as, ae, m. 62

Bo-s, vis, m. et f. 123, 388

Bracc-a, ae. f. 179

Brachi-um, i. n. 136

Bracte-a, ae. f. 196

Branchi-ae, arum. f. plur. 118

Brassic-a, ae. f. 87

Brev-is, is, e. 301, 312

Bruch-us, i, m. 117

Brut-us, a, um. 320

Brut-um, i, n. 320

Bubal-us, i. m. 124

Bub-o, onis, m. 116

Bucc-a, ae. f. 132

Buccin-a, ae. f. 214

Bulg-a, ae. f. 200

Bullire (ivi, itum) 378

Bull-a, ae. f. 68, 379

Butyr-um, i, n. 166

C.

CAcare. 392

Cachinnari. 408

Cadere, cecidi (casum) 397

Cas-us, ūs, m. 53

Caedere (cecīdi, caesum) 409

Coel-um, i. n. 188

Caes-ar, aris. m. 252

Caespitare. 396

Coest-us, ūs, m. 271

Caetera. 366

Cal-a, ae. f. 271

Calam-us, i. m. 94

Calamit-as, atis, f. 266

Calcane-um, i, n. 139

Calc-ar, aris, n. 201

Calcare. 396

Calce-us, i, m. 180

Calcul-us, i, m. 156

Cale-re (ui, -) 376

Calid-us, a. um. 311

Cal-or, oris, m. 58

Calig-ae, arum, f. plur. 180

Calig-o, inis, f. 60

Calor, v. sub Calere.

Calumn-ia, ae. f. 254

Calv-a, ae, f. 140

Calv-us, a, um. 327

Calv-ere, (i, -) 389

Calx, calcis, f. 188

Camel-us, i, m. 123

Camer-a, ae, f. 194

Camin-us, i, m. ibid.

Campan a, ae, f. 214, 412

Camp-us, i, m. 70

Campestr-is, is, e. III.

Canabis, v. Cannabis.

Canal-is, is, m 143

Canc-er, ri, m. 120

Cancell-i, orum, mascplur. 192

Candel-a, ae, f. 249

Cand-ere, (ui, -) 374

Candere. 374

acCendere, (di, sum,) 426

Can-ere, (ui, -) 389

Can-us, a, um. 327

Canere, (cecini, cantum) 457

Cant-or, oris, m. 281, 457

Can-is, is, m. 125


page 179/180, image: s090

Cann-a, ae, f. 94

Cannab-is, is, f. 182

Cantharus, i. m, 248

Capere, (cepi, captum) 130, 393

aeCipere, (-pi, tum,) 431

acCipiter, ris, m. 114

Capill-us, i, m. 130

Capiftr-um, i, n. 201

Cap-o, onis, m. 109

Capr-a, ae, f, 122

Caprea. 124

Cap-er, ri, m. 122

Caps-a, ae, f. 237

Captiv-us, a, um. 433

Capul-us, i, m. 272

Cap-ut, itis, n. 129, 327

Carbatin-ae, arum, foe. plur. 179

Carb-o, onis, m. 61

Carc-er, eris, m. 260

Card-o, inis, m. 191

Cardu-us, i, m. 95

Carduel-is, is, f. 113

Car-ere, (ui, itum) 416

Car-ere, (ui, itum) 443

Carina, ae, f. 206

Carnos-us, a, um. 143, 334.

Carnif-ex, icis, m. 263

Carpent-um, i, n. 204

Carp-ere, (si, tum) 444

Carpi-o, onis. m. 119

Carr-us, i, m. 204

Cartilag-o, inis, f. 142

Car-us, a, um. 359

Cas-a, ae, f. 186

Case-us, i, m. 166

Cass-es, is, m. 172

Cass-is, idis, f. 269

Cass-us, a, um. 318

Castane-a, ae, f. 99

Castigare. 455

Castr-um, i, n. 235

Cast-us, a, um. 345

Casus, v. sub Cadere.

Caten-a, ae, f. 191

Cathedr-a, ae, f. 224

Catin-us, i, m. 175

Catill-us, i, m. 175

Caud-a, ae, f. 108

Caul-a, ae, f. 164

Caul-is, is, m. 89, 316, 223

Caupon-a, ae, f. 200

Caus-a, ae, f. 45

acCusare. 461

Caut-us, v. sub Cavere.

Cave-a, ae, f. 171

Cavere, (cavi, cautum) 417

Cat-us, a, ut, um 359

cavill-a, ae, f. 254

Cav-us, a, um. 316

Cedere, (ssi, ssum) 432

Celare. 417

Celeber, (et-ris,) ris, re. 364

Cel-er, eris, ere. 291

Cen-sus, ūs, m. 252

Cent-o, onis, m. 241

Centr-um, i, n. 216

Centum. 300

Centenari-us, i, m. 219

Cep-a, ae, f, 487

Cer-a, ae, f. 167

Ceras-um, i, n. 98

Cerebr-um, i, n. 144

Ceremonia, v. Cerimonia.

Cerevisi-a, ae, f. 176

Cerimoni-a, ae, f. 278

Cernere, (crevi, cretum). 390

Cert-us, a, um. 341

Certam-en, inis, n. 242

Cervisia, v. Cerevisia.

Cerv-ix, icis, f. 133

Cerv-us, i, m. 124

Ceu. 471

Chal-ybs, ybis, m. 78

Char-us, a, um. 354

Charit-as, atis, f. 279

Chirurg-us, i, m. 453

Chord-a, ae, f. 214

Chord-um, i, n. 162

Christ-us, i, m. 283

Cib-us, i, m. 247, 357

Cica-da, ae, f. 117

Cicatr-ix, cis, f. 154

Cic-er, eris, n. 89

Ciconi-a, ae, f. 110

Cic-ur, uris, g. o. 320

Cicurare. 427

Ci-ere, (vi, tum) 370

Cili-um, i, n. 131

Cimeli-um, i, n. 197

Cim-ex, icis, m. 106

Cin-gere (xi, ctum) 424

Cingul-um, i, n. 424

Cin-is, eris, m. 61

Cipp-us, i, m. 261

Circa. 484, 160

Circin-us, i, m. 188

Circul-us, i, m 216 (in dolio) 199

Circiter. 480

Circum-Ferenti-a, ae, f. 216.

Circumstanti-a, ae, f. 434

Cirnea, v. Hirnea.

Cis, v. Citra.

Cist-a, ae, f. 198

Citare. 461

Cithar-a, ae, f. 214

Cito. 469

Citra. 480

Cav-is, is, m. et f. 256

Civit-as, atis, f. 251

Clad-es, is, f. 275

Clam (illo) 485

Clamare. 406

Clam-or, oris, m. 275

Clan-gere, (xi, -). 412

Clarus, a, um. 310

Classis, is, f. 256

Clathr-us, i, m. 192

Clau-dere (si, sum) 422

Claudus, a, um. 334

Clava, ae, f. 271

Clav-is, is, f. 191

Clavus, i, m. 189, 421

Clem-ens, entis, g. o. 355

Cli-ens, entis, m. et f. 461

Cluere. 466

Clype-us, i, m. 269

Cochle-a, ae, f. 120

Cochle-ar, aris, n. 246

Coctus, v. sub Coqvere.

Ceec-us, a, um. 330

Coel-ebs, ibis, m. et f. 323

Coel-um, i, n. 56, 311

Coen-a, ae, f. 244

Coena-re. 425

Coenacul-um, i, n. 245

Coerule-us, a, um. 338

Cogere (coegi, coactum) 438

Cogitare. 400

cogNati-o, V. Natio.

coHaerenti-a, ae, f. VI. 487

Cohabitatio, is, f. 232

Colare, v. sub Colum.

Colere, (colui, cultum) 428

ColLimare, v. Limus, a, um.

Coll-is, is, m. 71

Coll-um, i, n. 133

deCollare (avi, atum.) 463

Collar-e, is, n. 183

Col-or, oris, m. 147, 338

Col-um, i, n. 275

Colare. 447

Columb-us, i, m. 190

Column-a, ae, f. 189

Col-us, i, et ūs, f. 182

Com-a, ae, f. 210, 443

Com-es, itis, m. 200, 252

Comessari. 425

CoMinus. 271

Com-is, is, e. 329

ComMeat-us, v. Meare,

Commod-us, a, um. 308

Commun-is, is, e. 360

Comoedi-a, ae, f. 243

Compar-ere, v. sub apParere.

comPe-s, v. sub Pes.

comPo-nere, v. ponere.

Conari. 403

Conch-a, ae, f. 120

Concil-ium, i, n. 279

Conci-o, onis, 281

Concionari. 457

Concionat-or, oris, m. 457

conClave, is, n. 193

conCoqvere, vide Coqvere.

conCordia, ae. f. 264

conDemnare, v. Damnum.

Condere, (idi, itum) 447

Cond-ire, (ivi, itum.) 447

conDiscere, v. sub Discere.

conDiscipulus, vide Discipulus.

conDoc-ere, v. Docere

Condyl-us, i, m. 137

conFiteri, v. Fateri.

conFli-gere, v. Fligere.

Congi-us, i, m. 218

conJugat-us, v. Jugum.

conJu-x, v. ibidem.

conScientia, v. Scire. conSiderare. 285

Consili-um, i, n. 341

Consiliari-us, i, m. 253

Cons-ul, ulis, m. 251

Consul-ere, (ui, tum) 428

conSistere, v. Sistere.

conSt-ans, v. Stans.

conSumere, v. Sumere.

Contra. 482

Contrari-us, a, um. 286

Contum-ax, acis, g. o. 345

Contumel-ia, ae, f. 266

Cont-us, i. m. 206

Conviv-a, v. Vivere.

conVivi-um, v. Ibid.

Copi-a, ae, f. 497

Copul-a, ae, f. 189

Coqvere, (xi, ctum,) 447

conCo-qvere, xi, ctum. 392

Coct-us, a, um. 357


page 181/182, image: s091

Coqv-us, i, m, 174, 447

Cor, cordis, n. 144

Corall-ium, i, n. 81

Coram. 485

Corb-is, is, m. 237

Cordum, v. chordum.

Coti-um, i, n. 185

Corn-ix, icis, f. 110

Corn-u, u, n. 124

Coron-a, ae, f. 253

Corp-us, oris, n. 54, 304

corRept-io, V Rapere

corRecti-o, v. Regere.

orRu-mpere, v. Rumpere.

Cor-s, tis, f. 165

Cort-ex, icis, m. et f. 84, 444

Coruscare. 375

Cotv-us, i, m. 114

Coryl-us, i, f. 93

Co-s, tis, f. 79

Cost-a, ae, f. 141

Coturn-ix, icis, f. 111

Cox-a, ae, f. 138

Crabr-o, onis, m. 117

Crani-um, i, n. 140

Cras. 469

Crass-us, a, um. 301

Crat-es, is, f. 164

Craticul-a, ae, f. 175

Creare. 372

Creb-er, ra, rum. 298

Cred-ere. (idi. itum,) 400

Credit-or, oris, m. 240

Cremare. 274

Crematum Vinum. 178

Cren-a, ae. 223

Crepid-o, inis, f. 236

Crepuscul-um, i, n. 50

Cre-scere, (vi, tum.) 382

Cret-a, ae, f. 73

Cribr-um, i, n. 169

Crim-en, inis, n. 250, 461

Crin-is, is, m. 130, 320

Crinitus, a, um. 327

Cri-spus, a, um. 327

Crocus, i, m. 174

Cruciare, v. sub Crux.

Crudel-is, is, e. 343

Crud-us, a, um. 357

Crumen-a, ae, f. 200

Cru-or, oris, m. 154

Cru-s, ris, n. 138

Crust-a, ae, f. 169

Cru-x, cis, f. 162

Cruciare. 463

Crystall-us, i, f. 81

Cub-are, (ui, itum.)

Cubat-us, ūs, m. 211

Cubitus, i, m. 136

Cucull-us, i, m. 179

Cucul-us, i, m. 112

Cucum-is, eris. 87

Cucurbit-a, ae, f. 87

Cudere, (di, sum,) 442

Culcitr-a, ae, f. 211

Cule-us, i. m. 218

Cul-ex, icis, m. 117

Culin-a, ae, f. 194

Culinaria, (suppellex) 175

Culm-en, inis, n. 192

Culm-us, i, m. 90

Culpa, ae, f. 257

Cult-er, ri, m. 409

Cult-us, ūs, m. 278,

Cult-us, a, um. 364

Cum. 485

Cumin-um, i, n. 87

Cun-ae, arum, f. plur. 211

Cunctari. 398

Cune-us, i, m. 409

Cunicul-us, i, m. 125

Cupere, (ivi, itum) 401

Cupedi-a, arum, foem. plur. 212

Cupr-um, i, n. 77

Cur. 475

Curare. 440, 453

Curi-a, ae, f. 235

Currere, (cucurri, cursum) 385

Cursor, oris, m. 352

Curr-us, ūs, m. 202

Curv-us, a, um. 306

Cusp-is, idis, f. 272

Cust-os, odis, m. 274

Custodire. 433

Cut-is, is, f. 327

D.

DAmn-um, i, n. 239

conDemnare. 462

Da-ps, pis, f. 247.

Dare, (dedi, datum.) 431.

De. 478

Debere. 448

Debil-is, is, e. 316, 348

Decem. 300

Decet. 465

deCollare, v. Collum.

Dec-us, oris, n. 277

Decorus, a, um. 358

deDecus. 277

deDiscere, v. Discere.

deDocere, v Docere.

deFen-dere, (di, Sum,) 461

deFensiva, (arma) 269

deFicere, v Facere.

deFect-us, v. ibid.

deForm-is, is, e. 322

deFunct-us, a, um. 325

Deinde. 494

Dele-re, (evi, etum,) 456

Delirare. 452

Delubr-um, i, n. 280

deMiss-us, a, um. 340

Demum. 469

Denari-us, i, m. 239

Den-s, tis, m. 140

Dens-us, a, um. 312

Deorsum. 382, 436

Deps-ere (ui, itum) 445

deSider-are. 402

deSideri-um, i, n. 146

deSperare. 404

deSve-scere, (vi, tum) 399

De-us, i, m. 42. 288

deVoti-o, onis, f. 278

Dext-er, era, erum. 308

Diabol-us, i, m. 56

Dic-a, ae, f. 257

Dicare. 431

Di-cere, (xi, ctum) 367

Dici-o, onis, f. 233

Di-es, ei, m. et f. 49, 309

difFicil-is, e. 349

difFi-dere, (sus sum. sum.) 404

Digitus, (in manu) i, m. 136. 353 (in pede) 139

Digital-e, is, n. 184

Dign-us, a, um. 353

Dilectus. 493

diLig-ens, entis, g. o. 353

diLigenti-a, ae, f. 225

diLut-us, a, um. 319

diMicare. 460

diMidi-um, i, n. 46

diMidi-us, a, um. 310

diMittere, v. Mittere.

diMo-vere, v. Movere.

diRect-or. oris, m. 283

Dirib-ere, (ui, itum.) 459

diRu-ere, v. Ruere.

Dir-us, a, um. 355

Discere, (didici, -) 456

adDi-scere. 498

deDiscere. 498

conDiscere. 498

Disciplin-a, ae, f, 225, 497

Discipul-us, i, m, 224, 497

conDiscipul-us, i, m. 456

disCordi-a, ae, f, 264

Disc-us, i, m. 246

disPar-ere, v. Parere.

disPlicere, v. Placere.

disSimilis, v. Similis.

disSipare. 414

disSu-ere, (i, tum.) 443

diStanti-a, ae, f. 52

Diu. 470

diversori-um, i, n. 200

diVers-us, a, um. 286

Div-es, itis, g. o. 241, 324, 362 (256

Dividere, (si, sum) 414

Divisi-o, onis, f. 41

Doc-ere (ui, tum) 455

adDocere. 498

conDoc-ere. 498

deDocere. ibid.

Docil-is, is, e. 497, 339 (497

Doct-or, oris, m. 224

Doctrin-a, ae, f. 497

Doct-us, a, uni. ibid.

Document-um, i, n. ib.

Dolare, 442

Dolabra, ae. f. 198

Dolere, (ui, tum) 452

Dol-or, oris, m. 147

Doli-um, i, n. 199

Dol-us, i, m. 239

Domare, (ui, itum.) 459 (459

Domin-us, i, m. 226

Domin-a, ae, f. 226

Dominari. 459

Dom-us, ūs, f. 186

Domi. 439

Domesticus, a, um. 125, 109, 226

Donec. 498

Don-um, i, n. 265

Dorm-ire, (ivi, itum.) 399

Dormi-ens, entis, g. o. 429

Dors-um, i, n. 134

Do-s, tis, f. 227

Drachm-a, ae, f. 219

Drac-o, onis, m. 107

Dubi-us, a, um., 341

Dubitare. 400

Ducere, (xi, ctum) 435

Dudum. 469

Dulc-is, is, e. 337

Dum. 370, 470

Dummodo 500

Dum-us, i, m. 102

Duntaxat. 472


page 183/184, image: s092

Duo, duae, duo, 299

Dur-us, a, um, 31

Durare. 369

E.

Eā. 468

Ebri-us, a, um. 357

Ecce. 495

Ecclesi-a, ae, f. 279

E-dere (di, sum,) 425

e Di-scere (dici,) 498

e Doc-ere (ui, tum) 497

e Ducare. 454

Eg-ere (ui, -) 448

Ego. 367

Ehem. 495

Eheu. 496

Eja. ibid.

Ejulare. 408

Electr-um, i, n. 78

Eleemosyn-a, ae, f. 279

Element-um, i, n. 56

Eleph-as, antis, m. 123

e Ligere (elegi, ctum) 401

e Lixare. 447

e Lix-us, a, um. 357

Emendare. 370

Emere (i, tum) 448

Emt-or, oris, m. ibid.

e Minere (ui, -) 381

e Minus. 270

Emplastr-um, i. n. 453

e Mungere (xi, ctum,) 426

En. 495

Enim. 493

Ens-is, is, m. 271

e Nunciare. 587

Eō. 468

Ephippi-um, i, n. 201

Epistol-a, ae. f. 276

Epul-um, i, n. 244

Epulari. 425

Eqv-us, i, m. 123, 388

Eqvil-e, is, n. 164

Eqv-es, itis, m. 201, 152

Eqvitare. 439

Erga. 478

Ergo 494

Erinace-us, i, m. 125

e Rogare. 434

abErr-are. 460

Eruc-a, ae. f. 105

Erudit-us, a, um. 339

Esc-a, ae. f. (pro avibus) 171 (pro piscibus) 170

Esse (fui, -) 368

Esur-ire (ivi, icum,) 425

Et. 497, 487

Etiam. 367, 487

Etsi. 490

Euge. 496

Eur-us, i, m. 62

e Volare. 486

Ex. 477

Exam-en, inis, n. 167

ex Citare. 429

ex Crementum, i, n. 146

exCusare. 461

Exempl-um, i, n. 225

Exenterare. 446

Exerc-ere. (ui, itum.) 455

Exercit-us, ūs, m. 268

Exigu-us, a, um. 357

Exil-is, is, e. 301

Exil-ium, i, n. 260

Eximi-us, a, um. 350

Exit us, ūs. m. 365

ex Per-gisci (rectus sum, 399

ex Plorare. 460

ex Seqvut-or, oris, m. 263

ex Spectare. 433

ex Stin-gvere (xi, ctum,) 426

Extra. 484

Extern-us, a, um. 294

Exter-us, a, um. 439

Exu-ere (i, tum) 424

F.

Fab-a, ae, f. 89

Faber ferrdrius. 196, 442

Faber lignarius. 187

Fabul-a, ae, f. 276

Facere (feci, factum,) 403

afFectus, ūs, m. 150, 343

deFectus, ūs, m. 152

deFicere (defeci, ctum) 371

Factiti-us, a, um. 78

Faci-es, ei, f. 130, 328

Facil-is, is, e. 349

Factitius, v. sub Facere.

Facult-as, atis, f. 403

Facund-us, a, um 347

Fagopyr-um, i, n. 91

Fag-us, i, f. 96

Fal-co, onis, m. 114

Fallere (fefelli, falsum) 372

Fals-us, a, um. 341

Fal-x, cis, f. 161

Fam-a, ae, f. 276

Fam-es, is, f. 146

Famul-us, i, m. 226

Famili-a, ae, f. 227

Fan-um, i, n. 280

Far, farris, n. 91

Far-cire (si, tum vel ctum) 446

Farcim-en, inis, n. 173

Fa-ri (tus sum) 406

Far-ina, ae, f. 168

Fas. 461, 342

Fasc-ia, ae, f. 181, 424

Fascinare. 372

Fast-us ūs, m. 151

Fastidium, i, n. 150

Fateri (ssus sum) 461

conFiteri (ssus sum,) 465

Fatigari. 440

Fat-um, i, n. 282

afFatim. 472

Fatu-us, a, um. 339

Faust-us, a, um. 365

Fau-x, cis, f. 132

Favere (favi, fautum,) 404

Fav-or, oris, m. 150

Favill-a, ae, f. 61

Favoni-us, i, m. 62

Favus, i, m. 167

Fa-x, cis, f. 249

Febr-is, is, f. 156

Fel, fellis, n. 144

Fel-is, is, f. 125

Fel-ix, icis, g. o. 365

Fem-ur, oris, n. 138

Fenestr-a, ae, f. 192

Fer-a, ae, f. 121

Fere. 472

Feriari. 440

Ferire. 409

Fer-ox, ocis, g. o. 345

Ferre (tuli, latum.) 436 367

Ferr-um, i, n. 77

Ferul-a, ae, f. 225, 409

Fer-us, a, um. 320

Ferv-ere (i, et ferbui) 278

Fess-us, a, um. 352

Festinare. 398

Festuc-a, ae, f. 165

Fest-us, a, um. 309

Fe-x, cis, f. 178

Fib-er, ri, m. 127

Fibul-a, ae, f. 181

Fic-us, i, et ūs, f. 98

Fi-dere (-sus sum) 404

Fid-es, ei, f. 279

Fid-us, a, um, 155

Fid-es, ium, f. plur. 214

Fieri (factus sum) 183, 369

Fi-gere (xi, xum) 421

Figul-us, i, m. 195

Figura, ae, f. 306

Fil-ius, i, m. 195

Fili-a, ae, f. 229

Fil-um, i, n. 182

Fimbri-a, ae, f. 184

Fim-us, i, m. 165

Findere (fidi, ssum.) 409

Fingere (xi, fictum,) 448

Fin-is, is, m. et f. 47

afFinitas, atis, f. 230

Fin-ire (ivi, itum.) 370

Firm-us, a, um. 316

Firmare. 441

Fisc-us, i, m. 253

Fistuc-a, ae, f. 208, 421

Fistul-a, ae, f. 171

Fixus, a, um. 310

Flabr-um (et Flabellum) i, n. 245

Flaccere. 382

Flagellum, v. sub Flagrum.

Flagiti-um, i, 257

Flagrare. 374

Flagr-um, i, n. 166

Flagell-um, i, n. 202

Flamm-a, ae, f. 61

Flare. 377

Flav-us, a, um. 338

Fle ctere (xi, xum) 437

Flere (evi, etum) 408

Fligere (xi, ctum)

afFligere. 433

conFligere. ibid.

Flocc-us, i, m. 182

Flo-s, ris, m. 84, 383

Fluct-us, ūs, m. 67

Fluere (xi, xum) 379

Fluens, entis, g. o. 64

Fluent-um, i, n. 66

Flum-en, inis, n. 312

Fluviatilis (piscis) 119

Focus, i, m. 194

Fo-dere (di, ssum) 420

Foed-us, eris, n. 265

Foed-us, a, um. 305

Foemin-a, ae, f. 103

Foen-um, i, n. 162

Foen-us, oris, n. 240

Foetere (ui, -) 383

Foet-us, ūs, m. 103

Foli-um, i, n. 84


page 185/186, image: s093

Foll-is, is, m. 196

Fon-s, tis, m. 64

Forare. 442

Foram-en, inis, n. 187

Foras. 468

Forc-eps, ipis, f. 196

For-es, ium, f. plur. 191 422

Forf-ex, icis, f. 184

Foris. 468

Form-a, ae f. 55, 305

Formare. 441

Formos-us, a, um. 322

Formic-a, ae, f. 106

Formidare. 417

Forn-ax, acis, f. 194

Forn-ix, icis, m. 193

Forp-ex, icis, f. 210

Fors v. Fortuna.

Forsan. 467

Fort-is, is, e. 348

Fortun-a, ae. f. 282

For-um, i, n. 235

Foss-a, ae, f. 234

Fovea, ae, f. 381

Fo-vere, (vi, tum) 454

Fracid-us, a, um. 318

Fractus, v. sub Frangere

Fragilis, is, e. 317

Fragrare. 383

Fragum, i, n. 100

Frame-a, ae. f. 271

Frangere, (fregi, fractum,) 409

Fract-us, a, um. 395

Frat-er, ris, m. 228, 326

Frau-s, dis, f. 239

Frem-ere (ui, itum) 379 458

Frendere (frendui, fressum) 391

Fren-um, i, n. 201

Freqv-ens, entis, g. o. 298

Friare. 395

Fricare (ui, tum) ibid.

Frigere, (frixi, xum. et ctum) 447

Frix-us, a, um. 305

Frig-us, oris, n. 58

Frigere (xi, -) 376

Frigid-us, a, um. 311

Fringill-a, ae. f. 113

Fron-s, dis, f. 84

Fron-si, tis, f. 130, 329

Frugalis, is, e. 392

Frugis, g, o. 345

Fru-i (itus sum) 416

Fruct-us, ūs, m. 84 318, 383.

Fruges, um f. plur. 85

Frument-um, i, n. 88

Frustra. 475

Frustum, i, n. 46

Frut-ex, icis, m. 82

Frug-a, ae, f. 275

Fug-ere, (i-itum) 433

Fugare. ibid.

Fulcire (si, tum) 421

Ful-gere (si, tum) 373

Ful-gur, uris, n. 63

Fuli-ca, ae, f. 115

Fulig-o, inis, f. 61

Fulm-en, inis, n. 63

Fulminare. 375

Fum-us, i, m. 61

Fund-a, ae, f. 270

Fundere (fudi, sum.) 419

Fund-us (in vase) i, m. 199

(in flumine) 66

Fundare. 421

Fundament-um, i, n. 189

Fun-gi (-ctus sum) 440

Fung-us, i, m. 82

Fun-is, is, m. 199

Fur, furis, m. 263, 460

Furari. 460

Furc-a, ae. f. 162

Furere. 452

Furf-ur, uris, m. 163

Furn-us i, m. 169

Fust-is, is, m. 409

Fus-us, i, m. 182

Futil-is, is, e. 347

Futur-us, a, um. 296

G.

GAll-us, i, m. 109

Gallin-a, ae, f. ibid. 386.

Gannire. 388

Garrire. 407

Gaudere (gavisus sum) 496

Gaudi-um, i, n. 150

Gausap-e, es, f. 201

Gavi-a, ae, f. 115

Gaza, ae. f. 253

Gehenn-a, ae. f. 284

Gel-u, u. n. 58

Gem-ere (ui, itum) 452

Gemin-i. 326

Gemm-a, ae. f. 79

Gen-ae, arum. f. plur. 130

Gen-er, eri, m. 230

Generare. 454

Genere, v. Gignere.

Gen-s, tis, f. 364

Gen-u, u. n. 138

Genuinus, a, um. 325

Gen-us, eris. n. 228

Gerere, (ges-si, tum.) 409

German-us, a, um. 326

Gestire. 398

Gest-us, ūs, m. 408

Gibb-us, i. m. 153

Gig-as, antis. m. 158

Gignere, (gen-ui-itum) 454

Gingiv-a, ae. f. 132

Glab-er, ra, rum. 327

Glacies, ei. f. 68

Gladi-us, i. m. 262

Glan-s, dis. f. 95

Glare-a, ae. f. 79

Gleba, ae. f. 72, 313

Gliscere. 374

Glob-us, i. m. 216

Glom-us, i. m. 182

Glori-a, ae. f. 277

Glubere, (i, -) 444

Glum-a, ae. f. 92

Glut-en, (et, inum) i. n. 198

Glutire. 392

Gnavus, a, um. 349

Gracil-is, is. e. 332

Gracul-us, i. m. 110

Gradi, (gressus sum) 385.

Grad-us, ūs. m. 124

Gram-en, inis. n. 85

Grammatica, ae. 500

Graud-is, is, e. 304

Grandinare. 375

Gran-um, i, n. 92

Grassari. 386

Grati-a, ae, f. 265

Grat-us, a, um. 356

Grav-is, is, e. 302

Gremi-um, i, n. 184

Gre-x, gis, m. 166

Grum-us, i, m. 71

Grunnire. 288

Gru-s, is, f. 111

Gryll-us, i, m. 117

Gubernare. 450

Gubernacul-um, i, n. 206

Gul-a, ae, f. 145

Gumm-i, i, n. 96

Gurg-es, itis, m. 66

Gustare. 387

Gutt-a, ae, f. 68, 379

Gutt-ur, uris, n. 133

Gutturni-um, i, n. 245

Gyrari. 373

H.

HAben-a, ae, f. 201

Hab-ere, (ui, itum,) 416, 367

Habitare. 439

Habitacul-um, i, n. 56 186

Hāc. 468

Haedus, v. Hoedus.

Hae-rere, (si, sum) 385

Haeres, v. Heres.

Haeres-is, is, f. 280

Haesit-ans, antis, g. o. 347

Halare. 377

Hal-ec, ecis, n. 119

Halit-us, ūs, m. 145

Hall-us, i, m. 139

Ham-us, i, m 170

Har-a, ae, f. 164

Hasta, ae, f. 271

Haud. 467

Hau-rire, (si, stum) 419

Heb-es, etis, g. o. 339

Hepar, v. Jecur.

Herb-a, ae, f. 82

Her-es, edis, m. et f. 231

Heri. 469

Herus, i. m. 226

Heu. 496

Heus. 495.

Hiare. 391

Hic. 367

Hīc. 468

Hiem-s, is. f. 51

Hilar-is, is, e. 328

Hinc. 370, 468

Hinnire. 388

Hirc-us, i, m. 122

Hirqv-us, i, m. 131

Hirsut-us, a, um. 327

Hirud-o, inis, f. 105

Hirund-o, onis. f. 110

Hiscere. 383

Histo-ria, ae, f. 275

Histri-o, onis, m. 243

Hoc. 286

Hodie. 469

Hoedus, i, m. 122

Hom-o, inis, m. 128

Homines. 440

Honor, oris, m. 265

Honest-us, a, um. 346

Hor-a, ae, f. 49

Horde-um, i, n. 91

Horn-us, a, um. 319

Horologi-um, i, n. 220

Horr-ere (ui.) 452

Horre-um, i, n. 163

Hortari. 455


page 187/188, image: s094

Hort-us, i, m. 159

Hortulan-us, i, m. 444

Hosp-es (activus.) itis:

m. 356

(passivus) 200, 356

Hostire. 432

Hostis, is, m. 266, 433

Hūc. 468

Human-us, a, um. 356

Humare. 411

Humere. 378

Humid-us, a, um. 313

Humer-us, i, m. 134

Humil-is, is, e. 307, 317

Hydr-ops, opis, m. 156

Hypocauat-um, i, n. 104

Hypocris-is, is, f. 278

I.

IBi. 468

Ibo. 490

Ict-us, ūs, m. 409

Id, v. Is.

Idem. 286

Ideo. 475

Idol-um, i, n. 280

Idone-us, a, um. 290

Igitur. 494.

igNav-us, a, um. 349

Ign-is, is, m. 57

Ignit-us, a, um. 174

Ig Nobil-is, is, e. 322

igNomini-a, ae, f. 277

igNorare. 400

Ignotus, a, um. 328

Ili-a, orum. n. plur. 145

Ill-e, a, ud. 367

Illāc. 468

Illīc. ibid.

Illinc ibid.

Illius. 361

Illorum. ibid.

IIluc. 468

Illud. 286

Ima-go, inis, f. 415

im Bu-ere (i, tum) 411

Imitari. 456

Imitari-o, onis, f. 225

im Man-is, is, e. 307

im Matur-us, a, um. 318

Immo. 467

im Mortal-is, is, e. 288

im Pa-r, ris, g. o. 298

im Parat-us, a, um. 350

im Pediment-um, i, n 238

im Perare. 458

im Perfect-us, a, um. 350

im Petrare. 430

im Pi-us, a, um. 303

im Po-nere (sui, situm) 446

im Prosp-er, era, erum, 365

im Pur-us, a, um. 314

In. 477, 480

In (cellam) 486

In (cellā) 486

in AEqval-is, is, e. 301

in Amoen-us, a, um. 351

Inan-is, is, e. 318

in Caut-us, a, um. 359

in Celebr-is, is, e. 264

in Citare. 446

in Clinare. 437

in Commod-us, a, um. 308

Inc-us, udis, f. 196

Indagare. 446

Inde. 425, 468

in Decor-us, a, um. 358

in Dign-us, a, tim. 353

Induci-ae, arum. f. plur. 274

in Duere (i, tum) 424

Indul-gere (si, tum) 454

in Dusi-um, i, n. 180

in Ept-us, a, um. 290

in Escare. 446

in Fans, tis, m. 128, 323

Infaustus. 365

in Fens-us, a, um. 363

in Fid-us, a, um. 355

in Flare. 214

Infra. 468

Infra. 479

in Geni-um, i, n. 149, 339.

in Ge-ns, tis, g. o. 301

Ingluvi-es, ei, f. 108

in Grat-us, a, um. 356

Iniqv-us, a, um. 359

injust-us, a, um. 363

Inni-ti (-xus) 397

in Nocen-s, tis, g. o. 462

Inqvam. 406

Inqvilin-us, i, m. 226

Inqvinare. 418

in Sect-um, i, n. 104

in Sidi-ae, arum, f. plur. 274

in Son-s, tis, g. o. 363

Instar. 471

in Staurare. 421

in Srigare 449

in Stru-ere (xi, ctum.) 460

in Strument-um, i, n. 45

Insul-a, ae, f. 67

in Suls-us, a, um. 337

in Sulrare. 408

Integ-er, ra, rum. 292

Intelligere (intelle-xi, ctum) 400

Intellect-us, ūs, m. 149

Inter. 483

Interdum. 450, 473

inter It-us, ūs. m. 284

Intern-us, a, um. 294

Interpr-es, etis, m. 253

inter Rogare, 407

Interul-a, ae, f. 183

Intestun-um, i, n. 145

Intra. 484

Intrare. 439

Intro. 468

Intus. ibid.

in Ven-ire (i, tum) 416

per Invicem. 437

in Vi-dere (di, sum) 464

in Vis-us, a, um. 354

in Vit-us, a, um. 342

in Vocare. 465

Ips-e, a, um. 367

Ir-a, ae, f. 150

Ira-sci (tus sum) 432

Ire (ivi, itum) 385

Fr-is, idis, f. 62

ir Ritare. 428

ir Rit-us, a, um. 341

Is, ea, id. 367

Ist-e, a, ud. 367

Ita. 471

Itane? 496

Item, itemqve 456

It-er, ineris, n. 200

Iter-um. 473

Jod.

JAc-ere (ui, itum) 486

Jacere (jeci, jactum.) 436

Jactare. 436

Jacul-um, i, n. 270

Jaculari. 460

Jam. 469

Janu-a, ae, f. 190

Jasp-is, idis, f. 80

Jec-ur, oris, et inoris, n. 144

Jejun-us, a, um. 332

Jejunare. 425

Jejuni-um, i, n. 225

Jentare. 425

Jentacul-um, i, n. 244

Joc-us, i, m. 242

Jocari. 440

Jocos-us, a, um. 340

Jub-a, ae, f. 123

Jubere (jussi, jussum,) 407

Jubilare. 408

Jucund-us, a, um. 356

Jud-ex, icis, m. 258

Judicare. 462 (258

Judicium, i, n 250

Juglan-s, dis, f. 99

Jug-um, i, n. 203

con Jugatus, a, um. 323

con Ju-x, gis, m. et f. 227

Jumentum, i, n. 121

Junctim, vi Jungere

Junc-us, i, m 94

Jun-gere (xi, ctum,) 414, 449

Junctim. 474

Jurare. 461

Jurgi-um, i, n. 266

Jus, juris, n. 250

Just-us, a, um. 363

Jus, juris, n. 174

Juscul-um, i, n 247

Juvare (juvi, jutum) 429

ad-Jutor, oris, m. 238

Juven-is, is, e. 321

Juxta. 479

L.

LAbare. 397

Lab-es, is, f. 152

La-bi (psus sum) 371

Labi-um, i, n. 130

Lab-or, oris, m. 277 349

Laborare. 440

Laborans, tis, g. o. 429

Labr-um, i, n. 210

La-c, ctis, n. 166

Lacerare. 394

Lacer-us, a, um. 292

Lacere (xi ctum) unde al Licere. 446

Lacert-a, ae, f. 107

Lacini-a, ae, f. 181

Lacrym-a, ae, f. 131

Lactuc-a, ae, f. 87

Lacun-a, ae, f. 72

Lacun, us, ūs et i, m. 65

Lae-dere (si, sum) 428

Laet-us, a, um. 328

Laetari. 404

Laetiti-a, ae, f. 398

Laev-is, is, e. 304

Laev-us, a, um. 308

Lamb-ere (i, itum) 391

Lamentari. 408

Lamin-a, ae, f. 196

Lamp-as, adis, f. 249

Lan-a, ae, f. 121

Lance-a, ae, f. 271


page 189/190, image: s095

Lancinare. 394

Langv-ere (i, -) 452

Langvid-us, a, um. 348

Laniare. 394

Lani-o, onis, m. 173 446

Lap-is, idis, m. 75

Lapidari-us, i, m. 188

Lapp-a, ae, f. 86

Laqve-ar, aris, n. 193

Laqve-us, i, m. 171

Lard-um, i, n. 173

Larg-us, a, um. 357

Larv-a, ae, f. 54

Lasciv-us, a, um. 345

Lass-us, a, um. 352

Lat-er, eris, m. 188

Lat-ere (ui, -) 381

Latrare. 388

Latt-o, onis, m. 460

Lat-us, eris, n. 134

ad Latus. 437

Lat-us, a, um. 301

in Latum. 437

Laudare. 407

Lau-s, dis, f. 277

Lava-re (i, atum, et lautum et lotum) 423

Lax-us, a, um. 358

Laxare. 438

Leb-es, etis, m. 175

Lect-us, i, m. 211

Legare. 459

Legat-us, i, m. 253, 459

Legere (gi, ctum) 414 456

Legi-o, onis, f. 273

Legum-en, inis, n. 88

Lemnisc-us, i, m. 184

Len-is, is, e. 343

Len-s, dis, f. 89

Len-s, tis, f. 106

Lenti-go, inis, f. 153

Lent-us, a, um. 317

Lente. 469

Le-o, onis, m. 126, 388

Lepid-us, a, um. 347

Lepr-a, ae, f. 157

Lep-us, oris, m, 388

Lev-is, is, e. 302

Le-x, gis, f. 250, 458

Libare. 391

Liben-s, et ter. 467

Lib-er, ri, m. 84, 221

Lib-er, era, erum. 324

Liber-i, orum, m. plur. 228, 325

Liberal-is, is, e. 362

Libr-a, ae, f. 219

Lib-um, i, n. 212

Licet. 440

Liceri. 448

Lich-en, enis, m. 153

Lictor, oris, m. 263

Li-en, enis, m. 144

Ligare. 409

Ligul-a, ae, f. 181

Lign-um, i, n. 187

Lig-o, onis, m. 160

Ligurire. 425

Lim-a, ae, f, 196

Limare. 442

Lim-ax, acis, m. et f. 120

Limb-us, i, m. 184

Lim-en, inis, n. 190

Lim-es, itis, m. 233

Limpid-us, a, um. 311

Lim-us, i, m. 72

Lim-us, a, um. 330

col Limare. 460

Line-a, ae, f. 222, 306

Lineal-e, is, n. 223

Li-nere (vi, tum) 453

Lin-gere (xi, ctum) 391

Lingv-a, ae, f. 132, 391 495

Linqvere (liqvi,) 403

Lint-er, ris, m. 164

Lin-um, i, n. 182

Linte-um, i, n. 182

Lipp-us, a, um. 330

Liqvare. 380, 420

Liqvere (i, -) 376

Lis (litis, f.) 257

Litare. 457

Liter-a, ae, f. 222

Litt-us, oris, n. 69

Liv-ere (i, -) 464

Liv-or, oris, m. 154

Lixivi-um, i, n. 210

Loc-us, i, m. 47, 297

Locare. 438

Locust-a, ae, f. 117

Lo-dix, icis, f. 211

Lol-ium, i, n. 92

Long-us, a, um. 301

in Longum. 437

Loqv-i (utus sum) 406

Loqven-s, tis, g. o. 407

Lor-a, ae, f. 178

Lor-um, i. n. 202

Lorie-a, ae. f. 269

Lubric-us, a, um. 351

Lucere, v. sub Lux.

Luci-us, i, m. 119

Lucr-um, i, n. 239

Luct-a, ae, f. 242

Lu-dere (si, sum) 440

Lud-us, i, m. 242

Lu-ere (i, itum) 448

Lu-es, is, f. 157

Lu-gere (xi, ctum) 434

Lumbric-us, i, m. 105

Lumb-us, i, m. 134

Lum-en, inis, n. 60

Lun-a, ae, f. 59, 310

Lupul-us, i, m. 178

Lup-us, i, m. 126, 388

Luscini-a, ae, f. 113

Lusc-us, a, um. 330

Lustrare. 390

Lustr-um, i, n. 124

Lute-us, a, um. 338

Luteola, ae, f. 113

Lutr-a, ae, f. 127

Lut-um, i, n. 72

Lu-x, cis, f. 60

Lucere (xi, -) 373

Lux-us, ūs, m. 241

Lux-us, a. um. 334

Lychnus, i, m. 426

M.

MAc-er, ra, rum. 321

Macrescere (macrui, -) 384

Macerare. 447

Machin-a, ae, f. 203

Mactare. 446

Mactr-a, ae, f. 169

Macul-a, ae, f. 418

Maculare. ibid

Madid-us, a, um. 313

Magis. 472

Magist-er, ri, m. 456

Magistrat-us, ūs, m. 250

Magn-es, etis, m. 79

Magn-us, a, um. 293

Mag-us, i, m. 263

Majal-is, is, m. 122

Majo-r, oris, m. et f. 124

Mal-a, ae, f. 140

Male Dic-ere (xi, ctum) 432

Male Fic-us, a, um. 499

Malign-us, a, um. 343

Malle-us, i, m. 196, 421

Mal-um, i, n. 98

Mal-us, a, um. 303

Male. 456, 471

Mamm-a, ae, f. 121

Manare. 378

Manc-us, a, um. 333

Mandare. 407

Man-dere (di, sum) 391

Mane. 50

Man-ere (si, sum) 450 470

Manica, v. sub Manus.

Manifest-us, a, um. 341

Mann-a, ae, f. 63

Mansvet-us, a, um. 345

Mantic-a, ae, f. 241

Mantile, v. sub Manus.

Man-us, ūs, f. 135, 333

Manic-a, ae, f. 181

Mantil-e, is, n. 245

Mapp-a, ae, f. 246

Marc-ere (ui, -) 382

Mar-e, is, n. 65

Marin-us, a, um. 119

Margarit-a, ae, f. 81

Marg-o, inis, f. 222

Marit-us, i. m. 227

Marm-or, oris, m. 79

Marsupi-um, i, n. 200

Mart-yr, yris. m. 263

Ma-s, ris, m. 103

Mass-a, ae, f. 169

Mat-er, ris, m. 229

Materter-a, ae, f. 229

Materi-a, ae, f. 55, 441

Matur-us, a, um. 318

Maturescere (maturui, -) 383

Maxill-a, ae, f. 140

Meare. 439

com Meatus, ūs, m. 268

Mechanic-us, i, m. 208

Mederi. 453

Medicament-um, i, n. 453

Medic-us, i, m. 453

Medimn-us, i, m. 218

Meditari. 400

Medi-us, a, um. 295

Medi-um, i, n. 47, 238

per Medium. 438

Medull-a, ae, f. 84 142, 169

Mejere (minxi, mictum) 392

Mel (mellis, n.) 167

Mel-o, onis, m. 187

Membr-um, i, n. 129

Membran-a, ae, f. 142

Meminisse. 402

Memori-a, ae, f. 149 402

Mendax, v. sub Mentiri

Mendic-us, i, m. 241 448

Mendicare. ibid.

Mend-um, i, n. 225

Men-s, tis, f. 148

Mens-a, ae, f. 245

Mens-is, is, m. 49

Mensur-a, ae, f. 48, 217

Mensurare. 415

Mentiri. 407

Mend-ax, acis, m. 448

Ment-um, i, n. 130

Mercari et Mercator, v. sub Merx.


page 191/192, image: s096

Merc-es, edis, f. 226 456

Mercenari-us, i, m. 256

Merend-a, ae. f. 244

Mer-eri (itus sum,) 459

Meretr-ix, icis, f. 263

Merg-a, ae. f. 161

Mer-gere (si, sum) 411

Merg-es, itis, f. 161

Merg-us, i, m. 115

Meridi-es, ei, m. 50

Merul-a, ae, f. 112

Mer-us, a, um. 319

Mer-x, cis, f. 239

Mercari. 448 (239

Mercator, oris, m. 448

Messis v. sub Metere.

Metall-um, i, n. 75

Metere (mess-ui, um,) 445

Mess-is, is, f. 161

Metiri (mensus sum,) 395

Metu-ere (i, -) 404

Met-us, ūs, m. 150

Me-us, a, um. 361

Mic-a, ae, f. 46

Mic-are (ui, -) 373

Migrare. 439

Mil-es, itis, m. 273

Mili-um, i, n. 91

Mille. 300

Milliar-e, is, n. 217

Milv-us, i, m, 114

Min-ae, arum, f. plur. 266

Miner-a, ae, f. 74

Min-gere (xi, mictum) 392

Minist-er, ri, m. 459

Ministra-re. 459

Min-or, oris, m. et f. 125

Minu-ere (i, tum) 415

Minus. 472

Minut-us, a, um. 304

Mirari. 400

Miracul-um, i, n. 282

Misc-ere (ui, mistum et mixtum) 414

Micell-us, a, um. 319

Mis-er, era, erum. 365

Misericor-s, dis, g. o. 343

Mit-is, is, e. 355

Mitr-a, ae, f. 180

Mi-ttere (si, ssum) 393

a Mittere. 416

di Mittere (si, ssum.) 433

Modest-us, a, um. 344

Modest-us, a, um. 360

Modiol-us, i, m. 203

Modi-us, i, m. 218

Modo. 499

odul-us, i, m. 185

Mod-us, i, m. 43

Moeni-a, um, n. plur. 234

Moerere. 404

Moer-or, oris, m. 150

Moest-us, a, um. 328

Mol-a, ae, f. 168

Mol-ere (ui, itum) 445

Molit-or, oris, m. ibid

Mol-es, is, f. 208

Molest us, a, um. 356

Moll-is, is, e. 211, 313

Momentum, i, n. 49

Mon-ere (ui, itum,) 455, 407

Monet-a, ae, f. 253

Mons, tis, m. 70

Montosus, a, um. 313

Monstrare. 417

Monstr-um, i, n. 158

Mor-a, ae, f. 49

Morari. 398

Morbilli. 155

Morb-us, i, m. 156

Mordere (momordi, morsum) 391

Mor-es (um, m. plur.) 233

Moriger-us, a, um. 345

Moros-us, a, um. 356

Mori (mortuus sum) 384

Mor-s, tis, f. 464

Mortal-is, is, e. 228

Mortu-us, a, um. 321

Mori-o, onis, m. 254

Mortari-um, i, n. 237

Mor-um, i, n. 100

Moschus, i, m. 213

Motacilla, ae, f. 115

Motus v. sub Movere.

Mo-vere (i, tum.) 370

Moveri. 384

di Mo-vere. 435

Mot-us, ūs. m. 43, 103

Mox. 469

Mucc-us, i, m. 146

Muccini-um, i, n. 183

Mucere. 383

Mucr-o, onis, m. 272

Mug-ire (ivi, itum) 388

Mul-cere (si, sum) 395

Mulct-a, ae. f. 259

Mul-gere (si, sum) 446

Muli-er, eris, f. 128

Muls-um, i, n. 176

Multa v. Mulcta.

Mult-us, a, um. 298

Multiplicare. 497

Multiplicati-o, onis, f. X.

Mulus, i, m. 123

Mund-us, i, m. 42, 288

Mund-us, a, um. 344

Mun-gere (xi, ctum) 423

Munire. 421

Mun-us, eris, n. plur.

munera. 265

plur. munia. 250

Murmurare. 450

Mur-us, i, m. 188

Murari-us, m. ibid.

Mu-s, ris, m. 125

Musc-a, ae. f. 117

Muscul-us, i, m. 143

Musc-us, i, m. 86

Mustare. 406

Must-um, i. n. 178

Mutare. 370

Mutil-us, a, um. 292

Mutire. 406

Mut-us, a, um. 335

Mutu-us, a, um. 346

Mutuari. 430

Mysteri-um, i, n. 279

N.

NAE 467

Naev-us, i, m. 152

Nam. 493

Nancisci (nactus sum.) 416

Nan-us, i, m. 307

Nare v. Natare.

Nar-is, is, f. 132, 423

Narrare. 407

Na-sci (tus sum) 384

Nass-a, ae, f. 170

Nasturti-um, i, n. 87

Nas-us, i, n. 130

Natare. 385

Nat-es, ium, f. plur. 134

Nati-o, onis, f. 228

cog Natio, onis, f. 229

Natur-a, ae, f. 53

Nausc-a, ae, f. 207

Nav-is, is, f. 205

Navit-a (et Nauta) ae, m. 207

Navigare. 450

Navus v. Gnavus.

Ne. 467

Ne. 462

Nebul-a, ae, f. 62

Nec-nec. 488

Necare. 460

Necesse. 461

Necessari-us, a, um. 498

Ne-ctere (xui, xum) 414

Nefas. 324

Negare. 461, 407

Negligen-s, tis, g. o. 353

Negligenti-a, ae, f. 225

Negoti-um, atio, i, n. 232, 238

Nempe. 413, 492

Nem-us, oris, n. 102

Nep-os, otis, m. 229

Nept-is, is, f. ibid.

Neqvam, g. o. 345

Ne-re (vi, tum) 443

Netr-ix, icis, f. 182 443

Nerv-us, i, m. 145

Neutiqvam. 467

Ne-x, cis, f. 260

Ni v. Nisi.

Nictare. 390

Nid-us, i, m. 108

Nig-er, ra, rum. 338

Nihil. 41, 287

Nimirum. 492

Nimis. 378

Nimium. 472

Nimi-us, a, um. 360

Ningere v. sub Nix.

Nisi, Ni. 491

Nis-us, i, m. 114

Nit-ere (ui, -) 423

Ni-ti (xus sum) 382

Nitr-um, i, n. 76

Nivere v. Nictare.

Ni-x, vis, f. 63

Nin-gere (xi, -) 375

Nobil-is, is, e. 322

Noc-ere (ui, itum) 428

Nocen-s, tis, g. o. 462

Noctu et Nocturnus, v.

Nox.

Nodul-us, i, m. 181

Nolle (nolui, -) 401

Nom-en, inis, n. 41

Non. 467

Norm-a, ae, f. 188

Noscere (no-vi, tum.) 400

Nost-er, ra, rum. 361

Notare. 408

Not-us, a, um. 328

Novacul-a, ae. f. 210

Novem. 300

Noverc-a, ae. f. 230

Nov-us, a, um. 296

No-x, ctis, f. 50

Noctu. 249

Nocturn-us, a, um. 116

Noxi-us, a, um. 289

Nu-bere (psi, ptum.)

Nub-es, is, f. 62

Nubil-us, a, um. 311

Nucle-us, i, m. 101


page 193/194, image: s097

Nud-us, a, um. 323

Nudare. 410

Nu-ere (i, tum) 389

Nugari. 407

Nullius modi. 287

Num? 467

Num-en, inis, n. 278

Numer-us, i, m. 48

Numerare. 414

Numm-us, i, m. 239

Nunc. 469, 288

Nunci-us, i, m. 276 176

Nuncupare. 371

Nundin-ae, arum, f.

plur. 239

Nunqvam. 469

Nuper. ibid.

Nuper-us, a, um. 295

Nupti-ae, arum, f. plur. 227

Nur-us, ūs, f. 230

Nusqvam. 468

Nutrire. 454

Nutr-ix, icis, f. 454

Nu-x, cis, f. 91

O.

OB. 482

Obb-a, ae, f. 248

Obedire. 456

Obes-us, a, um. 332

Ob-ex, icis, m. et foem. 191

Ob Ject-um, i, n. 412

ob Jurgare. 407

ob Lectare. 213

Oblivisci (oblitus sum) 402

Obol-us, i, m. 239

ob Ruere (i, tum) 411

Obscaen-us, a, um. 346

Obscur-us, a, um. 310

ob Serare. 422

ob Serare. 466

Obsoni-um, i, n. 174

ob Turare. 419

Obulus, v. Obolus.

Occ-a, ae, f. 161

Occare, 445

oc Casio, onis, f, 238

Occid-ere (i, occasum) 373

Ocre-a, ae, f. 180

Octo, 300

Ocul-us, i, m. 130

Ocyus, 469

Odi-um, i, n. 150

Odisse (odi, -) 404

Od-or, oris, m, 147

Odorari 387

Off-a, ae, f. 247

Offensiva arma 270

Offici-um, i, n. 250

Olere (ol-evi et ui, tum) 383

Olescere 382 (323

ad Olesc-ens, entis, m.

ad Olesc-ens, entis, g. o. 128

ab Ol-ere (evi, itum) 464

Olfact-us, ūs, m. 213

Olim, 186, 469

Oliv-a, ae, f. 100

Oll-a, ae, f. 195

Ol-or, oris, m. 109

Ol-us, eris, n. 85

Om-en, inis, n. 282

ab Ominari 404

Omnia 41, 285

Opac-us, a, um. 304

Operari 441

Operari-us, i, m. 226

Op-es, um, f. plur. 241

Opis-ex, icis, m. 441

Opim-us, a, um. 320

Opinari 400

Opini-o, onis, f, 341

Opitulari 372

Oportere 461

op Per-iri, (tus sum,) 433

Oppid-um, i, n. 233

Op Posite 285

Optare 416

Opsonium, v. Obsonium.

Op-us, eris, n. 350

Or-a, ae, f. 69

Orare 407

Orb-is, is, m. 216

Orbil-e, is, n. 203

Orbit-a, ae, f. 200

Orc-us, i, m. 56

Or-diri (sus sum) 370

Ord-o, inis, m. 47

Ordinatim 285

Orgyi-a, ae, f. 217

Orichalc-um, i, n. 78

Or-iri (tus sum) 373

Orig-o, inis, f. 53

Ornare 441

Orphan-us, i, m. 231

Oryz-a, ae, f. 91

Os, oris, n. 130

Os, ossis, n. (in animali) 140

Os sacrum 141

Osc-en, inis, m. 113

Oscitare 391

Osculari 391

Osten-dere (di, sum) 417

Ostentare, 433

Ostre-a, ae, f. 120

Oti-um, i, n. 277

Otiari, 440

Ovare 408

Ov-is, is, f. 122

Ov-um: i, n. 108

P.

Pab-o, onis, m. 209

Pabul-um, i, n. 163

Pac-isci (tus sum) 459

Pagin-a, ae, f. 222

Pag-us, i, m. 233

Pal-a, ae, f. 160

Palam, 485

Palang-a, ae. f, 209

Palari, 398

Palati-um, i, n. 186

Palat-um, i, n. 132

Pale-a, ae, f. 163

Pall-a, ae, f. 180

Pall-ere (ui. -) 452

Palli-um, i, n. 180

Palm-a, ae, f. (in manu) 136

Palm-es, itis, m. 177

Palm-us, i, m. 217

Palpare, 395

Palpitare 398

Palpebr-a, ae, f. 131

Pal-us, i, m. 160, 421

Pal-us, udis, f. 65

Pampin-us, i, m. 177

Pan-dere (di, sum) 437

Pangere (pepigi, et pan

xi, pactum) 421

Panicu-la, ae, f. 90

Paniculatum (far) 91

Panic-um, i, n. 91

Pan-is, is, m. 169

Pann-us, i, m. 184, 499

Pannif ex, icis. m. 499

Papae! 496

Papav-er, eris, n. 87

Papili-o, unis, m. 117

Papul-a, ae, f. 155

Papyr-us, i, f. 221

Par, g. o. 288

Paradis-us, i, m. 284

Parare 453

Parat-us, a, um. 350

Parcere (parsi, et peper

ci, par-tum, et -citu~) 462

Parc-us, a, um 362

Pard-us, i, m. 126

Parentes, um, m. plur. 228

Par-ere (ui, itum) 458

ap Patere (ui, -) 372

com Par-ere (ui, -) 461

dis Par ere (ui, -) 372

Parere (peperi, partum) 454

Pari es, etis, m. 189

Par-s, tis, f. 44

Parum 472

Par-us, i, m. 113

Parv-us, a, um. 293

Pa-scere (vi, stum) 446

Pasc-uum, i, n. 159

Past-or, oris, m. 166

Pass-er, eris, m. 110

Passim 398

Pass-us, i, m. 217

Passio, v. sub Pati.

Pastin-um, i, n. 177

Pat-er. ris, m. 229

Pater-a, ae, f. 248

Pat-ere (ui, -) 381

Pa-ti, (ssus sum) 368

Passi-o, onis, f. 466

Patibul-um, i, n. 262

Patin-a, ae, f. 246

Patrare 413

Patri-a, ae, f. 233

Patru-us, i, m. 229

Pauc-us, a, um. 298

Pau-per, eris, g. o. 324

Pav-ere (i, -) 404

Paviment-um, i, n. 193

Pav-o, onis, m. 109

Pa-x, cis, f. 264

Peccare, 405

Pe-ctere (xui et xi. xum.

et ticum) 443

Pect-en, enis, m. 210

Pect-us, oris, n. 134

Pecuni-a, ae, f. 239

Pec-us, udis, f. et oris,

n. 121

Pe-dcre, (pedi, ditum) 451

Pedicul-us, i, m. 106

Ped-um, i, n. 166

Pellerc, (pepuli, pul.

sum) 435

Pell-is, is, f. 195

Pellice-um, i, n. 185

Pelli-o, onis, m. 185

Pel Lucid-us, a, um. 304

Pelv-is, is, f. 245

Pendere, (pependi, pen

sum) 463

Pendere, v. Suspendere

Pene 472

Penes, 484

Penetrare 438

Penicill-us, i, m. 215

Pen-is, is, m. 123

Penitus, 472

Penn-a, ae, f. 108, 223

Penuari-um, i, n. 104


page 195/196, image: s098

Penuri-a, ae, f. 267

Penul-a, ae, f. 200

Per. 435, 477

Per-a, ae, f. 166

Perc-a, ae, f. 119

per Cipere (perce-pi, ptum) 147

Perdere (perdi-di, tum) 372

Perdit-us, a, um. 365

per Di-scere (dici, -) 498

Perd-ix, icis, f. 111

per Doc-ere (ui, tum,) 498

Peregrinari. 439

Perfect-us, a, um. 350

Pergamen-a, ae, f. 221

Per-gere (rexi, rectum) 370

Pergul-a, ae, f. 194

Pericul-um, i, n. 267

Periculos-us, a, um. 351

Per-imere (emi, emtum) 464

per Ire (perii, -) 369

re Pertorium 500

a Perire (ui, tum) 422

per Mutare. 448

Pern-a, ae, f. 173

Pernici-es, ei, f. 266

Perper-us, a, um. 344

Persic-um, i, n. 98

Person-a, ae, f. 322

Pertic-a, ae, f. 171, 217

Pe-s, dis, m. 135, 334

com P-es, edis, f. 261

Pessul-us, i, m. 191

Pest-is, is, f. 157

Pet-ere (ivi et ii, itum) 430

Petil-us, a, um. 334

Petiol-us, i, m. 101

Pharmacopoe-um, i, n. 237

Pharmacopol-a, ae, m. 453

Phasian-us, i, m. 112

Pic-a, ae, f. 110

Pictor, v. sub Pingere.

Pig-er, ra, rum. 352

Piget. 462

Pigmentum, v. sub Pingere.

Pign-us, oris, n. 240

Pil-a, ae, f. 168, 189

Pile-us, i, m. 180

Pil-um, i, n. 168

Pil-us, i, m. 121

Pincern-a, ae, m. 248

Pin-gere (xi, pictum,) 443

Pict-or, oris, m. 215, 443

Pigment-um, i, n. 215

Pingv-is, is, e. 321

Pingvescere. 384

Pinn-a, ae, f. 118

Pin-sere (sui, situm,) 445, (445

Pist-or, oris, m. 169

Pin-us, i, et ūs, f, 96

Pip-er, eris, n. 174

Pir-um, i, n. 98

Pisc-is, is, m. 104

Piscari. 446

Piscat-or, oris, m. 170

Pistill-um, i, n. 237

Pistor, v. sub Pinsere. 446

Pistrin-um, i, n. 168

Pis-um, i, n. 89

Pituit-a, ae, f. 145

Pi-us, a, um. 303

Pi-x, cis, f. 96

Placare. 428

Placent-a, ae, f. 212

Plac-ere, ui, itum. 401

dis Plicere (ui, tum,) 401

Placid-us, a, um. 355

Plag a, ae, f. 152

Plag-a, ae, f. 52

Plagul-a, ae, f. 221

Planc-a, ae, f. 160

Plan-gere (xi, ctum,) 408

Plant-a, ae, f. 82, 138

Plantare. 444

Planu-s, a, um. 313

Plate-a, ae, f. 235

Plau-dere (si, sum) 408

Plaustr-um, i, n. 204

Ple-bs, bis, f. 255

Ple-ctere (xi, xum,) 437

Plen-us, a, um. 310, 318

Plene. 499

Plic-a, ae, f. 184

Plorare. 408

Plu-ere, (i, et vi, tum) 375

Pluvi-a, ae. f. 63

Plum-a, ae, f. 108

Plumb-um, i, n. 77

Plus. 472

Plute-us, i, m. 281

Pluvia, v. sub Pluere.

Pocul-um, i. n. 248

Podi-um, i, n. 194

Poen-a, ae, f. 259

Poenitere. 405

Poenitud-o, inis. f. 151

Polent-a, ae, f. 178

Polire. 441

Poll-ere (ui, -) 403

Poll-ex, icis, m. 136

Pollut-us, a, um. 345

Pom-um, i, n. 97

Pondo, g. n. 219

Ponderare. 415

Pond-us, eris, n. 48

Pone. 435

Po-nere (sui, situm) 436

com Ponere (sui, situm) 414

Pon-s, tis, m. 205

Ponticul-us, i. m. 205

Pont-o, onis, m. ibid.

Popl-es, itis, m. 138

Popul-us. i. m. 255

Porc-us, i, m. 122

Porr-igere (exi, ectum) 393

Porro. 438

Porr-um, i, n. 87

Port-a, ae, f. 234

Portare. 436

Port-us, ūs, m. 207

Posse (potui, -) 360, 403

Poss-idere (edi, essum,) 416

Post. 483

Post. 288

Postea. 286

Post-is, is, m. 190

Postulare. 430

Potare, v. sub Potus.

Potest-as, atis, f. 259

Potiri. 416

Potius. 489

Pot-us, ūs, m. 176 425

Potare. ibid

Praeb-ere (ui, itum) 393

Praeceptum, i. n. 225

Praecipu-us, a, um. 495

Praec-o, onis. m. 457

Praec-ox, ocis, g. o. 318

Praed-a, ae, f. 276

Praed-o, onis, m. 200

prae Dicare. 457

praeire. 450

Praeli-um, i, n. 275

Praemi-um, i, n, 259

prae Parare. 441

Praesen-s, tis, g. o. 296

Praesep-e, is, n. 164

prae Stare (iti, itum.) 431

Praeter. 476

Praeterit-us, a, um. 296

Praet-or, oris, m. 251

Prandi-um, i, n. 244

Pran-dere (di, sum,) 425

Prat-um, i, n. 159

Prav-us, a, um. 344

Prec-es, um, f. plur. 279

Precium, v. sub Pretium.

Prehen-dere (di, sum.) 393

Pre-lum, i, n. 208

Premere (pres-si, sum) 394

Preti-um, i, n. 239, 359

Prim-us, a, um. 295

Primo. 388, 474

Primari-us, a, um. 495

Princ-eps, ipis. m. et f. 252

Principi-um, i. n. 47

Prisc-us, a, um. 296

Privare. 431

Privat- us, a, um. 322

Privign-us, i, m. 230

Privign-a, ae, f. 230

privi Legi-um, i, n. 252

Pro. 482

Probr-um, i, n. 277

Prob-us, a, um. 344

Probare. 417

Procer-es, um, m. plur. 255

Procer-us, a, um. 317

Procul. 481

Proc-us, i, m. 454

Procire. ibid.

Prod-ere (idi, itum.) 428

Prodesse. ibid.

Prodigi-um, i. n. 282

Prodig-us, a, um. 362

pro Fan-us, a, um. 297

pro Fest-us (dies) a, um. 309

pro F-icere (eci, ectum) 456

pro Ficisci (profectus, sum) 439

pro Fund-us, a, um. 312

pro Gre-di (ssus sum.) 385

pro Hib-ere (ui, itum.) 403

Prom-ere (si, tum) 447

pro Mi-ttere (si, ssem.) 403, 431

Promulgare. 457

Promtus. 500

Promus Cond-us, i, m. 447

Pron-us, a, um. 308

Prope. 481

Properare. 398

Propiti-us, a, um. 363

Propri-us, a, um. 360

Propter. 328, 482

Pror-a, ae, f. 206

Prorsus. 472


page 197/198, image: s099

Prosp-er, eta, erum. 365

pro Sp-icere (exi, e-ctum) 465

Proterv-us, a, um. 344

pro Videnti-a, ae, f. 282

Pruin-a, ae, f. 63

Prun-a, ae, f. 61

Prun-um, i, n. 98

Prurire. 452

Public-us, a, um. 322

Pudere. 462

Pu-er, eri, m. 128

Puell-a, ae, f. 128

Pug-il, ilis, m. 460

Pugillar es, ium, m. plur. 224

Pugi-o, onis, m. 271

Pagn-a, ae, f. 275

Pugnare. 460

Pugn-us, i, m. 136

Pulch-er, ra, rum. 289

Pul-ex, icis, m. 106

Pull-us, i, m. 108

Pull-us, a, um. 338

Pulment-um, i, n. 247

Pulm-o, onis, m. 144

Pulp-a, ae, f. 101

Pulpit-um, i, n. 281

Pul-s, tis, f. 168

Pulsare. 412, 214

Pulv-is, eris, m. 72

Pulvin-ar, aris, n. 211

Pumili-o, onis, m. 158

Punct-um, i, n. 222

Pungere (pupugi, punctum) 409

Punire. 462

Pupill-a, ae, f. 131

Pupill-us, i, m. 231

Pupp-is, is, f. 206

Pur-us, a, um. 314

Purgare. 418

Pu-s, ris, n. 155

Pustul-a, ae, f. 155

Pusul-a, ae, f. ibid.

Putam-en, inis, n. 101

Putare. 444, 400

Putere (ui, -) 464

Pute-us, i, m. 236

Putr-ere (ui, -) 464

Putr-is, is, e. 318

Put-us, a, um. 314

Pyx-is, idis, f. 237

Q.

QVā. 468

Qvadrat-us, a, um. 306

Qvadrupe-s, dis. g. o. 104

Qvaeqve, v. Qvisqve.

Qvae-rere (sivi, situm,) 416

Qval-is, is, e. 289

Qvam. 489

Qvamdiu? 470

Qvando? 469

Qvandoqve. 452

Qvanqvam. 490

Qvantopere. 472

Qvantus, a, um. 301

Qvantum? 472

Qvare? 475

Qvasi. 471

Qva-tere (ssi, ssum.) 515

Qvatuor. 52, 300

Qvater. 473

Qve. 487

Qverc-us. ūs. f. 96

Qve-ri (stus sum) 452

Qvia. 493

Qvid? 367

Qvidem. 481, 490

Qvi-es, etis, f. 267

Qvie-scere (vi, tum) 207, 384

Qvilibet. 238, 409

Qvinqve. 300

Qvinqvies. 473

Qvippe. 492

Qvi-re (vi, tum) 403

Qvis? 367

Qvisqve, qvaeque, qvodqve. 368

Qvisqvili-ae, arum. f. plur. 165

Qvō. 468

Qvod. 285, 367

Qvod. 492

Qvomodo? 471

Qvoniam. 493

Qvoqve. 487

Qvot? 299

Qvoties? 473

Qvotu-s, a, um. 295

R.

Rabi-es, ei, f. 156

Ra-dere (si, sum,) 394

Ra-dius, i, m. 60, 203

Rad-ix, icis, f. 87

Ram-us, i, m. 83

Ran-a, ae, f. 127

Rancere. 383

Rap-a, ae, f. 87

Rap-ere (ui, tum) 393

cor Reptio, onis, f. 225

Rap-ax, acis, g. o. 114

Raptare. 435

Raphan-us, i, m. 87

Rar-us, a, um. 298, 312

Raro. 473

Rastr-um, i, n. 162

Rati-o, onis, f. 148

Rational-is, is, e. 320

Rat-is, is, f. 205

Rat-us a, um. 341

Rauc-us, a, um. 335

Recen-s, tis, g. o. 318

re Citare. 456

re Conciliari. 432

re Cordari. 402

Rect-us, a, um. 306

Recte. 466

re Cusare. 431

Redimire. 424

redi-re (i, tum) 469

re Fert-us, a, um. 297

re Fici. 371

re Fragari. 462

Refutare. 417

Re-gere (xi, ctum) 405

cor Recti-o, onis, f. 225

Regim-en, inis, n. 232

Regi-o, onis, f. 233

Regnare. 459

Regn-um, i, n. 233

Regul-a, ae, f. 188

Religi-o, onis, f, 278

re Liqv-us, a, um. 366

re Minisci. 402

re Miss-us, a, um. 349

re Mot-us, a, um. 297

Rem-us, i, m. 206

Ren, renis, n. 144

Repenre. 469

Rep-ere (si, tum) 385

re Per-ire (i, tum) 486

re Pet-ere (ivi, itum,) 456

Reri (ratus sum) 466

Res, rei, f. 43

re Salutare. 407

re Serare. 422

Resin-a, ae, f. 96

re Sip-iscere (ui, -) 405

re Sistere (resti-ti, tum) 432

re Spon-dere di, sum, 407

Rest-is, is, m. 199

Resti-o, onis, m. 199

Rete, is, n. 170

re Te-gere, xi, ctum, 410

Re-us, a, um. 258

re Velare. 410

re Ver-ti, sus sum. 494

Re-x, gis, m. 252

Rhed-a, a, ae, f. 204

Rict-us, ūs, m. 125

Ri-dere, si, sum. 408

Rigare. 444

Rig-ere, (ui, -) 378

Ringi. 388

Rip-a, ae, f. 69

Rit-us, ūs, m. 278

Riv-us, i, m. 64

Rix-a, ae, f. 266

Robust-us, a, um. 315

Ro-dere (si, sum) 391

Rogare. 430, 467

Rog-us, i, m. 262

Ro-s, ris, m. 63

Ros-a, ae, f. 93

Rostr-um, i, n. 108

Rostrare. 386

Rot-a, ae, f. 203

Rotund-us, a, um. 306

Rub-er, ra, rum. 338

Rubric-a, ae, f. 73

Rubin-us, i, f. 80

Rub-us, i, m. 93

Ructare. 451

Rudere. 388

Rud-is, is, e. 339

Rud-us, eris, n. 189

Ru-ere (i, tum) 371

di Ru-ere. 421

Ruf-us, a, um. 327

Rug-a, ae, f. 153

Rugos-us, a, um. 329

Rugire. 388

Ruminare. 392

Rum-or, oris, m 276

Rum-pere (ru-pi, ptum)

Rumpi. 379 (409

cor Rum-pere (pi, ptum) 370

Runcare. 444

Rustic-us, i, m. 159

Ruspari. 386

Rur-a, ae, f. 95

S.

Sacchar-um, i, n. 174

Sacc-us, i, m. 168

Sac-er, ra, rum. 297

Sacerd-os, otis, m. et f. 281

Sacrificare. 457

Sacrifici-um, i, n. 281

Saepe. 416, 473

Saev-us, a, um. 355

Saevire. 386

Sag-a, ae, f. 263

Sagen-a, ae, f. 170

Saginare. 427

Sagitt-a, ae, f. 270

Sagittari -us, i, m. 460

Sal, falis, m. 76


page 199/200, image: s100

Salin-um, i, n. 246

Salire. 447

Sals-us, a, um. 337

Sal-ire (ivi et ii, tum) 379

Saltare. 385

Saliv-a, ae, f. 146

Sal-ix, icis, f. 96

Saltare, v. sub Salire.

Saltem. 200, 472

Salt-us, ūs, m. 102

Sal-us, utis, m. 284

Salutare. 407

Salvare. 372

Salv-us, a, um. 365

Salvi-a, ae, f. 95

Sambuc-us, i, m. 93

Sanare, v. sub Sanus.

San-cire (xi, citum, et ctum) 458

Sanct-us, a, um. 345

Sangv-is, inis, m. 145

Sani-es, ei, f. 155

Sann-a, ae, f. 254

San-us, a, um. 321

Sanare. 453

Sap-ere (ui et ii, -) 465

Sapi-ens, entis, g. o. 339

Sap-o, onis, m. 210

Sap-or, oris, m. 147

Sapphir-us, i, f. 80

Sar-cire (si, tum) 443

Sart-or, oris, m. 184

Sarcin-a, ae, f. 200

Sarrire; 444

Sartag-o, inis, f. 175

Sartor, v. sub Sarcire.

Sat, Satis. 472

Sat-an, anae, m. 283

Satell-es, itis, m. 253

Satis, v. Sat.

Sat-ur, ura, urum. 332

Sauci-us, a, um. 352

Sax-um, i, n. 79

Scab-ere (i, -) 394

Scab-er, ra, rum. 351

Scabi-es, ei, f. 157

Scaev-us, a, um. 333

Scal-a, ae, f. 194

Scalp-ere (si, tum) 394

Scalpell-us, i, m. 223

Scamn-um, i, n. 211

Scandal-um, i. n. 200

Scan-dere (di, sum) 396

Scandul-a, ae, f. 192

Scaph-a, ae, f. 205

Scapul-a, ae, f. 141

Scap-us, i, m. 223

(chartae) 221

Scarabae-us, i. m. 117

Scarificare. 453

Scat-ere (ui, -) 379

Scatebr-a, ae, f. 64

Scel-us, eris, n. 257

Scen-a, ae, f. 243

Sceptr-um, i, n. 253

Schol-a, ae, f. 224

Scholastic-us, i, m. 353

Scindere (sci-di, ssum) 409

Scintill-a, ae, f. 61

Sci-re (vi, tum) 371 406

Scirp-us, i, m. 94

con Scientia, ae, f. 405

Scitari. 400

Sciur-us, i, m. 125

Sclop-us, i, m. 270

Sco-bs, bis, f. 187

Scop-ae, arum, f. plur. 418

Scop-us, i, m. 238

Scorbut-us, i, m. 157

Scori-a, ae, f. 196

Scorpi-us, i, m. 106

Screare. 451

Scri-bere (psi, ptum,) 456

Scrib-a, ae, m. 223

Scriptur-a, ae, f. 222

Scrini-um, i, n. 198

Scriniari-us, i, m. ibid

Scro-bs, bis, m. et f. 172

Scrup-us, et scrupulus, i. m. 79

Sculp-ere (si, tum,) 443

Sculpt-or, oris, m. ibid.

Scurr-a, ae, m. 254

Scut-um, i, n. 269

Seb-um, i, n. 173

Sec-are (ui, tum) 409

Secament-um, i, n. 199

Sect-a, ae, f. 280

Secul-a, ae, f. 162

Secul-um, i, n. 49

Secum. 435

Secundo. 474

Secur-is, is, f. 187

se Cur-us, a, um. 340

se Curit-as, atis. f. 267

Secus. 479

Sed. 489

Sedare. 407

Sedere (di, ssum) 397

as Sessor, oris. m. 462

Sedil-e, is, n. 211

Sediti-o, onis, f. 266

Sedul-us, a, um. 353

Seg-es, etis, f. 161

Segn-is, is, e. 332

Semel. 473

Sem-en, inis, n. 161

Seminare. 445

Semis. 289

Semit-a, ae, f. 200

Semper. 469

Semunci-a, ae, f. 219

Senat-or, oris, m. 251

Sen-ex, is, g. o. 128

Sensus, v. sub Sentire.

Sentin-a, ae, f. 207

Sen-tire (si, sum) 384

Sens-us, ūs, m. 103, 147

Sent-is, is, m. 93

Seorsim. 474

se Parare. 414

Sepelire. 434

Sep-ire (si, tum) 444

Sep-es, is, f. 160

Septem. 300

Septiman-a, ae, f. 49

Seq-vi (utus sum) 450

Seqven-s, tis, g. o. 500 373

Sera, ae, f. 191

Seren-us, a, um. 311

Se-rere (vi, sum) 444

Seri-us, a, um. 346

Serm-o, onis, m. 376

Sero. 469

Serotin-us, a, um. 318

Serp-ere (si, tum) 385

Serpen-s, tis, g. o. 104

Serr-a, ae, f. 187

Sert-um, i, n. 213

Serv-us, i, m. 226

Servire. 249

Sessi-o, onis, f. 211

Set-a, ae, f. 121

Sever-us, a, um. 355

Sex. 300

Sex-us, ūs, m. 103

Si, 491

Sibilare. 388

Sic. 471

Sic-a, ae, f. 271

Sicc-us, a, um. 313

Sicut. 497

Sidere (sedi, -) 381

Sid-us, eris, n. 58

Signum. 275

Sil-ere (ui, -) 406

Sil-ex, icis, m. 79

Silig-o, inis, f. 91

Siliqv-a, ae, f. 89

Silv-a, ae, f. 102

Silvestr-is, is, e. 112

Simi-a, ae. f. 125

Simil-a, ae, f. 169

Simil-is, is, e. 285

dis Simil-is, is, e. ibid

Simul. 471

Simulare. 404

Sim-us, a, um. 331

Sincer-us, a, um. 319

Sine. 485

Si-nere (vi, tum) 403

Singuli, ae, a. 326

Singult-ire (ivi, -) 451

Sinist-er, ra, rum. 308

Sin-us, ūs, m. 184

Sis-er, eris, n. 87

Sistere (stiti, statum) 419

con Sistere (stiti, -) 380

Sit-is, is, f. 146

Sitire. 425

Situl-a, ae, f. 236

Sive-Sive- 488

Smaragd-us, i, m. 80

Sobri-us, a, um. 357

Soc-er, eri, m. 230

Socr-us, ūs, f. ibid.

Soci-us, a, um. 299

Soci-us, i, m. 265

Societ-as, atis, f. 226

Socrus, v. sub Socer.

So-l, lis, m. 59

Solari. 429

Solati-um, i, n. 265

Solere (itus sum) 370 462

Solicit-us, a, um. 340

Solid-us, a, um. 316

Solitarius, v. sub solus.

Soli-um, i, n. 253

Solum (pedis) i. n. 139

Sol-us, a, um. 299

Solitari-us, a, um. 346

Solv-ere (i, solutum,) 409, 448

ab Sol-vere (vi, utum,) 462

Somni-um, i, n. 147

Somniare. 399

Somn-us, i, m. 147

Son-s, tis, g. o. 363

Son-us, i, m. 147

Son-are (ui, itum) 214

Sonor-us, a, um. 335

Soporare. 429

Sorb-ere (ui, itum et sorptum) 425

Sord-es, is, f. 418

Sord-ere (ui, -) 383

Sor-or, oris, f. 228

Sor-s, tis, f. 282

Sosp-es, itis, g. o. 352

Spar-gere (si, sum,) 414

Spati-um, i, n. 52, 247

Spatiari. 396

Spec-us, ūs, m. f. et n. 70

Spelunc-a, ae, f. 186

Sperare. 404

Spe-s, i, f. 150, 279

Spernere (spre-vi, tum) 401


page 201/202, image: s101

Spic-a, ae, f. 90

Spice-us, a, um. 91

Spin-a, ae. f. 93

Spina dorsi. 141

Spir-a, ae, f. 212

Spirare. 377

Spirit-us, ūs, m. 54

Spiss-us, a, um. 312

Spitham-a, ae, f. 217

Splend-ere (ui, -) 373

Spoli-um, i, n, 276

Spond-a, ae, f. 211

Spondere (spopondi, sponsum) 431

Spongi-a, ae, f. 210

Spons-us, i, m. 227

Spons-a, ae, f. ibid.

Spontane-us, a, um. 342

Spu-ere (i, tum) 451

Spum-a, ae, f. 68, 379

Spumare. 379

Spurc-us, a, um. 344

Spuri-us, a, um. 325

Sqval-or, oris, m. 261

Sqvam-a, ae, f. 128

Stabul-um, i, n. 163

Stadi-um, i, n. 217

Stagn-um, i. n. 65

Stann-um, i, n. 77

Stap-es, edis, m. 201

Stare (steti, statum) 397

Stan-s, tis, g. o. 65

Statim. 469

con Sta-ns, antis, g. o. 342

Stati-o, onis, f. (navium) 207

Statu-ere (i, tum) 436

Stat-us, ūs, m. 439

Steg-a, ae, f. 206

Stell-a, ae, f. 59

Sterc-us, oris, n. 146

Stercorare. 445

Steril-is, is, e. 313

Sternere (stra-vi, tum) 436

Stern-um, i, n. 141

Sternutare. 451

Sterqvilinium, i, n. 165

Stert-ere (i et ui, -) 451

Stillare. 379, 423

Stil-us, i, m. 223

Stipare. 415

Stipendi-um, i, n. 459

Stip-es, itis, m. 83

Sti-ps, pis, f. 268

Stipul-a, ae, f. 161

Stir-ps, pis, f. 74

Stragul-a, ae, f. 201

Stram-en, inis, n. 163

Strangulare. 463

Strenu-us, a, um. 349

Strep-ere (ui, itum) 396

Strictus, v. sub Stringere.

Strid-ere (i, -) 391

Strigil-is, is, f. 202

Stri-ngere (nxi, ctum) 394

Strict-us, a, um. 358

Stru-ere (xi, ctum) 421

Strum-a, ae, f. 153

Stud-ere (ui, -) 403

Stult-us, a, um. 339

Stup, a, ae, f. 182

Stup-ere (ui, -) 384

Sturn-us, i, m. 112

Stylus, v. Stilus. Sub. 486

Subdit-us, a, um. 250

Subito. 469

sub Selli-um, i, n. 224

Subter. 479

Subtus. 479

Subul-a, ae, f. 185

Succin-um, i, n. 76

Succ -us, i, m. 75

Succus mineralis. 76

Sudare. 452

Sud-or, oris, m. 146

Sud-es, is, f. 460

Sud-um, g. n. 311

Su-ere (i, tum) 443

Sutur-a, ae, f. 184

Suff-icere. 466

suf Fire. 426

suf Fragari. 462

suf Frut-ex, icis, m. 95

Su-gere (xi, ctum) 384

Sulc-us, i, m. 161

Sulf-ur, uris, n. 76

Sum. 487

Sum-ere (si, tum) 402

con Sumere (si, tum) ibid

Supell-ex, ectilis, f. 175

Super. 486, 205

Superb-us, a, um. 340

Super Cili-um, i, n. 131

Super Fici-es, ei, f. 55

super Liminar-e, is. n. 190

Super St-es, itis, g. o. 325

Superstiti-o, onis, f. 280

Supin-us, a, um. 308

Sup Plicare. 408

Sup Plici um, i, n. 259

Supra. 479

Supra. 468

Sur-a, ae, f. 138

Surd-us, a, um. 331

Sur-gere (rexi, rectum) 397

Sur Ri-pere (ui, surreptum) 393

Sursum. 382, 436

Su-s, is, m. et f. 122

Sus Pen-dere (di, sum) 463

Su Spirare. 452

Sus Tentare. 372

Susurrare. 379

Sut-or, or, oris, m. 185

Sutura, v. sub Suere.

Su-us, a, um. 41

Sva-dere (si, sum) 407

Svav-is, is, e. 336

Sve-scere (vi, tum) 399

Sylva, v. Silva.

Syngraph-a, ae, f. 240

T.

TAbellari-us, i, m. 276

Tabernacul-um, i. n. 186

Tab-es, is, f. 156

Tabul-a, ae f. 224

Tab-um, i. m. 155

Tac-ere (ui, itum) 406

Taed-a, ae. f. 249

Taedere. 462

Tal-is, is, e. 289

Talitr-um, i, n. 242

Talp-a, ae, f. 125

Tal-us, i, m. 138

Tarn-diu. 470

Tamen. 490

Taminare. 418

Tandem. 474

Tangere (tetigi, tactum) 387

T-ingere (igi, actum) 460

Tanqvam. 471

Tant-us, a, um. 301

Tap-es, etis, m. 246

Tard-a, ae, f. 111

Tard-us, a, um. 291

Tardare. 398

Taur-us, i, m. 122

Taxare. 448

Te-gere (xi, tum) 410

Tect-um, i, n. 189

Teges, etis, f. 211

Tegul-a, ae, f. 192

Tegument-um, i, n. 180

Tel-a, ae, f. 183

Teloni-um, i. n. 252

Tel-um, i, n. 270

Temere. 475

Temerit-as, atis, f. 151

Temet-um, i, n. 176

Tem-nere (si, tum,) 428

Tem-o, onis, m. 203

Templ-um, i, n. 281

Tempor-a, um, n. plur. 130

Temp-us, oris, n. 47

Temporari-us, a, um. 288

Tenax, v. sub Tenere.

Tendere (tetendi, tensum) 437

at Tendere (di, tum) 371

Tenebr-ae, arum, f. plur. 60

Ten-er, era, erum. 315

Ten-ere (ui, tum) 393

Ten-ax, acis, g. o. 362

Tentare. 413

Tentori-um, i, n. 274

Tenu-is, is, e. 301

Ten-us. 478

Tep-ere (ui, -) 376

Tepid-us, a, um. 311

Ter. v. sub Tres.

Terebr-a, ae, f. 187

Terebrare. 442

Tered-o, inis. f. 105

Terere (tri-vi, tum) 395

Ter-gere (si, sum) 418

Terg-um, i. n. 134

Termin-us, i, m. 52

Terr-a, ae, f. 57

Terrestr-is, is, e. 93

Terr-ere (ui, itum) 433

Tesser-a, ae, f. 242, 275

Test-a, ae. f. (in olla) 195

Test-is, is, m. 258

Testari. 461

Testud-o, inis, f. 127, 214

Tet-er, ra, rum. 336

Tetric-us, a, um. 329

Tetra-on, onis, m. 112

Tex-ere (ui, tum) 443

Text-or, oris, m. 183 443

Theatr-um, i, n. 243

Thesaur-us, i. m. 241

Thor-ax, acis. m. 180

Thu-s, ris, n. 213

Tibi-a, ae, f. 214

Tign-um, i, n. 187

Tigr-is, is et idis, 126

Tili-a, ae. f. 96

Tim-ere (ui, -) 465

Timid-us, a, um. 340

Tin-a, ae, f. 199

Tine-a, ae, f. 105

Tin-gere (xi, ctum) 411

Tinnire. 412

Tipul-a, ae, f. 106

Tir-o, onis, m. 273

Titillare. 427

Titi-o, onis, m. 61


page 203/204, image: s102

Titubare. 397

Tog-a, ae, f. 180

Tolerare. 415

Tollere. 436

Tollen-o, onis, m. 236

Tonare, v. sub Tonus.

Tondere (totondi, tonsum 443

Tons-or, oris, m. ibid.

Ton-us, i, m. 214

Ton-are (ui, itum) 375

Tonitr-u, u, n. 63

Torcul-ar, aris, n. 177

Torment-um, i, n. 270

Tornare. 409

Torn-us, i. m. 409

Torp-ere (ui, -) 399

Tor-qvere (si, tum) 394 463

Torqv-es, is, m. et f. 197

Torr-ens, entis, m. 164

Torr-ere (ui, tostum,) 447

Tost-us, a, um. 357

Torr-is, is, m. 61

Torv-us, a, um. 329

Tostus, v. sub Torrere.

Tot. 299

Tot-um, ius, n. 44

Tot-us, a, um. 289

Trab-s, is, f. 193

Trache-a, ae, f. 145

Tragaedi-a, ae, f 243

Tra-here (xi, ctum,) 435

at Trahere (xi, ctum.) 409

Trah-a, ae, f. 202

Trans. 479

Trem-ere (ui, -) 376

Tremul-us, a, um. 333

Trepidare. 398

Tres, tres, tria. 300

Ter. 473

Tribulare. 445

Trib-us, ūs, f. 256

Tributa 252

Tric-ae, arum, f. plur. 165

Triginta. 300

Trin-us, a, um. 285

Tripudiare. 398

Trist-is, is, e. 328

Tristari. 404

Tritic-um, i, n. 91

Trit-or, oris, m. 163

Triturare. 445

Triumph-us, i, m. 276

Trophae-um, i, n. 276

Tru-a, ae, f. 175

Tru-dere (si, sum) 435

Trunc-us, i, m. 83

Tru-x, cis, g. o. 329

Tu. 367

Tub-a, ae, f. 214

Tub-er, eris, n. 152, 153

Tud-es, itis, m. 188

Tueri. 390, 461

Tuguri-um, i, n. 186

Tum-ere, (ui, -) 452

Tum-or, oris, m. 154

Tumult-us, ūs, m. 267

Tumul-us, i, m. 71

Tunc. 469

Tundere (tutudi, tusum et tunsum) 395

Tunic-a, ae, f. 180

Turbare. 407

Turbid-us, a, um. 311

Turd-us, i, m. 112

Tur-gere (si, -) 379

Turm-a, ae, f. 273

Turp-is, is, e. 289

Turr-is, is, f. 194

Turt-ur, uris, m. 112

Tuss-is, is, f. 156

Tussare. 451

Tut-or, oris, m. 231

Tut-us, a, um. 351

Tu-us, a, um. 361

Tympan-um, i, n. 214

Tyrann-us, i, m. 252

U.

UB-er, eris, n. 121

Uber, eris, g. o. 313

Ubert-as, atis, f. 267

Ubi. 200, 468

Ubiqve. 468

Ud-us, a, um. 311

Ul-cisci (tus sum) 432

Ulc-us, eris. n. 152

Ulcuscul-um, i, n. 155

Ulig-o, inis, f. 72

Uln-a, ae, f. 217

Ultim-us, a, um. 295

Ultra. 480

Ultro. 475

Ululare. 388

Ulul-a, ae, f. 116

Umbilic-us, i, m. 134

Umbr-a, ae, f. 60

Unci-a, ae, f. 219

Unc-us, i, m. 409

Uncinul-us, i, m. 181

Unc-us, a, um. 331

Und-a, ae, f. 67

Unde. 228, 468

Un-gere (xi, ctum,) 449

Ungvent-um, i, n. 213

Ungv-is, is, m. 137, 125

Ungul-a, ae, f. 123

Uni-o, onis, m. 81

Un-us, a, um. 299

Upup-a, ae, f. 112

Urbs, is, f. 233

Urce-us, i, m. 195

Urere (ussi, ustum) 374

Ur-gere (si, sum) 438

Urin-a, ae, f. 146

Urn-a, ae, f. 218

Urs-us, i, m. 126

Urtic-a, ae. f. 86

Usqve. 470

Usus. 500

Ut. 369, 471, 491

Ut-er, ra, rum. 299

Uter-us, i, m. 121

Uterin-us, i, m. 326

Uti. 466

Uti (usus sum) 416

Utilis, is, e. 389

Utinam. 467

Uv-a, ae, f. 178

Ux-or, oris, f. 227

V.

VAcare. 440

Vacc-a, ae, f. 122

Vacillare. 397

Vacu-us, a, um. 297

Vad-um, i, n. 66

Vadare. 450

Va-dere (si, sum) 450

Vae. 496

Vaf-er, ra, rum. 339

Vagari. 398

Vag-us, a, um. 310

Vagin-a, ae, f. 272

Vagire. 388

Valde. 472

Val-ere (ui, itum) 384

Valg-us, a, um. 334

Vall-is, is, f. 70

Vall-um, i, n. 234

Vann-us, i, f. 202

Van-us, a, um. 341

Vap-or, oris, m. 62

Vapulare. 456

Vari-us, a, um. 289

Variat-us, a, um. 408

Var-us, a, um. 334

Var-i, orum, m. plur. 172

Va-s, dis, m. 258

Va-s, sis, n. 419

Vas-a. 195

Vat-es, is, m. 282

Vect-is, is, m. 208

Veget-us, a, um. 348

Vehemen-s, tis, g. o. 343

Ve-here (xi, ctum) 449

Vel. 285

Vel-vel. 488

Velare. 410

Vel-um, i, n. 206, 410

Velle (volui, -) 369, 401

Velle (velli, vulsum) 394

Vellicare. ibid.

Vel-ox, ocis, g. o. 291

Velum, v. sub Velare.

Ven-a, ae, f. 145

Venari. 448

Venat-or, oris, m. 172

Venabul-um, i, n. ibid.

Ven-dere (didi, ditum) 448

Venal-is, is, e. 359

Venen-um, i, n. 107

Venerari. 428

Venia, ae, f. 259

Ven-ire (i, tum) 450

Venitne? 467

Vent-er, ris, m. 134

Ventricul-us, i, m. 62

Venust-us, a, um, 305

Ver, veris, n. 51

Verberare. 409

Verb-um, i, n. 222

Ver-eri (itus sum) 458

Vergere. 382

Verm-is, is, m. 104

Verni-x, cis, m. 198

Voro. 489

Ver-rere (ri, sum) 418

Verr-es, is, m. 122

Verruc-a, ae, f. 153

Vers-us, ūs, m. 222

Ver-tere (ti, sum) 437

ad Versarius, i, m. 432

Vert-ex (capitis) icis, m. 130

Ver-u, u, n. 175

Verum. 490

Ver-us, a, um. 341

Verv- ex, ecis, m. 122

Vesci. 384

Vesc-us, a, um. 320

Vesic-a, ae, f. 144

Vesp-a, ae, f. 117

Vesper-a, ae, f. 50

Vespertili-o, onis, m. 116

Vest-er, ra, rum. 161

Vestigi-um, i, n. 200

Vestis, is, f. 184, 410

Vestire. ibid.

Vestit-us, a, um. 323

Vetare. 407

Vet-us, eris, g. o. 296

Vetul-us, a, um. 321


page 205/206, image: s103

Vexare. 429

Vi-a, ae, f. 200

Viat-or, otis, m. ibid.

Vibex, icis, f. 154

Vibrare. 415

Vic-es, ium, f. plur. 282

Vici-a, ae, f. 89

Vicinus, v. sub Vicus.

Victoria, v. Vincere.

Vict-us, ūs, m. 226

Vic-us, i, m. 235

Vicin-us, i, m. 459

Vicin-us, a, um. 297

Vi-dere (di, sum) 387

Viden-s, tis, g. o. 330

Vidul-us, i, m. 201

Vidul-us, i, m. 231, 323

Vidu-a, ae, f. 231

Vi-ere (evi, etum) 437

Viet-or, oris, m. 199

Viet-us, a, um. 318

Vig-ere (ui, -) 399

Vig-il, ilis, m. 274

Vigilare. 399

Vigilan-s, tis, g. o. 429

Viginti. 300

Vil-is, is, e. 359

Vill-a, ae, f. 159

Vill-us, i, m 121

Vincere (vici, victum) 433

Victori-a, ae, f. 275

Vin-cire, xi, tum. 433

Vincul-um, i, n. 409

Vin-um, i, n. 176

Vine-a, ae, f. 177

Viol-are. 370

Vir, viri, m. 128

Virere. 382

Virid-is, is, e. 315, 338

Vires, v. sub Vis.

Virg-a, ae, f. 160

Virg-o, inis, f. 128

Viridis, v. sub Virere.

Virt-us, utis, f. 277

Vis. 491

Vis, vis, f. 45, 409

Vires. 348

Visc-us, i, m. 171

Visc-us, eris, n. 143

Visire. 451

Vita, v. sub Vivere.

Vitare. 417

Vit-is, is, f. 93, 177

Viti-um, i, n. 277

Vitric-us, i, m. 230

Vitr-um, i, n. 81

Vitriol-um, i, n. 76

Vitt-a, ae, f. 180

Vitul-us, i, m. 122

Vituperare. 407

Vi-vere (xi, ctum) 382

con Viva, ae, m. 357

con Vivium, i, n. 357

Viv-us, a, um. 321

Vit-a, ae, f. 103

Vix. 467

Vocalis et vocare, v. sub Vox.

Vol-a, ae, f. 136

Volare. 385

Volum-en, inis, n. 221

Volunt-as, atis, f. 148

Volupt-as, atis, f. 147

Vol-vere (vi, utum) 435

Vom-ere (ui, itum) 451

Vomic-a, ae, f. 155

Vorare. 425

Vo-vere (vi, tum) 465

Vot-um, i, n. ibid.

Vo-x, cis, f. 335, 495

Vocal-is, is, e. 335

Vocare. 461

ad Vocatus, i, m. 258

Vulg-us, i, m. et n. 255

Vulgar-is, is, e. 350

Vuln-us, eris, n. 152

Vulp-es, is, f. 125

Vult-ur, uris, m. 114

Vult-us, ūs, m. 329

Z.

ZEl-us, i, m. 150

Zinzib-er, eris, n. 174

Zizani-a, ae. f. 92

DE Instituendis e Latinae Lingvae VESTIBULO Exercitiis ad Praeceptorem commonefactio.

DILECTE, non ignoras Tu illud, Solus Vsus facit artifices: Vsumqve parari Exercitiis. Et ob eam rem nos voluisse Methodum nostram totam esse practicam: ubi scilicet Discipuli Omnia ipsimet agant, Magistro tantum modo exemplis ubiqve praeeunte, imitationem dirigente, errataqve (qvae a primo terum tentamine abesse non solent) emendante. Sic proinde Tu etiam agere proponito, charissime, ut Exercitiis tota Tua Schola ferveat; et qvidem circa materias omnes, qvae tractandae obveniunt qvotidie, horisqve singulis. Exercitia si intermiseris, aut frigide urseris, certus esto profectus Tuorum fore tardos, nec abfore nauseam. Ad qvod praecavendum, non pigebit iterato suggerere, qvomodo Omnia tua Exercitiis impleas, atqve sic Discipulis amoene procedendi, egregieqve proficiendi, perpetuas occasiones ministres. Attende igitur.

1. Ante omnia rogo cave tetricus esse. Praestat ingenia humanitate allici, qvam territari motositate.

2. Inchoaturus opetas, lauda qvam potes Latinae lingvae, Rerumqve, studia; ut qvam avidissimos subeundi laboris (qvem tamen a facilitate et svavitate commendabis) efficias.

3. Ut singuli Discipulorum Vestibuli exemplaria propria habeant, monebis, si operas inoffense procedere voles.

4. Sed e qvibus errata Typographica (si qvae editioni irrepserunt, annotataqve ad calcem videbis) tolli curabis: ut ne qvis ex corrupto exemplari corruptelam addiscendi occasionem habeat, illiqve pari prudentiā in aliis post Libris versari condiscant.

5. Ipsum vero hoc Latinitatis Tirocinium pertranseundum Tibi cum illis erit ordine partium, qvō positae sunt. Primo Nomenclatura Rerum Vernacula; deinde Latina; tum Grammatica; tandem Lexicon.

De Textu Vernaculo recte pertractando.

6. Monui id in Dedicatoria: repetam paucis, et accommodabo ad Exercitiorum praxin propius.


page 207/208, image: s104

7. Primum eō te collimare volo, ut Vernacula haec Nomenclatura intra bimestre percurratur: qvod commode poterit, si qvotidie cum Discipulis unicam absol vas pagellam. Qvidni autem? nonnisi 26 foliola sunt.

8. Sumes ergo particellam Textūs, qvantum Exercitiis unius horae pertractari qveat (nempe qvartam circiter pagellae partem): qvam auscultantibus omnibus praeleges, eosqve idem legendo, et clare ac distincte pronuntiando, imitari jubebis; duos, tres, decem, etc. pro uti ad promtos in vernaculis etiam efficiendum lectores, necessarium esse judicabis.

9. Peractā sic lectione (per horae qvadrantem) jubeantur eundem Textum in libellos suos transcribere, ad manus velocitatem comparandam: qvod iterum ultra horae qvadrantem non exiget. Aut si qvi tardiores non sufficiant, permittantur privatim explere lacunas: ut nemini prorsus manum exercendi occasio desit.

10. Tertio qvadrante horae (aut paulo ultrā) Vocabulorum sensum illis explicabis, et num dextre percipiant res significatas, examinabis.

11. Tandem sub horae finem incipies Textum pertractatum memoriter pronumtiare, Discipulos ad imitandum provocans. Ingeniosiores enim mox in aemulationem prorumpent, alii seqventur. Si qvi autem hebetiores ne qvidem istā toties iteratā repetitione adjuti poterunt, discant hoc idem privatim (horā intermediā) subqve horae alterius initium reddant.

12. Hāc ratione si ad Vernaculi usqve Textūs finem cum Discipulis processeris, fieri non poterit, qvin et legendi nabitus in robur illis eat, et manus ad scribendi velocitatem magis magisqve se disponat; et Sensus pueriles objectis suis realiter se obvertere, Intellectusqve rerum imaginibus pingi, Memoria deniqve majorem ad capacitatem extendi, incipiant.

De Textu Latino exercitiis pertractando.

13. Latinus Textus ad lustrationem sui, tanqvam ignota novae lingvae sylva, plus reqviret spatii. Duplum itaqve damus: Menses nimirum qvatuor. Ita enim pensum horarium vix ultra qvatuor lineolas excrescet: qvantillum hoc?

14. Methodus autem utiliter hīc Ingenia exercendi, non erit a priore diversa. Nempe sub initium cujusqve horae Tu ipse pensum horarium (unius et alterius commatis) accurate illis praeleges, lectionemqve castam imitari jubebis.

15. Mox Latina vernacule, illis auscultantibus, reddes; monens, eadem hīc inesse; qvae in Hungarica; (jam praenota) Rerum Nomenclatura, Verbum verbo reddi posse. Si ergo sibi familiarescere volunt Latinas Voces, conferant privatā diligentiā (anteqvam ingrediuntur Scholam) utrumqve textum, qvem tractari ordo postutat.

16. Mandabis inde pensum hoc libello Exercitiorum inscribi ab omnibus, Vernaculo-Latine, aut vice versā: usu duplici. Primo ut Latinae orthographiae adsvescant: deinde, ut immoratione mentis circa eadem objecta diuturniore, omnia facilius memoriae imprimant.

17. Jubebis autem scripta relegi, ut qvam recte transtulerint pateat: ubi errata, si qvae admiserit hic vel ille (nihil enim sine peccato discitur) emendari a condiscipulis curabis 5 aut (si nemo illorum animadvertat) emendabis ipse.

18. Horae appropinqvante fini, recitabis pensum memoriter, ut imitetur qvisqvis potest: imitabuntur enim, alii post alios, tardioribus ad horae seqventis initium reservatis. Qvos qvia verisimile est pudore suffusum iri, toties rejici, semperqve inter ignavos et ineptos numerari aemulationis et majori, diligentiae stimulum hoc fore confidimus egregium.

De Grammaticae Vestibularis praxi.

19. Pertractandis hisce Rudimentis abunde sufficiet trimestre: hebdomadae scilicet duodecim, horas continentes 192.

20. Optem vero, ut anteqvam haec cum Discipulis tractare incipias, Grammaticam ipsam nostram pleniorem, cum Annotationibus suis, legere ne pigeat: ut ne rationum cur tali methodo haec tradantur, ignarus, ullā parte haesites. Subdam tamen hoc loco hypomnemata, qvomodo cujusvis Capituli, imo praecepti et regulae, transferenda sit theoria in praxin.

21. Vides autem praecepta hīc dari Latine tantum, sine translatione vernacula. Ergo exercitii prima pars erit, qvāvis horā transferre Latina in vernaculum, ut praecepti sensus patet. Qvod ut ipsi tentent discipuli mandabis: demumqve si haesitabunt, tu succurres.

22. Proximum erit, ut Praeceptum (sensu jam perceptum) illustretur Exemplis qvam plurimis. Ex. gr. Capite I. § I. et 2. differentiam inter I et Jod, U et Vau, ut observent melius, jubeantur e Lexico inqvirere Voces, ubi illae occurrunt: ut, Inanis, Iejunus: Uva, Vulpes, etc.

23. Praeceptum (3) Tuipse illustrabis exemplis, ubi, et qvomodo, qvatuor illae Consonae, diversimode sonent (Consule Grammatic. Janualem.)

24. Paragraphus 5. reqviret, ut illis ostendas qvomodo Literarum characteres pingendi sint eleganter, inconfusi, indistracti etc. qvod et illi mox tentent; non unā tantum horā, sed pluribus, istōc calligraphiae exercitio continuato. Multum enim interest, illos sibi elegantem comparare manum, elegantiaeqve hujus a fundamento intelligere rationem (Vide Grammaticam.)

25. Ad § 6. leviculum erit, nec tamen inutile, examen, Qvot literarum sit haec vel illa Syllaba? item qvot Syllabarum haec vel illa Vox? ut differentiam

page 209/210, image: s105

inter Unisyllabas, Bisyllabas, plurisyllabasqve notent: Ars. Ar-bor. A-ra-trum. Ar-bi-tri-um etc. etc.

26. Ad § 7. 8. exercitium ipsis injungatur, ut Nominum (ordine qvō posita sunt Capite II) exqvirant genera, ope Lexici. Cujus rei modum si eos docueris, et illi cuivis Nomini Capite II. Generis notam (m. f. n.) adscripserint, referent inde utilitatem duplicem. Nempe intelligere incipient Lexici (hāc parte) usum: et addiscent Latinorum Nominum genera sic usu, ac veluti lusu.

27. Ad § 9. 10. 11. 12. 13. fiat examen Casuum, ut nos per ipsum sensum distingvere discant. Ex. gr. Audi Petre, qvis casus? Vocativus. Non est hīc Petrus, qvis? Nominativus. Liber Petri, qvis? Genitivus. Dedi librum Petro, qvis? Scribere Calamō qvis? Id tam diu exposcatur, repetatur, iteretur, donec usum Casuum plane intelligant, in utroqve numero.

28. Ad § 16. 17. 18. subsistes, ostendesqve in adjuncto Lexico characterem illum Declinationis, cuivis Nomini additum, ut hujus rei usum post intelligant.

29. Declinationis primae exercitium erit, ut Nomina posita § 20. flectant, intuenco Typum § 19. Non enim cogendi sunt declinandi formulas mandare memoriae: sed Typum inspectando imitari, donec inspectationis pertaesi Typum ipsimet, seponant, et memoriter declinent. Id enim tam certo futurum est, atqve infantes gressu firmato serperastra abjicere, libereqve discursare, gaudent.

30. Idem fiat cum Declinatione II. III. IV. V.

31. Ad § 31. 32. 33. ostendatur illis in Lexico ostendi, qvaenam Adnomina unius, vel duarum, vel trium terminationum sint: qvod ut intellectum sibi esse ostendant, ipsimet aliqvot exqvirent.

32. Ad § 34. etc. progressi, jubeantur omnia Adjectiva (Capite tertio Vestibuli comprehensa, a § 285. ad 366.) percurrere, et comparare: etiamsi qvaedam imcomparabilia sint. Nunc enim non usus spectatur, sed formatio. Obiter tamen moneri, poterunt, qvaenam Superlativum forment, per -ssimus, qvae per -rrimus, et -llimus: dumqve aberrant emendari.

33. Ad § 37 et 38. Exercitii materia erit Adnominum cum suis Nominibus declinatio. Pertranseatur igitur denuo idem Caput Vestibuli, assumptoqve qvovis Adjectivo cum suo Substantivo declinari jubeatur. Ut e § 288. DEVS aeternus, Mundus temporarius, Homo mortalis. 289 Qvalis res? Res talis. Res varia. Res uniformis. Res utilis etc. etc.

34. Caput de Pronomine Regulam generalem habet nullam, omnia particularia. Nihil ergo restat, nisi ut haec ipsa exercitiis iterentur.

35. Doctrina de VERBO (Capite V.) ut a Tironibus recte percipiatur, singula praecepta singulis Exercitiis illustranda, roborandaqve erunt.

36. Ergo post explicatum § 50 et 51. jubeantur pertransire Caput Vestibuli qvintum, separareqve a Verbis activis (qvorum maximus est exercitus) substantiva et passiva: non ex terminatione illa dignoscendo, sed e significatione reali, donec penitus qvid intersit intelligant. Nihil hīc supra captum esse, res ostendet.

37. Explicatō § 52. offerarur discipulis (extemporali examine) aliqvod notae significationis Verbum, jam hāc jam illā singulari personā, respondereqve jubeantur, cujus personae hoc aut illud sit? donec plane intelligi pateat.

38. Idem fiat numerum Verbi examinando, § 53.

39. A Temporum doctrista (§ 54) ne discedatur, nisi post exacte ab omnibus perceptam Temporum differentiam: praesertim praeteritorum, Imperfecti, Perfecti, et Plusqvam perfecti, uti qvidem antiqvi parum apte appellitārunt, eoqve illorum vim veram obscurārunt. Remedium duplex est. Primum in meliore nomenclatura, Praeteuntis, Praeteriti, et Iam tum praeteriti. Secundo in exemplis tam clare inculcatis, ut verum sensum et usum non percipere nemo possit. Qvale hoc erit, discipulis ex ercitii loco proponendum.

Librum tuum jam legi (est praeteritum)

heri nondum legeram (ante-praeteritum)

cum mitteres puerum, legebam (praeteriens)

Mitte alteram partem, legam qvoqve (futurum simplex)

et cum legero, remittam (futuro-praeteritum) Talia exempla dictentur plura, jam Latina jam vernacula, jubeanturqve transferri, et revideantur.

40. Similibus exercitiis doceantur Modorum differentias: exempli causa.

Tu debes legere (Infinitivus est)

Lege igitur (Imperativus)

diligentes studiosi legunt (Indicativus)

si qvotidie legeres, fieres doctus (subjunctivus.)

Et similia plura. Memento tantum de Conjectivo modo: sicut ille nullum per se habet sensum (nisi elliptice) ita usum illius doceri non debere solum, sine antecedente Verbo et particula connexiva, Si, Ut, etc. Jubet ut venias: jussit ut venires: bene fecisses, si venisses etc.

41. Duas Verborum Formas (in O et OR) dic peculiares esse Latinis: qvarum usum satis commode exemplo apposito (§ 56) discent: si plura illis similia proposueris.

42. Post § 57 (ad 60) bene explicatos, ostendes illis in Lexico 1 Qvomodo character Conjugationis omni Verbo addatur 2 Qvomodo Infinitivus trinus seu trinum cardinale tempus. Docebis ergo in Lexico haec eos observare et enuntiare, sive infinitive, sive indicative. Ut, Abdere, abdidisse, abditum. Abeo, abivi, abitum, etc. Non obesset vel totum ita percurri Lex icon. Intra enim horas aliqvot absolvi poterit, nullo taedio, usu ad seqventia permulto: nempe ut anteqvam Verba coujugare incipiant,

page 211/212, image: s106

cardinalia Verborum tempora teneant, aut certe inqvirere sciant.

43. Verbo substantivo insistendum erit, donec conjugandi ejus rationem exacte teneant omnes. Proponenda ergo illis sunt Exercitia, formatis ex hoc Verbo, et additis Nominibus, aut Pronominibus, sententiolis certis. Ex. gr. Debes esse diligens: imo debuisti ab infantia fuisse diligens: sed spero te jam fore diligentem. Qvaeso te, esto diligens: rogo vos, estote diligentes. Ego sum diligens: tu non es: ille est ne? Nos sumus diligentes etc. Pater meus non erat heri domi, nec erit cras. Fuistine in horto? Ego non fui. Qvaeris ubi sim? aut ubi fuerim? o si fuissem tecum! Doctus ero, si faero diligens, etc. Talibus ne pigeat prolectare puerilem captum, jam Latina in vernaculum transferenda proponendo, jam viceversā.

44. Typi qvatuor Conjugationum, duarumqve Formarum (a § 75 ad 108) exercitiis pertranseundi sunt, ut inde discant, primo eorum usum: deinde Verborum ipsorum, ita conjugatorum, sensum.

45. Usus TYPORUM docetur qvidem § 102. 103. 104. verum ut illa intelligantur melius, exemplis aliqvot Verborum illustranda res fuerit. Ut: ARARE, in qva Forma conjugabitur? Resp. In prima: qvia Infinitivus desinit in -re. Et cujus erit Conjugationis? Resp. Primae: qvia habet Infinitivum in -are. Conjuga igitur, inspectando Typum. Quod dum fecerit, aberrare vix poterit: sin, emendetur, donec Typi usum perdiscat.

46. Sensum VERBORUM ita conjugatorum docebis viā trinā.

47. Primo, singulis terminationibus Latinis Vernacula semper adjungi curando. Ex. gr. AR -are, Szantani. Ar-a tu, Szancs te. Arate Vos, Ti Szancsatok. Ar-o ego, Szantok en Ar-as tu, Te Szantasz, etc.

48. Secundo, Exercitia styli (ex compositis inde sententiolis qvibusdam) proponendo. Ex. gr. dum Verbum SCRIBO tractatur, poteris omnia ejus in contextum sic redigere. Scribere debeo epistolam: imo jam debui scripsisse: qvia promiseram me scripturum esse. Quaeso scribe tu qvoqve: aut scribite ambo: caeteri scribunto etiam. Scribi? aut scribes? ego jam scripsi: cum aderat tabellarius nondum scripseram, sed scribebam demum. (Conjunctive:) Utinam scribas! nam si scriberes tu, scriberem ego qvoqve. Utinam scripsissetis jam ante! Cum scripseris, significa mihi etc. Sic in passivis. Amari debent studia, ut ameris a Praeceptore, sicut amantur diligentes etc. Talia pueris multa proponi elaboranda, erit ingenii lusus, sed boni usūs.

49. Tandem interrogare abstracte poteris: Scribam, cujus est temporis? cujus modi? Si scripsisses, cujus temporis et modi? etc. etc. Ita ludibundis aperientur in omnia oculi.

50. Contenta Capitis VI, VII, VIII, IX. nihil adeo exercitiis egent: sufficiet ista sic explicari, ut intelligantur.

51. Capite X. satis exercitii dabit Vocum derivatarum et compositarum (allegatarum § 119 et 120) inqvisitio: ut compositas a simplicibus, et derivatas a primitivis, internoscere incipiant.

52. Capite XI, traduntur Regulae Syntacticae XV. qvarum qvaeqve sibi habet adjunctum de praxi sua hypomnema [parenthesi sic ansatā.] Observa hanc manuductionem, syntacticisqve exercitiis non male eos initiabis.

53. Qvanqvam si ultra monitiones illas ingeniose processeris, pulcherrimorum exercitiorum occasionem dare poteris. Ex. gr. Si ad Reg. VI. Infinitivos Verborum (Capitis V. Vestibuli) permutare doceas Indicativo, praeponiqve suum cuiqve Nominativum, etc. Ut si § 368. sic transformes: Una qvaeqve res aliqvid est, et aliqvid agit, et aliqvid patitur. Vt, Lapis est durus: qvi si me laesit, egit aliqvid: si ego illum confregi aut amovi, ille passus est. Ita § 369. Qvicqvid est, illud primum oritur, tum aliqvamdiu durat, tandem perit. Et § 370. Nemo sapiens orditur negotium alio fine, qvam ut pergat, donec finiat, etc. Inexhaustus hīc est fons innumeras sententiolas formandi, qvarum in vernaculum translatione (aut contra) tum sapentiores fiant Discipuli ad attendendum rebus naturalibus, artificialibus, moralibus, sic excitati; tum in promte Nomina declinando, Verba conjugando, Vocesqve construendo, pulchre exercitati.

54. Capitis item XI. et XII. exercitium erit, si Discipulos per omnia Vestibuli Capita deducendo ubicunqve Vocum combinatio occurrerit, per qvam Regulam cohaereant examinaveris: cui exercitio prima potissimum columna materiam suppeditabit perpetuam. Ex. gr. § 42 Omnia sunt, per qvam dicitur Regulam? Respondeat discipulus, per VI, eamqve mox recitet (NB. Elibro tam diu, donec memoriter poterunt) § 43. Aliqvid est? Resp. Per eandem. 44 In Rebus? Resp. per XIV. § 53. Rerum origo? per Reg. II. Et sic per totum Vestibulum eundo. Ubi si attentio non defuerit (nec qvomodo abesse possit video) certo futurum est, ut Regularum XV, sensum et usum probe asseqvantur, Syntaxeosqve sic etiam posito fundamento, ad pleniorem post Grammaticam tantō oculatiores accedant.

De Lexici Usu.

55. Percurratur lectione totum (si qvālibet horā pagella unica, absolvetur intra duas hebdomadas) fine et usu qvadruplici.

56. Primo, ut legendis Abbreviaturis (qvarum Lexicon Januale plenum erit) adsvescant.

57. Secundo, ut interpretari omnia extempore jussi, qvam firmiter Nomenclaturam Rerum hauserint, cognoscant: atqve si diffidunt sibi, ante lectionem sese praeparandi occasionem habeant.


page 213/214, image: s107

58. Ubi qvia Vocem, cujus significationem amiserunt, inqvirere necesse habebunt in Textu utroqve: addiscent eādem operā et Cifrarum (usqve ad 500) notitiam, et Indicum qvi libris annecti solent usum.

59. Tandem serviet hoc instituendo Examini Grammatico. Nempe inqvirendo, (1) Num Vox occurrens simplex an composita sit? (2) Num primitiva an derivata? (3) Num Nomen an Verbum, Adnomen vel Adverbium etc. (4) Si nomen, cujus generis et declinationis? et qvod adjecti characteres ostendent: (5) Si Adnomen, qvot terminationum, et qvomodo moveatur? (6) Si Pronomen, qvomodo declinatur? (7) Si Verbum, Substantivumne an Activum, vel Passivum? et cujus Declinationis ac Formae? qvomodo item cardinalia formet Tempora etc.

60. Satis autem commonefactionum: reliqva Tuae committenda sunt industriae ac circumspectioni. Vale, et rem juventutis Christianae strenue age.

FINIS.


page 215/216, image: s108

[gap: ERUDITIONIS SCHOLASTICAE Pars II. etc.]