CAMENA Early Modern Latin Texts

SEdet hîc, sedata temeritate hortium, (dum aliae stant civitates ac provincias) Illa Jovis, Junonis, Neptuni mater, Saturni uxor Cybele, turribus comas cincta. Magnam matrem magna decet filia, salvo BOJORUM clypeo insignis, alta , et strenua, quem ideo tenet, quia nunquam abjecit. Antiquo robore pinus ingentes tendit ramos, densis hoc montis culmen obumbrans frondibus, et nulla lucos agitante procella: In quam puram et castam arborem Atys conversus est, velut arctius dilectam Cybelen Deam brachiis suis complexurus. Est succincta comas, hirsutaque vertice pinus grata Deûm matri; siquidem Cybeleius Atys exuit hac hominem, truncoque induruit illo. Hinc pinus coepit esse certissimum virginitatis symbolum, hinc pronuba castos accendit pinus amores, et febr ua poscenti pinea virga data est. His Cybeles pomis suus itaque ut honos esset, VELSERUS pineam nucem fregit nucleum esse volentibus. A dextris dexterrime Tempus pariter ac hirtus ad calamum dictant Historico, quod factitatum est ad gladium; Dictum! Factum! Flaminii cassis, Gargeno detracta, non cassa annuit fide, munita Viro cui vertice surgens triplex crista jubas effundit crine SUEVO : Aurea caesaries ollis, auro virgatae vestes, manicaeque rigentes ex auro, et simili vibrabat crista metallo, HIC LABOR, HOC OPUS EST! A sinistris haud sinistre res Vindelicorum agitur, confluvio pari atque consilio Vindonis ac Lyci, queis aqua nunquam haeret: Ad sacras illorum origines Raetia sua sic pandit retia, ut capere possis, quod capit. Nunc Drusi victoria, mox detrusi Vindelici; hinc in Alpibus trophaea, illinc rostratae ad lacum statuae: Donec Musarum volucres, parcae, fideles, in coloniam missae, has pedibus confinxerunt ceras, queis opera ac labores suos otio haud marcidus MARCUS manu sua inscriberet.

MARCI WELSERI, MATTHAEI F. ANT. N. REIP. AUGUSTANAE QUONDAM DUUMVIRI, OPERA HISTORICA ET PHILOLOGICA, SACRA ET PROFANA. In quibus Historia Boica, Res Augustanae, Conversio et Passio SS. Martyrum, Afrae, Hilariae, Dignae, Enomiae, Euptropiae, Vitae S. Udalrici, et S. Severini, Narratio eorum, quae contigerunt Apollonio Tyrio, Tabulae Peutingerianae integrae, Epistolae ad Viros Illustres Latinae Italicaeque, et Proteus satyra continentur. Accessit P. Optatiani Porphyrii Panegyricus, Constantino M. missus, ex optimo Codice a PAULLO VELSERO divulgatus, Praemissa his fuit Praefatio ad Lectorem, de singulis scriptis nunc recusis, juxta virorum eruditissimorum sententias: Nec non VITA, GENUS, ET MORS AUCTORIS NOBILISSIMI. Accurante CHRISTOPHORO ARNOLDO. NORIMBERGAE, Typis ac sumtibus WOLFGANGI MAURITII, et Filiorum JOHANNIS ANDREAE ENDTERORUM. ANNO CIC ICC LXXXII.

AD STUDIOSUM LECTOREM PRAEFATIO CHRISTOPHORI ARNOLDI.

[note: Ann. IV, 35. 3.] VEre ac praeclare Tacitus: Suum cuique decus posteritas rependit. Hic enim mortuorum memoriae propagandae labor est suscipiendus ob eos, qui dum mortalem hanc vitam incolerent, cum sapientia atque doctrinacaeteris anteirent, ad scribendum se contulerunt ea, quae ab ipsis essent inventa et excogitata divinitus. Bene igitur de Repub. literaria mihi mereri videntur, qui illustrium Virorum scripta, nostra aetate florentium, quae (sicut alia omnia) vetustas obrueret, omnium seculorum posteritati commendare, atque ab oblivione vindicare nituntur: Haec ipsa, inquam, Cognatorum diligentia fuit, ne aliquo in angulo MARCIVELSERI cimelia, olim evulgata, pulvere situque marcescerent; aut inedita muribus blattisque cibum praeberent. Quamobrem gaudeo, mihi, ad posteros recreandos, id esse oblatum, quod et lectoribus gratum fore non dubito; cum summi illius Viri Opera, conquisita et collecta, publicae luci restituo. Caeterum in haec ipsa Amicorum cohortatione incitabar, qui et mihi manus porrigebant, operamque suam sedulo addebant. Inter primos aut primus occurrit Vener abilis Vir, et exactae jam aetatis, Joachimus Camerarius, unicum posteritatis suae decus ac ornamentum; sic enim is fatur in literis suis: [note: Heidelb. 5. April. 1678] Mitto epistolas Magni Velseri ad Avum meum, quas non ingratas fore spero Illustri Familiae; cui me quam plurimum commendo, dum in parte felicitatis pono, extare monumentum amicitiae Illius erga meos. Valde laetor de adornatione editionis, quam mihi significas; cui an forte aliquid successurum sit de Vita Viri magni, deinceps intelligam. Et post nonnulla: Porro quin, quae paratur editio opusculorum illorum, futura sit elegans, ut fuit Velserus pater elegantiarum, dubitare me non sinit Typographi studium; qui Augustanis et Venetis, ut puto, cedere non volet. Tam in omnia pariter intenta bonitas et accincta Nic. Heinsii erat, ut incunctanter [note: Vianae, Non. Nov. 1678.] in suis etiam fateretur, se auxilio mihi affuturum: De Marci Velseri, Viri et dignitate et doctrina conspicui Operibus in unum colligendis

ac permittendis luci consilium vestrum non possum non vehementer approbare. Memini quidem in scriniis meis extare complures ejus epistolas, ad Josephum Scaligerum [gap: Greek word(s)] exaratas, quae ex haereditate jam olim paterna ad me devenerint; conquisiturus cum cura has ipsas, ut animus multo torpore immersus, ex angustiis funestissimorum ac valetudinis diuturnae incommodis emerget. Praeterea salivam tantum nobis movit, dum epistolam his obsignavit verbis: Videor vidisse olim apud Parisios, in Mazariniana bibliotheca Marci Velseri commentarios in KALEND ARIUM ROMANUM, cujus exemplar edidit Petrus Lambecius e bibliotheca Caesaris Vindobonensi; ejus libelli an apographum extet apud Velseri haeredes, haud scio. Nec quicquam omisit Vir amicissimus (quo ante multos annos in celeberrima Batavorum Academia usus sum valde familiariter) ut commodis nostris strenue inserviret; quare V. Cl. Emericum Bigotium mihi adjuncturus, alio tempore, de eodem [note: Vianae, 1679 Eid. Febr.] Kalendario subindicavit sequentia: Idem amicus meus, ait, cum scribat, se brevi excursurum rure, ubi sedem nunc fixit in Neustria, ad Parisios; atque illic partem quadragesimae potissimam a se fore exigendam, per literas mox rogabitur, ut bibliothecam aditurus Mazarinianam, inquirat in Kalendarium, de quo proxime agebam; si illic etiamnum asservetur. Nam ex quo mihi a Gabriele Naudaeo exhibebatur, ipsam bibliothecam, auctione publica distractam fuisse, sed postea majori ex parte ad veterem rediisse dominum audivisti credo. Porro, ubi primum licebit per otium et valetudinem, scrinia omnia excutiam; etiam ea, quae paternae haereditatis jure ad me pervenerunt, ut Marci Velseri [gap: Greek word(s)] Epistolas ad Jos. Scaligerum exaratas, et si quae praeter has offerentur, eruam; tibique, immo posteris vindicem. De his in transcursu nunc te monendum duxi. Nec fefellit opinionem meam, sed fidem suam (per candidas Carpzovii manus) mihi praestitit Vir integerrimus: Immo non satis habuit explere, quae promiserat; hoc videlicet studio parum contentus, nisi [note: Vianae, 1680 m. Sept.] gemmas auro quoque includeret: Vir Illustris, inquit, Constantinus Hugenius Zulichemius possidet syllogen haud parvam literarum, a Viris clarissimis illorum temporum exaratarum ad Justum Lipsium; quas inter Velserianae complures comparent. Harum ne gravetur copiam nobis facere, possessorem, parentis mei, ut scis, amicum veterem rogavi. Neque rogatio haec in irritum redacta fuit; Illius enim concessu et beneficio, filius meus, ad Batavos tunc flectens iter, in aedibus Hugenianis, ex aureo illo Epistolarum tomo ab An. 1594. usque ad An. 1602. omnes illas amantissime descripsit (nihil enim potuit fieri amantius) quas hîc publicavimus. Gratias laudesque divino Seni agimus, ac porro acturi sumus, quod benevolentiam suam in nos navare voluit; tranquillam Nestoris aetatem semper precaturi. Eas dem Heinsio etiam postmortem debemus, quem Virum principem celerius, quam opus fuerat, rebus humanis sua ingentia in coelum merita evocarunt: Plura enim edidit verae eruditionis monumenta, quam quisquam alius, qui una esset aetate: Ita docte, ita eleganter, ita

commode scripsit, tum soluta oratione, tum versibus, ut sit difficile judicare, utrum ille melior fuerit Orator, quam Poeta: Verum obiit is, Hagae Comitis magno Viris in Gallia, Anglia, Germania, Suecia, et Italia eruditissimis (quibus er at unice charus) dolore nuper ac luctu relicto. Praeterea huc accessit exhortatio doctrina pariter ac prudentia Nobilissimi Viri F. B. Carpzovii, (cujus amor et auctoritas hoc ipsum mihi negotium imperare poterant) ut verba Epistolae Illius pensiculatius aestimarem, et forti [note: Lipsiae, d. 15. Nov. A. 1678.] imperio facile obtemperarem, dum ait: Adoctissimo Daumio relatum accepi, te novam Velseri Monumentorum Augustanorum et aliorum Operum editionem moliri; quo labore nec meliorem nec utiliorem, adde nec splendidiorem suscipere poteris; famamque nominis tui ultra Monumentorum ipsorum aetatem extendes, et opus exiges, quod nec Jovis ira nec ignes: nosti caetera. Quaeso, nihil te ab hoc proposito dimoveri patiaris, neque ulla antiquior tibi cura sit, qua studeas, ut tanti Boni citius compotes reddamur. Venit mihi in mentem Magni Hetruriae Ducis Bibliothecarius, summis laudibus ad coelum efferendus; tanta enim sollicitudo et cura (quam ipsemet sibi in hac nova Operum Velserianorum editione struxerat) Illius fuit, ut sempiternae gloriae merito commendari debeat: Omnes eruditi, in universo orbe, videntur mihi perspicere ipsius animum propensum ad salutem Rei literariae; dum hoc unice ac semper agit, et acturus est, ut cunctis ultro inserviat, qui literis se totos involvunt, quosque in altum doctrina misit. Nomina feci, quae ego versura facta solvere haud queo: Debemus enim Illi Epistolas ad Nobilissimam gentem suam, hujusque ad Nostrum, perscriptas; debemus varias, ex instructissima ipsius bibliotheca, eclogas, manu sua descriptas; nec aliam certe ob caussam, quam ut celebre Velseri nomen dignis laudibus veneraretur; aureamque huic Heroi statuam, ab Italis longe gratissimis adhuc ponendam, politissimis ad me literis ultro polliceretur. In prioribus Illum [note: Firenze, li Dicemb. 1680.] hoc decoravit elogio: Pochi Vomini hà avuto questo secolo equali ad esso, e forse niuno superiore, per le tanti doti, che congiuntamente in esso risplenderono, di dottrina grande, ed universale; giudizzio purgatissimo; bontà di vita; nobiltà di sangve; cariche onorevolissime; affetto, e protezzione verso tutti i Letterati più celebri ditutte le professioni. Solo in questo è stato sfortunato, che niuno ne hà scritta una Vita, come si doveva, e fattolo vedere, per quel grande Vomo che esso e veramente stato. Postea insatiabili gaudio compleri se testatur, quod commodare [note: Li 7. Dicemb.] se nobis possit: Oh come mi rallegro di poter contribuire al meno con questa piccola pietruzza, alla nobil fabbrica della nuova edizzione di un Vomo insigne per Nascità; per Letteratura; per Dignità; per bontà di costumi; per cortesia; per beneficenza verso di ogni sorta di Letterati; per il quale non cede la gloria la Germania alla Francia peril Peireschio, ne all' Italia pel Pinelli. Verbo satis digno tam operosa industria appellari nullo modo potest; neque commodior desiderii sui explicator mihi videtur, quam ipse Magliabechius, cujus iterum verba conabor exprimere:

[note: Li 21. Dicemb.] Avevo deliberato di scrivere solamente sei fogli, mà tanta e tanta roba mi viene intorno à quel grand Vomo alla memoria, che ne hò scritti dodici, e ne aurei potuti scribere anche cento. Spero però che da questi dodici, come dall' ugna del Leone, chi non avesse quella gran cognizzione di questo grand' Vomo, conoscerà, che maggior li esso non hà forse prodotto il nostro seculo. Ben sò, che in diverse cose ha avuto de' superioria ad esso, mà certo, che non sì troverà un altro, nel quale fossero insieme congiunte tante singolarissime doti, e virtù, ed anche ognuna "di esse con eccellenza. Niuna cosa hò mai fatta tanto volentieri, quanto lo scrivere questi fogli, per pagare questo piccol tributo, alla memoria immortale di un Vomo, anzi UN EROE, AL QUALE DOUREBBE LA NOSTRA ITALIA INNALZARE UNA STATUA D' ORO. Furono Letteratissimi, nonci è dubbio, nel suo tempo frà gl' altri Giuseppo Scaligero, Giusto Lipsio, ed Isaaco Casaubono; ma Dio buono, i due primi particolarmente, come poco amici, anzi nemicissimi della gloria nelle Lettere de gl' Ingegni Italiani. Pel contrario, il Velsero, quanti amici eruditi, ed in ogni professione, aveva in Italia? Con quanta stima ne parlava? Con che affetto?" Et ne impudenter fecisse, meoque nomini ex aliorum cimeliis libare laudem voluisse videar, gratus agnosco officiose et peramanter factum, quod Frid. Spanhemius et Jac. Gronovius (quanta, et quam amica nomina!) ex scriniis bibliothecae Batavae, nec non paternae, Velserianas cum filio meo benignissime communicarunt. Habuere illos sibi documento Henr. Meibomius, nec non Henr. Gunth. Thulemarius; qui huic Operi quaedam adjumenta atque ornamenta cupide et libenter subministraverunt.

Auctoris, nunquam sine laude nominandi, libros uno hoc volumine comprehensos, ordinatim, velut exhibiti fuere, numerando percensebimus: His antecedit Historia Boica, "quae veluti Sol, astrorum obtinens principatum, habet aliquid, quod huic or dini praevertendum putet: Illam dein subsequuntur Res Augustanae: Conversio et Passio SS. Martyrum, Afrae, Hilariae, Dignae, Eunomiae, Eutropiae; Vita S. Udalrici, Augustanorum Vindelicorum Episcopi: Vita S. Severini, ab Eugippio Abbate scripta: Narratio eorum, quae contigerunt Apollonio Tyrio: Tabulae Peutingerianae: Epistolae ad Viros illustres: et Proteus, satyra."

Visus est HISTORIAM BOICAM acri subtilique ingenio et judicio [note: Epist. 269.] percensuisse Is. Casaubonus, Thuanum procul dubio secutus: Habent igitur tandem, ait, Boji tui historiam rerum suarum ea diligentia e tenebris erutam, ea stili felicitate compositam, ut quid amplius in ea quidem parte desiderent, reliquum sit nihil. Utri potius gratuler? illine genti, an tibi, nescio: Sed gratulor certe utrique ex animo; tibi, quod opus susceptum, ut erat dignum, graviter et ex fide perfeceris: genti Nobilissimae et nostrae [gap: Greek word(s)] , uti probas, quod virtutum suarum dignum tandem sit nacta praeconem. Praeses THUANUS, Vir omni laude major, cum ex indicibus Francofordiensibus de libri hujus editione cognovisset,

non quievit prius, quam totum [gap: Greek word(s)] devorasset. Ex quo potes intelligere, quod sit ipsius de iis, quae a te proficiscuntur, judicium. [note: Epist. 38.] Idem omnino fecit Lingelshemius, ceu ipse satetur in sua, ad Bongarsium: Boica Velseri devoravi, nihil jam diu est, ita me rapuit in admirationem. Mirum mihi, quod toties P. Aemilium vestrum notet, qui tamen accuratus valde Scriptor; sed istius hominis diligentiam nihil fugit. Summa, ut autumo, eorum voluntate factum est, ut unum atque [note: Epist. ad Velser. an. 1602.] idem sentiret Jac. Bongarsius: Boica tualegi cum admiratione et diligentiae et elegantiae, qua veteres certe aequas, veteres inquam notae melioris: Itaque et quod me exemplo privatim donaveris, exulto; et quod tam accuratum opus publicum feceris, huic seculo nostro gratulor. Exultat animus, maximorum Virorum testimonia percurrens, quae silentii sipario involvenda haud existimo; sed ne diu in eorum enumeratione [note: Tom. II. Hor. Subs. lib. III. cap. 7. num. 84.] verser, verba ipsa citabo, praetextis semper nominibus. Lael. Bisciola: Haec tibi parum videbuntur, Amice Lector, erudita et solida, si cum iis contuleris, quae diu post scripta legi ejus Historiae initio, quam de rebus Boicis prudenter, docte et eleganter summo judicio Vir, atque doctrina, cum pari Nobilitate conjuncta, Marcus Velserus condidit, et ad me ex Germania liberalissime dono misit, hominem sibi plane ignotum. Haut aliter, in Vitis Germanorum Politicorum Melchior Adamus: Annales Boicos scripsit tanta perspicuitate, tanta fide, tanta prudentia, tanto nitore; ut meditanti videantur adstitisse hinc Musae et Gratiae: hinc [note: Lib. III. Notat. 28.] Consus, Apollo, Suada, Venus. Nec non Nic. Ser arius, in Moguntiacis Rebus: Haec Augustanus ille, Boicusque TACITUS. Haud aliter [note: Part. II. lib. VI. pag. 117-118.] Andr. Brunnerus in Annalibus Boicis: Atque hactenus Nobilissimus idemque doctissimus Vir, Marcus Velserus, Reip. Augustanae Duumvir, Bojorum res narrando perduxit; quos ego eodem jure felices appellem, necesse est, quo Achillem Alexander; quod et ipsi talem laudum suarum nacti sunt praeconem, dignissimum certe, qui LIVIO, veterum Bojorum res Romanae historiae inserenti, successor daretur; eoque minus moleste fero, eum seculi nostri TACITUM a quibusdam indigitari: Etsi enim eo nomine non amplissime laudatum intelligo, Bojis tamen gloriosum erit, suae quoque genti LIVIUM et TACITUM laudatores obtigisse. At enim quia illi egregie coepti cursus metam mors invidit, nos, quo possumus pede, certissimo duce destituti, cujus Manibus bene precamur, iter prosequemur. Boh. Balbinus, Vir in studiis doctrinae multi atque celebrati nominis, et Amicus noster vel Laelio comior, jucundiorque (quid enim obstat, quo minus digno optimum Virum elogio prosequar, qui in variis scriptis suis omnes bonos juxta ac eruditos justis dignatur praeconiis?) plus simplici vice, et quidem plena manu Historici [note: Syntagm. Hist. de Fam. Guttenst. fol. 6.] nostri laudes in astra sustollere, nulla satietate defatigatur: Potestne, inquit, his tam vetustis originibus ad gloriam illustrius quidpiam adjici? potest; et magnis quidem authoribus nixum. Observant egregii Familiarum et antiquitatis Boicae et Bohemicae indagatores; quos inter chorum

ducit M. Velserus, V. Cl. Patricius Augustanus, et rerum Boicarum, quae etiam nos attingunt, Scriptor illustris, cujus laudationem habes apud Cardinalem Baronium, Anno Christi 924. Idem, de priscis Bohemiae [note: Lib. I. Epit. Rer. Bohem. cap. 20.] populis scribens: Haec Velserus, cui tanta Veterum authoritate suffulto, Historiam Boicam scribenti, qui fidem habere nolit, eum ego infra [note: Dec. l. lib. I. Miscell Reg. Boh. cap. 5. et lib. II. c. 1. 2. 3. 4. 6. et 18.] omnes Historicos pono. Postquam Virum hunc Celeberrimum, ceu accuratissimum Boicae antiquitatis examinatorem, et omnis historiae scientissimum de vetere Bojorum nomine consulendum suaserat, ad demonstr andam Marcomanniae notitiam, usus est Weleslavio et Velsero Viro Clarissimo potissimum, ex optimis quibusque Romanorum ejus aetatis Scriptoribus, velut accensam facem praeferentibus. Inter dum audit Boicae [note: Lib cod. cap. 11.] historiae princeps, mox dignitas ejus ac fides confirmatur: Haec affirmat Historiae nostrae non ignarus aliquis, sed peritissimus, qui veterum Bojemorum, in hac regione nostra degentium Historiam accurate examinavit, et quinque eruditissimis libris complexus est; in quibus nihil traditum invenias, quod non multiplici veterum Scriptorum, Romanorum aeque ac aliorum authoritate et testimoniis confirmet. Cumque socii putandi sint, quos inter doctrina et eruditio omnis communicata est, collegium Historicorum instituit, ut Noster in eorum ingeniorum comparationem evectus, magis enitesceret, et posteri scirent, quinam accuratissimi [note: Lib. cod. c. 5. 7. et 22.] forent tres Scriptores, Cromerus, Velserus, Weleslavinus; immo tres egregii Scriptores; nec non Cromerus et Velserus, praestantissimi duo, et chronologiae studiosissimi Scriptores. Nec dubitavit liter arum et antiquitatis bene peritus, Sim. Rettenbacher, in legibus Bojorum a [note: Lib. I. Annal. Cremif. cap. 4. et 7.] Theoderico Clodovei filio conditis, docta sequi vestigia: Non erit injucundum, ut opinor, ob antiquitatis notitiam, nonnullas eruditissimi Velseri verbis huc afferre. Super haec foedus sancitum inter Episcopos et Abbates, de cura pro mortuis gerenda, ab eruditissimo Velsero ex veterrimis membranis descriptum, in priscae religionis, et charitatis argumentum, [note: Aug. Vind. A. C. 1605.] ex Historica quoque Boica in Noricam suam transtulit. Sed ne versionis videar oblitus, de hac modo addam, simillimum Marci fratrem, Paullum videlicet Velserum eandem Historiam veste Germanica adornasse; ceu lato clavo Romanorum haud contentam. Neque etiam illud mihi negligendum est, quod ad librorum eorundem numerum pertinet; Raderus enim, in Bavaria Sancta, saepissime mentionem facit libri sexti Annalium [note: Velit. Epist. El. Ehing. pag. 266. 267.] Boicorum: Meminit quoque Ehingerus in suis ad Raderum epistolis ejusdem, hoc voto: Hisce in Domino vale, mi Radere, meque (quod facis) amare perge; et bea aliquando libro sexto [gap: Greek word(s)] M. Velseri [gap: Greek word(s)] Annalium Boicorum, saltem ut legam. Cui id responsi dat Raderus: Mitto cum his M. Velseri librum Rerum Boicarum sextum, ineditum. Sed tanto majorem mihi frustratio dolorem attulit, quanto acrius intentiusque pervestigavi.

Ac ne longius abeam, ut de REBUS AUGUST ANIS sermonem habeamus necesse est. De his igitur egregie Ant. Possevinus: At Marci Velseri,

[note: Tom. II. Biblioth. select. lib. XVI. 6. 48.] Matthaei F. Historia rerum Augustanarum venit ad manus meas integra, serius quam cupieram. Quam attente legens, atque perpendens, non solum Germanicis, verum etiam Romanis rebus, praesertim coloniis, pernoscendis perutilem si quis neget, maxime erraverit. Dictio Romanam dignitatem sine ullis ambagibus sapiens. Nil in ea turgidum, nil laxum; si qua in re immoratur, id ad rem solide explicandam facit. Historicorum porro lapsus (Aventini praesertim) planissime retegit. Quod si reliqui Historici (dicam fidenter) etiam antiqui celebriores adeo accurate cum gestorum ipsorum narratione chronographicas tabulas recte delineatas, et antiqua monumenta sive Nummorum, sive Marmorum, et Inscriptionum antiquarum conjunxissent, non ita fuisset sequentibus seculis laboratum: Quin et semel perspecta memoriae tenacius inhaesissent, eadem autem opera ingens eruditis ingeniis supellex veterum notitiae rerum accessisset. Venetiis autem haec Latina Historia cusa est anno 1594. apud Aldum, Paulli F. Ea vero res Augustanas et Rhaeticas per quingentos quinquaginta annos a Colonia Augusta deducta continet, quibus paruit Romanis et Gothis; donec denique sub Francorum Imperium ditionemque recidit; sed et novissime Historiam Boicarum rerum e typographia Augustana edidit, tanto dignam ingenio, etc. Ne Casaubonus quidem nos de se tacere patitur, qui simpliciter et candide, ceu justus rerum aestimator, judicium inclutum judicavit, de rebus [note: Epist. 74.] Augustanis, ad Augustanum: Ubi primum scripta illa tua videre mihi contigit, quibus patriae gloriam auxisti, tibi autem aeternum decus comparasti, simul mirari excellentissimum illud ingenium tuum coepi et amare. Nihil dabo auribus tuis, sed profecto ita lectio ejus operis totum cepit, itaque tibi adjunxit, ut videar mihi jure meo posse a te postulare, habeas me deinceps in eorum numero, qui te amant juxta et observant: nam equidem nemini concessero illorum, quos novi habere te plurimos tuarum virtutum admiratores. Deus bone, quam mihi placuit ille candor, illa [gap: Greek word(s)] , quae nusquam non apparet in eo scripto. Liceat mihi per te veram vocem mittere, unus tu mihi adhuc repertus es, qui ad ornandam patriam simul et veritatem inveniendam defendendamque accesseris. Caeteros enim, qui de antiquitatibus vestrae Germaniae libros ediderunt, quis est judicio aliquo praeditus, quin videat plerosque omnes, dum cupiunt patriae splendorem adjicere, [gap: Greek word(s)] ; sive is coecus quidam patriae amor, sive judicij imbecillitas, aut potius utrumque, hoc puto verius: nam et [gap: Greek word(s)] certum, et plures esse, qui ingenio valeant quam judicio, assensurum te mihi non dubito. Paganinus itaque Gaudentius, in singulari tractatu, de favore Principum erga literas et literatos, maximas Vindelico Livio, pro Rhaetis [note: L' Anima de gli Studi, cart. 493.] popularibus suis, gratias egit, specioso hoc ritu verborum: Gravementi peccarei, se di te non facessi commemorazzione, o Marco Velsero, splendentissimo lume della tua Germania, e principal direttore della Republica Augustana. Tucon l'ampio possedere de' beni paterni, e con la

prisca stirpe della nascità, accopiasti tanto recondito sapere. Tu sgombrasti le tenebre, che folte regnavono nelle rimote memorie de' Vindelici e de' miei Rheti. Alla tua diligenza, ed esattezza tanto dee la mia dolcissima Patria, che da te ricevuto ha segnalatissimo benefizio. Atque haec procul dubio caussa fuit, ob quam melioris ingenii ac sincerioris animi homines operae pretium fore existimarunt, qui interpretum functi munere [note: Francof. An. 1594. Basil. An. 1595.] Res Augustanas, de Latino conversas, diversis in locis, et hinc tomis duobus Germanice loqui instituerunt. Georg. Hieronymo Welschio (qui saepius literatissimas ad me literas dedit) monumentis quidem Augustanis nonnulla addere curae fuit, quae Illustris quondam Marcus Velserus, fato abreptus vidisse non potuit, quia serius eruta et cognita fuerunt; sed de [note: Memor. Welsch. c. 9. num. 64.] his nihil sibi constare D. Lucas Schröckius, in Memoria commmunis nostri amatoris scribit. Nec tamen ea breviter referre supersedebo, quae Vir ille eruditissimus circa eadem Monumenta circumspecte satis ac modeste monuit: In marmore scilicet quadrato Rhaetico Draconatium conspici, [note: Welsch. de Ven. Medin. cap. 3.] sed ex parte Vindelicorum, qui cum Romanis ad lacum Acronium conflixerunt, ab Augusti, ut videtur, aevo; quo his dum insueta signa fuisse putat: Idoli praeterea caput, quod Noster non tam Cisae, quam Medusae suspicabatur, is sua opinione numen potius triforme Aegyptiorum repr aesentare [note: Ibid. c. I 2.] existimat: Denique trocho, perquam egregie delineato inibi et exposito, istud etiam ex conjectura sua addit, cum trochus in marmore illo minor appareat, quem puellus elata manu aut versare, aut jacere videtur; fuisse haut dubie etiam majores gravioresque, quos pueri adultiores cir cumagerent; nec enim aliud sibi velle innuit Martialis epigramma alterum 168. lib. XIV:

Inducenda rota est, das nobis utile munus;
iste trochus pueris, at mihi canthus erit.

Dicerem modo, quid de AUGUSTANIS MARTYRIBUS scripserit Marcus, nisi hoc satis liquere ex dictis Cardinalis Baronii crederem, quae [note: Romae, An. 1630. die 18. Mart. fol. 144.] silentio involvi non debent. Annotavit is ad Martyrologium Romanum, editionis secundae (in prima enim, nec non Antverpiensi A. C. 1613. elogium illud, fideliter monente Magliabechio, non habetur) verba sequentia: Quod ad tempus persecutionis spectat, sub Diocletiano potius passam in Annalibus professi sumus, quod ex antiquioribus in lucem prodidit Marcus Velserus Augustanus, Vir sane doctissimus, in Actis eorundem Augustanorum Martyrum, quae nuper edidit. Idem et de Udalrici memoria [note: Tom. X. Annal. ad A. C. 924. et 972.] sic scribit: Quo nomine bene precamur Viro maxime pio, atque diserto, Marco Velsero Augustano; qui latentem et paene obrutum terra fonticulum, ut iterum flueret, laboravit: Dum, inquam, ejusdem Udalrici Vitam primitus scriptam ab Autore, qui eum oculis vidit, et cum eo conversatus est, jam oblivione sepultam, typis cudendo, et notis illustrando revocavit ad vitam, etc. Nec non postea: Habes omnia, ad eundem Sanctum spectantia, in unum redactum volumen, lucubratum, et notulis illustratum, a diserto Viro Marco Velsero, Nobili Augustano,

[note: Boecler. in Henrico I. pag. 275.] de quo superius mentio facta est. Boeclerus [gap: Greek word(s)] comprehendit: Anno 924. Udalricus, Nobilissimo genere ortus, Augustae Vindelicorum Episcopus factus est; cujus Vitam aequalis temporum ejus Anonymus rudi sermone exposuit; interpolatam ab aliis, sed a Marco Velsero, citra im mutationem, cum notis editam. Laur. Pignorius, in Epistola ad [note: Symb. Epist. 13.] Andr. Chioccum: De Draconibus hactenus, de quibus accurate et copiose disquirit, ut solet, Velserus noster, illud Margaritum Germaniae suae, in Commentario ad Conversionem S. Afrae.

Vitam S. SEVERINI, ab Eugippio descriptam, docto hoc dignatus est [note: Lib. XIX. Advers. c. 7[?]] judicio suo C. Barthius: Veterem et satis probum, nisi quod Germanismis aliquibus detorta phrasis ipsius, Scriptorem Eugippium summo Viro, Marco Velsero, cui et alia non pauca, grati volentesque debemus. Eum nuper legere per otium aggressi paucula ista, nec indigna tamen hoc instituto opere, primo aspectu notanda offendimus. Explanavit autem Vir incompar abilis loca aliquot obscura interpretando, apertissimeque exposuit; quem vide.

[note: Lib. cod. cap. 20.] APOLLONII TYRII Historiam, ab erudito quopiam monacho, antemulta secula, Latinitati traditam debemus, ait idem Barthius, editori Clarissimo, Marco Velsero. Eam versibus Graeco- barbaris politicis descripsit anno M. D. Constantinus quidam, ut ab eruditissimo Viro, Johanne Meursio didicimus, editis ante hoc seculum. Descripsit et Latinis hexametris quinque circiter secula numerans Gotfridus Viterbiensis, in Pantheo Chronico; sed adeo ineptis, et putidorum rythmorum affectantibus, ut vix lectione quis dignos arbitretur. Haec ille, cujus annotationes consule, si vis, quas chartae inibi commendavit. Praeclare insuper de Scriptore illo meritus est Gronovius pater, [gap: Greek word(s)] , dum aliquot menda, apud eundem Historiae illius interpretem, feliciter correxit; priscisque Geographis facempraeferens, pro civitate Curia restituit Teuchriam, eam videlicet Pentapoleos partem maritimam, quae post et Arsinoes nomen accepit.

Verum ne ab ipso scriptorum ordine, velut a recto tramite deviasse [note: Exposit. Mens. Is. cap. 3.] videar, ad ITINERARII schedas Peutingerianas aggrediar: Provincias, et urbes, inquit Pignorius, videmus in libro, cui titulus est Notitia utriusque Imperii; et in Tabula Itineraria, quam debemus Marco Velsero, Clarissimo Viro; cujus beneficio factum est, ut nobile illud Antiquitatis monumentum in lucem prodiret. Unde nec mirum videri nobis [note: Infra in Monum. Peregr. fol. 434.] debet, quod Celeberrimus Jurisconsultus, Pancirolus, nominis Velseriani memoriam in Commentario suo in Notitiam aliquoties cohonestârit. Adstipulator hujus gloriae Cardinalis quoque Baronius rursus iterumque id [note: Tom. IV. Annal. ad A. C. 383.] ipsum confirmavit: Quibusaccedant, ait, quae Vir Nobilis, et cumprimis disertus, Marcus Velserus, in Fragmentis Itinerariae antiquae Tabulae, summa peritia illustratis, haud pridem edidit; ubi agitde Praetorio Agrippinae, ad mare sito: cujus sententiae antiquorum monimentorum fide certa testatae haud in viti subscribimus. Tu, velim, ipsum consulas.

Quanto Paul. Merula praeclarius? quanto frequentius? qui cum intelligeret, quid Heros ille literarum praestitisset, non solum in praefatione Cosmographiae suae, verum etiam per singulos fere libros Peutingerianum illud [note: Fart. II. lib. I. cap. I.] cimelium perpetuis laudibus honestavit: Tripartitam hanc Orbis terrarum distributionem primum per chorographiam ostendisse Divum Augustum, scribit incertus Autor libri de Mensura Orbis terrae; quem manuscriptum mihi transmissione liberali communicavit Vir, cum Nobilissimus, tum doctissimus, et rerum Geographicarum aliarumque, quod Monimenta ab ipso edita plane loquuntur, peritissimus, Marcus Velserus, Patricius et VII-Vir Augustanus. Quarenon potuit, quin faceret [note: Part. II. lib. II. cap. 15.] commissionem non solum cum iis, quae ad idem iter extant in Tabula Peutingeriana, verum etiam cum hodiernis urbium oppidorumque, quantum in re tam ab aevo nostro remota fieri potest, nomenclaturis. Incertus quidam Scriptor, nondum editus, quem ad me misit anno MDC [note: Part. II. lib. III. cap. 19. et 20. lib. IV. c. 21.] XCIX, mense Septembri, Vir cum Nobilissimus, tum humanissimus et doctissimus (inquit alias) sua manu exscriptum ex Codice membranaceo, quo Notitia utriusque Imperii, Itinerarium Antonini, et quaedam alia, quae conjungi plerumque solent, continebantur. Theoph. Raynaudus cum [note: Tract de Pileo, sect. 18. sub sin.] cura innuit, in Notitia ut riusque Imperii, et in Tabula Itineraria per M. Velserum edita, visi provinciarum et urbium imagines diadematas. Videre. [note: Ad lib. 17. Amm Martellini.] praetereanos jubet Lindenbrogius, quae de hoc castello, accurato studio, annotavit Clarissimus, et inter praecipua Virtutis atque Doctrinarum exempla nominandus, Marcus Velserus, II Vir Aug. in explicatione Schedae [note: Not. in Auson. Mosel. Vers. 434. et 435.] Itinerariae antiquae. Nihil jam de Marq. Frehero loquar, qui de vetere Francia haec annotavit: Unice huc facit inspectio Tabulae illius Itinerariae, in cujus expositione bellissime hunc locum adducit, et illustrat D. Marc. Velserus cap. III. cui Barbarica titulum fecit. Addo tamen: Diversa sunt, FRANCIA, et CHAMAVI, etiam in Tabula illa, ut ibi apparet. Deinde Francos inter et Germanos discrimen indicans, pergit: Et differentiam distantiamque optime oculis exhibet Tabula vetusta Itineraria Velseri. Plura de hac, ex optimis auctoribus, sub finem, velut in [note: Annot. all' Immagini de gli Dei del Cartari, della II. parte, cart. 3.] aoervum conjeci. Tandem Pignorius, in Annotationibus suis, ad Cartari Imagines Deorum, suum quoque calculum adjecit: Di questa descrizzione di So lino si vede ancora qualche vestigio nell' antica Tavola Itineraria pubblicata da Abr. Ortelio, ad instanza del Nobilissimo Sig. Marco Velsero, Gentiluomo di rarissime qualita, al quale i Letterati non anno questo solo obligo.

Sed ne institutae narrationis fines et cancellos praefatio mea transgrediatur, de EPISTOLIS denique (quarum ab initio multa mentio facta est) dicendum adhuc erit, quod testatur, apud Melch. Adamum [note: Lib. de Vit. Germ. Jurisc. et Polit. pag. 480. seqq.] velunicus Janus Gruterus; quipenes se ultra trecentas adservavit epistolas, quibus Velserus eum ferme hebdomatim suaviter compellare solitus. Salivam, ut puto, omnibus movet Pet. Gassendus, de amicitia [note: In Vita Fabr. de Peiresk. lib. I.] Velserierga Peireskium haec inter aliamemoriae prodens: Velserus literis ad Peireskium datis testatus est, tanti se facere ipsum, ejusque amicitiam,

ut nihil sibi fuerit ex tota Pinelli haereditate expetibilius. Quin etiam ipse quoque illum non modo virtutum Pinelli haereditate exhaeredem agnoscens, sed futurum quoque suarum successorem conjiciens, diligere coepit, tanquam filium, et literarum frequentia, quoad vixit, non destitit testatum facere affectum. Sed tabulas collegisse, post naufragium, abunde sit. Italorum operam, et sedulitatem satis laudare non possum; Franc. enim Sparaverius, Nobilis Veronensis, Vir acutissimus, Epistolas Velseri ad Medicum Chioccum, et Nicherolam Canonicum, August Oldoinus, S. J. Perusiae similes ad Bonciarium, Franc. Vanni, S. J. Romae quasdam ad P. Bencium aliosque, Ang. Mar. Arcionius, Abbas et Praeses Generalis Benedictinorum nonnullas ad Ang. Grillum, in gratiam ac favorem Illustris Magliabechii sui, sedulo investigabant, sed frustra: Verum et illis maximis Viris, in Germania quoque nostra dudum celeberrimis, gratiae debentur; nam voluisse sat est.

De caetero quod non satis explor ate perceptum est, et cognitum, sine ulla dubitatione defendere quidam conantur; mihi autem tenebrae sunt. Jo. [note: In Auctor. Suppos. pag. 20. 21.] Rhodius pro certo affirmat, quod incertissimum est: Marcus Velserus, inquit, auctor SCRUTINII VENETI, liber editus et Latine et Italice aliquoties diversis formis, Libertatem Venetam oppugnat, et totamhanc Remp. Imperio Romano vendicat. Eum M. Velsero Augustano deberi, in vita ipsius Melchior Adamus silentio praeteriit. Bene factum; neque enim sustinuit Vir prudentissimus temere atque inconsulte ea affirmare, de quibus ipse, [note: In Script. Anon. et Supp. c. 15.] una cum aliis, vel maxime dubitabat. Sed illum secutus est porro Vinc. Placcius, haud indiligens talium scriptorum indagator; qui quoque Pet. Scavenii, idem cum vulgo statuentis, Catalogum nonnullorum librorum (qui vel suppresso vel ficto auctorum nomine prodierunt) libro suo inseruit. Ante [note: Lib. II. Obs. Var. cap. 36] hos vero Henr. Ernstius ea de re confidentius ita scripsit: Libellus Italica hac inscriptione, Squitinio della Liberta Veneta, scriptus est a Viro Amplissimo M. Velsero. Ostendit in eo, Remp. Venetam non semper fuisse liberam, sed Imperio Rom. Germanico subjectam, contra Bern. Justinianum, Sansovinum, aliosque Historicos Venetos. Scrutinio huic (monente Rhodio) oppositi libri peculiares extant publice; nimirum [note: Lugd. Bat. a. 1634.] Theod. Graswinkelii Libertas Veneta, seu Venetorum in se ac suos imperandi jus, contra Anonymum Scrutinii Scriptorem. Item Italice Squitinio [note: Genuae, a. 1654.] della Rep. di Venetia Squitiniato, id est, Scrutinium Venetum Scrutatum a Raph. de Turri, Genuensi. Patavii, apud Theatinos, extat etiam Refutatio MS. Anonymi, qui aliorum (queis pectus sapit) judicio, Welserum prorsus haud assecutus est. Herm. Conringii (cujus obitum ingens Amicorum examen merito mecum luget; hoc enim Sole, e coelo Eruditorum sublato ignor antiae tenebras valde metuimus) ea fuit modestia, ut [note: Tract. de Fin. Imp. cap. 23.] Anonymum saltim auctorem Scrutinii appellaret, nempe conantem ostendere, Venetos ante annum millesimum trecentisimum pro liberis sese nunquam gessisse: Postremo argumentis Anonymi probe et accur ate perspectis, litem istam componit hoc epiphonemate: Quicquid sit, saltim Rudolfum, aut ejus aetatis Caesares, in Venetos ipsos nihil sibi arrogasse,

CLARUM ADEO EST, UT PUTIDUM SIT, VELLE ID NEGARE! Vox, Veneta Majestate digna! Quamobrem Venetiis, sub gravissima poena prohibitum est, istud Scrutinium venditare; quod tamen in Patrimonio Petri liberrimum esse perhibent: Ut illic vicissim Prophetiam Abbatis Joachimi, in sedem Romanam, ejusque Praesules virulentissimam, obtrudisaepe emtoribus neminem latet. Scioppium schediasma istud ab auctore nostro profectum credidisse, Vir magni nominis, sed majoris tamen eruditionis, Oct. Ferrarius, anno superiore, his me lineolis docuit: M. Velseri scripta eo plausu a studiosis excipientur, quem ingens Viri fama [note: Patav. Id. Mart. 1681] et celebre nomen meretur. Nollem tamen illis inseri V. Reip. Scrutinium, cujus illum auctorem fuisse, saepe mihi Scioppius firmavit. Verum id ipsum, ut incompertum (quia tam anceps conjectura est) in medio relinquens, verecunde dubitanterque Gassendus rem suam agit; dum innoxios purgavit, firmissimo hoc velut propugnaculo decenter usus: Prodiit per haec tempora liber Italice scriptus, titulo Squitinii, quo Libertas Veneta [note: Lib. III. de Vita Peir.] ab ipsis Reip. fundamentis fuit discussa. Is, quia visus est continere eximiam quandam Imperii Gothorumque Regum Historiae notitiam; idcirco statim creditus fuit (quae etiamnum est multorum persuasio) Peireskium habere auctorem. Enimvero testari licet, nihil tale ipsi venisse in mentem. Quin potius sic semper reveritus fuit Reip. Majestatem, quosque in illa amicos habuit, ut ad praestandum obsequium potius, quam ad contumeliam fuerit comparatus. Ac non disquiro quidem, an auctor hujus libri fuerit Ant. Albizius, Nobilis ille Florentinus, qui Christianorum Principum stemmata ediderat ante duos annos, ut nonnullis persuasum est; an, ut videtur verosimilius, insignis ille Marcus Velserus, cujus saepius meminimus, ob consummatam eruditionem, propensionemque singularem erga domum Austriacam: Addo duntaxat, immerito videri quosdam suspicatos, tam Gualdum quam Pignorium, aut contulisse operas in eo opere conscribendo, aut communicasse cum Peireskio, quos digereret commentarios. Ii fuere enim magis ingenui, patriaeque suae magis amantes, quam ut ea impietatis labe commaculari voluerint. Utcunque sit, Peireskius certe nihil simile unquam cogitavit. Quid? quod auctor libelli Gallici, Conjuration des Espagnols contre la Republique de Venise, sub finem (ubi de instructione Legati Hispanici agitur) Marchionem de Bedemar pro auctore ac veluti patre foetus istius haud obscure habet. Verba haec sunt potissima: L'autre point étoit, que dans toutes les affaires, qu'il auroit à negocier touchant les Droits [note: Conjur. de Espagn. pag. 176.] et les Preeminences de la Republique, il se servit pour tous memoires, du Squitinio della Liberta Veneta, à quelle Marquis de Bedemar renvoye dans plusieurs endroits de cette Instruction, et en des termes, qui, bien que retenus, découvrent assez L'AMOUR PATERNELLE, QU'IL AVOIT POUR CE LIBELLE. Verum quam falsus etiam hic auctor fuerit, ex Instructione secreta, ab Alfonso della Cueva, Hispanico apud Venetos Legato, successori suo Lud. Bravo data, cuivis uni ad oculum statim apparet; prout Laur. Bank eandem cum Scrutinio evulgavit:

[note: Bizzar. Polit. num. 14. 15. pag 85. siqq.] E perche in tempo mio, fu divulgato un libretto, intitulato Squitinio della Liberta de Veneziani, opretta veramente degna d'esser letta. Deinde omnem isti derogat fidem, ob multas fallacias, veritati inimicas, quae inibi occurrunt; ac vivos magistros mortuis longe praeferendos censet: Questo ancora vorrei, che si tropasse apresso di lei, scoprendosi per la lettura di quello, molte fallacie introdotte dà gli Historici moderni, che trascurando la pura verità, contenute nelle Chroniche antiche, hanno dato ad intendere, à posteri, tutto quello, che gli è parso à proposito, per stabilire la loro libertà. Ne minor profetto sarà, che Vostra Excellenza potrà trarne dà libri vivi, che s'harà cavato dà Volumi morti, vuoglio dire, che l'informatione à bocca di persone prattiche solite à frequentar la casa nostra, etc. Sed quid pluribus verbis opus est? Mentis acies se ipsam intuens nonnunquam hebescit.

Hieronymus quidem Ghilinus ILLUSTRIUM IMAGINES ex [note: Part. 1. de Teatr. d'Vom. Letter. cart. 163.] Bibliotheca Peutingerorum, per Marcum Velserum, aere incisas, inter Hujusdem scripta commemorat, sed nobis prorsus ignotas; et fortassis monitu vel instinctu Ejus, ab artificibus Augustanis in lucem protractas; quas Operibus inseruisse nil attinet. Opera Illius omnia recensentur in Bibliotheca Augustana, in voce, Marcus; praeterea cistas ibi juvat inspicere Welserianas, literis alphabeticis, per Facultates, et linguarum idiomata, ex ordine distinctas.

P. OPTATIANUM denique PORPHYRIUM a Nobilissimo Paullo Velsero, Marci fratre concordissimo, in lucem protractum, quam circumspecte, quam exacte cum Pithoei editione Christianus Daumius, Vir in studiis literarum egregius contulerit, ex Spicilegio Ejusdem Critico clarissime [note: Lib. II. Dial. 4. de Poet. Hist. fol. 188.] emicabit. Lil. Greg. Gyraldus, ne istunc docta ignor aret posteritas, haec de illo retulit: Hac eadem Constantini aetate Porphyrius, poeta quidam Latinus fuisse perhibetur, qui variis de rebus poemata scripsit; inter quae librum Constantino ipsi Caesari dedit, quo munere, ipsum relegatum ab exilio revocavit, ut est ab Hieronymo et Beda in Chronicis observatum. Meminit hujus et Fulgentius, qui epigrammata citat, ex quibus hic est versiculus: Nudus, egens Veneris, naufragus in tabula. Citat item Rhabanus in mirabilium carminum prologo, eum enim ait punctis quibusdam versus notare solitum; et propterea illius se exemplo versus facturum [note: Bacler. in Ludov. Pio, pag. 92.] pollicetur. Non absimilem huic fortunam expertus est Theodulphus, Aurelianensis Episcopus, qui composuerat in carcere suo, quem conspirationis in Ludovicum socius meruit, hymnum, ab Ecclesia in festo Palmarum, post cani solitum: Gloria, laus, et honor Tibi sit Rex Christe Redemtor, etc. Hunc hymnum cum, praetereunte Ludovico Pio, suavi voce captivus decantaret, mox libertatem recuper avit. Sed rursus ad Porphyrium, [note: Pag. 2380. edit. Putsch Lib. XXII. Ad[?]. cap. 18] ex hoc diverticulo, revertor: Laudat hunc Beda de metris. C. Barthius liberrime de eo judicavit: Felicior, quam suavior, atque eruditior Scriptor fuit Optatianus Porphyrius, qui Panegyrico suo exilium evadere potuit. Praemissae illi epistolae sunt duae, quarum, quae Porphyrii est, mendosissima est; nec placent emaculationes Pithoeanae editionis, nimium

confidentes, ut de collatione Manuscripti Velseriani facile deprehendimus. De studiis Constantini, quae etiam a Poetica laudat Porphyrius, multa Eusebius. Is vero bis edidit haec logodaedala poemata, ut ex fine epistolae ad Imperatorem constat: Priorem editionem putat Barthius expressisse exemplaria, quibus usi sunt Pithoeus et Juretus; posteriorem Velseri codicem, qui auctior, et illa ipsa melius pleniusque concipit; ad quae augenda Imperatorem se excitasse, [note: Lib. de Poet. Lat. cap. 4.] ait ipse poeta. Caeteras suspiciones hîc recensere, nec tempus nec locus patiuntur. Eruditorum princeps, Vossius, P. Optatianum Porphyrium misisse Constantino M. Panegyricum tradit, quo meruit ab exilio revocari: Nec tam ingenium, vel spiritum poeticum in eo laudandum judicat, quam ingentem laborem atque industriam. Sed valde deceptus fuit doctissimus [note: Lib. II. de Hist. Graec. cap. 16.] Baronius, cum putaret, carminis hujus auctorem fuisse Porphyrium illum, qui contra Christianos scripsit: Ac longe etiam minus assentire potuit Vossius doctissimo illi Annalium Ecclesiasticorum Scriptori ad annum 325, qui jam senem denuo ex gentili Christianum factum putat. Nempe propter Hieronymi haec verba ad annum 2345, in Chronicis: Porphyrius misso ad Constantinum insigni volumine exilio liberatur. Sane hodieque extat laboriosissimum carmen panegyricum ad Constantinum Augustum; quod Christiani hominis est, ac Porphyrio tribuitur: Sed alius a Porphyrio philosopho est Publilius Optatianus, carminis ejus pater; ut jam dudum Scaligero ad Eusebium est observatum. Nunquam enim Porphyrius philosophus in exilium [note: Lib. de Poet. Lat. cap. 5.] missus fuit, nunquam sua retractavit; neque, si fecisset, veniam a Christiano quoquam Imp. impetrasset. Similem vero laudem Aldhelmus, Justiniani junioris temporibus sibi peperit XXXVIII. versibus heroicis, quorum primae literae descendendo, ultimae ascendendo efficiant versum illum, unde incipit carmen: Metrica tirones nunc promant carmina castos. Immo et ultimus versus, retrogrado si ordine literas legas, eundem efficit sensum. Talis denique est Eugenius, a Sirmondo editus.

Fruere bis mecum, Erudite Lector, quae haud vulgaris ENDTERORUM, in luce Germaniae, in oculis totius Europae clarissimorum, industria (nam didicisse fideliter artes, et varias lustrasse terras admodum juvat) nobis veterum librorum cupidissimis, renovavit atque revocavit. Oblivionem saepenumero celebriori famae occasionem dedisse, multaque cecidisse, ut ornatiora resurgerent, non tantum parietinae desertae, ac neglecta diu rudera, quae vetustate deposita, novam faciem et augustiorem formam induunt; sed ingenii etiam monumenta, quae indies castigantur, emendatiora eduntur, et Typographorum sedula diligentia e situ et pulvere rur sus in lucem ac diem protrahuntur, fidem faciunt, et abunde testantur. Postremo [note: Tac. in Agric. cap. ult.] Taciti verbis ceu gemma praefationem hanc obsignabo, idem de Nostro, quod ille de suo, dicturus: Quicquid ex Velsero amavimus, quicquid mirati sumus, manet, mansurumque est in animis hominum, in aeternitate temporum, fama rerum. Nam multos veterum velut inglorios et ignobiles oblivio obruet, Velserus posteritati narratus, et traditus, superstes erit!

VIRI ILLVSTRIS, MARCI VELSERI, VITA, GENVS, ET MORS, PER CHRISTOPHORVM ARNOLDVM DESCRIPTA. ANNO M. DC. LXXXII.

[note: In Aureliano.] REfert Fl. Vopiscus, Junium Tiberianum ex se quaesivisse, an quis Aureliani Imperatoris vitam literis consignasset? et Vopisco negante, in haec verba erupisse: Ergo Thersiten, Sinonem, caeteraque prodigia vetustatis et nos bene scimus, et posterifrequent abunt? Divum Aurelianum, clarissimum Principem, severissimum Imperatorem, per quem totus Romano nomini orbis est restitutus, posteri nescient? An non jure bono et nos cum Boethio [note: Lib. II. de Philosoph. Consol. pros. 7.] interrogemus: Ergo multorum humani generis catharmatum et pestium ext ant publica monumenta, et posteritatitr ansmissa super at memoria? Solus Velserus, Vir Nobilissimus, summeque eruditus, de Augustana Republica, deque bonis literis et earum cultoribus optime meritus, Musarum Evergetes opt. max. neminem virtutum suarum praeconem, vitaeque et rerum gestarum scriptorem potuit invenire? Mentio Viri apud eruditos orbis universi non infrequens, laudes crebrae: Quapropter operae pretium me facturum semper putavi, si, quod perficere alii insuper habuerunt, laborem eum mihi sumerem; quaeque de Musarum hoc Hercule (ut verba alterius mea faciam) sparsim in antiquissimis Familiae monumentis, variisque Scriptoribus supersunt, in unum collecta et coagmentata, omnium oculis [note: Prooem. de Vita B. Martini.] exponerem. Proposit is mag norum virorum exemplis, ait Sulpicius, non parva aemulatio legentibus excitatur:

Horum enim, ingenia non tantum, et scripta, aut facta moresque laudamus; sed et caetera notare non omittimus, [note: In Proculo.] quae adhaeserunt. Rationem pro nobis addit Fl. Vopiscus, quod illorum etiam minima quaeque jucunda sint, et habe ant aliquid gratiae, quando leguntur. Quo sensu congrue ac [note: In Vita Apoll. lib. I. cap. 13.] convenienter Damis, apud Philostratum: Etiam ea, quae de mensis Deorum deciderent, colligi oportere; ne ambrosiae illius pereat quidquam. Nihil itaque praetermissum est a me, quod quidem ad notitiam meam (curante id Celeberrimo Magliabechio) pervenerit. At fuit optanda vis ingenii et orationis, qua quidquid nostro Semoni libitum erat, ita apte, ita affabre, ita concinne eleganterque verbis, tanquam coloribus, expressit; ut illud non tam describere, quam oculis subjicere videretur: Verum vim eloquen[?]iae longe est optare, quam sperare facilius. Mihi sat erit, non ignobilem obtigisse materiam; neque ego nunc facultatem eloquentiamque polliceor, sed Viri clarissimi [note: Lib. IV. Ann. cap. [?]. §. 4.] scripta atque famam nominis cum laude et bonis recordationibus prosequendo, efficiam, ut multa ac bona facta immortalem apud animos omnium gloriam Ipsi concilient; ut Tiberii, ex Tacito, verbis hîc utar.

AVGVSTA VINDELICORVM, optimorum semper ingeniorum, ad omnis eruditionis, ac praesertim ad antiquitatis et historicae facultatis laudem efflorescentium, feracissima extitit; atque ut innumeros taceam, quos, ex superiorum seculorum memoria edidit, uberrimo demum foetu ager ille fertilissimus MARCVM VELSERVM extulit. Sed hujusmodi, quae ad locum pertinent, decoris quidem aliquid afferre videntur; attamen fere communia sunt infimis juxta ac summis: Quare in tanta laudum copia ea potius consectemur, quae magis propria Marco fuerunt; quale est illud, quod ei praeclara adeo stirpe contigerit nasci. Numerabatur tum a Christo nato annus seculi quintidecimi octavus et quinquagesimus, dies affulgebat duodecima Cal. Quinctil. cum scenam hujus mundi, qua personam suam decenter sustineret, ingressus esset. Parens fuit Nobilissimus Matthaeus Velserus, Secretioris Consilii Senator fulgentissimus; qui ut pietatis, ita prudentiae omnes explevit numeros; perque Laboris templum progressus, trophaea perennaturae gloriae in Honoris fano feliciter ad Memoriae aram suspendit. Mater, propter quam suavissimam hanc lucem aspexerat,

Anna Bümelia fuit, tam genere insignis, quam virtute nobilis: Ab avo ortus est Antonio, aviaque Paumg artneria, multas insignesque familias, paterna Nobilitate complexa.

Patent jam longe lateque spatia producendi porro in hunc famae campum originem dignitatemque Velserorum, qui longa serie in numerato habentur; quare cum ea non minus pulchra sint praeclaraque, summatim exponam, ut ad capita rerum perveniam. Ab ipso Belisario, homine Germano, Velserorum nomen pariter ac familia omnis [note: Lib. VIII. fol. 341.] defluxit; cujus ipse Marcus in Rebus Augustanis meminit, his verbis: Romani Belisario potissimum et Narse usi, quorumpriorem Germanum fuisse, Hubertus Giphanius edito [note: Edit. Norimb. pag. 126. seqq.] proxime de Just iniano comment ario docuit; tum nominis notationem, tum multo magis Procopii auctoritatem secutus. Oriundus autem erat ex ea Germaniae parte, quae inter Thraciam et Illyricum sita est. Neque id novum videri debet, sed jam ab Imp. Constantino (teste Zosimo) receptum, Germanis et militares et civiles honores summos mandari. Huic maxime imputamus testimonio caussam [note: Lib. XIII. Ann. cap. 55. §. 5.] fuisse, quod Romanus Consul Tacitus dudum perhibuit: Nullos mortalium armis aut fide ante Germanos esse. Verum ut ex hoc diverticulo in viam revertar, Belisarii illi per multas aetates Romani fuere Patricii et Consules; qui [note: Plantin. in Helvet. nov. et antiq. pag. 321.] tandem, ob invasiones Gothorum, Hunnorum, Longobardorumque, in tutiora Vallesiae (Germ. Wallis aut Walliserland, Galli Valley aut Valez vocant) loca, montibus vestita, secessionem fecere, Vallisii, sive V Valliseri, et Velseri postea dicti. Literis testata sunt omnia, quas Johannes Bartholomaeus Velserus, Imperatoris Ludovici V. Bavari, Consiliarius, et Argentinensis Ecclesiae Canonicus, in Comitiis Spirensibus, A. C. 1336. ad hunc ipsum Caesarem scripsit; pro vetustissimae Familiae suae gloria ac dignitate non rogans solum, verum etiam obsecrans, ut Germanicam libelli versionem sigillo annuli sui confirmaret; quem auctoritate ac jussu ipsius Imperatoris, Stephanus Colonna, Summi Pontificis tunc Vicarius, et Cardinalis, ex omnibus instrumentis, tabulis, literisque publicis ab A. C. 545. usque ad Johannem Velserum, Joh. Bartholomaei fratrem germanum, omni cura et diligentia complexus est: Hunc vero idem Bartholomaeus, A. C. 1327. Romae Latina veste primum induerat, cum Ludovicus Imp. praesente officio Palatino in regia Romana temporibus illis degeret. Id ipsum

roboravit Emmanuel Velserus, Basiliensis Ecclesiae Canonicus A. C. 1071. a Burkhardo Episcopo sollemniter constitutus, epistola sua ad fratrem Octavianum; agitata inibi mentione de Carolo Belisario, qui una cum conjuge Paula Vrsina, Vallesiam versus, ad Rheni fontes, A. C. 620. ex urbe Roma, ob saevissimos et violentissimos in omnem Nobilitatem Longobardos, exemplo aliorum, egressus est. Saepe etiam majores, in tabellario suo, Philippi Valliseri meminere, qui Caroli M. gratia, inter subsidiarias Germanorum cohortes, floruit: Cadaver ejus conditorium accepit in Coenobio Disertinensi, cui Otto I. Imp. in Ducatu [note: Fort. Sprecherus lib. VII. Pallad. Rhaet. pag. 196. et seqq.] Alemanniae, Comitatu Hattonis, et provincia Rhaetiae Curiensis multa donavit: Posteri vero sacra etiam sepultura in Monasterio Campidonae (quae urbs Germaniae in Algoia est, vulgo Kempten) honorati sunt.

Caput ac fundator Equestris hujus prosapiae fuit FRANCISCVS BELISARIVS, qui circa A. C. 564. Antoniam, Pompeji filiam, sororis Anastasii I. Imp. consobrinam, in matrimonio habuit; duobus filiis Petro et Carolo auctus: Quorum ille uxorem accepit Mariam Colonnam, Mediolani decedens sine prole; Carolus vero is ipse est, qui secessum montium (ceu diximus modo) dilexerat, sepultus in agro Sedunensi, ubi arcem Valeriam cum suis longe possedit.

Sed cur tam diu OCTAVIANVM VELSERVM, Julii, Ductoris Generosissimi (de quo plura sumus dicturi) filium, ceu primum Augustanae Civit atis Patricium, commemorare supersedeo? Sive enim paternam originem, sive conjugis nobilitatem pensiculatius aestimemus, laude fua certe privandus non est: Matrimonium ejus tenebat Sibylla V Vildeccia, veterrimae apud Bavaros Nobilitatis foemina: Sive animo lustremus officia, Conradi Franconiae Ducis Consiliarium, Augustae Capitaneum Reique militaris Curatorem fidissimum fuisse intelligimus. Fatis idem concessit A. C. 1074. rite completis ibi ad tumulum sollemnibus.

Jam quis inter primos urbem Norimbergam initio habuerit, protinus exequamur: JACOBI nomen in proclivi est, qui A. C. 1493. ardore quodam se ad hanc civitatem [note: Lib. II. Noribergicorum, pag. 31. Francof. a. 1574] rapiebat; dum ita canente Laeto, Cimbrico vate doctissimo, et Academiae Hafniensis Professore olim clarissimo,

Interea variis urbs sortibus auctior alte
surgit, et extenso protendit cu mina muro:
Contrahiturque virum numerus, quibus aemula magni
pectora successus tot as implere cohortes,
urbanasque habitare domos, et tecta laborant.

Mirum, nisi integerrimum Virum prisca ac venerabilis Reipublicae hujus facies invitavit: Magna laus, honesta ratio. Nobilitatem sine probro actam civitati nostrae consulto et de industria intulit, ob ipsam morum similitudinem, quae in aliis nos delectat: Imaginem, credo, illorum temporum vidit in rebus suis. Velim, nolim, in laetissimi Poetae de Norimberga versiculis cedro dignissimis adhuc haeream, necesse est: Eundem ad testimonium rursus iterumque citare quis vetet, qui egregiam prorsus Rempublicam oculis animisque nostris subjecit:

[note: Ibidem, pag. 33, et 34.] - - - - - - - Honestis
quae legum morumque modis composta labantis
jam passim virtutis opes, seclique vetusti
integrit atem animis et agendi more reducit.
Vnica, quae mundo jam lucem praebeat, hanc si
quis tamen aspicere, et complecti pectore lucem
vellet, et optandos animis inducere motus.
Principio consensus enim ter maximus illis
in sua lucra manet: Lucrum Respublica vera
definit bonit ate; ubi non injuria, non vis,
non quemquam damno fraus circumscribit inani.
Ast animis quae recta colit; operasque beatis
promovet officiis, et mutua commoda firmat.
Omnis in hoc conatus abit, quo quisque secundis
ut atur vitae propria in cert amina votis;
et nusquam alterius quae sit fortuna, moretur:
Cui nunc paene malo totus vacat orbis, ubi omnes
omnibus invideant; nec quenquam excellere quisquam,
aut praestare velit: Tantum improbit ate maloque
peccatur genio, et studiis peccatur acerbis.
HAS DAMNAT NORIBERGA VIAS: haec monstra luemque
pestifer am tota virtutibus arcet ab urbe;
et commune bonum officiis molitur honestis.

Hactenus laudator ille temporis acti, qui dixit tanquam in Platonis [gap: Greek word(s)] , non tanquam in Romuli faece sententiam.

Hinc audire mihi videor monentem, et auribus meis insusurrantem Jacobum illud auctoris Thebaidos:

[note: Act. II. v. 9.] Ego ille sum, qui scelera committi vetem;
Ego sum magister juris, ac moris probi.

Quare etiam adjutu Dei optata processere; praestitit enim divinus favor Nobilissimam atque optimam uxorem, in ipsa urbe Norimberga, Ehrentrudem Tummeriam; neque Is a conjugio sic abhorruit, ut quidquam libero lectulo negaret esse jucundius: Sed sicut agros imber ubertat, ita coeli benignitas tanta erat, ut fertile conjugii solum impensam coloni laboremque magno foetu remuneraretur. Ex Ehrentrude enim filios sex, et filias undecim tulit: Johannem, Jacobum, Antonium, Sebastianum, Gabrielem, et Ludovicum; de caetero Catharinam, Annam, Vrsulam, Helenam, Magdalenam, Ehrentrudem, Apolloniam, Barbaram, Brigitam, Felicit atem, alteramque Brigitam. Tantum vero abfuit, ut re uxoria impeditus, religioni minus vacaret; ut potius de sacris aeque ac privatis aedibus suis maxime sollicitus esset: Quoties enim ipse in Sacello Sanctissimae Dei Genetricis nomini dicato, res divinas facio, toties Aram principem grata et humili [note: Gen. XXXV, 7.] mente suspicio; quam Jacobus ille, Patriarcham (ut autumo) imitatus, gloriosissime et magnificentissime confecit: Nam fornicibus caelatis, auro, vitro, colorumque pulchritudine instructa est egregie; et picturis miris veterum artificum circumsecus variegata: Vt multos etiam apud nos Polygnotos et Parrhasios fuisse, quivis unus facile intelligat. Dignum profecto opus, quod sartum et tectum, ut ajunt, ab omnique incommodo, ruina, detrimento sincerum integrumque conservetur! Dignissimus sane Evergeta, cujus gloria vivat per omnem seculorum memoriam; perpetuamque obtineat aevitatem! Atque haud scio, an vasa, reditus, sacraque vestimenta proferre necesse sit, haec enim liquent. Manum erogandae stipi non solum porrigebat, sed pia et recta voluntate donum pauperibus ponebat, quod singulis crucifixi Servatoris nostri diebus, in domo Velseri Senioris, precibus Deum percolentibus dabatur: Verum citius Is vivere desiit, quam bene facere; fato perfunctus A. C. 1544. et in coemiterio, ad templum S. Johannis, molliter situs. Ne multa; nomen Ejusdem in urbe nostra maxime viruit, et quodam flore virtutis ita exarsit ac ferbuit, ut apud Nobilissimas

gentes hodienum enitescat; et in Illustris hujus Reipub. sanctissimo Consilio sententiam perpetuo dicat.

Jam vero quis vel disertissimus Familiarum clarissimarum multitudinem explicet, quas maxime VELSERI propinqua cognatione, affinitate, aut necessitudine aliqua attingebant? Caesar Augustus, cum censorem ageret, censoriam auctoritatem suam contra Romanum Equitem usurpavit; qui contra legem matrimonium recusarat. Conjugium tolle, desinet esse, cui coeli et elementa, et quicquid in natura usquam est rerum, famulentur: Ruent insuper familiae, urbes, respublicae, exercitus; quae hominum constant collectione et numero. Ipsae res rationis expertes paris conjugii ideam prae se ferunt; arbor arborem, frutex fruticem amplectitur; LILIA LILIIS gaudent: Horrent a solitudine ferae, cum leone leaena, cum ovibus dux gregis aries ambulat: Jam pridem concidisset imperium illud Romanum, nisi Pompilios, Brutos, Horatios, Scipiones, Fabios, Catones generosissimae matres edidissent. ITALIAM inspicientibus occurrunt gentes fulgentissimae, Pompeja scilicet, Colonna, Vrsina, et Colatina; ex hac enim Philippam duxit uxorem Ottorgius, qui terrae redditus fuit A C. 749. in S. Mauritii monasterio, superioris Vallesiae. Dicamne modo de HELVETIA? neque haec Belisariis sua denegavit conjugia: Philippus enim, Ottorgii F. Miles fortissimus Annam de Rapolt stein; Antonius, Philippi F. Kunigundam ab Haselen, haud procula Bulavv, agri Tigurini oppido, ad fluvium Glattam sito; Julius, Antonii F. Vir altus et excellens, magno animo, vere fortis, et infra se omnia humana ducens, Catharinam a Romanshorn, Castoris ac Pollucis, hoc est, Octaviani et Emmanuelis fratrum matrem felicissimam; et Lucas Velserus, Paulli F. Octaviani N. Elisabetham a V Vartensee; item Bartholomaeus, Seifridi F. Margaretam V Viltenbergeriam, conjuges domum feliciter duxerunt. Neque diutius silere de se patitur BAVARIA, perfectae cumulataeque Nobilitatis officina: Inmedium ergo prodeat Leonora V Vildeccia, conjux Philippi Velseri; et Maria de Schembach, Antonii Barth. F. socia; nec non Christophorus a Mosau, maritus Elisabetae Velseriae; succedant Catharina Pertina, uxor Bartholomaei, Conradi F., memorabilis Radigunda Selmannia, quae Bartholomaeo, Johannis F. Bartholomaei N. A. C. 1336.

deiponsata fuerat; quo unico Velserorum familia, quasi fato labefactata, firmiter fulciebatur. Nicolaus Abendörferus, Nobilis Bavarus, Catharinam quoque Velseriam, Antonius a Scharpfenberg Elisabetham matrimonio secum junxere: Emmanuel Velserus, Hieronymi F. (quid enim cesso Nobilitati nomen suum reddere?) Brigitam duxit Tauff kirchiam; et filius Hujusdem V Vilbelmus Georgius a Meitinga, Ferdinandi II. Imp. nec non Caroli ac Leopoldi Archiducum Austriae quondam Consiliarius, Susannam Metzgerin, in matrimonium assumserunt. Joh. Ernesto Rambsbeccio, in Rohrenfels, ad Neoburgum conjunctionem siliae suae Catharinae spondebat Joh. Lucas Velserus: Quemadmodum et Christophorus Erlabeccius, ad Danubium, haud procul a Neoburgo, Annam Mariam, Joh. Jacobi filiam, nuptiis sibi adjunxit. Quid Sebastianum Crantzium, in ipsa FRANCONIA Nobili genere natum, et Julianae Mariae (quae Antonii Velseri filia fuit) maritum; quid Martham, Caroli de Schernberg maritam, commemorem? Quid Nobilitatem SVEVIAE proferam? Anna Velseria in manum Seb. Ambergeri convenerat, Catharina Joh. a Blindheim, Eva Hieronymo a Richtenberg, et Afra Joh. Paulo Truchses, locabantur: Praetera Seifridus Velserus pater Annam Spathiam, dein Seifridus filius Martham ab Eberhartvveiler in matrimonium adscivere. Quod ad eum finem memoravimus, ut prudentiores intelligant, quae digna scilicet caussa fuerit, cur Carolus V. Imp. Velseros, nunquam sine singulari a nobis honore nominandos, A. C. 1525. Imperii Romani sexto, caeterorumque Regnorum decimo, Madriti, Nobilibus, Francis pariter ac Svevis exaequare voluerit, praeceperitque. Quaeret fortasse quispiam, nullae igitur regiones aliae Illorum coruscant Nobilitate? In SILESIA utique Joh. Georgius Velserus primo quidem cum Susanna ab Adelspach, Henrici a Lagavv, fratris Episcopi Vratislaviensis, summique Principatus Neissensis Praefecti vidua; postea vero cum Elisabeta Schyroftzkia, de Schyrof, connubio coivit; et Nobilissimum Schädervvizense praedium, in circulo Nissae situm, per omnem aetatem coluit. Neque vero STIRIA ignobilior erat, inde enim Paulus Velserus Eggenbergeriam, item Henricus Elisabetham, gentis ejusdem dominam, acceperunt. Ponamus nunc nobis ante oculus terras Hispano Belgicas: Antonius ab Hojo conjugem sibi

elegit Susannam, Felicis filiam: Otto Velserus animum ad Catharinam Baillincourt, de Varlet, ex Arthesia ortam, appulit: Cum Carolo Velsero de Stepperg maximis vinculis propinquitatis non solum conjuncti fuere Baillincourtii, verum etiam Vignacourtii, Bernencourtii, Fontaines, Ghistelli, Habarcae, alii. Familiam igitur Velserianam flumini recte assimilavit carminum gloria praecellens Joh. [note: In Nupt. Dn. Dan. Velseri et Reg. Kochiae.] Christianus Keckius, Durlacensis Consiliarius, dum ait:

Tale tot a seclis, ipsaque ab origine Patrum,
qui tenues struxere lares, auctore Quirino,
quos EQVITES orbis coluit post Roma subactrix,
VELSERI gens flumen agit. Tot crevit in undas,
prodiga divisi tot in amnes exiit alvei,
tot Procerum Regumque domos penetravit, et aulas.

Pergit poeta disertissimus, atque insequitur longius, eadem rursus iterumque usus similitudine:

Prorsus ut ignota (tanta est distantia fontis)
e scatebra fert Nilus aquas, septemplice cursu,
par tamen usque sibi; nec aquarum copia defit,
aut minor est fluvius, quamvis tot in ostia scissus:
Sic VELSERORVM late sata pignora terras
FRANCONICAM SVEV AMQVE replent, et fertile stemma,
long inquum incertae quod fecit originis aevum.

Certe Dei consilio et providentia, qua mundus administratur, inter Familias octo veterrimas primam servavit [note: Mich. Praun. lib. de Famil. Civit. Imper. cap. X. pag. 99.] (Zeilero teste) Velserorum, una cum caeteris, Ilsungorum Rehlingerorum, Horv varthorum, Hofmeyerorum, Langmänteliorum utriusque lineae, et Ravenspurgerorum, cum anno 1538. a rebus humanis Augustana Nobilitas abire prorsus videretur. Jam vero omnis illa Claritudo conjugium PHILIPPINAE maxime conjunctum habet: Duxerit sane Marchio Salustiarum puellam rusticam Griselidem: Inciderit quidem Bohemorum Dux Vldaricus a venatu revertens, in puellam rustici cujusdam hominis filiam, linteolorum tunc sordes ad fontem eluentem: Erici Sueciae Regis matrimonium tenuerit Catharina, lictoris [note: Decad. IX. Observ. Historicopol. cap. I.] filia: Apage istas a fulgentissima Viragine nostra; quid enim huic negotii, Prccarte politissime, cum plebeja faece sellulariorum? Potestne personarum major esse dissensio? Bene ac prudenter Comicus: Divortunt mores virgini longe ac lupae! Quid ad Heroinam illam lex Julia et Papia

Poppaea, de sponsa videlicet, cujus pater materve artem ludicr am facit, feceritve? Velseros cogitasse oportuit, quos Carolus M. Otto I. et Carolus V. summo loco, summoque genere prognatos, ob tot virtutis et industriae ornamenta, (his enim generosissimis Viris fortia facere ac pati tam proprium fuit, quam lucere Soli) aeternum Nobiles esse jusserunt. Francisci (neque Antonii, per errorem istorum, qui sciunt, quod nesciunt) Velseri, Baronis a Zinnenberg, filiam; Caroli, Burgaviensis Marchionatus Gubernatoris, sororem Illam fuisse, constat inter omnes. Sed bene habet, quod omnium nostrae memoriae Philosophorum acutissimus, conjugium legit imum fuisse judicat: Andreas alter filius, inquit, ut in collegium Cardinalium cooptaretur, a Gregorio XIII. facile obtinuit; quodsi pro conjugio legitimo Pontifex non habuisset, facturus id sane non fuisset; cum Cardinalitius honos non nisi ex legitimo matrimonio procreatis attribui soleat. Thuani, [note: Sub. fin. Lib. 71.] quem secutus est, narrationem in medium quoque afferamus: Romae, ait, quod inter Germanos ducitur contubernium, pro legitimo matrimonio reput atum est; propterea quod accedente Ecclesiastici ritus auctorit ate id contractum esset. Placet omnino inculpatum Martini Crusii testimonium, quod Illi ultro denuntiavit: Oeniponte [note: Part. III. Annal. Suevic. lib. XII. fol. 773.] April. 24. inter 4 et 5. horam pomeridianam die Dominico S. Georgii, Illustrissima Herois PHILIPPINA, ex genere August anorum nobili et clarissimo nata: Cujus incompar abili pulchritudine caplus Serenis simus Archidux Austriae FERDINANDVS, anno 1548. in Comit iis August anis, conjugio ejus carere non potuit. [gap: Greek word(s)] , ut Anacreon ait. Celebravit eam oratione prolixa [note: Valent. Sthönigk mprimebat Aug. Vindel. Anno 1580] Georgius Roner, V. J. Doctor (Raimundi Roneri, affinis mei, civis Vlmensis, frater) jam dicti Archiducis Consiliarius. Funebris vero Orationis illius, quam ipsemet vidi legique, titulus ostendit, scriptam fuisse in obitum Serenissimae Principis ac Dominae D. PHILIPPINAE, Serenissimi ac Potentissimi Principis ac D. Domini FERDINANDI, Archiducis Austriae, etc. Ducis Burgundiae, etc. et Comitis Tyrolis etc. Conjugis dilectissimae. Accessere Dialogus et Epitaphia quaedam, eidem Serenissimae Principissae inscripta, hoc ipso auctore. Nuncupavit is eandem Orationem suam Reverendissimis, Illustrissimis et Amplissimis Principibus ac Dominis, Domino ANDREAE

Cardinali de Austria, ac Domino CAROLO, fratribus Germanis, Sacri Romani Imperii Marchionibus in Burgovia, Landgraviis in Nellenburg, et Comitibus in Hochenberg etc. hoc est, duobus filiis Philippinae, genetricis defunctae. Mittamus nunc saltim in compendium Juris atque eloquentiae consultissimi Viri verba, quae maxime conservanda putamus: Fuit haec, ait inter alia, clarissima Princeps nostra virgo gloriosa, et ILLVSTRI GENERE NATA, atque ab ipsis incunabulis in fide Christi bene informata et instituta. Postquam vero pubertatis annos est egressa, tum mira et eximiafuit pulchritudine, tamque excelso animo, et tam singulari prudentia, tantisque laudibus probit atis, pudicitiae, et modestiae ornata, ut maximus Reip. Christianae Princeps, Serenissimus D. Ferdinandus, Archidux Austriae, EAM SIBI MATRIMONIO COPVLARE NON DVBITAVERIT. Et post nonnulla: Dominum ac MARITVM suum casto et CONIVGALI amore semper est complexa. Super haec venustatem muliebrem, membrorum compositionem, omniumque conformationem lineamentorum, quam ingenue, quam ornate in astra sustulit? Si ad exteriores, inquit, corporis dotes quis respicere velit, quis non in illa insignem et admirandam corporis pulchritudinem celebravit? Quis non in Principe nostra plus quam heroicam totius corporis speciem, procul etiam Principissam ostent antem, laudavit? Quis non eximiam illam et decentissimam proceritatem et statur am talem, qualis tantam Principissam decet, praedicavit? Quis non insignem capitis honorem, quis vividum oculorum vigorem, regiam oris dignit atem, cum amabili quadam venustate pariter ac majestate temperatam, summa cum jucundit ate non inspexit? Vt mihi plane inhanc Principem nostram omnia naturae, mentis et corporis bona congestae, meritoque illa vel Serenissimis Reginis et Principissis, D. Elisabethae, quae Regi Daciae potentissimo, D. Mariae, Hungariae Regi Ludovico nupta; et D. Leonorae, quae Lusit aniae Regi copulata; imo etiam Beatae Elisabethae, Hungariae Reginae, quae Comiti Provinciali Thuringiae matrimonii lege juncta fuit, conferenda esse videatur. Cumque illa persolvisset, quae pulchritudinis erant, reliqua vitae pariter ac mortis commemoravit: Quam provide et Christiane Serenissima Domina nostra mortua sit, breviter perstringemus; neque proferemus in medium,

nisi quae ex hominibus fide dignis accepimus. Cumigitur 14. die Aprilis piissima Princeps aegrotare inciperet, ac 23. die dicti mensis Aprilis adversa valetudo magis magisque augeretur, decessit infra quartam et quintam hor as pomeridianas, die 24. mensis Aprilis, in die Dominica, qua celebratur festum S. Georgii Martyris, anno Salutis humanae M. D. LXXX. Exequias Illius idem Ronerus verbis cohonestavit sequentibus: Corpus mortuum triduo (nîfallor) cunctis cujuscunque et quantumvis infimae sortis hominibus passim (priusquam sarcophago includeretur) palam ut conspiceretur, permissum. Posthaec ligneae cistae, stagneo sarcographo obductae, inclusa, sepulta est honorifice, et solenni pompa 29. die dicti mensis Aprilis Oeniponte, in Capellae S. Crucis templo et monasterio amplissimo contigua, a Serenissimo ac Potentissimo Principe et D. Domino Ferdinando, Archiduce Austriae, etc. sumtuosissime constructa. Nec possum mihi temperare, quin majus etiam epitaphium, prosa oratione conceptum, statim subnectam; nam recte Cato apud Ciceronem de Senectute testatur, se legendis sepulcris in memoriam redire mortuorum: Serenissima Princeps ac Domina, D. PHILIPPINA, Marchionissa Burgoviae, Comitissa Provincialis de Nellenburg, et Comitissa in Hochenberg, etc. Serenissimi et Potentissimi Principis ac Domini, D. FERDINANDI, Archiducis Austriae, Ducis Burgundiae, Brabantiae, Stiriae, Carinthiae, Carniolae, Luzenburgiae et VVirtenbergae, Landgravii Alsatiae, Principis Sveviae, Comitis Habspurgi, Tyrolis, Goriciae, et Sorretis in Kyburg, Marchionis S. R. I. in Burgovia, Domini Marchiae Sclavonicae, Portus Naonis et Salinarum, SV AVISSIMA DILECTISSIMAQVE CONJVX; quam benigna DEI manus ex ista fragili et caduca rerum humanarum conditione, non diutius calamitosis et tumescentibus aerumnarum procellis vexari volens, foeliciter eripuit: Decessit ex mortalis hujus vitae lugubri et navifr agopelago, ad portum aeternae salutis, Anno Domini 1580. mense Aprilis 24. die, circiter horas quartam et quint am pomer idianam, in ipsa die Dominica, qua celebratur festum S. Martyris et Equitis Georgii. Sepultum ect autem magnifico Mausolaeo, in hoc Sacello, a praefato Serenissimo D. Archiduce sumtuosissime constructo, quod idem D. Archidux D. Mariae Virgini devotissime dedicavit, ac in honorem ejus, per Reverendissimum in Christo

Principem ac Dominum, D. Joannem Thomam Episcopum Brixiensem, Anno 1579. proxime elapso, in ipsa die Conceptionis Deiparae Virginis Mariae, quae erat 8. mensis Decembris, consecrari fecit; cujus defunctae Principis anima in aeterna pace quiescat. Amen.

Neque abs re fuerit, ipsum hoc loco monumentum, accurate aeri incisum, integra fide ideo exhibere, ne Illa, quae viventium oculis morte subtracta est, oblivione etiam cordibus subtrahatur: Id enim, nomine ipso nos admonens, ad memoriam magis spectare debet posteritatis, quam ad praesentis temporis gratiam; cujus mutationes vicissitudinesque dudum cognovimus. Eadem solitae inscriptionis verba, quibus mortalitas ista depicta est, oculis [note: Comit. Tyrol. fol. 141. a.] legentium Merianus quoque, in Topographia Provinciarum Austriacarum, integra fide subjecit, et formam totius sepulchri misit expressam; de caetero unita sepultura ibidem PHILIPPINAE conjugi FERDINANDVM maritum ad latus fuisse datum, diligenter subindicavit. Jasonis vocem suam fecisse tunc visus est Ferdinandus:

[note: Val. Flacc. lib. V.] Restat, ait, charas humus haec non dividet umbras. Quid multis? CONJVGI CHARISSIMAE FIERI CVRAVIT. Marmor ipsum testor, quod loquitur veritatem: Idem praeterea Roneri fatentur epitaphia, et generosam, nec minus illustrem Conjugis defunctae confirmant Nobilitatem.

- - - Jacet hoc tumulo PHILIPPINA potentis
Austriaci FERNANDI Principis INCLYTA CONJVNX,
Sueviacae fuerat quae quondam gloria gentis,
Herois clemens, ILLVSTRI STEMMATE NATA.

Sic obiit quondam PHILIPPINA, piissima Princeps,
Quae fuit Austriaci FERNANDI Principis uxor,
Herois sapiens, GENEROSO STEMMATE NATA.

Quae licet ILLVSTRI fuerit de STEMMATE NATA,
Digna Ducum thalamis, digna Jovisque thoro;
non tamen illa fuit pol facta superbior unquam,
aut unquam cristas extulit illa suas.

An vero nunc de Nobili matrimonio quidquam omissum? non opinor: velut ex abundanti tamen adjiciam D. Jacobi [note: Lib. de Major. D. Maximiliani II. Imp. sepulchris etc. pag. 85 b.] Menlii testimonium, qui uxorem priorem vocat Illustrissimam Dominam Philippinam, eamque in matrimonio cum Archiduce Ferdinando 24. et eo amplius annos vixisse memorat. Neque veritus est Didacus de Lequile, Concionator et Historiographus [note: Part. III. Excurs. VII fol. 362. 363.] Aulicus, in Domo sua Austriaca, quam in partem Proceres, quod erat scripturus, acciperent; dum de matrimonio Ferdinandi II. Archiducis Austriae, (cognomento Hilaris, Heroici, Splendidi, Magnificique) Caesaris Ferdinandi I. alterius post Maximilianum II. Imp. geniti, illud cumprimis hunc in modum annotavit: Vxorem priorem duxit Illustrimam Dominam Philippinam ex Nobili et Patricia Velserorum Augustae familia. De anno hujus prioris matrimonii turpe mendum apud Kilianum, est enim ibi 1530. et tamen Ferdinandi nativitas contigit 1529. die 14. Junii, inoppido Lintz. Itaque comperta in hoc conjugio tria: nempe thori maritalis duratio, proles, et Philippinae extinctio: De primo et secundo idem Menlius: Vixit prima uxor, cum conjuge Ferdinando, 24. et eo amplius annos, liberis ex conjuge relictis Cardinale et Marchione. De tertio in errore est ejusdem Menlii typographus, qui obiisse Philippinam anno 1550. asserens, annos 30. minus posuit; exstinctionem etenim ejus, prout in lapide sepulchrali, excellenti manu, et ab eadem, quae Maximiliani I. Imp. Mausoleum effecit, sculpto legi his verbis: Ferdinandas Arch. Austr. Dux Burgundiae, Comes Tyrolis, Philippinae Conjugi charissimae fieri curavit. Obiit 24. mens. Aprilis, anno salutis 1580. Quas vero haec pulchra mulier Viro suo peperit proles, thori imparilit atem minime imitatae sunt; et aliis contentae, multa cum honestate Archiducali titulo abstinuerunt. De primogenito Cardinali, qui creatus a Gregorio XIII. electioni Sixti V. Ordinis Minorum interfuit anno 1585. ut habetur ex vita ipsius Pontificis, a Cicarella conscripta, (nisi forte de Gardinali patruele Alberto loquatur auctor) quique Princeps fuit, ac Praelatus pius, ac commendabilis, haec breviter indag avi. Andreas Cardinalis ab Austria titulo S. Mariae Novae, Episcopus Constantiensis, et Brixinensis, ac Administrator Murbacensis, Gubernator Belgii: Priorem Episcopatum adeptus est a. 1590. posteriorem 1591. Provincias Belgicas administravit 1598. et a. 1599. discessit de vita. Haec ex libro MS. ubi mox subdit auctor de fratre: CAROLVS ab Austria, Marchio Burgoviae, duxit uxorem Sibyllam, VVilhelmi

Juliae, Cliviae, Montium Ducis filiam, Joh. VVilhelmi sororem, multis rebus in Belgio, et per Hung ariam fortiter [note: P. Joh. Gans in Arboreto Geneal, fol 9.b.] gestis digna patre soboles, et dignus gente. Dolendum sane, quod ambo sine liberis extincti sint, velut infinita posteritate dignissimi: Gloriam certe maximis in orbem Christianum meritis, praestantissimisque rebus gestis consecutus est CAROLVS, revera nominis sui Princeps: Sunt fata Ipsius verbis difficiliora. Quare cum inopi stylo, et infacundus sim, in eorum enumeratione tantum versabor, dulcedine quadam gloriae Velserianae commotus, quae Viri fide dignissimi oculis usurpata, manuque descripta, in Güntzburgensi diaeta (Güntzburgum enim Burgoviae oppidum, veteribus Guntia vel Contia dictum, Caroli regia fuit) ex ordine leguntur, quem sequar; integram inscriptionem enumeraturus fidissime.

CAROLVS II. Marchio Burgoviae XVI. Landgravius Nellenburgi, Comes in Hochenberg, Dominus Veldkirchii, Bricantii et Hoheneccii.

CAROLVS, et ANDREAS Cardinalis, filii FERDINANDI SECVNDI, ex Philippina, antiqua juxta ac nobili Velserorum familia orta, quam sibi ob eximiam formae eleg antiam, animi indicem, rarasque virtutes, propter quas Principibus personis, caeterisque insigniter commendata fuit, easque memor abili et persancto fine comprobavit, invitis Parentibus et Fratribus matrimonio junxit, eique nihil ad tant am dignit atem defuit, praeter coecam fortunam. Quare filii pacto a Parentibus inito, possessione paterna privati, Marchiones Burgoviae declar ati sunt; Carolusque post multa impedimenta explorat am et comprobat am fidem et patientiam, variamque Serenissimae Domui in rebus arduis fidelem praestitam oper am, tandem Anno Domini 1609 cum id ipsum Anno 14. a parentum morte omni cura sollicitasset, in Marchionatum caeterasque ditiones immissus est. Hic Patri [?] Ferdinando in omnibus heroicis virtutibus, aeque ac in forma et viribus aemulus, adultiore et torosis lacertis robustiore adolescentia, studium variorum exercitiorum amplexus, equos in gyrum circumegit, palaestram exercuit, multa luctatus est arte, ingentis ponderis saxum jactavit, ferreum jaculatus est vectem, et omnis generis equestria ludrica cum mira dexteritate et robore edidit; quin et tum, et progrediente

tempore Dianae studiosus cultor altissimos et quasi inaccessos montes, horridasque sylvas venationis et exercitii caussa non exiguo cum labore et periculo peragravit; iisdemque saepius octiduo integro immoratus est. Sacra loca longe distantia, ob aeterni Numinis Divorumque Ejus piam venerationem longis itineribus pedibus adiit. Aetatis vigore florentem Caroli V. Patrui magnum [note: exemplum.] ad exercendam militaris operis disciplinam extimulabat. Totum igitur militiae addictum primo Hispaniarum Rex Philippus II. legioni Germanicae quinque millium summo Tribunatu honest avit, quam ad Alexandrum Farnesium, perpotenti classe Angliam invasurum, direxit, evocationem in Germania operientibus mille et ducentis equitibus, sclopet ariis, Regis stipendio conductis; sed conatu irrito Farnesium, montem ad Scaldim obsessurum ex Flandria in Brabantiam secutus est. Violato ab Amur athe III. induciarum jure, Rudolphus II. August. Marchionem, supremum exercitus Legatum in Croatiam destinavit, Jaurino a Sinan Bassa, Turc. exercit. Imper. obsesso, summus equitum Magister declaratus. Commor avio, post captum Jaurinum, (vix Marchione in castra appulso) presso, cum aliquot suae Legionis Tyrolensis in maximo periculo suppetias tulit, illudque sua diligentia servatum est. In Strigoniensi obsidione conflictisque, iterum equitum Magister suburbium aquarium cum suis legionariis et aliis expugnavit, pertinaciamque Turcarum adeo fregit, ut arcem paulo post dederent. Viennam deinde a Caesare destinatus, veritus hoc potissimum Imperii propugnaculum obsessum iri. Agria a Mahomete III. obsessa, et re ad conserendam pugnam vergente, Marchio eo contendit, et in praelio sine munere impigram operam navavit; Caesareanosque bis victores, tandem vero Cicalogli Bassae impulsis in fugam effusos sistere, et aciem instaur are laboravit. Continuo quasi decennio tunc temporis rebus bellicis magna cura et industria invigilans, multis aliis in locis et pugnis fuit. Saepius in subita et gravissima pericula incidens, nunquam animum amisit; sed, celeriter invento et inito consilio, sese cum admiratione expedivit, reversus tandem non absque singulari caussa ad sua, sago, quoad res fert, valedicto. In toga spirituali militiae [correction of the transcriber; in the print militae] operam dat, habetque conjugem [note: Alias Isabellam.] Sibyllam, Juliae et Cliviae Ducissam, sine haeredibus, quos Deus Optimus Maximus ex votis fortunet!

Multa verba fecimus, neque [gap: Greek word(s)] , sed verissime Iocutisumus; dum nos cum ipsa Historia in sermonem dedimus,

virtutes ac filios Philippinae non satis digne prosecuti; sed nostram vicem rursus explebit mollissima dulcedine carminum memorabilis Keckius:

Quid? quod ador andis complexa Penatibus orbem
juncta PHILIPPINAE solennibus AVSTRIA votis,
non thalamis indigna suis haec stemmata duxit?
Salve divinae specimen mir abile formae,
Nympha, nec ingenio faciei dotibus impar,
Virtutum sed luce jubar transgressa gemellum!
Te geniti HAEREDES, alter ditione potitus
MARCHIO Burgaviae, regalis Mysta sacrorum
Alter coccineo decorarunt stemma galero.
Horum equidem breve vita genus de matre profectum
PATRICIA clausit; sed adhuc in pluribus extat
stirpibus, et serum ridet vigor arboris aevum
VELSERIAE, succique tenax in saecula durat.

Ne Benignae quidem Velseriae memoriam ab hoc exemplo separare debemus, in qua tantus animi vigor, tanta gentis adorea fuit, ut Illustris et Generosissimus Dominus Albertus a Kolovvrat, Magnas Bohemiae veterrimus, pacto matrimonii Illam vinciret. Quid? quod pares cum paribus, veteri proverbio, facile congregantur; cum sit ad connectendas propinquitates vel tenacissimum vinculum, generis similitudo: Siquidem Philippinae fratrem Carolum Archidux Ferdinandus, ob egregiam virtutem, Lib. Baronis nomine dignatus est, in cujus matrimonium Domina Eva L. Baronissa de Schönburg, in Hirschvverd, A. C. 1560. animo ivit libentissimo. Cumque in alio sua etiam quemque dignitas delectet, Domina Rebecca, L. Baronissa de Ravensburg A. C. 1571. mulier facta est ex viro Joh. Georgio Velsero, Archiducis ejusdem Consiliario intimo. Rehlingeros et Horvvarthos (quibus per affinitatem dudum innexi erant Velseri) hoc loco commemorare quid opus est? maximis enim semper auctibus Illi crevere, donec ad summum venere, incremento vix relinquentes locum.

Non invitus his subnecto INSIGNIA, ne quis ignoret, quantum interfuerit, impigre se periculis militiae obtulisse; et Mercurii induisse talaria. Magnos magna decent; quare et Carolus ille Imperator, magna molitus belli ac pacis negotia, PHILIPPVM VALISERVM, Familiae hujus effulgentis caput fundatoremque, ob illustria, in bello Langobardico, merita, maximis donavit privilegiis,

et eximio insignium splendore decoravit; velut lectissimum bellicae Nobilitatis florem. Dedit enim LILIA TRIA, in clypeo et alis, galeae superimpositis, valde conspicua, sed divisis utrinque coloribus, ita ut altera pars albicaret, rubente per vices altera. De his Mich. Piccartus [note: Altd. edito a. 1614.] in libello, quo Insignia Gentilitia Familiarum Patriciarum, inclutae urbis Imperialis Norimbergensis, eleganti et acuto saepe exposuit epigrammate:

Non ergo mirum, si hic flos est oblectamentum virginum: Quare Theocritus facit Europam carpentem LILIA, et Idon suam Donacem inducit legentem hunc florem. [note: Clem. Alex. lib. II. Paedag. c. 8.] Certe hic, sicuti rosa, Flos florum dicitur; tantaeque est gratiae et pulchritudinis, ut Junoni quoque sit dilectus: Cum enim Jupiter id ageret, ut Alcumenam mortalem (ex qua Herculem susceperat) immortalitate donaret, infantem supposuit uberibus Junonis, tunc quidem dormientis: Infans suctu satur sugere destitit, cum tamen e mamma lac adhuc uberrime stillaret. Quicquid ex eo lacte coelo sparsum est, confecit lacteum circulum; sed illa pars, quae terram humectavit, genuit LILIVM, [note: Car. Paschal. lib. III Coron. cap. 8.] quod colore est consimile lacti: Est enim insignis pulchritudo illius lactei candoris, sive alboris intaminati; usque eo ut, si quidpiam notabili candore visendum sit, cum LILIO comparemus. Est tamen et rubens, sive purpureum, de quo discrimine Tertullianus agit, cum [note: Lib. de Cor. Mil.] nominat utraque LILIA: Et utrisque liliis, inquit, et omnibus violis coroneris. Sunt autem purpurea illa, quae monstrificis [note: Plin. lib. XXI. Hist. Nat, cap. 5] hominum ingeniis fieri, et ita tingi, ut nascantur insecta, Plinius tradit. Vix me contineo, quin Philippo tunc florentissimo dicam:

Quid multa? Virtus ipsa secum aemulatur; quam ob rem nec posteri sibi ac suis defuere, quo minus dignitatem Majorum velute vestigio assequerentur. Neque Imperator deseruit Imperatorem, sed quod Carolus M. in diplomate suo affirmavit, hoc ipsum Otto M. rursus iterumque confirmavit: Julium enim Velserum, Antonii F. Philippi N. Rei militaris Consiliarium A. C. 950. cooptavit; ob egregiam virtutem Equestri honore A. C. 971. dignatus

est, corona redimens scutum, et casside torneamentorum exornans; ut flos ille coronarius, ab herbariis sic appellatus, magis magisque elucesceret. Caroli postremo et Ottonis Augustorum diplomata Carolus V. Caesarea auctoritate sua roboravit, dignationem Velserorum confirmatiorem effecit; ita ut immediati Nobiles coram Imperatore tantum actione conveniri possent. [note: Cic. 2. Fin.] Varietas Latinum verbum est, inquit Tullius, idque proprie quidem in disparibus coloribus dicitur: Ita Eorundem scuta non eodem modo, sed varie mutata, et aliis conjugiorum insignibus distincta fuere: Posteri enim ipsius Bartholomaei Velseri, in scuto quadripartito, Felicitatis Granderiae, quam gentis suae ultimam secundis nuptiis Idem sibi junxerat, insignia, gratia ac favore Caroli V. Velserianis A. C. 1540. ita adstruxerunt, ut (instar Petronii) rosas, lilia, violasque sociarent:

Emicuere ROSAE, violaeque, et molle cyperon,
albaque de viridi riserunt LILIA prato.

[note: Lib. XVI. Geogr.] Strabo memorat, Babylonios gestare sigillum, et insigne sceptrum, in cujus superiore parte est malum, aut ROSA, aut LILIVM; ac si dicat, tantam tamque arctam esse inter rosam et lilium cognationem, ut utrum ex his decori et ornamento adsumatur, utique nihil referat. Quippe hi flores videntur a natura sic sociati, ut propemodum [note: Epist. ad Salviam.] sint individui; ceu apud Hieronymum: Jungitur ei germana ROSARVM ET LILIORVM calathus, eboris ostrique commercium. Prudentius describens sceptrum Sapientiae, [note: Psychom.] illud ornat rosis, quibus mixta sunt lilia, dum ait:

In manibus dominae sceptrum non arte politum,
sed lignum vivum est, viridi quod stirpe recisum,
quamvis nulius alat terreni cespitis humor,
fronde tamen viret incolumi; tum sanguine tinctis
intertexta ROSIS candentia LILIA miscet.

Grande decus Granderiae innuo, quae TRIGAM ROSARVM in albo campo rubentium, cum totidem liliis copulavit. Crescente fortuna, crescunt ipsa insignia: Filius enim haud degener Bartholomaei, Leonhardus, quem sui simillimum ex illustri Granderiae matrimonio A. C. 1542. produxerat, prioribus geminis binos quoque malleos, conjugis suae Sibyllae Hemmerlinae posteritati honestissime usurpandos reliquit. Francisco, Marchioni Burgaviensi sex candidas pinnas (quas Vitruvius acroteria vocat) in rubris

ex diverso areis positas, jure acceptas referunt; ceu Carolo Barone dignissimas. Deniqe Lucas Velseris suis Vrsulae Gosenbrothiae matris certissima paternae Nobilitatis argumenta atque indicia, hoc est, barbatum senem, rubro capitis tegumento, et praesidiaria coloris ejusdem toga, quae paenula videri potest, in coeruleo campo valde conspicuum, supremo quoque suffragio impetravit.

Sed nescio, quo pacto ad Insignia monstranda devenimus; quamobrem villas, praedia et arces (vera ac veneranda priscae Nobilitatis Capitolia) a Majoribus dudum possessas, paucis exponemus: Christophorus Velserus, Bartholomaei et Granderiae F. nobile praedium Ambergam, item Johannes, Reipub. Augustanae Duumvir meritissimus, Spilsbergam et Ober-Schvvainbach diu tenuerunt: Joh. Lucas in possessione castri Rorenfels fuit, quod ad Danubium, non procul a Neoburgo, situm est: Ibi etiam locorum Joh. Jacobus haud ignobilem domum Steppergensem habuit: Joh. Georgius, Elis. Schyrofzkiae maritus, haeredium Schädervvitz viduae suae, post mortem, reliquit. Convenientem ac dignam hodiernis possessoribus sedem, Neunhof, quae olim Nobilissimae gentis Geuderorum erat, commemorare quid attinet? Neminem. enim latet, opinor, eandem ante hos viginti annos Sebaldum Velserum, Reip. Norimbergensis Senatorem, dum, viveret, Prudentissimum, ac Scholarcham (ipsum Apollinem testor) Eruditissimum, cum omnibus Regalibus et (verbo Prudentum utar) Pertinentiis, pro Familia sua, Cujus commodis semper velificatus est, ab Imperatoria Majestate, ceu fundumproprium, ab omni clientela liberum, una cum mero imper io deportasse: Musarum quondam. sedes haec erat, quam Pirckheimerianae Novensiles, ob sacrum sibi numerum, hîc viciniae elegerant. Tunc temporis Daniel quoque Velserus, in Incluta Rep. Augustana Intimioris Curiae Senator Fulgentissimus (pariter unaque cum Nobilissimo Viro, Joh. Christophoro Ammano) tres simul pagos, Defertingen, Hirblingen, et Neuses ab Illustrissimo Comite, Joh. Francisco Fuggero, in solutum obtinuit.

Atque haud scio, an plus in posteris gloriae, an in majoribus animi fuerit; Melchior enim Adamus haec memoriae [note: In Vitis J Ctor. et Polit. pag. 480.] tradidit: Velserorum Familia, in vere Augusta Vrbe Augustana, jam non ab uno seculo celebris, est una de primariis

opibus juxta et virtutum, doctrinaeque eruditae decoribus praestans. Arei nummariae nervis apprime instructam, vel hoc docet: Quod cum Carolus V. pace cum Gallo facta transegisset, ut duodecim auri tonnas Rex Imperatori dependeret; Fuggari ac VELSERI tantam pecuniae vim bipartito se repraesent aturos promiserunt. Paullo clarius rem ipsam exposuit Mart. Crusius, ceu solet: [note: Part. III. Svevic. Annal. lib. XI. cap. 3. et 4.] Hoc anno (1528.) BARTHOLOMAEVS VELSER, et socii suis impensis naves aliquot in Hispania armarunt; et in novas insulas occiduas emiserunt. Vbi in confiniis Peru magnam, ac divitem regionem invenerunt, VENEZVELAM nominatam, aut VENETIOLAM: Quam, consentiente Carolo Caesare, occuparunt; et magnis laboribus ac sumtibus (init is non multopost cum eodem Caesare pactis) ad XXVIII. annos tenuerunt. Tum inter Reginae Elisabethae (uxoris Regis Philippi) publicanos, et VELSERORVM illis in locis Gubernatorem (cui nomen Georgio de Spira) contentio exorta est: Primo, de vectig alibus et decimis: Postea, de limitibus et terminis: Postremo totius ditionis jus incontroversiam venit, et caussa diu apud Hispaniensem aulam agitata: Tandem totum illud peramplum Regnum anno 1555. Velseris abjudicatumest. Primus ejus inventor, et nomine Velserorum Gubernator, nominabatur Ambrosius Dalfinger, patria Vlmensis, quem Hispani ibi interfecerunt: quam caedem sequenti tempore Caesar severe vindicavit. Haec Crusius, ex Gassaro et Henningo; qui sequenti capite de eadem insula, ut orsus erat, scribere peragit: Dictum est superiore proximo capite de insula VENECVELA, sive VENEZVOLA, regione Americae (quartae partis orbis terrarum) e regione Hispaniolae, meridiem versus sita. Quomodo eo navigaverit, quid ibi fecerit, et passus sit Nic. Federmannus junior, Vlmensis, Velserorum minister, de iis extat Germanica historia, a die 2. Octob. 1529, usque ad 31. Aug. 1532. descripta ab Joh. Kifhabero, Vlmensi, affine illius, post mortem ejus edita; et Nobili Viro, Joh. VVilhelmo von Loubenberg, etc. Consiliario Imperatorio, 1555. dedicata. [note: Part. III. August. Chron. f. 14] Werlichius, in Chronico suo Augustano de possessione hac, quam ultra XVVI. annos Velseri magnis sumtibus, nec minore fructu usurparunt, ferme eadem refert; caussam amissionis haud obscure innuens, quae discordia fuit inter publicanos Isabellae (quam Crusius modo Elisabetham,

more et aliis usitato, nominavit) Hispaniarum Reginae, et Velserorum Gubernatorem Georgium von Speyer; qui, contra fas, expulsi sunt inique, postquam in aula judicium vere passi fuerunt. Sed longe devium iter a veritate tenuisse dicendus est Hier. Benzo; qui terrarum Dominos, sine mente, sine sensu mercatores vocat: [note: Lib. I. Hist. Nov. Orb. cap. 25.] VALENTIOLA, ait, ditissimae provinciae oppidum, quam Caesar anno 1528. Velzaris mercatoribus Germanis oppignoravit: Illi primum in eam provinciam Gubernatorem Ambrosium Alfingerum misere, qui auri reperiendi cupidine crebr as in eas gentes excursiones, multa saevitiae exempla, edidit, sed eo tandem ab Indis occiso, suffecere alterum stirpis suae Praefectum, cui Georgio nomen erat. Hunc Hispani, qui ei aderant, noctu per insidias incautum in lectulo adorti, vulneribus confoderunt; mox ex carnificatum et domo extractum multis eum probris ac contumeliis per viam rapuerunt: Postremo ejus cadaver in proximum saltum abjecere; donec orta luce humaretur. Verumhaud it a multo post, Caesaris mandatu, noxii ut novissima exempla meriti, exquisit issimis poenis affecti sunt. Nunquam delirare desinit, qui semel coepit; siquidem vano istius judicio et Reges et Principes magnarii negotiatores erunt, et delicatarum mercium institores: Hercules [note: Ibid. lib. II. cap. 6.] tuam fidem! Velzari (id est Velzarorum, ij Germani mercatores sunt, procuratores, seu mancipes) audito tam ingenti lucro oblato e VALENTIOLA profecti et ipsi, ac terrestri itinere asperrima loca, et nivosos San-Marthae montes ducibus Indis gnaris locorum praetergressi, tandem in Smarag dorum provinciam perveniunt. Inde excursionibus factis, et direptis aliquot gentibus, spoliis onusti in suam provinciam remeant. Ergone Magnates aurum atque argentum, gemmas ac lapides pretiosos e fodinis suis colligentes, ad mercatum eunt, dum ad bellum contra Barbaros proficiscuntur? Ignoscite judices; erravit, lapsus est, non putavit.

Veniat in medium modo VENEZVELA, et suam nobis appellationem (propriis Joh. de Laet verbis) fertilitatemque [note: Lib. XVIII. cap. 8. et 9. ex eo Dapperus lib. III. Amer. part. VII. fol. 620. 621.] ostendat, cujus Delineationem hîc damus: Duae omnino redduntur rationes ab Hispanicis Scriptoribus, cur haec praefectura et provincia dicta fuerit Venezuela, id est, parvae Venetiae; prima quidem, quia Alfonso de Oreda, qui inter primos ad illam appulit anno 1499. hic

invenit municipium indigenarum barbarorum; cujus aedes omnes in ipsis undis, arboribus et tignis erant inaedificatae, quemadmodum Venetiae ex ipsis fluctibus eductae cernuntur; subliciis autem pontibus e continente commeabant ad aedes, pluresque similes pontes ab unis aedibus ad alteras erant perducti: Altera autem, quod Germani cum primum hanc praefecturam ab Imperatore Carolo V. accepissent anno a Christo nato 1528. destinaverant, secundum ostium magni lacus Maracaybo, super collem imminentem ostio, oppidum moliri nomine Venetiolae, fausto omine, licet nunquam res effectum fuerit sortita. Acceperant autem hanc provinciam Nobilissimi VELSERI, cives Augustani, uti BENE DE IMPERATORE GERMANIAE MERITI, hisce limitibus, ceu ex Herrera discimus, [note: Lib. II. Descript. Indiar. c. 19.] conclusam, ab ortu quidem Maracapana, ab occasu autem promontorio, quod vocant de la Vela patentem in longitudinem secundum orarum ductum, circiter leucas ducentas. Solum hujus praefecturae admodum est fertile, et frugum feracissimum, ut quotannis duas hic messes colligant: Adhaec abundat pascuis, ita ut hicingens numerus armentorum, nec non pecudum pascatur. Vnde meruit nomen granarii, apud caeteras provincias; magna enim copia farinae triticeae, plurimum panis biscocti; multi casei, suilla quoque; et grandis numerus pannorum gossypinorum hinc deducitur, ad vicinas et remotiores provincias. Ad haec immensus numerus tergorum bovillorum et magna vis Sarzaparillae, a portu Guayra et Caracis infertur Europae. Abundat regio omnis generis feris, ita ut venatio imprimis hic sit opportuna: Amnis Vnare valde piscosus est; ita ut Barbari indigenae, superiori seculo, crebro inter se bella gesserint, ob piscandi limites et opportunitatem. Nec metallorum inops creditur solum in variis provinciis, praesertim auri, et quidem satis absoluti, viginti duorum et semis caratiorum, ut loquuntur. Nihilo tamen secius Imperator Carolus praefecturam et caeteras immunitates, in ejusmodi concessionibus tribui solitas, amplissimo dpilomate indulsit Velseris Augustanis; vel, si proprie loqui volumus, provincias hasce illis oppignor avit. Agebant tum res Velserorum, in aula Hispaniae, Ambr Alfingerus, Hier. Saylerus, et Georg. Evigerus. Quorum quidem Alfingerus, assumto sibi Legato Barthol. Saylero, rebusque omnibus rite praeparatis,

atque quadringentis militibus, et octuaginta equis in naves impositis, solvit ex Hispania anno 1529. Et cum hîc feliciter appulisset; Joannem de Ampues (qui ante biennium Provinciam hanc, ex mandato Conventus Juridici Insulae Hispaniolae, esset ingressus) statim submovit, tribus tantummodo Insulis, Curacao, Bonaire et Aruba, quae haud longe hinc continenti objacent, illi relictis. Deinde Barbaris, qui lacum Mar acaybo accolunt, quem Hispani tunc vocabant de Nostra Sennora, ad obsequium cogendis nonnulla opera impensa, omnes conatus suos convertit ad auri aut argenti venas indagandas: Et cum illud ex voto minus succederet, tum demum aliquot expeditiones in Mediterraneas provincias suscepit; in quibus ita fuit versatus, ut summam, quaqua transibat, agris inferret vastitatem, et Barbaris indigenis magnas clades incuteret, et vicissim ab illis pateretur: Instituerat iter suum per Cupiaren, et per longa terrarum spatia penetravit usque ad vallem Eupari. Idem Alfingerus alteram expeditionem suscepit anno 1530. et iter suum instituit ad Barbaros, qui Pocabuyes appellabantur, et plurimum auri credebantur possidere, quod cum vicinis suis permutabant: Ab his transiit ad aliam Barbarorum nationem, qui Alcoholadi vocabantur, et auro ad eundem modum abundabant: Horum ager solo erat haud infoecundo, ipsique pro captu Barbarorum, ingenio haud inurbano; ita ut in ipsorum provincia pedem figere, et municipium aliquod moliri, si rebus suis rite consuluisset, omnino tempestivum fuisset: Potuisset enim tum quam facillime inde in Novum Regnum, quod postea Granatense fuit dictum, penetrare, et Dominorum suorum res egregie stabilire; verum id susque deque habens processit inde ad flumen Grande, atque ita deinceps ad Tamalemequen, omnes regiones miserum in modum pervastans, usque ad Lebrixam: Aqua divertens subiit montanam et frigidam regionem, quam ab infinitis Barbaris invenit cultam; a quibus cum insigni clade fuit repulsus, et vulnere hîc accepto remeavit ad Corianam sive Coranam, hujus praefecturae metropolim, et ibidem decessit e vulnere, anno a Christo nato 1535. Huic deinceps successor a Velseris fuit missus Joannes Allemannus, qui nullas expeditiones in provincias suscepit, sed brevi e vita excessit: In illius locum itidem fuit suffectus Georgius de Espira, cum Legato suo

Nicolao Federmanno, vel Vredemanno, annoa Christo nato 1535. Hic cum trecentis peditibus et centum equitibus movit e Coriana, mense Majo, versus Austrum iter agens, et vestigiis Alfingeri insistens, Legato suo, ubi ante coloniam collocasset juxta promontorium de la Vela, cum reliquis copiis sequi jusso. Legatum interim sibi sumserat Franciscum de Velasco, Hispanum; qui cum jam paene ducentas leucas processissent, milites (quod Hispanis familiare est, cum peregrinis parent) ad seditionem tentavit permovere; verum dux molitiones illius mature animadvertens, illum munere suo movit, et ibidem destituit, nullo alio supplicio irrogato. Federmannus autem illum secutus, et vasta terrarum spatia emensus, penetravit in vallem Tucuyo angustam et undiquaque montibus cinctam, in qua hybernavit; et interea quoque adiit provinciam Bariquizemeto, ita dictam ab amne, qui illam permeat. Hybernis in Tucuyo absolutis, et pro Praefecto hic constituto Franc. Vanega, hinc promovit Federmannus, mense Decembri, et magnis itineribus, per asperos montes et densas sylvas, atque impeditissima loca tandem penetravit in Novum Regnum Granatense. Dum haec in America in diversis partibus a Germanis hisce geruntur, Espir a praefectura sua movetur, et Federmannus in illus locum substituitur: Verum cum plurimae quoque querelae contra hunc fuissent institutae, denuo fuit amotus, et Espir a in pristinum locum et gratiam restitutus. Is anno 1538. Corum revertens, expeditionis suae paene triennalis hanc reddidit rationem, quam ad Regem Hispaniarum destinavit; se ad quingent as paene leucas cum copiis penetrasse in Mediterranea, et pervenisse ad fines barbarorum, qui Choques nominantur: Licet autem tantum viginti quinque leucis abesset, uti opinabatur, a loco, quem hactenus investigaverat, reverti tamen fuisse coactum, ut necessaria militibus compararet. Obiit autem paullo post, nulla alia re memorabili gesta. Denique dum Velseri cunctantur alium Praefectum mittere, manum admovit huic negotio Conventus Juridicus Insulae Hispaniolae, qui in oppido S. Dominici residebat; variosque huc destinavit Subpraefectos, quorum quidam obierunt, quidam ob provinciam male administratam fuga se subripuerunt. Haec in compendium misisse et summatim exposuisse, quae Vir magno rerum Jndicarum usu praeditus,

et ipse Occidentali Indiae Praefectus, dilatavit nobis atque exposuit, satis et abunde erit.

His rebus et suam rem familiarem auxisse, et facultates ad largiendum magnas comparasse, semper prudentis est habitum; Sed quid opes, sine virtutibus? cum verissima fronte dixerim: Hac Familia nulla virtutum feracior fuit, et quasi lumen aliquod, extinctis caeteris, sanctitas ac RELIGIO Illius elucebat. Julius, Conradi F. ob gloriosissima facta, in Expeditione Sacra anno 1225. fortiter ac feliciter edita, propitia voluntate Friderici II. Imp. Eques creatus et gloriam maximis in patriam quoque meritis, praestantissimisque rebus gestis consecutus, anno 1243. datu benevolentiaque Conradi, Hassiae Landgravii, Summique Ordinis Teutonici tunc Magistri, hunc ipsum in Borussia adeptus est: Forti occubuit morte anno 1278, cum Imp. Rudolphus I. Ottocarum Bohemiae Regem, in ipsis S. Bartholomaei vigiliis, praelio superasset. Epitaphium Ipsi Elbingae Borussorum, in templo primario, datum, et clypeus Ejusdem Norimbergam, in Sacellum S. Ordinis transmissus fuit: Similis quoque in coenobio Hailsbrunnensi, prope Onoldum, effulsit. Antonius Freisingae, Hieronymus Christophorus et Antonius Ratisbonae, Praepositi fuere Canonicorum: Canonici ipsi non incelebres occurrunt Emmanuel Basiliensis, Hieronymus Wirtzburgensis, Paullus Argentoratensis, Joh. Antonius Eichstadiensis, Joh. Bartholomaeus Argentoratensis, Ludovico IV. Imperatori a Sacris Confessionibus, intimisque Consiliis; Fridericus Ratisbonensis, Severinus Constantiensis, et Paullus Augustanus. Albertus, Ratisbonensis Canonicatus, ceu vocant, Primarius, Ingolstadii degens, in Danubio submersus et in aede S. Salvatoris sepultus fuit. Philippus, Canonicus Regularis, Ordinis S. Augustini, Baumburgi in Bavaria, Salisburgum inter et Wasserburgum, anno 1617. ibidem fatis concessit. Nec Fridericus, Ottonis et Catharinae de Baillecourt F. Cameracensis Canonicus omitti hoc loco debet. Ex his (qui quidem omnes cum doctrina aliquid habuerunt commercii) in omnium bonarum artium disciplinis egregii laudantur quatuor illi: Emmanuel (in Sacra Scriptura, ex assidua Bibliorum lectione, versatissimus) nec non Hieronymus, Paullus, et Severinus; quorum vestigia anxio quidem pede premere Antonius, Conradi F. animo obstinaverat, magnumque religionis

aeque ac eruditionis impetum ceperat; sed immatura morte praeventus est. Sic enim in Ecclesia olim res gerebatur, ut doctrinam cum sanctitate morum veteres diligenter conjungerent; nec querela hac opus erat, qua dolorem suum, de his temporibus, impertit nobis Nic. Vernulaeus, in Academia Lovaniensi, dudum Historiographus et Professor Regius, Jac. Pontano censore: In Ecclesia, inquit, similes fraudes inveniuntur; nam cum ad dignit atem [note: In Tac. lib. XI. Ann. Obs. 7.] Episcopalem nemo admitti debeat, nisi Theologiae aut Canonum Doctor, vel Licentiatus, quidam sine harum Facultatum cognitione, et aliquando vix Latinam linguam callentes, uno die Doctores vel Licentiatos se renuntiari curant, et sic Episcopatum consequuntur. Verum quid ego de caeteris Ordinibus loquar? Joh. Antonius fraternitatem Societatis Jesu amplexus, res sacra Confessionis primô apud Reginam Hispaniarum, deinde apud Senerissimum Ducem Wolfgangum Wilhelmum curavit, ceu Rector illius Societatis, Neoburgi ad Danubium. Alexander, anno 1466. soleas, sive sandalia, quibus Capucini Patres utuntur, rite subligavit. Majorem hominum religiosorum, hodieque superstitum, copiam fortassis afferre possem; sed nec Nobilissimae lectissimaeque feminae (queis mira quoque pietas est) sanctitudine sua viduari debent: Ecquis virtutes ac merita cujusque satis digne prosequatur? Aliae summum, aliae medium inter Religiosas locum habuerunt. Super eas erat Barbara, in Augustano S. Catharinae monasterio Abbatissa: Multum etiam sororibus suis ad honorem antecellebant Priores binae, Vrsula in eodem, Juliana in Russenbacensi Suevorum coenobio. Monialium nomina percensebo tantum: Elisabetha hanc vitae sectam tenuit Ottiliae burgi, in Assatia, anno 1278; Anna, Augustae Vindel. anno 1461. Vrsula major, Dillingae, anno 1472. Vrsula secunda, Augustae, anno 1541. nata; Brigita, in solitudine Billenreuthensi, anno 1511; Anna, Augustae, anno 1588; Helena Eichstadii: Item tres illae sorores Maria Jacobina, Geissenfeldae Diaconissa, in superiore Bavaria; Renata, in Valle beatorum prope Landshut; nec non Scholastica Kühbachii, in Bavaria: Porro Catharina, Messinae in Sicilia: Maria Johanna, in Valle S. Catharinae: Caecilia et Afra, Kühbachii; denique Maria Anna et Maria Francisca (aetate nostra) Zickenhovii. Apagete vos, cum profanis

impietatibus vestris, Melissa Cybeles, Hypecaustria Minervae, Iphigenia Dianae, Mera Veneris, Thyades Eleidesque Bacchi sacrificulae; nil has moramur!

Non patiuntur me Sacerdotibus insistere fortissimi Duces, siquidem tanta est VIRTVS MILITARIS, ut latius mihi circumspicienti ante omnia se VELSERORVM fortitudo offerat: Hienim castra secuti sunt, non ut quondam Eretrienses, quos salse ajebat Themistocles similes [note: Plutarch. in ejus Vita.] esse piscium, qui gladioli vocantur; quippe uti ensem hi habent, sed corde destituuntur: ita et illos fuisse quidem armatos, sed animatos non item. At Julius Antonii F. ut versiculum Moeonii vatis in Latiale eloquium hîc meum faciam, erat

Strenuam enim navans operam, non modo gloriam obtinuit excellentissimi Ducis; sed Viri quoque continentissimi immortale adeptus nomen fuit. Tres militum chiliades fidei Ipsius concreditae erant ab Ottone M. Caesare, a quo divortium nunquam faciebat,

Nempe scitum illud Socraticum animo inscripserat penitissimo: Vt statua semper insistit basi, similiter Virum bonum instituto niti honesto; nec inde vel periculis, vel promissis dimoveri unquam. Miles paucis contentus, nihil rapiebat, quod sanctis usibus majores consecrassent; ceu istud Siciliae everriculum Verres solebat, qui cum signa et imagines deorum e sacrariis plurimas abstulisset, [note: Cic. II. et IV. in Verrem.] dixit de eo Tullius: Plures esse a Syracusanis istius adventu Deos, quam victor ia Marcelli homines desideratos. Mira profecto, si quae unquam, in sectante ejusmodi vitam, abstinentia; a qua fere milites nostri quam longis distant spatiis! Quippe iis si Pegasi darentur, in coelum adscensuros dixeris, et praedam acturos uncatis manibus, ante thronum DEI, in Sanctorum omnium conspectu; utpote quibus

Sed in eo quoque vitae genere habet Deus, qui plurimos cujusvis Ordinis longissime Numinis reverentia post se relinquant. O fides alma, quam inviolatam Imperatori suo ad Lycum, in praelio adversus Hunnos praestitit! Servavit enim et fortunam et vitam Illius, ac equo sessorem

suum restituit: Quamobrem tantae fidelitatis memor Otto, hunc in consiliis militiae capiundis Nestorem semper habuit secum, quem anno 971. crearat Equitem; annua XXXV. marcarum argentearum pensione pro Eodem liberaliter constituta. Cum autem, imperante Henrico II. rursus nova legio ex Bavaria et Suevia conscriberetur, primum pilum Lauingam duxerat quidem; sed in tentorio suo, vitae pariter ac militiae satur, sexto et nonagesimo aetatis anno, ardente febri extinctus, ad perennem fonticulum, vitae rediturae indicem, in agro quodam, inferias a filio suo Octaviano sibi datas, humili sepultura accepit. Generis hanc celebritatem virtute sua plurimum, in regno Neapolitano et Siculo, adauxit Philippus, Eques ab Henrico VI. Imp. anno 1196. clementissime declaratus; cui insuper chiliademm ilitum Teutonicorum tribuit concessitque. De Julio II. Conradi F. Christi milite, in numero Religiosorum jam dixi, nec dixi satis; nam militiae nomen apud alios dare noluit, quam eos, qui tum suo et optimi cujusque judicio optimam foverent caussam (ne forte pro bello latrocinium sectaretur) tum etiam, qui rei totius militaris supra alios esse intelligentes perhiberentur: Erant illi Mariani Equites, paganos subigentes, Christianaeque religionis pomoeria longius proferentes. Sub horum auspiciis ac signis ita meruit Ille stipendia, ut non modo victrici manu varias reportaret coronas, sed dignitate etiam Equestri ab Illustrissimo Ordine, magno Friderici II. Imp. studio, et [note: Senecaep. 115.] omnium applausu, anno 1225. fuerit ornatus. Omnium istorum, inquit Romanus Sapiens, quos incedere altos vides, bracteata felicitas est, sed Felix ea semper usus felicitate, quae pro specie ac crusta aliquid solidi habet, eandem ab Imp. Ludovico V. dignitatem, simul ac turmam quingentorum peditum, ob fortia facta, anno 1327. pro eo, ac meritus est, Romae recepit. De Carolo autem sic habeto; Sanctae hic Crucis Dominus, et S. Stephani Eques, natus anno 1614. in mari, ubi Mars est atrocissimus, pugnam iniit cum Turcis, et corpore adverso vulnera excepit; donec de genu pugnans, fortissimam mortem anno 1648. oppeteret: Quia pro Christo mori, pulcherrimum est!

Nos quia jam initia procursusque Virtutis patefecimus, actum ipsum persequemur; cujus ponderosissima

vis, et efficacissimi lacerti, in longa posteritate consistunt: Nec praeterit me, principatum Joh. Bartholomaeo, Johannis F. hoc in genere laudis assignari oportere; qui cum per annos bene multos in Gallia, Hispania, ac Lusitania vixisset, Angliam, Scotiam ac Hiberniam amfractu maritimo intuitus, ad suos se recepit: Sed quia virtus impatiens morae ac quietis est, patria denuo relicta, Romam commeavit ad Cardinalem Ludovicum Madrucium; mox aulam Archiepiscopi Salisburgensis, Wolf. Dieterici a Rottenau inspectavit; sed castra omnibus aulis antehabuit, atque hoc egit, ne ignavus ac sine animo miles esset: Quapropter anno 1594. Capitanei haud incelebris, Tiberii Costedi, Tridentini, Signifer factus est, in legione Illustrissimi Comitis Hieronymi de Ladron: Anno 1607. Centurio Illustrissimi Comitis, Joh. Gaudentii Madrucii (qui Ludovici Cardinalis e fratre nepos, Fortunati filius erat) plurima enumeravit stipendia: Quid? quod per annos septendecim de equestri simul ac pedestri militia Vrbis Augustae (salario sibi decreto) curam gessit; donec anno 1614. consilio ac sapientia ipsam gubernare Rempubl. coepit. Reddendus etiam nunc est Velserianae juventuti debitus honos, et gloriae titulus, quae eodem Virtutis genere usa fuit: Johannes, frater Illius et Johan. Carolus, Joh. Lucae F. hoc loci nobis occurrunt, quorum proposito, opere, exitu nihil fortius; alter enim Ductoris a Schönau, sub Seb. Hudleri signo, miles impavidus, in oppugnatione Strigoniensi, vehementiore lapidis ictu, decore in terram cecidit; et Posonii, remissa humana vita, a bello requievit: Alter adversus infensissimos hostes in Hungaria belligerans, inter arma, vitam immatura morte finivit. Otto Henricus, Emmanuelis F. celebri copiarum duce Rusvvormio, Hungarica quoque cum Turcis militia perfunctus, Posonii defunctus est. Philippus Johannis et Reginae Manlichiae F. ex eodem bello Viennam reversus, purpuream inibi animam efflavit: Hieronymus, Johannis et Jacobinae Weissiae F. vexillum duci suo, Henrico Julio, Saxoniae Principi Strenuissimo, restituens, in Imperatoris Ferdinandi II. armis deinceps fuit. Johan. Fridericus integrum quadriennium in Hungaria aeque ac Belgio, semper illud cogitavit: Disce miles militare! nec fefellit ipsum haec cogitatio, sed id effecit, ut in Vrbis patriae Capitaneum quoque evaderet. Quodsi pulchrum

ducitur, paternas imitari virtutes; unde Amasim apud AEgyptios legem sanxisse accepimus, ut patris artem faceret filius, ac statum conditionemque vitae ejus sequeretur; Joh. Albertum, Joh. Friderici F. meritis laudibus quare non feremus, qui militaris rei callidior, in obsidione Pesti, cum hoste simul ac morte in aequum descendit, ipsamque necessitatem fortiter toleravit. Nec alias quidem terras praeterire possumus, in quibus Velseri senes aeque ac juvenes arma sua circumtulere: Siquidem Otto, Joh. Jacobi F. Regis quondam Hispan iarum Centurio, postea vero Serenissimi Ducis Neoburgici Wolfg. Wilhelmi Locumtenens, usque ad annum 1620. senectam diem obiit. Cum Ferdinandus, Georgii F. sub Gallicis Engelharti Curtii signis militasset, in febriculam pariter ac mortem incidit. Italia quoque militaribus Velserorum operibus inserenda est, quia eandem laudem, Christophorus, Henrici F. meretur: Venetis servire, summa libertas est! Quid enim divinius Illorum Republica aut Superi terris commodare, aut homines optare potuerunt? Ad quam condendam non pastorius grex, non flagitiis onerata colluvies, non facinorum omnium asylum; sed vetustissimae Nobilitatis (quodolim de se Athenienses jactarunt) eodem solo editae coetus confluxit: In qua exornanda contendisse Virtus ac Fortuna videntur. Et ut caeteris paene partibus cum Romana majestate contendat, it a libertate, qua nihilmajus in terris [note: Prolus. I.] esse constat, multo antecellit. Aurea haec Ferrarii verba sunt, qui non sine gravi suspiritu meo, cum plenus annis, plenus honoribus, in altissima tranquillitate sibi vixisset, qui aliis vixit, famamque in tuto collocasset, post graviora senectutis incommoda, vi morbi oppressus, vitam, nec gloriam amisisse modo nunciatur. Sauciavit me longe altius (ait M Ant. Bonciarius in epistola ad M. [note: Lib. XI. Ep. 36.] Velserum, de Lipsii obitu) et longe immanius, quam unquam putassem, nuntius acerbissimus de amisso Ferrario: Quamquam enim erat valetudine perimbecilli, et jam adeo tenuata, ut minimum spei superesset vitae longioris; tamen mihi animus blandiebatur interdum, et quod vehementer optabam, idnimirumfore facile credebam, ut longum perennaret. Clarus vixit, clarior decessit, culmen gloriae transcendit; quo rari Veterum, nulli Recentium adspirarunt: Juvit cum vivos, tum posteros, quam qui maxime: Laudavit Germaniam, aeterna Germanorum

laude dignissimus: Amavit Norimbergam, et Proceres ejus coluit, meo cordi charissimus! Sed amor simul ac dolor quasi ex compacto rem gerunt, ut in oblivionem adducar, nec tamen cogitatio mihi omnino excidit eorum, quae dicenda adhuc restant: Christ ophorus, inquam, in castro, Cividad di Friuli dicto, quod sub jurisdictione Venetorum est, (apud Hos enim bellica laus, et militaris gloria clarius semper effulsit) tamdiu operam militiae navavit, donec fatalis inibi et suus dies venisset. Ita se habent vota ac fata mortalium; alii armorum, quidam studiorum atque itinerum honore et gloria ducuntur; parum scilicet curantes (dum calet sanguis) quod

[note: Val. Cato in Dir. v. 126.] Quoties enim Italia in mentem venit, quoties Venetiarum recordatio subit, toties Vlrici VV ilhelmi SCHLÜSSELFELDERI a Kirchensittenbach, Hieronymi Wilhelmi, Senatoris ac Scholarchae olim Gravissimi F. immatura mors animo repraesentatur: Secutus hic castra Apollinis, velut ille (de quo modo diximus) Martis, per omnem Italiam, Galliam, Belgium, Germaniamque doctrinam aeque ac prudentiam, genti ac menti suae congruam convenientemque, anxio pede investigavit quidem, sed sua ipse ossa in patriam non reportavit. Dolentius quidni deplorem, qui a puero dedit operam literis; et quia erat ei ingenium docile, quicquid traditum fuit, didicit: Cumque statim ab ineunte aetate multa ac magna celeris ac peracris ingenii signa ostenderet, in Altdorfinam Universitatem celeberrimam (quae semper optimorum ingeniorum, domi forisque praestantium, foecunda genetrix extitit) a familiaribus suis missus, demigravit; ubi per triennium fere, omnibus ut doctrinis, quibus juvenilis aetas informari ad veram eruditionem solet, institutus est. Illic non solum oratione, jucundissimaeque suae consuetudinis dulcedine, verum etiam aspectu ipso, ubi mire probitas elucebat, potuit cunctos adigere, ut se diligerent: Erat enim animus mitis, apertus, nullaque simulationis arte fucatus; quae res magnum sibi omnium amorem et studium conciliabat. Nunquam praeponere se aliis, neminem contemnere, sed omnes vereri, atque diligere; nemini in amicorum conventibus oblocutor, nemini orationem praeripere, ac vellesolus omnia dicere; sed justam partem orationis exequi, suam itidem partem aliis

relinquere: Quibus rebus assequebatur, ut omnes ejus amicitiam expeterent, semper cum eo esse cuperent, nunquam expleri liberalissima ac jucundissima ejus consuetudine possent. Quacunque iter fecerat, plura virtutum suarum, quam adventus sui vestigia relinquebat. Nullius paene sermonis fuit expers; nam plurimum notitia linguarum, universae eruditionis oram lustrare cupienti, utilius nihil esse cognoscitur. Sed iniquo plane jure fieri videmus, ut, quibus singulare atque admirabile ingenium natura tribuerit, mors illis ejusdem augendi declarandique spatium ademerit; et egregia ac praeclara multorum, quae ab illis, ad illustrandam Patriam aeque ac Familiam, effici aliquando potuislent, tanquam semina enecaverint. Ex hoc numero, nostra aetate (ut de aliis taceam) proferre possumus SCHLÜSSELFELDERUM anno 1655. natum, atque ex itinere Neapolitano simul ac Romano, sub finem anni superioris, Venetias reversum: Sed inibi, cum se ita haberet, ut DEO videbatur, cujus voluntatem anteposuerat suae, die primo Martii anno 1682. circa lucis ortum, illud est iter ingressus, quod necessario suscipiendum est omnibus. Sic in aeternam et plane in suam domum remigravit, dignus, ut nunquam ex hominum memoria labatur et cadat, sed in omnium sermone ac celebritate perpetuo versetur, qui funere magnifico Venetiis elatus sepultusque est.

Immemorem me propositi mei lugubris lamentatio paene facit; sed nemini mirum videri debet, quoniam cum mortuis, ceu vivis adhuc, mihi res est: Vt superius priorum ita nunc etiam posterorum clarum decus, Julium, Johannis itidem Velseri et Jacobinae Weissiae F. certissimam verae virtutis effigiem repraesentemus. Non omnibus in locis omnes plantae nascuntur, nec eadem magnitudine, forma, ac suavitate, ex se fructus educunt; sed pro soli coelique varietate, aliae in Italia plantae, aliae in Sarmatia, aliae in Africa, aliae in India gignuntur: At ingenia, ubicunque ea severis, sive ad armorum, sive ad literarum studia in primis apta, semper bene feliciterque proveniunt. Atque res haec ita est aperta ac perspicua, ut eorum exemplis illustrari non postulet, qui vel in remotissimis terrae regionibus, vel in barbaris nationibus, et ab omni prorsus humanitate sejunctis, totum terrarum orbem sua luce lustrarunt

atque complerunt. Quid enim Julius ille III. genuina Palladis proles, in literis aeque ac armis intactum reliquit Mirifice studiis flagrans haud quicquam in bellis omisit; sed Regis Catholici, in Belgio suo, signa per integrum sexennium constanter assectatus est: Postea Unionis Norimbergensis Signifer constitutus fuit. Super haec Amstelodamensium navibus in Indias transvectus, cum Barbaris acie certavit; quadriennio autem confecto, in patrias oras anno 1618. reversurus, ceu Capitaneus navis illius, cui Concordiae nomen erat, haud procul a Bonae Spei promontorio, legem fati sui expectavit, undae nec terrae redditus; explosis insuper tormentis aliquot bellicis, quibus cadavera Nobilium funerantur.

Ipsi etiam Velseri Magnatibus se asseclas praebere haud inglorium arbitrabantur: Ita est profecto, nemo imperat felicius, quam qui parendo illud didicerit prius. Dabat vero se Ludovicus in aulam familiamque Serenissimi Bavariae Ducis Alberti, cujus nomen in publica [note: Bernh. Her zog lib. II. Chron Alsat. cap. 90] recensione Aulicorum legitur, qui Dominum ac Principem suum anno 1562. Francofurtum comitabantur, cum Maximilianus II. in Regem Romanum eligeretur: Cum eo societate conjuncti erant, VV ilhelmus Schenck, Jacobus Blumenthal, Ludovicus Velserus, alii. Sebastianus, Johannis itidem ex Weissia F. defuncto patre, consilio ac iussu tutorum, in aulam Pragensem Rudolphi II. Imper. annorum duodecim puer, ad Illustrissimum Comitem Fridericum a Fürstenberg abiit: Cujus imperiis cum aliquandiu servisset, Illustrissimus Comes a Sulz ipsum in Hungariam secum deduxerat: Tandem et voluntate Superiorum in aulam Polonicam, ad Regem Sigismundum, versus Moscoviae oppidum Smolensko emissus fuit. Vbi vero Norimbergam se retulisset, ob exortas tunc in regno Bohemiae turbas, equestribus Norimbergensium, deinde Ulmensium copiis insertus, tandem cataphractis centum Fürstenbergianis praefuit. Neque Vlricus aulam Eminentissimi Cardinalis a Dietrichstein aversatus est, apud quem paullatim animum confirmabat praeceptis optimis ad disciplinam militarem; quam deinceps in officiis Ferd. II. sincera fide praestitis diligenter exercuit. Sedquod adexcellentem Marci Antonii virtutem attinet. Serenissimi Electoris Bavariae Dapifer (il Sig. Velser, Scalco)

[note: Gal. Gualdus lib. II. Hist. de Reg. Suec. pag. 35.] una cum Comite de Maischbraun, Barone a Gersheim, et sex aliis aulae Electoralis Proceribus, Gloriosissimam Sueciae Reginam Monachii demississime excepit, et in colloquiis ministrum se praebuit.

Relatis Aulicorum laudibus, offerunt se mirificae PRVDENTIAE Viri, qui vel a Principibus in consilium advocabantur, vel in Senatum legebantur. Audaciter hoc dixit Keckius, nec temerc confirmavit, gravi plenoque carmine:

- - - - - - Jam sanguinis bujus
inter honor at as quot habentur nomina ceras,
quae MAIESTATEM mundi juvere SVPREMAM
consilio, aut PROCERES? quorum sapientia felix
vel Patriam rexit, vel iniquas arcuit iras
a populis animosa manus? sors vota secuta est,
VELSERIS humeros oneri supponere jussis;
Hi Domino fecere satis, vis indolis Horum
Promovit commune bonum! Qua sider a vero
laude feram, quae Musagenus satis aequet Olympo,
unde per annorum tot long a volumina creti
VINDELICVMradiis illustravere SENATVM
Obruor Heroum serie, dumque act a per omnes
Lumina VELSEROS nil non vener abile cernunt;
praecipuas dotes JOANNIS, et alta DAVIDIS
pectora mir antur, quorum Respublica letho
fulcr asibi subducta dolens firmissima flevit.

Adeo autem magna charitate Patriae omnes tenebantur, ut multi ex his in ordinem Senatorium ab Augustanis (quorum potiorem hic merito rationem habendam esse arbitror) optimo jure allegebantur; quamvis nec ejusdem laudis commemorationem externis invideamus. Quid Lucas Paulli F. Octaviani N. Senator? potestne haec Ipsius dignitas a quoquam magis vere magisque [note: Crus. l. II. part. III. Suev. Annal. cap. 7. et 15.] proprie demonstrari, quam ab ipsis Annalibus expressa est? Nam anno 1140. mutavit calceos, et Pater conscriptus repente factus est: Bartholomaeus major Magistratus sive Consul anno 1196. dicebatur: Conradus, unus ex Duumviris, vel Consulibus Augustanis Patricius nominatur (inquit Achilles Gassarus, MS. Chronico) ut et anno 1246. Henricus, qui dicitur summum Magistratum inter cives Augustae gessisse; ex indicio Marci Henningi.

Is ipse, inquam, literis de area, inaedificandis aedibus, beneficii nomine Othoni Bogenario Augustano civi a [note: M. Vels. lib V. Rer. Aug. f. 263.] Gottefrido Comite Hohenloensi tradita, testis affuisse ab ipso Marco perhibetur. Praeses Augustensis anno 1264. erat Sifridus Velserus, Gassaro rursus id affirmante. Sequitur dein Bartholomaeus, Consul, anno 1326. Ejusdem prosapiae ac nominis Senator post decennium, voto aliis relicto, decessit anno 1425. Bartholomaeus III. ex ordine Consulari vivere ibidem desiit anno 1477: Summam hanc potestatem, votis quoque civium suorum, Lucas hujusdem Bartholomaei F. usque ad annum 1498. digne ac modeste usurpavit: Bartholomaeus IV. Antonii F. intimus Caroli V. et Reip. Augustanae Consiliarius, Venetiolae pignus custodivit: Johannes Consulatum gessit: Matthaeus, Antonii F. interioris quoque Senatus particeps factus post annum 1550. longe ab altero Matthaeo disjunctus, qui anno 1589. Episcopo Constantiensi a secretioribus consiliis fuit. Johannes, Dominus a Spilsberg et Ober - Schvvainbach, Caesaris Rudolphi II. Consiliarius, hunc sepulchri titulum vivus merebatur, qui in Monasterii, ceu vocant, Praedicatorum choro legitur, Augustae, hac post mortem facta epigraphe:

DEO. AETERNO JOANNES. VELSERVS. BARTHOLOMAEI. F CAESARI. A. CONSILIIS. AVG. VIND. II VIR REMP. QVAM. SVPERIORVM. TEMPOR. MOTIB TVRBATAM. ACCEPERAT OMNIBVS. ORDINIBVS. CONSENTIENTIBVS TRANQVILLATAM. RELIQVIT VIXIT. ANN. LXVI. MENS. II. DIES. XXVII PRAEFVIT. PATRIAE. ANN. XII. OB. AN. P. CHR. N. MDXCVI. III. K. SEPT PRVDENTIA. MODERATIONE. ET. INTEGRITATE CIVIVM. BENEVOLENTIAM. VIVVS DESIDERIA. POST. MORTEM. MERITVS NVLLIVS. VNQVAM. INVDIAM PASSVS. EST FELIX. QVAE. EXEMPLVM. SEQVERETVR. POSTERITAS

Sapienti sat; insipienti plus, quam satis. Matthaeus, Matthaei F. Antonii N. Senator, consiliorum quoque Rudolphinorum minister, et S. Imperii Quaestor sive Rationalis fuit: Paullus, Matthaei F. Senator et Consul, paterna quaesivit vestigia. De Davide pariter ac filio ipsius cognomine, plura dicere lubens supersedeo; neque de Johanne Bartholomaeo, insigni milite plura addere constitui: Johannem denique Fridericum anni fores trabeatum aperuisse, clara res est. Verum impius ego sim, nec ferendus, si Danielem praetermittam ac negligam, velut Intimioris Curiae Senatorem Prudentissimum, AErarii Publici Praefectum Fidelissimum, Rerum Ecclesiasticarum Ephorum certe Sanctissimum, Collegiique Evangelici Administratorem Religiosissimum; quem ipsa Pietas suum appellat. Dicat pro me vates, vel si mavult, canategregie, ceu in secundis Viri maximi nuptiis solebat Keckius:

Opede non tactas aequans candore pruinas,
macte loco, quem sorte tenes, virtute mereris!
Sic tua se niveis ad coelum Gloria pennis
evehat, et Patriae mox admoveare DVVMVIR
fascibus, Augustaeque regas, Neonymphe, tribunal!

Sed hujus generis dignitas etiam in Norimbergensibus praecipua apparuit; de quibus pauca in medium proferre me jubet singularis Ipsorum modestia: Rogarunt enim, qui imperare poterant; obsequii gloria mihi relicta est, utpote qui non novi palpare, et adulando ineptus esse. Praeter Jacobum, qui genus suum, velut ex arbore per surculos, in terram nostram detulit, et in urbem Norimbergam feliciter demisit, Sebastianum F. et Jacobum (ex Barbara Nützelia venerandae Nobilitatis domina) N. latum clavum induisse, neminem latet; et Sebastianus quidem Illustris hujus Reipub. Septemvir, non sine acerbissimo civium luctu, anno 1566. e vita discessit; veniente pauperibus aeterna haereditate. Neque alter Ejusdem filius, Johannes, Patriae suae consilio defuisse censendus est, quem Summum in arce Norica Duumvirum atque Praetorem venerabundi omnes suspiciebant; donec ex illa in arcem coelorum anno 1601. beate demigravit. Sebaldus, Sebastiani II. et Mariae Halleriae (quam gentem nominasse, satis superque est) F. de salute publica domi

forisque vehementer solicitus, anno 1589. ad Circularem Conventum, Ulmae tunc agi solitum, accessit; sed ibi gravitas morbi fecit, ne patria licet gratissima Ipsius ossa haberet. Studiorum acstudiosorum fautor benignissimus tam propensum ad rem literariam animum habuit, ut probos ac sedulos doctrinarum cultores anno 1582. binis afficeret stipendiis; quos recte Duplicarios dixeris. Reverendo Presbyterorum AEgidianae Ecclesiae Collegio doctas novae bibliothecae primitias anno 1581. benigna manu consecravit, symbolo suo insignitas: ASYLVM MEVMDEVS. Et quoniam in AEgidiana Schola (ceu Ipse fatetur) studiorum suorum prima fundamenta jecerat, mirum videri non potest (inquit de fine institutionis librorum dono datorum) sihunc locum, ut ita dixerim, mutum, qui superest, Magistris et Praeceptoribusmeis, QVORVM MEMORIAM NVLLA VNQVAM EX ANIMO DELEBIT OBLIVIO, ad beatissimam illam vitam evocatis, grata memoria in omnem perennitatem prosequar. Quo vero hanc animi mei gratitudinem aliquo saltem modo declararem, visummihifuit, vix gratius, optatius, aut magis accommodatum esse quicquam posse, quam si ultra Stipendium, quod paucis post annis, annuente D. O. M. initium sumet, libros aliquot usui et utilitati hujus Scholae destinarem: Primum ut ii, qui ob rei familiaris angustias et tenuitatem libros ad studia necessarios sibi comparare nequeunt, his aliuqantulum adjuti, eo facilius progredi, et ad matur am frugem pervenire possent: Deinde ut ne Praeceptoribus ipsis opus esset multa cumulare scholia; quae obruere potius, quam juvare discentium ingenia certum est; nec singulorum verborum apponere interpretationem, id quodnon sine fastidio et temporis jactura fieri potest: Sedut studiosi adolescentes a Magistris ad verborum origines, et etymologias in his libris, luculenter satis, ut opinor, expressas et enucleatas, remissi, ipsiper se eas legere, et alia multa, quae Praeceptoribus dictare ita non semper in mentem venirent, notare simul et observare assuescerent. Quod majori etiam cum voluptate ipsos facturos, cum purius ex ipso fonte bibantur aquae, mihi etiam atque etiam persuadeo. Haec Ille Nobilissimorum doctissimus, de optimo instituto suo, quod Amplissimis Prudentissimisque Septemviris DD. Philippo Geudero, et Hieronymo Paumgartnero valde probari tum temporis

advertit. Nec fortassis de Collegio Altdorfino dicere otiosum erit, ubi museum Velserianum, quod anno 1580. coeptum est, Occidentem spectans, ipsa insignia indicant: Auditorium Velserianum, Jurisprudentiae studio in primis, cunctisque actibus publicis destinatum, anno 1583. unica molem hanc sustinente columna, Maecenas ille, suis sumtibus splendide exaedificari atque effici curavit. Quas vero Ipsi gratias perhibituri sumus, nisi ut Deo vota faciamus, pro infinita CAROLORVM posteritate; quam illa antiquissima et rerum omnium princeps Natura terris diu commodet! Nomini Velseriano bene ac feliciter eveniat, Deo approbante, quod agunt, acturique sunt!

Haec est magna ac vetus illa Prosapia, jam prope in nongentesimum annum propagata, quam a stirpe ad hanc aetatem ordine Virorum Illustrium enumeravimus: Verum nunc res, locus, ordo ac propositum exigere et postulare videntur, ut de MARCO VELSERO, qui ad Illos originem suam refert, reliqua dicamus. Prima statim aetate humanissimas illas elegantissimasque literas, quibus, tanquam Jovis poculo, pectus alebat, cum aliarum pulcherrimarum liberalissimarumque artium studiis copulavit atque conjunxit. Illam Germanorum olim eruditricem Italiam ingressus, magistrum praelectoremque habuit in arte dicendi Muretum, et Marcum Antonium Bonciarium commilitonem suum; cujus ex epistola ad Nostrum [note: Bonciar. Lib. IX. ep. 12.] Marcum verba citabo: Heri vesperi cum clarissimis adolescentibus, arctissima Tecum propinquitate conjunctis, Jo. Baptista Reimboldo, et Joh. Baptista Velsero, longum sermonem habui, Lud. Migliorio ante tibi cognito probatoque, amicitiam conciliante. Quo quidem in congressu cum multa fieret de Te mentio, cujus ego singularem probitatem, doctrinam, dignitatem, prius fama, mox e scriptis Lipsianis cognitam haberem; paullatim eo ventum est conjectando, ut etiam in condiscipulatu notuisse alter alteri videremur. Fuimus enim Romaelustrali anno anteproximo; et simul MVRETO DOCENTI operam dedimus: ego ad totum septuagesimum sextum, Tu biennio amplius, ut quidem Tui memcrabant. Nec est dubium, quin interea saepe locuti fuerimus inter nos; cum et Tuesses Mureto familiarior, et ego adillum crebrius cum Laurentio Parisiolo, vel cum Angelo, et Gisberto de Oddis ventitarem. Quanquam ego (ne mentiar) propter illam

plane puerilem aetatem, memini non memini, Nobilissimum adolescentem a Germania Romam iccirco advectum, ut AVDIRET magnum MVRETVM. Postea vero quam fuisse illum ipsum Te suspicor (ut sibi amor favet interpretando) certas reperi conjectur as de facie, de oculis, de sermone. Cognomen ipsum Tuum in memoriae angulo latens erui, et Te totum mihi repinxi; qualem sive antea vidi, grata est recordatio; sive non vidi, gratus error, et species quaedam recordationis. Nicolaus quoque Alemannus peregrinatorem hunc summis in coelum laudibus extollit, prae aliis, qui Italiae gazas vel non curant, vel prorsus ignorant; ita enim is ad dissertationem suam de Lateranensibus Parietinis praefatus est: Quid nostros hîc ego dicam, inquit, cum e Galliis vele Germania eruditus Vir nullus Romam profectus sit, qui hujusce musivi spectaculum praeterierit. Duos commemoro omnis antiquit atis curiosis simos juxta atque scientissimos, Marcum Velserum Duumvirum Augustanum, cujus in dissertatione testimonium extabit, et Nicolaum [note: Difsert. de Lat. Pariet c. 10. f. 70.] Fabricium Peirescium. Neque testimonium illud adducere piget: Id, ut praefatus sum, plerique ante nos Viri gr avissimi non otiose sunt contemplati; ex quibus Marcus Velserus, cum abhinc annos ferme quadraginta Romae, sapientum olim hominum more, peregrinaretur, ita oculis ac animo id perlustrare solebat, ut exemplum summa diligentia ac fide sibi describendum curaverit, doctisque Viris passim ejus videndi copiamfecerit. Hujus igitur vestigiis, quae Romam ducunt, euntes, insistebant et fratris [note: Bonciar. l. XI. ep. 6.] et sororis filii; quos commemoravit. Bonciarius, ad Lipsium de his scribens: Visus essem facere insipienter, si nactus certam mittendi facultatem per ingenuos adolescentes, Remboldum et Velserum, Praetoris Augustani, hominis Tibi amicissimi, alterum sororis, alterum fratris filium, ea non uterer, et per ignaviam, stylo parcerem. [note: Nella Risposta all-Anticr. del Beni, cart. 16.] Sed mirari posthac desinant, qui linguae Italicae nitorem in Marco attoniti stupent; Orlandus enim Pescetti, in Responsione sua, ad Anticruscam Benii, Florentinam Illius puritatem simul ac elegantiam exosculatur, dum ait: Se'l Cavalier Guarisii, Vomo pur Ferrarese, prega come nelle sue Lettere si vede, il Cavalier Salviati, che purghi il suo Pastor Fido da Lombardismi, e dell' Illustrissimo Sig. Marco Velsero, Duumviro della Rep. Augustana,

echiarissimo lume della Germania, scrive all' Eccellentissimo Sig. Chiocco, che le sue Lettere gli paiono dettate da [note: Rispost. cart 112. 113.] Vomo nato, ed allevato in Firenze. Immo judicium Velseri delingua Italica mille aliis praefert censoribus: Quando ogn' altravi mancasse, quella del Sig. Marco Velsero addietro mentovato, mi varebbe per mille; il quale in una Lettera scritta all' Eccellentissimo Sig. Chiocco, dice, che nel legger le cose del Casa, sente tanto diletto, che non vorebbe, che avesser mai fine. Haud aliter Nic. Manasles librum de Vicissitudine rerum Lud. Regii, e Gallico Italice versum ab Hercule Cato, nullam aliam ob caussam communi huic Oraculo nuncupavit, quam ut versionis istius judex foret: Il presentelibro della Vicissitudine, e mutabile variet a delle cose del Mondo, tradotto dalla lingua Francese nell' Italiana, non potevo piu convenevolmente per ognirispetto dedicarlo ad altri, che a V. S. Molto Illre, comeparto nuovo delle nostre stampe; posciache oltre alla cogniz zione, che ella ha delle piugravi, et antiche Lingue, e possedendo anco quella particolarmente nella quale l'Operafu daprincipio scritta, non menoche questa della sua nuovatr aduzzione; edoltra di cio, a vendo (merce del suo elevato ingegno, e de' continui studii) fatto acquisto di una scelta erudizzione, potra essere egualmetne ottimo conoscitore, e gjudice diquesti Idiomi, ed insieme delle belle materie, escienze che vi si contengono. Galilaeus de Galilaeis tres de Maculis Solaribus ad Eundem Epistolas cur Italice scripserit, [note: Lettera terza, cart 103. et 104.] hanc innuit causam: Ma in oltre ciho avuto un altro mioparticular interesse, ed e, il non privarmi delle Risposte di V. S. in tal lingua, vedute da me, e dagl' Amici miei, con molto maggior diletto, e mera viglia, che se fossero scritte del piupurgato stile Latine; eparci nel legger Lettere di locuzzione tanto propria, che Firenze estendai suoi confini, anzi il recinto delle sue mura, sino in Augusta. Hieronymus Ghilinus, in Theatro Eruditorum, laudat exquisitissimis verbis et ingenium et stylum epistolicum, in lingua Hetrusca nitide usurpatum: Marco Velseri, figliuolo di Mittheo, nato di nobilissima, ed antichissima Famiglia in Augusta, citta principale dell' Alemagna, della quale sua Patria fu perpetuo Governatore; ebbe un ingegno acuto, sublime, e vivace, col quale dilettandosi non meno delle bellissime Lettere Latine, che della

Toscana eloquenza, divenne con lo studio cont inovo di maniera eccellenti, che fece al suo nome grandissimo acquisito di riput az zione tragl' altri Letterati.

Bene educatum et recte institutum esse oportuit, qui in studiis simul ac itineribus ingenii opes mirifice auxit; singulare juventutis prudenter instituendae exemplum, quod utinam omnes penitius intuerentur, qui bonas literas discere, vel docere satagunt: Extinguuntur [note: In Method Stud. Duc. Megapol. praescript. p. 494. 595.] generosissimi igniculi, ait Barlaeus, confertis studiis; et uti vascula angustioris orificii super infusum copiosius humorem respuunt, nimio lectionum numero obruitur avidissima sciendi aetas. Haec enim maxime observanda est a praeceptoribus in discipulis, qui saepius gestare boves, quam vitulos edocentur. Ostentationem istanc nostro seculo nimis familiarem, exprobrat magistris summus ille ingeniorum aestimator, in sequentibus: Vti corporum nervis robur accedit ab aetate, ita judicii, memoriae, phantasiae, ingenii organis. Haec fatigata intempestive languent citius, et spem solidae et maturae eruditionis incidunt. Herbas vide, et olera, quae sub initia veris ab avaris colonis fornacum calore et fimo fervidiore tepefacta germinant ocyus; at mox adultiora deficiunt et exarescunt. Est illud seculi nostricacoethes: Gloriamur parentes, si videamus praestare posse puerulos, cruda adhuc aetate, quae non possunt alii amnis aliquot majores. Ideoque atteri patimur ingenia et spirituum fontes exsiccari per paedagogos, ac affligi rationales potentias, quae ubi adoleverint illi, marcent et stupent, attrita ad perpetuarum et crebrarum lectionum cotem ingenii acie. Nihil tale contigit Marco, qui a teneris (Mel. Adamo teste) artium ac virtutum studiis excoctus, maturitatem ingenii, judicii, et doctrinae feliciter est consecutus. Itaque ut mens generosa coelo affinis motu gaudet: ita et ipse, in Italiam progressus, edidit Antiquitates Augustanas, felix famae surgentis auspicium, et pium.

Possem modo de styli Latini puritate in epistolis, quam Mureto acceptam referimus, infinita tradere, si singula sectari vellem: Lingelshemius ad Bongarsium pro me [note: Epist. 38.] dicat: Dictio ejus pur a propria, constricta; superat (itarapit me istius hominisvis) antiquos Annales Boicos, fatente rursus Adamo, scripsit tanto nitore, ut medit anti videantur adstitisse hinc Musaeet Gratiae; hinc Consus, Apollo, Suada, Venus.

[note: Lib. III. Rer. Mog. Notat. 28.] Nic. Serarius Velserum, ut alia omnia, nitide ornateque narrare de Erenuolfo perhibet: dumque verbis Ipsius utitur, haec a se velut inrudi ac depexo centone dibaphum, aut purpuram, et gemmam inseri haud diffitetur. Joh. Adlsreitterus (vel, si mavis, P. Joh. Fervaux, Lotharingus, in cujus nomine, ob certas caussas, Annales illos Prudentiores apparere noluerunt) in praefatione ad lectorem tomi primi Annalium Boicae gentis, minime sibi ait polliceri Velseri nitorem, Raderi claritudinem, Brunneri numerosam, [note: Lib II. Amphith. Hon pag. 207.] et vix ulli imit abilem celsit atem. Praeterea Car. Scribanius, qui Amphitheatrum Honoris sub nomine Clari Bonarscii in lucem edidit) adversarium quendam sic affatur: Quid dicis Phrygiaemonstrum? nontantum tria Galliae jugera, sed et Augustam Vindelicorum egesto polluis fimo? Magnum Velserum damnabis infantiae? Vide paginam perpetuo thymo odoratam, quaemorosissimi etiam lectoris acetum detergat; quae stomachi quantacunque esuritione exasperati, super dapales coenas, convivia Saliaria, fastidia levet.

Principum ille Doctor, idemque doctorum omnium facile princeps Plato, oraculo quasi quodam declaravit, nunquam beatas fore Respublicas, nisi aut illi, qui jam ad earum gubernacula sederent, literis sapientiaeque studio operam darent; aut contrarii, qui jam literati essent, ad commune bonum procurandum promoverentur: Praeceptum itaque hoc secuti complures Senatorum, in Augustana Republica, eoque tanquam Ariadnaeo quodam filo ad adyta civilis Prudentiae deducti videntur. Sensit in primis hujus dicti veritatem MARCVS, qui quam ingenio felix, quam mentis cultura gnavus et diligens fuerit, vel soli librorum conscriptorum ab Illo tituli satis superque indicarint. Pedetentim vero ad caussas Dicasterii anno 1589. accessit; deidne latum clavum, quae vestis Senatoria est, anno 1592. impetravit; postea sanctissimo secretioris Senatus consilio adscriptus anno 1594. tandem Generosissimo ac Illustri Viro, Octaviano Fuggero, more majorum, juste ac legitime in Praetorem, anno 1600. lectus fuit: Honores hosce gradatim singulos aslecutus, suis cervicibus tanta munia atque Rempub. ad annnum usque 1614. consideranter et mansuete sustinuit; simul ac S. Caesar. Majestatis Consiliarius enituit. Senator hic imitatus est Agricolam, qui studio scientiae flagrangrantem

[note: Tac. in Agric. 4. 6.] animum coercuit tenuitque, quod est difficillimum, ex sapientia modum. Docuit et Virum sapientissimum longa vita, ususque rerum maximarum, ut Peireskio non [note: Gassend. l. II. pag. 92.] modo ob Senatoriam dignitatem Aquis- Sextiis anno 1604. congratularetur, sed admonitionem etiam, adhortationemque paternam adhiberet, ac inter caetera: Non esse animo ipsidespondendum; munus Senatorium tametsi spinosum, id tamen prima fronte dumtaxat; principium solum molestum esse, leniretempus caetera: Nihil supra vires exactum iri; fore Numenpropitium, deberi patriae operam; et quaedam alia in eundem sensum subjunxit ad suadendum paratissimus. Delenificam Ipsius facundiam omnes sunt admirati, qua sola nos a natura armatos referebat Aristides; putabat enim justissimus rerum arbiter, orationis vim nobis concessam pro ferocientibus cornibus, pro petulcis calcibus, pro mordacibus dentibus, aliisque, quae aminantibus mutis natura tribuit, armamentis: Hac P. Valerius insolitalibertate exultantem populum ad saniora consilia revocavit, et Senatui subjecit: Nec dispari successu, eadem in re, iisdem remediis usi Menenius et Laena: Hac denique omnis eloquii parens M. Tullius, et fasces Romanos, cum inquilinus esset, est assecutus, et Vrbem ab infandae conjurationis periculis liberavit. Nisi me omnia fallunt, nec fallunt tamen, in mentem Velsero semper fuit illud Quintiliani, [note: Tac. vulgo in Orat. c. 23, 5.] ut videtur, de Oratore: Vos vero disertissimi, ut potestis, ut facitis, illustrate saeculum nostrum pulcherrimo genere dicendi! Id vero pulcherrimum genus est, [note: Sen. epist. 106.] quod vitae, nec scholae discitur. Hinc Belga ille prudentissimus, Daniel Eremita, in Epistola ad Camillum Guidium Equitem, scripta de legatione Magni Hetruriae Ducis ad Rudolphum II. Caesarem Augustum, et aliquot [note: Sub fin. Status Regim. Ferd. II. p. 362.] Germaniae Principes atque Respublicas: Augustam mox Vindelicorum appulimus, statimque aderant Vrbis Duumviri; in quibus flos hominum Marcus Velserus, Vir, in quo nec invidia invenit, quod calumnietur. Legationis officio levi oratione peracto, in alia sermonum itum; in quibus fere solus Velserus auditus est, reliquis admiratione Viri, et disparit atis metutacentibus. Nulla ea civitas benevolentiae et humanitatis officia intermisit; quodet Illi imput andum, quem Patrem Patriae, sicut TOTIVS GERMANIAEORNAMENTVM, non inepte indigites.

Quid? quod Petrus Paullus Bosca Bibliothecarius ex Sodalitio Sacerdotum Oblatorum, in Hemidecade de origine et Statu Bibliothecae Ambrosianae, Olgiati pariter ac urbis Augustae dum meminit, mores et vultum et humanitatem et civilem prudentiam Duumviri Nostri [note: Paul. Bosc. de Orig. et et Stat. Bibl. Ampros. p. 21.] vivis depingit coloribus: Huc fama Vrbis invitavit Olgiatum; Vir literatissimus coluit Marcus Velserus, alter ex Duumviris. Junxerant quidem jamdudum amicitiam Velserus et Olgiatus, missitatis invicem literis; sed eminuit laetitia utriusque oculis primum: Tum, erectis in admirationem ac reverentiam animis, ventum est ad officia humanitatis, et observantiae. Gravissimis erat moribus Velserus, ingenio spectabili, tanta literarum fama apud exteros, ut ab iis etiam sibi laudem quaesierit: Consilii autem experientia praefectus fuerat Augustae, ea lege, ut vivo nunquam abrogaretur imperium. Et quidem nos cum pictam tabulam, quae expressam Ipsius imaginem refert, in Ambrosiano Museo spectamus, gravitatem eam ex oculis conjicimus, et ex oris ipsius majestate vim literaturae, ac consilii in administranda Vindelicorum provincia deprehendimus. Conceperat igitur de Velsero spem optimam Olgiatus, qua conjunctione literarum et animorum, qua dominatu, et imperio, cum suo arbitratu regere rem [note: Lib. I. de Vita Peiresk. pag. 66.] cunctam posset. Hoc uno ipsi Peireskio durus fuit, Gassendo memorante, quod sui effigiem constantissime denegavit, pro eo, quo omnibus aliis ardentissime flagitantibus denegaverat, instituto. Et Peireskius tamen, ut alios nonnullos, sic illum nescientem pingi procuravit, conducto artifice, qui ipsius vultum e clandestino spectaret. Sic obtinuit, quod illi Occo sperare nefas praedixerat; cum id abs Velsero tulisset responsum: Cato major posteros volebat quaerere, cur sibi statua nulla posita; mihi contra, quantum video, cavendum, ne quis aliquando miretur, si non et indignetur, qua ambitione consortio magnorum virorum, quorum imagines se colligere Fabricius ostendit, irrepserim. Nec praeteribo, quam praeclare Peireskius illud exceperit; quippe ad Occonem rescribens: Dixit quidem, inquit, Cato non minus argute quam sapienter, se malle, ut posteri quaererent, quare sibi non esset, quam quare esset posita statua; nunquam tamen, quod legerim, se pingi aut fingi renuit; cujus rei testes esse possunt Icones ejus non paucae, quae in hodiernum diem

circumferuntur. Igitur nec Velserus, vera Catonis imago, id abnuere deberet et ne abnuat, precor preceris; ores ipsum, atque exores, iterum oro.

Bene factum! cur enim Is, qui nullam reliquit effigiem morum suorum, virtutis, doctrinae, pietatis, ingenii filium, (quem Tullius imaginem animi et corporis vocat) non in aere stet, ut monumentum hoc suae formae ac nominis nos veneremur? Quamvis jucundissimam atque utilissimam vitae inter conjuges societatem animo haud [note: Colum. lib. XII.] sit aspernatus; de qua praeclare Columella prooemio: Apud Graecos, inquit, et mox apud Romanos, usque in patrum nostrorum memoriam fere domesticus labor matronalis fuit; tanquam ad requiem forensium exercitationum, omni cura deposita, patribus familias intra domesticos penates se recipientibus: Erat enim summa reverentia, cum concordia, et diligentia mista, flagrabatque mulier pulcerrima diligentiae aemulatione, studens negotia viri cura sua majora atque meliora reddere. Quin imo ejus sum sententiae, aptiores esse studiis, addo et consiliis, conjugatos, quam coelibes, cum illi de re domestica minus, hi magis solliciti sint: Nec enim habent, in quam curam hanc tuto rejiciant. Et quid durius, aut ab omni humanitate alienius, quam Timonis instar fugere congressus bellissimae honestissimaeque conjugis? Hanc ob caussam finguntur a Poetis Gigantes improbo consilio coelum affectavisse, quod a mulierum in terris connubiis abhorrerent homines barbari et agrestes: Nec aliud sibi vult Orphei fabula, uxorem ab inferis revocantis, et facundia sua feras lenientis, quam Virum sapientissimum juxta et disertissimum a vago concubitu deterruisse efferos Thraces. Apud Poetarum turbam tanta conjugii dignitas, ut Deos Deasque hoc vinculo constringant, Jovi suam jungant Junonem, Vulcano Venerem, Neptuno Thetyn, Plutoni Proserpinam. Vagae libidines non libertatis, sed ingloriae servitutis nomina sunt: Vera libertas est, Deo, rationi, legibus paruisse; quibus devinctus esse nec Augustanus Sapiens recusavit, connubia scilicet lege cum Anna Mayin sociatus. Liberat se a foedis voluptatibus, qui se uni thoro devovet: Si servile conjugium, profecto suavissima ea est servitus, e qua conjugum neuter manumitti

cupiat; quam stabilem ambo perpetuamque esse volunt. De ea, Nostris haud indigna, Horatius:

[note: Lib 1. Cat. od. 13.] Felices ter et amplius,
quos irrupta tenet copula, nec malis
divulsus querimoniis
suprema citius solvet amor die!

Amavit igitur conjugem, et mirifice dilexit fratres, velut ejusdem partes animae, et ejusdem pondera uteri, immo ejusdem eruditionis ac diligentiae sodales charissimos. De his Schottus, in nuncupatoria Bibliothecae Photianae: Quod utinam exemplum Dynastae, ac Reges secuti, in iisdem pedem vestigiis ponerent, ac libros SS. Patrum ineditos cognosci atque evulgari sinerent; nae plures longe Graecarum literarum usum interpretando revocarent, nec amplius velutimuta tacerent; quae in densis hodie tenebris, tineas pascendo, delitescunt. Sed id optare citius, quam sperare liceat; nisi si Velserorum similes exoriantur, qui concordissimi fratres (Vosenim bona venia appello, ANTONI, MATTHAEE, AC PAVLLE) rem literariam longe lateque provehitis, disciplinarum pomoeria effertis, doctisque hominibus, doctissimi ipsi, opem re consilioque ferre non cessatis: Vt jam ubique gentium non sit

Raderus Martialem suum inscripsit Nobilissimis et Amplissimis VVV. Dominis Velseris, MARCO Duumviro, Vrbis Praefecto, MATTAEO Aedili, PAVLLO Consuli, Matthaei FFF. Antonii NNN. Patriciis Augustanis, B. R. natis. In ipsa vero dedicatoria eleganti doctrina pares hunc in modum alloquitur: Vestrorum nominum titulis insignibus hanc Camoenam meam prodire volui, ut illustrior et augustior inpublico appareret, majoremque fidem apud Senatum Palatinum mereretur; si frons ipsa ANTISTITES ERVDITIONIS, veluti vindices et assertores studiorum meorum praeseferret. Invitatus sum elegantia ingeniorum Vestrorum, omni disciplinarum genere excultorum; quae quanto sublimiora, tanto simul modestiora humanioraque experiebar: Vti non solum, ad Vos Musae omnes, ut quondam ad Herodotum, divertisse, sed cum Gratiis ipsis penitus in Vestra

domicilia immigrasse, aut potius inter Vos natae et educatae videantur. Et post nonnulla: Eadem elucet virtus in admodum Rev. et Amplissimo Viro, ANTONIO VELSERO, Spalatensi Praesule, Canonico Frisingensi, literis juxta Graecis ac Latinis divinis et humanis instructissimo. Eadem in JVLIO elucet, et eluxisset eadem in HIERONYMO, Ornatissimo adolescente; cujus spem Nobilissimae indolis immatura fat apraeter spem nobis eripuerunt. Olgiatus (Bosca referente) Augustam cum pervenisset; assectarietiam per Vrbem ANTONIVM suum Velserus, humaniter habere domi, ostendere principibus Viris. Henr. [note: Tom. II. Ant. Lect. fin.] Canisius, de lectissimo Menologii opusculo loquens, cui simul id acceptum refert: Non minores gratiae habendae Rev. et Nobili Domino ANTONIO VELSERO, Marci fratri, quos quotiescunque nomino, si eos debitis encomiis ab exquisit a et admir anda eruditione repetitis non afficiam, scito caussam esse, quia illa nomina ipsum praefert. Idem in nuncupatoria sua Historiae Miscellae Paulli Diaconi, ad Baronem Joh. Fuggerum: Porro taceri non debet Nobilis et Amplissimus Dominus Marcus Velserus, Reip. Augustanae Duumvir, et frater germanus Illius, Admodum Rev. et Nobilis Dominus ANTONIVSVELSERVS, Cathredalis Ecclesiae Frisingensis Canonicus, Viri omnia eruditissimi, quorum Ille submisit membranas MSS. Hirsfeldenses Paulli Diaconi, una cum variis lectionibus in Miscellam Jac. Bongarsii, et MS. Anast asium Bibliothecarium Rom. interpretem. Theophanis, ex quo in Historiam Miscellani pleraque inserta sunt; cum quibus et illam contuli: Hic vero submisit exemplar Petri Pithoei Miscellae. Quibus meritas habemus gatias. [note: Aug. Vind. a. 1611.] Hac re motus insuper Dav. Hoeschelius, vitam Antonii Eremitae, ab Athanasio Graece scriptam, una cum in terpretatione ac notis, Eidem Graeca etiam [gap: Greek word(s)] dicavit: Nec non Hier. Wolfius Matthaeo, Scholarum Curatori diligentissimo, Orationes Isocratis consecravit. [note: Lauingae, a. 1587.] Neque Johannes sui oblivisci sinit; nam assidue occurrit mihi Collegium Lauinganum Mich. Fendii, in quo Augustanum, inter complures discipulos, cohortatus est ad diligentiam, hoc epigrammate:

Sic animum, Velsere, sacris intende Camoenis,
ut proprio nomen crescat honore tuum.

Exciderat ferme animo Christophorus, de quo scribere supra proposui: Reginoburgi enim summae Aedis Praepositus graviora studia politioribus literis condire solitus, in templo Cathedrali, ad parietem, sub clypeo Gentilitio, superimposito galero Praepositis usitato, marmoreos hosce titulos pro merito suo accepit:

R. D. CHRISTOPH. VELSER. ECCL. R. PRAEPOSITVS. ET. CANON. NON. TAM. OPVM. QVAM. VIRTVT. DIVES. AC. RARA. CORP. MAJESTATE. PRAEDITVS. HOSPITALITATIS. EXEMPLVM. PAVPER. PR. MAGNUMQVE. FAMILIAE. SVAE. DECVS. CVM. INTER. GRAVES. ECCL. PROCELLAS. ANNOS. LVI. M. V. D. XXIV. PIE. INTEGRE. AC. MAGNIFICE. VIXISSET. MORTE. RAPTVS. HIC. VT. VIVENS. DISPOSVIT. CONDITVS. JACET. OBIIT. ANNO. SALVT. M. D. XXXVI. D. XXI. AVGVSTI.

In progignendis elegantissimis hominum ingeniis, ad praestantissimas omnes artes a natura factis, Augustae civitas semper felix est habita; itaque quae olim Marcum, ac paullo supra nostram memoriam doctissimos Viros genuerat, hac aetate DANIELEM, Operum Velserianorum promotorem benignissimum, edidit: Musas omnes Senator ille rectissimus defacie novit, adeo nullius rei rudis, ut maximarum, praestantissimarumque artium scientia pectus refertum completumque gestet. Jam vero me verborum pudet, cum versiculos Keckii rursus attendo:

Nec satis est, Nobiles cum Nobilibus sangninem et genus miscere, nisi etiam eruditio animos eorum consociet. Mora nulla: Haud gravatim Illi ex templo se applicuit CAROLVS. Inclutae Reipubl. Norimbergensis Provincialis ac Senator Gravissimus. Hos, inquam, Dominos ac Maecenates meos, novae editionis hujus studiosissimos cupidissimosque grata significatione appello, et honoris gratia subjectissime nomino; qui Opera haec inter prima gloriae Velserianae numeranda posteritati famaeque tradiderunt. Sed artes, quae quoniam ingenii non corporis viribus constant, liberalium nomine nuncupantur (ceu Pictura, Geographia, Antiquitatis et Literarum studia) dudum in paterna Sebaldi domo locum invenerunt, suae saluti convenientem; quam Pater aeque ac Filius domum, pro suo erga probos ac literatos viros studio ac voluntate, non minus patens ac tutum afflictae eruditionis perfugium constitutum esse voluerunt: Pergit Vtrumque vestigiis sequi Nepos, qui optimis disciplinis eruditus, ingenii cum probitate conjuncti laude jam floret; cui par ingenio aetas contingat precor, ne desint Velseri posthac, qui Musas in sinu atque in deliciis habent!

Hactenus de conjuge et familiaribus egi, de amicis porro videamus: Sanctissimum amicitiae vinculum, quo nullum in terris arctius inveniri potest, tunc inexplicabili nodo connectitur, cum illud non ambitio, non cupiditas, non quaestus, sed virtutis amor adstrinxit; nullum enim gluten ad amicitias conglutinandas tenacius existit, quam eorundem voluntas societasque studiorum: Haec autem cum in Nostro admirabilis existeret, ita Celeberrimorum aetatis suae virorum ad se animos rapuit, ut eo amicitiae nexu se Illi implicarent; quem, nisi mors, nemo dirimeret. Verum quantae in Marco literae, quanta vis doctrinae, quanta disciplinarum omnium notitia inesset, illud convinit, quod in tanta doctorum hominum copia, atque ad omnium doctrinarum

gloriam efflorescentium, potissimum eligeretur Velserus: Ciere modo nomina singulorum, honestatis amplitudinisque gratia, satis est. Praedicari se ac nominari volunt Aleander, Baldus, Bencius, Bisciola, Bonciarius, Brantius, Brovverus, Canisius, Casaubonus, Chioccus, Clavius, Clusius, Contarenus, Delrio, Freherus, Galilaeus, P. Gualdus, Gentiles, Gretserus, Grillus; Gruterus, Hoeschelius, Livinejus, Lipsius, Lollinus, Meibomius, Mercurialis, Migliorius, Muretus, Nicherola, Occo, Olgiatus, Pancirolus, Peirescius, Pignorius, Pinellus, Pontanus, Raderus, Remus, Rittershusius, Rubenius, Rycquius, Scaliger, Scheinerus, Schottus, Scioppius, Titius, Vandermylius, VVindeckius, VVotonus, ad Venetam Remp. olim Legatus, alii. Adversarios, quosdam obtrectatores laudum suarum habuerat; idque ob singularem hominis excellentemque virtutem: Sed Roserii ineptissimas nugas, suasu Scaligeri et aliorum, facile contemsit. Assidue animo obversatur, Amandi Rosacii de his sententia, in epistola ad Conr. Ritterhusium JC. qua poetastro Biloviano, id est, Westhovio responsum fuit: Videtur fato quodam hac tempestate nostra ita evenire, ut non possit esse Scaliger sine Clavio et Titio, non Dousa sine Tragora et Brassica, non Lipsius sine Diodoro Domanno, et qui nuper isti successit, Lampugnano; non Scriverius sine Meursio; non denique Ritterhusius sine VVesthovio; neque Velserus sine Cluverio, qui in Germania antiqua mortui leonis barbam vellicare (res admiranda) ausus est; altero nempe post obitum Illius, anno. Sed neque Cluverius sine Pontano fuit, [note: Hardervici, an. 1617] qui Disceptationum chorographicarum de Rheni divortiis et accolis populis adversus eundem partes duas, una cum responsionum ad ea, quae idem Cluverius Germaniae suae passim inspersit, sylloge. Nec placet istud hominum genus, quibus indocti prorsus videntur verae eruditionis cultores, nisi suo, hoc est, nasutulorum more Facultatem aliquam cum Philosophia pariter ac Philologia tam arcte, tam contule, tam accurate socient, ut quivisunus Tricipitinam hanc aperto capite salutare in via, in tramite [note: Joh. Nicol. Erythraeus Pinacoth. I num. 120.] teneatur. Imitari hos credo Rutilium Gracchum, qui Romae tres sibi pileos, apte inter se cohaerentes, ita ut unus seorsim ab altero extrahi posset, concinnavit, inque eos caput inseruit; atque inferioris amicis unum, superioris

duos, summo vero loco positis tres sibi e capite detrahebat; hoc ordine, ut dextera manu unum, sinistra alterum apprehenderet, tertium in collum rejiceret: Ob quod inventum a S. P. Q. R. per epistolam petiit, ut ei victus quotidianus in Capitolio praeberetur; quod civitatem tam pulchris moribus exornaslet, ubi nullum fere in honoribus habendis discrimen adhiberi querebatur. Stultior stulto foret, qui istis fabulatoribus crederet; sed horum inscitiae libenter ignoscimus, quia et juvenes aliquando delirant.

Tantum certe abfuit, ut doctiores Velserum, ob ineptos vilitigatores istos, minoris aestimarint; ut potius restituta auctoribus suis scripta, in domo Ipsius, ceu spolia in aede Jovis sollemni dedicatione quam saepissime dono fixerint. Nonne Galilaeus Galilaei, Nobilis Florentinus, [note: Istoria e Dimostraz Rom. A 1613. Bon. 1655. cart. 9. 29. 97. 98.] Philosophus et Mathematicus princeps Magni Hetruriae Ducis Cosmi II. Illi dicavit epistolastres de Maculis Solaribus, disquisitione ficti Apellis sub finem addita? In quo ipso opere epistolae quatuor Velseri ad Galilaeum extant. Angelus de Filiis Linceo, in nova dedicatione ad Phil. Salviatum porro sic ait: L' Illustrissimo Sig. Velseri, fortissimo d' ogni scienza, e virtu, come quello che ben laconosce, ed ama, prendera contento patricolare. Idem Angelus sub finem praefationis ad lectorem: Gl' invidi, e detrattori s' astenghino pur datal lettura, non sendo scritte per loro; anzi essendo dall' Autore inviate privatamente a un solo, dotato di molta intelligenza, e di mente sincera. Inde et Christophorus Scheinerus tres de maculis istis epistolas ad Eundem exaravit, velut Apelles latens post tabulam: Super has tres alias multo longiores, de Maculis solaribus, et stellis circa Jovem errantibus, dedit, accuratioris titulo disquisitionis fulgentes; tertiam hoc obsignansaenigmate: Apelles Tuus tibi soli notus, aliis ignotus luceat; vel, si mavis, Vlysses sub Ajacis [note: Apes Vrb. pag. 68.] clypeo. De his vero literis Leo Allatius, in Apibus Vrbanis, annotavit sequentia: Epistolae hae manuscriptae, una cum aliis multis, post mortem Velseri, pervenere in Bibliothecam Archiepiscopalem Mediolanensem, ut [note: In Catal. nonnull. libb. p. 376] mihirelatum est; in quaetiam dicuntur asservari. Hinc errorisreum Pet. Scavenium agit Celeberrimi per omnem quoque Germaniam nominis Vir, Magliabechius: Res clarior Sole, ait in suis, quod P. Scheinerus non sit Galilaeus,

ceu vult Scavenius; verum quidem est, Galilaeum scripsisse de Maculis Solaribus, sed sub nomine proprio, nec sub isto Apellis. Nunc autem ad alios quoque progrediamur: Bernar dinus Baldus, Guastellae Abbas, dedicavit Velsero [note: Amstel. a. 1649.] Lib. de Vitruvianorum verborum significatione. In dedicatoria (quam in Amstelodamensi editione Vitruvii omissam dolet, ceusolet, Magliabechius) Baldus favorem ac benevolentiam, qua Magnus Hetruriae Dux Velserum dignatus est, his inter alia exposuit verbis: Mitto, inquit, probante etiam Serenissimo Duce nostro, Maecenateque meo, immo et studiorum meorum patre; cui cum desiderium Tuum, et animum meum hunc comment arium Tibi dedicandi, occasione arrepta aperuissem, Is non modo utrumque laudavit, sedme adefficiendum, quod statuer am, honorificis de Te verbis interpositis, prorsus impulit. Cardinali Dominico Pinello Paul. Gualdus, Patricius Vicentinus, consecravit quidem Vitam Joh. Vincentii Pinelli, Patricii Genuensis; in qua studiosis bonarum artium proponitur typus Viri probi et eruditi; postea autem indiverticulum hoc abiit, Velsero simul eandem, hoc verborum honore nuncupans: Me vero hae (Amicorum) preces ut non permulcebant, gnarum videlicet tenuit atis meae, ita in eam sententiam traxerunt, ut foetum hunc meum dispiciendum traderem examinandumque Tibi Viro Clarissimo, Pinelli amico, bonarum artium patrono, qui prudentia, eruditione, et animi candore in consilium advocatis, tum demum pronuncies, an ere Pinelli, anere liter arum, an e measit, ut in lucem hominum prodire sinam qualescunque hasce subsecivarum hor arum reliquias. Hoc tibi arbitrium ut defer am, faciunt multa, etc. Petrus Scavenius, in Catalogo Auctorum, qui suppresso vel ficto nomine prodierunt, scribit: Vitam Pinelli in Latinum traduxisse Laur. Pignorium. Sed ego fidem ipsi non habeo, inquit haud indiligens talium rerum scrutator Magliabechius, quoniam Gualdus homo fuit eruditissimus, et quod super omnia est, in lingua Latina versatissimus: Quid? quod ipse Pignorius, post annos [note: Pignor. in Symb. Ep. 22.] duodecim, Gualdum admonet, ut in altera Vitae illius (quam plausu ingenti Eruditorum conscripser at) editione quaedam adjiciat: Illam, ait, Turecudas oportet, quando exemplaria prope omnia divendita sunt: Et multa mihifuerunt adnot at a Tuo jussu, de Joh. Vincentio, clarorum

hominum testimonia, quae ad posteritatem transmitti, uno veluti fasciculo comprehensa, publice interest privatimque Fieri sane potuit, censente Magliabechio, ut Gualdus Pignorio, suo aeque ac Pinelli quondam amico, ceu correctori atque emendatori commiserit: Verum quid haec ad versionem, quam affirmat Scavenius, familitariter hîc admonendus? Haec ille. Ab hoc aditu januaque patefacta, Gualdi occasionem captans Aloysius Lollinus, Patricius Venetus, et Belluni olim Antistes, (quem Cardinalis Baronius in Annalibus suis maxime laudat) Velseri amicitiam [note: Ep. Misc. Luduni a. 1642. edit. p. 101. 102.] his sibi conciliare literis sustinuit: Facit nominis Tui claritudo, ut etiam Tibi ignotis innotescas; nemoque hodie eorum sit, qui Numen, sacraque Musarum rite colunt, qui Te, faciente amorem eruditione ac virtute, non in oculis ferat, haberique Tuorum in numero vehementer cupiat. Hanc ego conjectur am de me ipse facio, qui, ex quo primum Clarissimorum Virorum de Te elogia perlegi, sermonibusque laudum Tuarumrefertissimis interfui, mirifico Tui desiderio flagrare coepi; neque id immerito. Necessitudo mihi fuit cum Pinello, Bencio, Aicardo, Guillandino, summa; Quaerengo, Gualdo, Bello adhuc utor perfamiliariter. Vnus Tu restabas ad sacrum illum, et concordiae dicatum numerum explendum; cujus ego in amicitiam admitti sicuti nunc expecto, ita in posterum enitar, ut [si doctrinam exceperis, cujus quam sim expers, plane sentio] nullum in me studium, nullum grati animi officium sis unquam desider aturus. Gualdo ipsi in Tui amorem effusissimo vix cessero, reliquos, nî vota destituant vires, anteibo [note: Belluni Non. Febr. 1611.] omnes: Tu modo Tuae famae non absimilis nos Tui cupidissimos mutuo ama. Verum amicitiis dedicationes porro jungamus, quas eaedem pariunt: Elias Putschius Nobilissimo huic Maecenati Diomedis de Oratione, et partibus Orationis, et vario Metrorum genere libros III. [note: In Exerc. Crit. Lugd Bat. a. 1599.] cum codice Fuldano diligentissime collatos, transmisit: Joh. Meursius annotationes suas ad Bacchides Plauti, quem tantopere olim in deliciis ipsae Musae habuerunt,

Eidem obtulit: And. Schottus exhibuit Vitas comparatas [note: Aug. Vind. a. 1603.] Aristotelis ac Demosthenis; nec non Latinam Bibliothecae Photii interpretationem, annotationibus illustratam: [note: Col. Agrip a. 1602.] Arnoldus Mylius Opera, quae reperiri potuerunt omnia, Joh. Genesii Sepulvedae, Cordubensis, SS. Theologiae Doctoris, Caroli V. Imperatoris Historici, nominis Velseriani auspicio, publicavit: Inscriptiones antiquas totius Orbis Romani, in corpus absolutissimum redactas, velut aeternum opus, auspiciis Josephi Scaligeri ac M. Velseri, in lucem prodire voluit Gruterus: Qui [note: Hanov. a. 1611.] ipse praeterea Historiae Augustae Scriptores Latinos minores, a Jul. Caesare ad Carolum M. Velsero simul ac Remboldo inscripsit: Joh. Livinejus, Gandensis, notis [note: Antverp. a. 1599.] illustravit XII. Panegyricos veteres, quos Heroi huic Literatorum vovit: Fulgentissimae Illorum bigae Hoeschelius commendavit Annae Comnenae Alexiada, quam [note: Aug. Vind. a. 1610. Paris. an. 1651.] quidem Historiam Galli sub incudem revocarunt, cum vetere dedicatione; sed obstetricem infelicissimam nacta est: Quamobrem Petrus Seguierius, Galliae quondam Cancellarius, libere ac vere in literis ad Amicum de ista judicavit: Hoeschelianorum Excerptorum Augustanam emissionem illam nemo aequus opinor magis gratulandam Caesarissae putaverit, quam puerperae abortum passae infelicem ejectionem foetus monstrose mutili et mortui. Idem insuper Hieroglyphica Horapollinis Marco earundem [gap: Greek word(s)] , quas vocant, instauratori atque interpreti jure dicanda duxit: Marq. Freherus ad Eum misit Sapphirum Constantii Imp. Aug. expositam; unde Gruterus in epigrammate suo:

Jure Tuae illa modo famae, VELSERE, dicantur,
Teutona quo majus non habet or a decus.

Figuras Bayerianas ethnicas, separatim excusas, et Illustribus Duumviris, Quirino Rehlingero ac Marco [note: Addend. pag. 10[?].] Velsero inscriptas, Velschius in Addendis ad Ruznamen Naurum commemorando quasi renovavit.

Atque utinam istorum voces audire possemus, qui Magni illius Viri ope multa publici juris fecerunt; tum quod unus propemodum in Germania literas literatosque foveret:

respexit; tum quod in eruendis Codicibus, et explorandis Bibliothecis, saltem ut doctos homines juvaret, nihil praetermitteret, Heronis Ctesibii Belopoeeca, Bern. Baldo [note: Aug. Vind. a. 1613.] interprete, item Heronis vita, eodem auctore, ut ornate prodirent, humanissime procuravit: Inter alias lucubrationes Divinationem in Tabulam Eugubinam, [note: In Fab. Hamel Part III. cap. 4.] lingua Etrusca veteri perscriptam, evulgavit idem, sed simul opera Marci Velseri (Schoockio judice) Viri caeteroquin judiciosissimi abusus fuisse dicitur. Georgius Ritterhusius in Vita Conradi patris (quae Salviano praemissa est) inter alia de Isidori Pelusiotae epistolis ex MS. Ducis Bavariae editis loquitur, cujus copia aliter impetrari non poterat, quam sub cautione mille florenorum: Hanc vir Nobilissimus pariter ac Liter at issimus Marcus Velserus, inquit, inscio Parente nostro praestiter at. Hinc ipse Rittershusius in sua ad Gruterum, de Isidoro hoc, ne quis pro sua laude et gloria defraudetur, reticendum non putavit, quorum beneficio manuscriptus ille codex Bibliothecae Principis Bavariae suis usibus impetratus est: Sciant illi, ait, qui antea nesciebant, debere istius beneficii gratiam Viris Magnificis, atque Amplissimis, Marco Velsero, Reip. Aug. Duumviro, et Joh. Georgio Herwarto ab Hohenburg, Cancellario Bavarico, qui et per liter as et per interpretem ac proxenetam optimum ac gratiosissimum Dav. Hoeschelium nostrum a me rogati usum pulcherrimi illius Codicis, quem Monaci extare inaudier am, non difficiles sese mihi praebuerunt; quin eum mihi ab Serenissimo et Celsissimo Bavariae Principe impetrarent. Neque Gretserum pudet fateri[?], in praefatione ad alterum de Cruce tomum, per quem profecerit: Hanc

ipsam quam subii molestiam, multum, ut id, quod res est, ingenue confitear, levavit Nobilis et Clarissimus Dominus, Marcus Velserus, Reip. August. Septemvir; qui pro sua insigni in sacrosanctam Crucem religione, et in omne Literarum et Liter atorum genus singulari amore, et humanitate, hoc opus operamque meam strenue adjuvit; cujus beneficio non tantum ex Reipub. Augustanae Bibliotheca aliquot calamo exar atorum Codicum copia mihi facta est; sed etiam a Maximo Margunio, Episcopo Graeco, Graece et Latine per quam docto, Homilias non paucas adeptus sum; quibus hoc volumen plenius et ornatius effectum, et Crucis gloria celebratior reddita. Viro huic, praeconiis nostris majori, posteritatem debere Constitutionem D. Caroli III. Imperatoris Aug. Crassi [note: Confer. Scip. Gent in Jure Publ Disp. de Regal. th. 156.] dicti, de expeditione Romana, libens profitetur Freherus; quam Idem in Codice manuscripto bene veteri, in quo cum Bojorum leges illae cascae, tum sacra quaedam continebantur, primus invenit, fideliter descripsit, et liberaliter [note: Aug. Vind. a. 1600.] cum Frehero communicavit. Posteaquam Geographica Marciani, Scylacis, Artemidori, Dicaearchi et Isidori in Velseri manus inciderunt, illa primo quoque tempore, imprimenda esse censuit, cura Hoeschelii; non nescius, Historiarum et in primis Geographiae [note: Aug. Vind. a. 1595.] Scriptoribus plurimum inde lucis afferri posse. Illius beneficio typis adeo elegantibus mystica Horapollinis [gap: Greek word(s)] prodierunt. Vinc. Pinellus Eidem Malchi vitam Pythagorae manuscriptam misit, teste Hoeschelio [note: Eclog. 259. Polymath. c. 28.] ad Photium; et Woverius eam se editurum fuisse promisit, sed dum editionem differt, C. Rittershusius primus illam e tenebris produxit: Ejus liberalitati, fatente rursus Hoeschelio, Eclogae debentur Legationum Dexippi Atheniensis, Eunapii Sardiani, Petri Patricii et Magistri, Prisci Sophistae, Malchi Philadelphiensis, Menandri Protectoris, cum corollario Excerptorum e libris Diodori Siculi amissis: Quanquam gravioribus occupatus [note: Not. ad Phot. fol. 919.] curis, tamen de quibuscunquelpsum consuluit in Photii Bibliotheca Hoeschelius, scrupulum huic omnem, nullo negotio exemit, neque iis conferre gravatus fuit. Jac. Pont anus in annotationibus suis ad Joh. Cantacuzeni Histor iam, Parisiis editam, principium epistolae, sive titulos, quibus Imperatorem cohonestat, lingua veteri scriptos esse monuit; reliqua tota, lingua, quam

nunc vulgare Graecum appellant: Itaque studio M. Velseri factum, ut ea ab homine utriusque sermonis, Graeci et Scholastici, inquam, et vulgaris periti Graeco puro puto redderetur, quo eam Pontanus convertere in Latinum posset. Dan. Furlani Theophr astus ad Joh. Vincentium Pinellum, omnis liberalis doctrinae, et pulcherrimarum artium, dum vixit, patronum delatus, ab illo ad Nostrum, quo amicissimo Pinellus usus est, pervenit; Is Claudio Marnio vulgandum credidit, hac lege, ut Cardinali Borromaeo inscriberetur. Henric. Savilius, [note: Etonae. a. 1613.] Operum Chrysostomi, Graece tantum, voluminibus octo constantium, editor nobilissimus, in praefatione ad lectorem mente grata agnoscit, et depraedicat, se inter alios adjutum fuisse opera M. Velseri et Hoeschelii; quorum nomina caeterorum cum elogio singulari apponit, hujus etiam in subjunctis annotationibus non [note: Reiser in Ind. MSS. Bibl. Aug. n. 36. seqq.] paucam facit mentionem; quod laudabili memoriae viri alias etiam celebratissimi cum mundo duraturae inservit: Hinc gratitudinis debitae documentum redhostimenti loco in illustri Augustanorum Bibliotheca extare voluit, illa Chrysostomi volumina singulari inscriptione eidem consecrando. Quanta, sed quam inani diligentia manuscriptum Annae Comnenae Codicem (ut ex epistola ad Robr. Titium satis apparet) in Medicea Laurentiana latitantem, cunctis precibus expetiit, utdescriberetur? sed surdis narravit fabulam. Pro Moguntinis vero editoribus, ex Heidelbergensi Bibliotheca binos Anastasii Codices, historiola istac de Johanna Papissa haud carentes, opera Marq. Freheri, ab Electore Palatino, facillime impetravit; neque istitam fuere ingrati, quin excusa duo exemplaria una cum Codicibus restituerent, eandem exhibentes narrationem, quae tamen in caeteris prorsus omissa fuerat: Cujus facti allegare [note: Melang. Histor. p. 55.] testes opus est Moysen et Dav. Blondellos fratres, nec non Salnasium, Rivetum, et sine controversia eruditissimum ac politissimum Colomesium. Primus etiam

auctor fuit Velserus, ut ex Augustana Bibliotheca recenserentur Patrum Graecorum manu exaratorum nomina, et inscriptiones; haecque in Catalogo sic proponerentur, ut impuris auctoribus semotis, tanquam gemmae, in quibus [note: Append. ad Tom. III App. Sacr. fol. 83.] catholica (inquit Possevinus) fides elucet, oculis omnium, qui Christianam Rempubl. sartam tectam copiunt, objicerentur. Neque hoc officio contentus Catalogo praefixit haec animi candidissimi verba:

"Quisquis reip. literariae faves, horum omnium Codicum, sive interpretandi, sive conferendi, sive edendi, ita tibi futura copia est; si de iis incoluminibus rest ituendis caveris."

Quare Velschius, in prooemio Dissertationis de Tabulis aequinoctialibus novi Persarum et Turcarum anni, sedulo cogitare coepit, qua ratione Praefectis et Senatui Augustano persuaderet; ut Marci Velseri Duumviri exemplo, tot praeclaris Codd. Graecis, quos Hier. VVolfius et Xystus Betulejus, quondam ab Antonio Eparcho, Episcopo Corcyrensi, ingantiaere, jussu et munificentia Illius publica redemissent, hos quoque Orientales adderent. De caetero gratias, quae habendae sunt ipsis auctoribus, qui rerum memoriam scriptis suis signarunt, easdem merito [note: Dedic. ad Tom. I. Ant. Lect.] deberi censet Canisius iis, qui ejuscemodi libris, altis tenebris immersos, in lucem vindicant, et restituunt: Inter quos eminent hodie, inquit, Marcus Velserus, reconditae eruditionis laude not issimus; Ejusque germanus Antonius Velserus, Vir sine ambitione doctissimus. Idem in praefatione ad lectorem, exquisitae eruditionis Ocellum vocans Marcum, misisse sibi praedicat Codicem MS. Augustani Monasterii SS. Afrae et Vdalrici, ubi Eusebii et S. Hieronymi Chronicis subjunctus Prosper: Nec non ex eodem, Henr. Steronis Altahensis Annales; item Metelli Quirinalia, ex Codice MS. Tegerseensi. Praefationem secunditomi his concludit gratiis: Vt autem et eos nominemus, quorum ope MSS. Codices nacti sumus, habuimus pler aque beneficio Nobilissimi Marci Velseri; de quo, quid aliud dicam,

quam illud Plinii? Alius aliud, ego beatissimum existimo, qui bonae mansur aeque famae praesumtione perfruitur; [note: Annot. ad lib. XVII. cap. 5.] certusque posteritatis cum futura gloria vivit. Gruterus de Historia Miscella disserens, quaedam tam pueriliter versa esse in Latinum sermonem dixit, ut vix intelligi queant, sine inspectione Codicis Graeci; quem sperabat paullo post proditurum in lucem auspiciis Viri illlus Summi, collatum accurate cum membranis Bibliothecae Palatinae. Friderici II. Imp. libri duo de Arte venandi cum avibus, inter alia praeclarum monumentum eruditionis singularis et rari ingenii, cura itidem Marci (qui illos Maximo Prinripi Ferdinando Caroli F. Austriae Archiduci, tunc Germaniae Spei dedicavit) editi sunt Augustae Vindelicorum, ex autographo manuscripto membraneo, quod Joachimus [note: Pancirol. in Nov. Rep. tit. 23.] Camerarius, Joch. F. in Bibliotheca sua habuit; adjecto etiam Alberti M. de Falconibus, Asturibus et Accipitribus tractatu. Capitulare Gregorii II. datum Martiniano Episcopo, Georgio Presbytero, in Bavariam ablegatis, ex vetustissimo Codice MS. Monasterii Weingartensis a laudatissimo quoque Duumviro communicatum [note: Lib. I. Bibl. Pontif. p. 88.] Lud. Jac. a S. Carolo praedicat: Ex quo rarioris doctrinae ac sublimis judicii Vir Gerh. a Mastricht falli Ant. Augustinum [note: In Hist. Jur. Eccl. et Pont. p. 229. 230.] probat, qui Capitularis vocem inventam statuit Caroli M. Ansegisi et Theodulfi temporibus, qui vixerunt seculo nono; nam seculo octavo ineunte occurrit Capitulare istius Gregorii; qui anno 714. ad Episcopatum Rom. evectus est. Primas Hiberniae, Jacobus [note: In Brit. Eccl. Antiqq. cap. 10. et Append. pag. 994.] Vsserius (quem vivum coluisse in colloquiis, mihi curae cordique erat) gratus agnovit, quod singularis Augustini ad Aurelium tractatus (quem periisse existimaverat Baronius) de Diospoliatnae Synodi Actis, et inter alia Pelagii gestis, apud Fesulanos, in Bibliotheca Canonicorum Regularium Abbatiae S. Bartholomaei, a D. Rothaeo Hiberno primum repertus, indeque a P. Lombardo item Hiberno, extractus, M. Velseri D. Hoeschelii opera, Augustae Vindelicorum in lucem postea protractus fuerit. Placet etiam Primati de Lucio Rege Britanniae loquens Sig. Meisterlini Chronicon, quod commemoravit Velserus [note: Ib. c. 6. et App. p. 980] in Rebus Augustanis; id vero Sigismundi Religiosi esse autumat, a Velsero rursus acceptum, et cum aliis Rerum Germanicarum Scriptoribus a Joh. Pistorio postea evulgatum. Eodem animi fervore et amoeniorum studiosos

literarum juvisse, nuncupatio alterius tomi Orationum M. Anton. Mureti verbis exponit disertissimis: Tanti Viri reliquias, partim a Te studiose collect as, partim ab amicis accept as, magnaque cura conservatas, non Tuas esse solius voluisti; sed, quae vis bonit at is est atque natura, communes omnium, qui earum desiderio tenentur, et amore devincti. Bene Te Superi ament ob hanc tam insignem, tamque beneficam volunt atem; nec non ob indefessum illud Tuum inflammatumque studium, quo rem liter ariam tam Tuis quam aliorum eruditorum hominum vigiliis, in publicum proferendis, florentiorem illustrioremque non desistis efficere! Caussam vero nullam aliam subesse crediderim, quam Oratorem illum excellentem et gravem, Muretum, [note: Memor. Fnrer. pag. 40.] quem audierat docentem; uti Christophorus Fürerus eundem Romae [gap: Greek word(s)] veneratus est. Quanta alacritate Inscriptiones promovit Gruterianas? In primis virgula mihi fuit (Gruteri verbis utar) plusquam divina Marcus Velserus, Germaniae suae vere Phoenix, hoc est, omnibus virtutis doctrinaeque numeris emendat issimum exemplar. Tali enim in me fuit candore, tali comit ate, tali propensione, tali etiam vultu, tali lingua, tali manu; ut prae pudore neque oculos attollam, neque vocem: Quippe ante ullas preces, deposita persona, quamgerit in Vrbe sua Principis, et candidati et proxenetae induit; illeque alias ad vitium usque verecundus, ultra decori transilire limites, donec universas Libr ariarum Italicarum Epigraphas, una cum pulvisculo converrisset in hunc meum sinum; ac tanquam parum esset ei rei impendere veredarios suos, etiam peculiaribus semper epistolis hoc suum donum prosequendum statuit: Tam anxie qidem aut potius superstitiose, ut si vel unica forte obvenisset Inscriptio, ne unicam illam quidem sine literis suis ad me dimitteret. Huic ergo uni sit gratia! Amales, Inscriptiones, et Mensuras provinciarum singulari studio conjunxit, ne unquam prodesse desineret; orbem enim terrarum a Geometris justis dimenstonibus describi curavit Theodosius, cujus rei MS. Dicuilis libellus, de se ipso loquens, meminit:

Dicuil accipiens ego fracta auctoribus ista
pauca loquar, senis metro de montibus altis.

[note: In Aula Theod. Jun. c. 4.] Quem a M. Velsero acceperat Matth. Raderus, docens, Dicuilem versu octavo, operi praemisso (dum

scribit, pingit et alter) conjectura admodum probabili, Tabulam antiquam Itineriam respicere, ex qua Noster, omni genere doctrinae cumulatissimus primum fragmenta notis additis vulgavit; dein integram in nobili Peutingerorum Bibliotheca repertam Abr. Ortelio edendam misit. Eam vel a Theodosio M. vel a filiis curatam putavit, esse tamen Theodosii Junioris, postea animadvertit, et Raderum ex B. Rhenano docuit; qui ad Bonifacium Amerbachium praefatione ad Procopium meminit duarum descriptionum Orbis, quarum altera Junioris Theodosii, nisi titulus fallat, jussu facta sit, altera non multo posterior videatur. De hoc ipso Dicuile [note: Epist. V. et XXX.] ad Scaligerum scripsit Velserus, et ad Clusium; ne thesaurus ille diutius lateret. Rem vero nummariam in certum ordinem redigendo plurimum juvit Occonem, cujus num[?]smata Velserianis hinc inde referta et illustrata, quis non miretur? Vidit Raderus, apud Illum, quem jure antiquitatis thesaurum dicas, nummum, qui Arsacis os praefert: Sive nummum, sive sigillum hominis [note: Ad Mart. lib. IX. ep. 26.] nudi, servi, ut apparet stantis, ore camo obtura to Andr. Schottus a Velsero se accepisse notat, ad Proverbia [note: Ad Prov. 75.] apppendicis Vaticanae: Marsyae videri iconem eruditum par fratrum Rubeniorum opinabatur, sed Marsyas ut et Satyri plerumque barbati pingebantur: quidam Sigalionem et Harpocratem silentii Deos somniabant: Sed nummum illum Velseri meliore jure ex eo ritu explicari posse, quo cantores labia et faciem [note: Cap. lib. 1. Obs. c. 12. Barth. lib. III. de Tib. Vet. cap. 3.] capistris constringebant, ne tumesceret, Gisb. Cuperus, et cum eo Casp. Bartholinus recte pertendunt. Ezech. Spanhemius Nostro libenter assentitur, in nummo, qui [note: Diss. IV. de V su Num. pag. 268.] pinum in tractu Coloniae Augusti frequentem exhibet; ubi et imago sedens dextra Cornucopiam tenet: Eundem [note: Tab. XIV. n. 1.] observavit Jac. Oiselius, et explicationem Coloniae valde probavit. Ad haec libro sexto Rerum Augustanarum, et in aliis eruditissimis operibus nonnulla repraesentavit numismata magno studio collecta celebrante Labbeo. Adhortatione Marci Pignorius mensae Isiacae explicationem tum instituit, tum absolvit: Aleander in accurata explicatione Tabulae marmoreae, Solis effig ie symbolisque exculptae, ex pavimento tessellato Velseri, quod Augustae Vindel. extat, quomodo tyrones ad palum se exercebant, libenter didicit: Val. Chimentellius veram Illius

sententiam, contra Pomponium, ambabus amplectitur, [note: In Marm. Pis. c. 37.] et reprehensionem laudat; nam alioquin tot fuissent Decuriones nonnunquam in ulla Colonia, ac civitate, quot Roma Senatores nunquam habuisset.

[note: Tom. II. Annal. an. 303. n. 125.] Nec dubitavit Baronius scribere, ex mendoso Codice factum, ut cum loco Diocletiani, Domit ianus positus legeretur, in prima editione Romae facta primi Annalium tomi, sub Domitiano iidem passi dicantur; quod in secunda editione ab ipso est emendatum, admonitione Viri Clarissimi, et Eruditi, D. Marci Velseri; qui res gestas Sanctorum Augustanorum egregie illustr andas suscepit. Quapropter [note: Lib. II. ep. 1] ingenue fassus est Scioppus in epistola ad Eundem, nec se, nec quemvis alium de ejusmodi antiquitatibus veri aliquid judicare posse; de quibus ipse verissimus, praeter caeteros omnes, illarum aestimator dubitare soleat. Denique tam probus, tam ingenuus bonorum ac doctorum Virorum fautor extitit, ut non solum de Augusta sua, sed aliis etiam civitatibus Academiisque sollicitus, sui similes amaret: Quare et Hoeschelio suasit, ut Illustribus Viris, Christophoro Fürero (solidae eruditionis Atlanti) et Paullo Harsdörfero, caeterisque Septemviris Procopium nuncuparet: Sine dubio ut in Academiam Norimbergensem evocaretur; Furerus enim aeque ac Velserus de studiorum incrementis semper fuere solliciti, aeternae laudis gloria dignissimi.

Sed nullus erit scribendi finis, si sit consilium omnia exponere, quae Ille recte ac sapienter in vita fecit: Ad senectutis terminos cum tandem pervenisset, podagra confectus, Patriae suae sidus, et Orbis eruditioris decus illustre, cum jactura rei literariae sempiterna, anno Christi millesimo sexcentesimo, decimo quarto, die decimo tertio Junii, rebus humanis eximebatur; cum vixisset annos quinquaginta sex, memoria nominis sui relicta immortali: Nam mortem omnibus ex natura aequalem, oblivione apud Posteros, vel [note: Lib. 1. Hist. c. 21. n. 5.] gloria distingui, monet Tacitus. Ingrata quidem. laus temporibus, quibus sinistra

[note: A.] erga eminentes interpretatio; nec minus [note: Agric. 5,6.] periculum ex magna fama, quam ex mala: Sed prava quorundam judicia ne hili quidem facimus. Scribi non potest quod factum non est: Illustre factum non est, quod in gloriam agenti non cedit: Nec cedit, nisi sit, qui scribat; nisi, quod scriptum est, alii sequantur. Itaque desinere liceat in recepta olim formula: POSTERI VIRTVTEM IMITANTOR! Particulatim ante me id egere quidem Melchior Adamus, Zeilerus, [note: Scanzia III. Bibl. Vol.] Königius, et alii forte in Germania; Possevinus, Ghilinus, Rhodius, Ricciolus, Bosca, et Cinellus novissime in Italia: Verum, an plus effecerim, judicabit posteritas equidem spero; sin autem, saltem bonae voluntatis conscientia me consolabor: Solet enim in rebus omnibus, si minus effectus sequitur, conatus placere, laudarique. Induxit hanc legem naturae humanae imbecillitas; nam labimur plerunque, cum minime volumus, et maxime contendimus, ut stemus. Socios mortalitatis eodem habuit anno, qui feralis fuit amicorum Illustrium morte, Contarenum Procuratorem [note: Gassend. in Vit. Peir. l. III. p. 211. Kirchm. l. IV. de Fum. Rom. cap. 3.] Venetiis, et Laelium Paschalinum Romae, et Veronae Nicherolam. Ad ultimum inter omnes flores, quibus Veteres sepulchra sua accumulabant, principatum quendam obtinuisse videntur LILIA:

[note: Virg. 6. Aen.] Tu Velserus eris; manibus date LILIA plenis!
Purpureos spargam flores, animamque Beati
His saltem accumulem donis.

Ecquid adumbrandae SPEI aptius unquam potest excogitari? LILIVM (sive candidum, sive rubrum [note: Bald. de Calc. c. ult.] sit, nihil refert) Spei singulare est hieroglyphicon. Id docent plerique veteres nummi, in quibus una parte LILIVM, altera verba haec, SPES POPVLI ROMANI, expressa videntur. Et significationis illius ratio non a colore petenda, sed ab eo, quod LILIVM etiam EXCISVM efflorescat:

Hoc enim Spei familiare, quod rebus afflictis meliora semper expectanda suadeat. Etiamsi occiderit me Deus, inquit ille, in ipsum sperabo! Haec ipsa Spes cum vita semper efflorescit: Vita enim mortuorum, inquit Cicero, [note: Philip. IX. Lib. XIII.] in memoria posita est vivorum. Et quanquam, uti Silius Italicus loquitur,

Ipsa quidem Virtus sibimet pulcherrima merces:
Dulcetamen venit ad manes, cum Gloria vitae
Durat apud Superos, nec edunt oblivia laudem!

JUSTI RYCQUI GANDENSIS PIETAS IN FUNERE AMPLISS. ET CL. V. MARCI VELSERI R. P. AUGUSTANAE VINDEL. PRAEF. PERP. AD CL. V. JOANNEM BRANTIUM, SENATUI ANTVERPIENSI AB ACTIS.

C. Plinius Caecilius Epistolâ ad Maximum libro V.

QUi voluptatibus dediti quasi in diem vivunt, vivendi caussas quotidie finiunt: qui vero posteros cogitant, et memoriam sui operibus extendunt, his nulla mors non repentina est, ut quae semper inchoatum aliquid abrumpat.

Pindarus Isthmiis, Ode I.

[gap: Greek word(s)] Levis donatio est VIRO SAPIENTI,
pro omnibus ei laboribus honorifica loquendo,
commune bonum stabilire.

Appulejus in Floridis.

JO. BRANTIUS LECTORI.

HIC vero M. VELSERI Musarum et Virtutum patroni memoria mihi manum injicit, suoque quodammodo jure flagitat, ut Elegiam et Lacrymas, quibus illi parentavit insignis nostri Poeta temporis I. Rycquius, pro re nata subjiciam. Idque tibi, Lector, qui V. Cl. de Rep. hac etiam nostrâ litterariâ quam optime meritum meritissimo juxta mecum amasti, minime fore inj[?]cundum, meo ipse ex animo perfacile metior. Vale.

JUSTUS RYCQUIUS JOANNI BRANTIO V. C. S. D.

QUOD debebam SANCTIS VELSERI nostri MANIBUS, occupatissimus persolvi, nullam enim occupationem adeo gravem esse putavi, quae tale mihi officium eriperet. Dabunt alii alia, grandiora gravioraque, ego farre meo et mola salsâ contentus sum; et erit etiamis, (ita spero, O BEATA ANIMA!) cujus exsequiis haec Parentalia persolvi. Quidquid hujus est, CL. BRANTI, ad cognitionem tuam defero et Censuram, hoc est: Primus PIETATEM meam nosces, qui DOLOREM istum primus nuntiasti. Scio vix dignum esse, quod deferatur homini adsueto elegantissimi RUBENI Musis: sed jucundum interdum esse vidimus Primatibus viris, ab instructissima mensâ ad horridulam et incomptam venire. Neque summus ille Deorum ideo minor est, quia Arcadiae tuguriola, aut Baucidos tabernulam aliquando intravit. Itaque V. C.

Musasque nostras, quo coepisti oculo, id est, candido benignoque semper respice. Ego satis me beatum felicemque putabo, si PIETATE complacui, qui VENUSTATE inter tot negotia placere vix possem. Have mi BRANTI, cum Optimo Doctissimoque Viro P. ANDREA SCHOTTO, et illo aevi nostri Apelle PETRO-PAULLO RUBENIO genero tuo. Lovan I (ut volunt) in Grudiis, Eid. Decembr. M. DC. XIV.

ELEGEIA IN FUNERE Viri Ampliss. et Clariss. MARCI VELSERI Reipubl. August. Vindel. PRAEF. PERP.

OMNIA, quae misero facere et praestare necesse est,
Cum venit extremae littera moestitiae:
Cum subito ingentis narratum est funus AMICI,
Aut isto siquid nomine amabilius;
Omnia praestitimus, cumte VELSERE fuisse
Nuntiat infaustum nuper Epistolium,
Quod mihi ab ADVATICA facundus BRANTIUS orâ
Conscriptum lacrymis miser at et gemitu.
Ipse quoque ingenti exsternatus corda dolore,
Et cunctis animi sensibus attonitus:
Ut neque jam dulceis Musarum visere coetus,
Nec Charitum lubeat dona beata sequi.
Nec jucundum aliquid tristi comprendere mente
Tantis hei! curarum aestibus obruitur.
It comes, et rigidis accusat Numina verbis,
Numina quae Mundi Fata vicesque regunt,
SCHOTTUS, Hiantaei lux et decus omne superstes
Consilii, ingenti pectora cordolio
Ipse etiam attactus, nec quisquam est munere in ullo
Pieridum, aut aliquo nobilis ingenio,
Quin fleat audaci correptum funere MARCUM,
Et pullas veniat moestus ad INFERIAS.
Et merito; quis enim teneras lugere Camoenas
Sustineat siccis cernere luminibus?
Quis nisi Marmaricâ duratus pectora caute, aut
Tygridos Armeniae pastus ab uberibus,
Aspiciat lacrymas tibi, Rex Pataraee, fluentes,
Aspiciat doctis undique Virginibus?
Non aliter Phrygio porrectum vulnere ACHILLEM,
Caeruleis flevit mater in aequoribus.
Multos illa dies luctu confusa sedebat,
Fluctibus, et rapidis multa querens Zephyris:

THRENUS.

QUALIS in aeriae nemorosis vallibus Idae,
Mobilis arboreo fraxinus in populo,
Quam circum Nymphae alternas duxêre choreas,
Et septemgeminos Pan dedit ore sonos:
Quam tenerae verno decorabant flore corollae,
Nympharum niveis compositae manibus:
Delicium populi, et turritae gaudia Divae:
Paulatim superis nubibus inseritur.
Multi illam pueri, multi accubuêre capellae,
Arcentem capiti torrida solstitia.
Saepe sua in vegetis fixerunt tympana ramis
Sacra Cybellaeo turba ministerio.
At simul hanc rigido secuit manus impia ferro,
Aut animae furor impervius Aeoliae,
Frondiferis jacet heu! cervicibus inclinata,
Et jam pallidulis emoritur foliis.
Non illi patriae divinus rivulus undae,
Nec dulci potis est munere Terra parens
Reddere vitaï, quem jam deperdidit, usum;
Nec celsis iterum nubibus inseritur.
Solae (quod possunt) lacrymarum munera Nymphae,
Asperaque in rigidum vota ferunt Boream.
Sic tua, VELSERE, nos circum funera moesti
Exiguum surdas carmen ad inferias
Fundimus: hei! miseri vana argumenta laboris!
Non exorata sed tibi vita manu
Frangitur interea, vacuaeque infunditur aurae,
(Heu! non tam paucos currere digna dies!)
Et tecum Probitas, nostroque incognitus aevo
Candor, et antiquae Simplicitatis opes.
Et blandae Charites, tenerorum et vita Lepôrum,
Et fere numquam aliis Suada locuta labris.
Et formosa Salus et pleno Copia cornu,
Quaeque tuus Patriae commoda multa favor,
Quaeque tuis sanctis amor indulgebat Amicis,
Quae nunc frustra atro quaerimus Elysio.
Sed qualis levis, et solitis sine viribus ignis
Nequidquam arenti perfurit in stipulâ:
Perfurit ille tamen, solitasque videtur in iras
Tendere: cum interea fumida materia

TUMULUS.

QUIS locus hic? CHARITUM. Quae circum Numina? MUSAE.
Quis Tumulo hos flores addidit? ipsa VENUS.
Qui circum Fasces? Augusti praemia HONORIS.
Quae Laurus? Sacri Symbola APOLLINEI.
Quae coma? de flavo secuit GERMANIA crine.
Quae lacrymae? AUGUSTAE deciderunt oculis.
Quae Dea tam miserum lugens? SAPIENTIA, sed quae
Moeroris comes est addita? PALLAS Hera.
Quis situs heic? MARCUS VELSERAE gloria gentis.
Nil poteras majus dicere: nunc abeo.

MARCI VELSERI Aug. Vindel. II. Viri, Praefectique VII. Virûm Collegio, MANES, AB AMICIS MANIBUS.

[gap: Greek word(s)] Viro Clarissimo DAVIDI HOESCHELIO, August. Vindel. Gymnasiarchae Annaeo, de Graecis literis optume promerito, civi meo et amico Pyladeio, etc.

Hosce pios M. Velseri MANES, Historici summi, et in omni Antiquitate versatissimi, Bonarum artium ac disciplinarum Maecenatis bene merentiss. ab Amicis omni officio pietateque parentantibus conscriptos, totidem amoris sine offuciis [gap: Greek word] , ne perirent, congestos-modo editos G. Remus neminis candidi et boni offensam subveritus: neque inanem-adplausum expetiscens,

IN OBITUM Nobiliss. et Incomparabilis Viri, DN. MARCI VELSERI, Curatoris Reip. August. II. Viri: die 23. Junii: hor. 4. matut. An. 1614. defuncti. THRENUS.

CUria cum Patribus, Cives, Respublica, plangunt:
Et Fora, cum Templis plena dolore gemunt,
Compita moestitiis, tota Urbs caligine squalet:
Flet merito quaevis, tristia fata, domus.
Occidit AUGUSTAE Sol, mane abeuntibus astris,
Phoebus ubi Cancri coepit adire viam.
MARCUS obit, Lumen Patriae, VELSERUS, ocellus
Europae; Clarii gloria prima Chori.
Cui Genus antiquum, Pietas, Prudentia, acumen
Ingenii, Mentis dexteritate vigens;
Atque animi candor, Morum probitate, fideque
Conspicuus, summo stare dedêre loco.
Quem penes Historia omnis erat; quaecunque vetustas
Alma suo occuluit, nec latuere, sinu.
Thucydidi gravitate styli par, parque Maroni:
Ut faciunt certam plurima scripta fidem.
Principibus passim Summis, Doctisque per Orbem
Omnibus, eximio gratus honore fuit.
Singula quae multos decorant, cumulata videres;
Nec tamen elati signa animi ulla dabat.
Felicis Genii laudes numerare, perinde est,
Ac mare curvata continuisse vola.
Spiritus aetherias laetus remeavit ad auras:
Corporis exuvias [correction of the transcriber; in the print exsuvias] lenta tuetur humus.

SI mihi Praxitelis foretars, si fucus Apellis,
Caelaque Lysippi, Phydiacaeve manus:

II.

SIverum est, Erato, quod plurima fama susurrat;
Velserum involvit jam Libitina peplis:
Illeque honos et amor terrae coelique pusillum
Sandapilae fit onus, Persephonesque rubor.
Ah! ah! si nostrum decus unum atque unicum obivit.
Musa, animis opus est pectoribusque novis:
Non ut ei inferiae fiant gemitu ac singultu,
Pectus et invadas unguibus atque genas:
Non ut eum Oceano lacrimarum pallida inundes;
Et tua vel surdos vulneret Oda Deos.
Mons nihil heic Helicon; nihil heic Permessidis humor,
Musa, valet: Funus sic triviale colas.
Insolito de more mihi Velserus amicus,
Mortuus insolito more colendus erit.
Scilicet, ex animo si conjux se Inda marito
Jungere amat, praebens pectora vivarogis;
Tute etiam, eia, Erato conjungere viva sepulto:
Velseri tumulum laeta lubensque subi.
Omnis honos, decus omne tuum si venit ab illo,
Quid dubitas cum ipso viva vidensque mori?
Viva vidensque subi Velseri, Musa, sepulcrum,
Cum pare velle mori vitaque luxque nova est.

III.

VElsere Marce, seu colis Deûm insulas
Mensis celebres, ac capace amystide,
Excludis omneis artuum molestias,
Quae tot ab annis te arcuêre somnio:
Sive incola axis gemmei recens, caput
Illustre magnis adderis Quiritibus;
Admitte justa haec facta Manibus tuis
Planctu insolenti, flebilique murmure.
Non ceu quietis gloriaeque nos tuae
Tantilla possit tangere invidentia.
Corde est adhuc tuus, tuusque pectore est,
Janus Gruterus: nec movere eum gradu
Integritatis ulla vel Mentis bonae
Fortuna quibit; non si Olympi misceat
Ignes Stygis mari profundo, et ad chaos
Priscum reducat omne mundi hujus latus.
Virtus tua ingens parque ei eruditio
Nobis dolores atque luctus suscitat,
Crudos dolores atque luctus perpetes,
Velsere Marce, ob longulam hanc absentiam,
Quâ nos relinquis, orbitatis compotes,
Caecis tenebris lucidisque noctibus.
Doctrina quippe, quippe Virtus ut tua
Regale terris abstulit procul jubar,
Germaniae Sol occidit simul tuae;
Doctosque cunctos ac probos, heu destinat
Caecis tenebris lucidisque noctibus.
Illosque major quo terat crux, heu dehinc
Germaniae Sol nullus unquam erit tuae:
Nullus tuae unquam Sol erit Germaniae.

IV.

ERgo jaces vili vix corporis umbra feretro,
Velsere? at tecum lux quoque nostra jacet,
Te duce, Germanas quâ ibam velut alpha per urbeis
Invidiâ major, major et exsilio.
Ah! ah! non ego nunc Hermae talaria, Persei
Non ego nunc alas, curriculumve Jovis;
Non ego nunc Veneris capiar considere bigâ,
Junonisve vehi, Delphicolaeque rotis.

ERgo jam succisus atrâ falce Fati funditus,
Omnium domi forisque vir jacet virtutium?
Ergo jam Velserus expers luminis Marcus sui est,
Unde tot docti probique foenerabant lumina?
Triste fatum! dira Parca! sic item coeli queas
Astra mille mille mille Sole in uno tollere:
Sic queas occidere uno Numina omnia in Jove.
Sic: sed actum, imo peractum est. Sol perût Germaniae,
Unioque Europae, et Orbis caeteri Carbunculus.
Excidit Moneta regno prole cum ter triplici.
Excidit: sed jam peractum est. Ergo Musa, quod tibi
Relliquum unum est, ante fatum triste; Manibus piis
Saltem amici luculenti, praebe te munem ac piam;
Praebe te piam atque munem: idque unum ubi peregeris.
Viva mortem obi vidensque; mortem obi viva ac videns.
Dulce commori illi amico est optimo atque maximo,
Optimo illi maximoque commori vita altera est.
Digna sed quae munera ejus erues virtutibus?
Digna sed quae munera ejus erues scientiis?
Digna sed quae munera ejus erues adoreis?
Digna cuncta, indigna Marci sunt piis virtutibus.
Digna cuncta, indigna Marci sunt meris scientiis.
Digna cuncta, indigna Marci sunt ratis adoreis.
Ergo quid? quid ergo? parce Musa linguae, os obsera
Musa, necvel syllabam ullam de palato proferas:
Sed comâ testata vulsâ, lacrimisque luminum,
Sed genis testata scissis, lividoque pectore,
Sed piis testata palmarum artuumque flictibus,
Cordis intimum dolorem, mentis ac vulnus ferum.
Igne Velseri rogali viva jungere ac videns:
Viva eia vidensque jungere osseo cadaveri.
Dum cinis fiatis ambo; sic sed, ut circumflua
Turba colligat, nequire te illud ore ullo eloqui,
Orbis hic cui exprimendo vix quit esse sat duplex.

VI.

DIgna si Velsere, dignis obvenirent; non brevi
Iam recondaris sepulcro, plebis unus ceufores:
Candidi ac fulvi coloris te metallum multiplex,
Gemma crebrate, unioque plurimus condat sinu
Delicato, ô Gemma, ô ingens Unio Germaniae.
Et tamen sinumine ullo praedita est Virtus, suos
Eruditioque mystas non relinquit mortuos;
Haud bibes, Velsere, Lethes pocula unquam, nec peplo
Totus involvêre Fati nigricante: sed velut
Sidus ingens, sidus igne liber ali lucidum,
Orbe vives hoc et illo; saeculisque pluribus
Lingua docta, lingua nullo felle livida, haud minus
Te celebr abit coletque, quä mare exit ac subit
Lucifer, quâ solis aestus fervet, ac fervet gelu;
Quam si Ionicae Dianae creditum templo inclito,
Candidi ac fulvi coloris te metallum multiplex
Gemma crebra te unioque conderet creber sinu
Delicato, ô Gemma, ô ingens Unio Germaniae.

VII.

HOc ergo vili tegeris, Velsere, sepulchro,
Europae ille prius totius almus honor?
Hoc, inquam, recubas tenui sub pondere saxi,
Qui tot eras Divûm vivus inante domus?
Ah! Parcarum expers debebas vivere: vel si
Cuncta suo tandem Mors fera falce metit;
Debebas saltem Pylii superare senectam,
Cumaeasque dies vincere vatis anus.
Imo debebas potius, post secla volucris
Assyriae, e proprio te reparare rogo:
Phoenicemque Orbi renovatum reddere, sicut
Orbis eras Phoenix totius ante vetus.
Id quamquam tibi vis Fati, Velsere, negavit;
Arbitrii ipsius non tamen omnis eris:
Sed tua te Virtus, tua te Doctrina per aethram
Remigio semper perpetuante vehet.
Te Virtus Doctrinaque ovantibus efferet alis,
Quaque oritur Titan aequore, quaque cadit.
Quamque diu Virtus vivet Doctrinaque, Phoenix
Per latus omne orbis hujus et hujus eris.

VIII.

DUm Mors dolet Livorque Velserum suis
Virtutibusque atque eruditionibus
Illuminare Teutonum fuliginem
Caliginosam, hic Sortis immisit ferae
Altas procellas, illa Morbum, cui foret
Impar mederi dextera Aesculapii.
Oppugnat ergo, ecce, hic et illa viribus
Unum artibusque, nec quietis quidpiam
Noctu diûve largiuntur; hinc duo
Unum opprimunt, nec opprimunt: nullam enthea
De mente dum ejus exprimunt victoriam,
Virtutibusque atque eruditionibus.
Nunc, ut prius, suae prae est Germaniae.
Tantum trophaeum spiritus de ergastulo
Macro excitatur, ipse nam alite impetu
Se luminosis floribus coeli intulit,
Pulcrumque paret lacteâ Sidus viâ.
Io, io, triumphas morte de ipsa, de ipso ovas
Livore Marce, hoc Osculanum praelium est.
Livore Major, Morte major jam es: quia
Persona non obivit, ast infirmitas:
Promotus es, Velsere fato, haud per ditus.

IX.

CUi festâ genito Majestas Junoque luce
Explicuit gremii molle calentis ebur.
Cui dedit infanti Pallas cunabula, mammam
Cui Themis exhibuit, Mnemosydumque parens.
Cui puero ambrosiam almus Honos, Astraeaque nectar,
Oscula sed tetulit millia mille Lepos.
Cui Cytherea adolescenti Parnasia pandit
Antra, cui Bacchus Bellerophontis aquas.
Cui Phoebus, cui Musa viro ter terna perennis
Adfuit, Atlantis coeliferique nepos;
Hoc canus nondum abriperis, Velsere, sepulcro.
Gloria nempe Orbis heic jacet ante diem.

OSsa Velseri tuetur perpusillum vasculum;
Vasculum tamen vocari perpusillum si queat.
Quod Deos decem, decemque continet sinu Deas.
Quippe Suada, Gratiaeque quippe Comus et Jocus,

XI.

CUncta sunt repleta fraude, plena cuncta sunt dolo;
Eque terra ad alta coeli Candor ac Fides abût.
Nemini id fas est negare: sed tamen si qua est Fides,
Si quis est Candor superstes nostro in orbe, orbe impio
Prorsus ac vano, resedit corde utrumque adhuc tuo,
Marce, Velsere: hunc et illam mille epistolis mihi
Indicasti luculenter, per recursus bis decem
Solis atque Lunae ovanteis: ô cor, ô mens, ô jecur
Clarius quovis cristallo, clarius carbunculo!
O manus, ô dexteram, ô os igne magno fervidum
Multi Amoris, multi Honoris! ergo quid queam minus,
Quam tibi modo vicissim me exhibere mortuo,
Ipse qualem te exhibebas vivus? haud is solum amor
Est habendus igne forti qui benignius micat
Quamdiu in vitâ est amicus, et perit cum mortuo.
Is mage est amor vocandus, qui faces quoque exserit
Praepotentes, cum cadaver factus est compar, nihil
Aetheri debens et astris. Candor, inquio, ac Fides
Vera adhuc vivit valetque post suprema funera.
Ergo quid tibi ipse quaeso, quid tibi ipse debeo?
Imo quid non debeo ipse, Marce, Manibus tuis;
Qui me amore, qui me honore prosecutus maximo es,
Per decem decemque messes? cuncta certe debeo,
Quae potest debere amicus, quaeque amicus non potest.
Cuncta debeo: at grave unde nomen hoc solvam tibi?
Solvere id nullâ profecto est parte: non si defluat
Jura sub mea unda Hidaspis aurea, ac liquor Tagi
Fulgidi: non si uniones atque gemmas ingerat
Aequoris sui universas terriquassatrix Thetis.

JANUS GRUTERUS, JC. Antverp. jure meritoque Viro incomparabili de dicavit L. M.

MARCE VELSERE,

TE fortem, pium, beatum Coelo receptum si lugeamus, nefas: At publica damna, publicam jactur am nisi lugeamus, quantum nefas? Tibi Religio, cui tu patronus, pietas, cui tu vindex, studium Boni et Aequi, cui tu assertor nuper fueras, certatim funus ducunt. Dicunt tuas laudes, uno ore, Modestia, Candor, Ingenuitas. Tibi patria effusis comis demisso vultu lacrumabunda praefert clavum solutum, fasces inversos. Ponit eadem tibi titulos amoris et Caritatis supra omnia exempla. Titulos lectissimi Civis, qui patrem induerat: Titulos optimi Patris, qui Dominum exuerat: Merito Merito Te Germania sidus suum sibi extinctum: Te Italia alumnum suum sibi ereptum justissimis fletibus conqueruntur: Subeunt feretrum tuum Fama per te constantior, Honos per te illustrior, Virtus per te nobilior, Gloria per te solidior. Te illae tibi congenitae, illae tibi coalitae solertia et elegantia florem ingeniorum, Suadae medullam, fastigium literarum fuisse, notis perpetuo mansuris conditorio inscribunt. Ah nimis ex vero illud fuisse! Fuisti enim, et tecum una fuerunt, Deliciae, Lepores, Veneres sobriae et castae eruditionis, vis doctrinae, pondus sapientiae, quae tu alio migrans tecum extulisti omnia. Heu perniciem! Heu cladem! Heu nos in tuâ felicitate infelices! Studia laudata, artes ingenuae, Thesauri eloquii, et mentis aeternum abiistis; Philologia, Musae, Charites, aeternum periistis.

LAURENTIUS PIGNORIUS, Patrono et amico optimo, inferias calamo solvebat XVI. Kal. Aug. M. DC. XIV. Patavii Euganeorum.

Excerpta e Sylva D. BENEDICTI SOSSAGI Insubris.

ECce Palatinas doctis probat auribus arces
Velserus, quo jam pridem Germanica tellus
Attollit coelo foelix caput, atque minorem
Italiam tanto despectat Rhenus alumno,
Sublatisque fremens perfundit cornibus Urbes.
- - Nemorum Feronia praeses
Et syncera Pales, Sylvanusque arbiter Umbrae
Obstupeant tecum, et late mirentur amica
Robora secta manu, libabunt oscula Nymphae
Arboribus caesis, tua totque illustria facta
Saepe legent oculis, et mecum ad sydera tollent,
Velserum passim resonare per avia discent
Insubrum montes, Velserum sylva loquetur.
Velserum fluvii, rupes, vaga nubila clament.
Interea me nulla tui lux arguet unquam
Immemorem: prius aestivis immugiet Austris
Caucasus, ante premet Libyae deserta Bootes.
O quando niveam roseis Titonia lucem
Maturabit equis, notos qua denique vultus
Hauriam, et intenta possim bibere aure loquentem.
Non lateri patiar divelli, non tua nostro
Pectore labetur facies, sed mente sub alta
Haerebit penitus longo indelebilis aevo.
Si vero ante tuos conspectus nescia flecti
Mors immaturo rumpet mihi funere vitam;
Ilicet haec anima abruptis compagibus ad te
Emicet, et propius divina tuebitur ora:
Durabit gelida tecum irrequieta sub Arcto.

Ejusdem.

- - - Ah vos abscindite saltem
Aerii Montes, quibus insedêre potentes
Vindelici, saltem nostras descendite in oras,
Et veterem mutate situm, confinia saltem
Jungite, et Insubriae Velserum immittite terrae
Vindelicis mixtos Insubres. Utraque tellus
Una sit, atque Lyco fraternas misceat undas
Abdua, gurgitibus sociis duo flumina currant.
O quoties oculorum aciem convertere ad oras
Arctoas juvat, et Borealia sydera visu
Dulce sequi, quamvis spacioso tramite coeli
Caligent oculi, vincantur et aere longo.

Idem.

Adspires mihi tu, Velsere, perennibus auris:
Aurum quippe tui nominis aura dabit.
Ergo fove patriis Phoebeas artibus arteis:
Inde tui me me sanguinis esse probem.

Atque haec quidem M. DC. C. VII. superstite adhuc VELSERO a SOSSAGO scripta, quae his adnectere visum

CL. V. GEORGIO REMO JCto. Consiliario Norico.

QUid REME, ô columen DICES,
REME ô NORIACI Conse Synedrii,
Cordis dimidium mei,
Et rebus dubi is cognite plur imum,
Et laetis quoque plurimum:
Quid de siderii vulnerarefricas
Obducta heu leviter modo?
Sicne unguem tenero figis in ulcere,
An visus meus est dolor
Tracto jam fieri tempor e languidus,
Et, ceu sat lacrymis datum
VELSERO fuerit, carmina postulas?

Aliud.

AUgustâ, fateor, vix quicquam augustius urbe. est,
Quae sic Vindelicos inter honora micat,
Lucidulos inter pictai noctis ocellos
Ceu Phoebes pleno lumine fulget honos,
Utque alto feriens Urbs Norica vertice coelum,
Teutonicis late splendet et ipsa plagis.
Sed tamen Augustae fors moenia destruet olim,
Cui sensim cedunt omnia, tempus edax.
At quae, MARCE, tibi victuris condita chartis
AUGUSTA, haut ullâ est interitura die.
Jure igitur totum volitat tua fama per Orbem,
O patriae columen grande decusque tuae!
Jure tuos celebrat manes nunc doctior Orbis
Post cineresque viget gloria, vivit honos.

Aliud.

AUGUSTAE, venerande decus, VELSERE, senati,
Cui Sophiae dulci lingua madet latice.
Quae tibi se insinuat nunc Mors, et te invida terris
Surripit et gestit jungere Coelitibus;
Ut Sophiae Themidosque piae responsa potessis
Tradere Coelitibus, maxima cura Jovis?

ALIUD.

VIrtuti debentur eburneus axis, et albi
Equi, atque honos triumfi.
VELSERO non Vindelicûm mihi doctior alter,
Fors nec cluebit olim.
Marcus [gap: Greek word(s)] calamo, si nostis, Amici,
Civesque, quotquot estis,
Vindelicas ivit res sedulus illustratum;
(ATE calumniatrix
Quicquid garriat, aut obganniat, oblatretve:)
Praecone non egebit
URBSalio Patria. Hoc meritorum plus satis exstat.
Opus perenne durat.
Cetera praetereo diis memoranda Poetis,
QUAE posteris sacravit.
MANIBUS ergo piis solvamus justa, favillae
Terram levem adprecati.
Sedibus aetheriis immixtus, MARCE, quiescas,
HAVE, VALE: vale aevum.

Hoc quicquid est metrorum, TIBI, Historicorum Principi et Patri, MARCE VELSERE, patriae sidus illustre, adeoque orbis eruditioris decus immortale, ob reconditam admirandamque doctrinam, quam Justus Lipsius, ocellus Europae, M. Freherus, Scip. Gentilis, Andr. Schottus, I. Douza, F. I. Gruterus, L. Pignorius, alii sexcenti, totusque [gap: Greek word(s)] Senatus in Coelum laudibus evexêre, quam divinis ingenii monumentis prodidisti, cui paria nemo civium fecit: anne faciet quisquam? ambigo: TIBI, inquam, VELSERE nae MAGNE,

Tuus eheu GEORGIUS REMUS; LUB. MER. ac moestiss. affectu puro cano pectore posuit, dum Cives, exteri, amicive potiora - pretiosiora parent; QUID? Te Pario marmore aereve Corinthio sistant. VIVET, VIVET tua fama, honos, nomen tuum, VELSERE, seros ad Posteros, dum Bonae Litterae erunt, dum Historia vivet, dum Gratiaecum Musis et Apolline doctos complectentur viros: dum AUGUSTAM VINDEL. rapidus ille Lycus alluet, et in ISTRUM fluviorum maximum, exoner abit,

Alpesque nivibus canescent. Sed molestus ne sim; aeternum vale: vale aeternum.

Elogia Justi Lipsii, Freheri, Douzae et aliorum, quibus exornarunt Velserum vivum, passim in omnium manibus versantur; Petas (qui voles et si libido,) ex Epistolis Lipsianis, Carminib. Douzanis, etc.

Cenotaphium Velseri.

PRo re pauca loquar: jacet hâc VELSERUS in urnâ;
Astraeae, Charitum, Mnemosynesque jubar.
Vir; quo nec quis erat, nec erit, (sit gratia dictis!)
Consiliis melior, moribus, arte, stilo.

CATALOGUS LIBRORUM, Quos partim M. VELSERUS edidit; partim edendos procuravit novos; aut veteres politiores, emendatioresque; dum contulit Symbolam, Editiones ope consilioque juvit, auctoritate, auspiciisque suis prodire jussit, voluitque.

Conversio et passio S. S. Martyrum, Afrae, Hilariae, Dignae, Eunomiae, Eutropiae, cum Commentario M. Velseri. Venet. 1591. apud Aldum.

Philonis opuscula prius [gap: Greek word(s)] , e Bibliothecâ Aug. et Andr. Schotti.

Geographica opuscula Marciani Heracleotae, Scylacis Caryandensis, Dicaearchi Messenii, Isidori Characeni, etc. Graece. Augustae.

Eclogae legationum Dexippi, Eunapii, Petri Patricii, Prisci Sophistae, Malchi Philadelphiensis Menandri Protectoris, Graece.

Alia pluria Graecorum Patrum: imprimis Gr. Nazianz. Nysseni, Basil. M. Jo. Chrys. et Homiliae non paucae.

Icona Velseri non exhibemus: quod se neque fingineque pingi unquam passus sit: sed ex animi dotibus se aestimari, et scriptis cedro lini dignis de se judicare mortales voluerit. Fallax est caelum glyptarum pictorumque peniculus: fit, ut Thersites pro Nereo saepe numero venditetur, pro Helenâ non rarenter Hecuba obtrudatur. Evolve Rer. Commentarios Vindelic. evolve VELSERI Boica, quantus vir fuerit, perspicies: neque scrupulosius (aut fallor) de fronte, oreque toto, quo fuit liberalissimo compositoque vultu Velserus, inquires. Sectentur alii hoc ad immortalitatem nominis compendium fragile ac lubricum. Quin capita vilia sibi viam sternunt hodie ad famam, Apellis aut Lysippi opera: non hoc cordi aut volupe fuit nostro Semoni, qui eruditionis suae remigio astra petivit: cujus virtutes fama loquetur anus: ringatur, rumpatur invidia: SED, Tu LIVOR, post fata quiesce: quiesce, et rumpere. Expliciunt justa.

CENSURA.

Carmina haec exequialia cedro, nec dum typis plumbeis digna, nî publici juris fiant, Remp. litter ariam detrimenti quid capere censeam.

ELOGIA VELSERIANA VIRORUM ILLUSTRIUM. JUSTUS LIPSIUS.

[note: In Musis Errant. pag. 54. et 55.] MARCE, dispeream, nisi inter omnes
Quos amo, te ego amo: idque jure sive
Virtutem videam tuam, aut amorem.
Virtus, Solis ad instar: illa lucet:
Nec tuae modo Raetiae, sed omni,
Quam lata est, Alemanniae, et propinquae
Galliae, Italiaeque Iberiaeque.
Addamne ipsam Asiam? addere hanc quoque ausim.
Et splendor tuus ora inhospitalis
Ponti percutit, ipsaque urbs Byzantis
Te novit simul et colit merentem.
Quid jam porro ego debeo? qui amorem
Tam largum mihi candidumque defers.
Certe debeo, quod nec ulla lingua,
Quod nec concipere ipsa mens potissit.
Ergo me tibi sisto mancipandum:
Et habe tibi, quidquid est, eritque
JUSTUS LIPSIUS, hoc ab aevo in aevum.

TOBIAE SCULTETI I. C. ac CONS. CAES. PARODIA.

VIX Roma tantis sospes ab ignibus
Sibi ipsa credit: tam lepide omnia
Redegit in priscos decores
Verus hic Italiae ruentis
Assertor: etsi Scaliger hinc suam
Fertjure partem; nec minus incluta
Debetur, ob jus auspicale
VELSERIO capiti Corona.

ANTONIUS MAUCLERQUIUS.

AC Janus Quadrifrons esse, gemente vel
Ter tristi invidia: praecipue decus,
Sustentante tuum grande Duumviri
Illis Cecropidum ac Romulidum rei:
Plane Scaliger hinc dum juvat, hinc suis

CUNR. RITTERSHUSIUS, De OBITU FULVII URSINI ROMANI, Ad ILLUSTR. MARCUM VELSERUM REIPUBL. AUGUST. II. VIRUM.

TE quoque, quem impositum fulgenti Gloria curru
Pieridum haud vulgo per loca nota rapit,
Augustâ, VELSERE, nihil quo Augustius Urbe
Jurat se Aonidum nosse loquive Chorus,
Vidimus humenti tergentem lumina dextra,
Dum desiderio carperis icte pio,
Suspirasque tuos luctu deperditus ignes,
Et bona, quae pariter commoda Mors rapuit:
Ita bona, prae quibus ignores Jovis altitonantis
Nectareos latices Ambrosiasque dapes.
Vivebat quippe ille tibi notissimus, et tu
Pendebas veris, haec bona ponderibus.
At nunc parce oculis tandem, VELSERE, fugato
Et gemitu pectus solve age laetitiâ.
Hem, luctum qui mutet adest in gaudia, praestetque
Ubertim Ursini funere damna data.
Gruterus, cujus cata mens opus arduum et ingens
Molitat, a tenebris vindicat atque situ.

IDEM POST PAULLO:

QUod facis, huic, VELSERE, operique viroque faveto,
Praebet cui liquidum et Scaliger auspicium.
Sint modo Patroni studiis, artesque vigebunt:
Ursinosque etiam Teutonis ora dabit.

IDEM In Elegia, pro Criticis Operibus Gasp. Schoppii:

SIve tua, VELSERE, Augustae qui Pater Urbis,
Consul consiliis hanc regis usque bonis:
Qui tam multa tenes antiqua, sepulta, vetusta,
Ut stupeat merito, qui tua scripta legat:
Annales Patriae clara qui in luce locasti,
Optime Bojaricae conditor Historiae.
(Verum ego quo laudum feror abripientibus undis,
Quae condigne aliud dicere tempus erit.)

JOHANNES MEURSIUS.

JUpiter aeternam Veneri promiserat Urbem,
Coeperat ille tamen pene carere fide.
Nam misere collapsa, suâque sepulta ruina
Nunquam posse caput tollere visa fuit.
Quaeque tot attulerant extremam gentibus horam,
Fata timebantur conteritura semel.
Et merito, si non aut enthea Scaligeri vis,
Labentem prompta sustinuisset ope.
Aut tua per seros pietas memoranda nepotes
Maxima Vindelici gloria MARCE soli.
Aut etiam flagrans sollertis cura Gruteri,
Quem tenero eduxit Calliopea sinu.

PETRUS SCRIVERIUS.

RElliquiae superant: sed quas quoque tollere Tempus
In barathrumque Ignes, vel dare Bella queant:
Ni vetet antiqui reparator Scaliger aevi,
VELSERUSQUE atavis non minor ipse suïs.

HUGO GROTIUS.

[note: Quae prodeunt auspiciis SCALIGERI et VELSERI.] AT tu, supremum Stirpis Antiquae jubar
Alumne Coeli, Caesaris Magni genus,
Qui das vetusta post-futuris secula
Bataviaeque gentis Eoae tonos,
Polumque terris, teque nobis, dum licet
Succurre Mundi Scaliger damno. Tuum
Te Tempus audit. Te decet Lustris dare
Leges, et annis. Ille felici manu
Ferventis Aevi raptus ex Incendio
Thesaurus, Orbis naufragi lectae tuâ

JANUS GRUTERUS. In novam Photii editionem Augustanam.

HOeschelii gemino nam persuasere Patrono,
Aequoris Hoeschelium per vaga terga sequi.
VELSERO residere datur Cythereide concha,
Non modo uti conto tentet iniqua vadûm;
Vocis at et sudae dia dulcedine, caete,
Neptunique feras non sinat esse feras.

Tandem Is longissimam elegiam suam his obsignavit versiculis:

Te te praecipue celebret, VELSERE Duumvir,
O Patriae jam non unio vere tuae,
Totius ast Orbis quacunque vigentibus alis
Enceladi et Coei regnat opima soror.
Non quod avis proavisque potens, et divite censu,
Non fratrum niteas quod potiore choro;
Sed mage, quod colis ingenuas insigniter artes,
Hujus supra aevi praeteritique Viros;
Sedmage, quod legis Historias genus omne vetustas
Quasque tulit Latium, Graecia quasque tulit:
Sed mage, quod columen vatum culmenque vocari
Non pudet, id titulis sed titulum esse putas.
Macte animis, MARCE ôistis VELSERE per Orbem,
Ob quos es Phoenix Ordinis une tui.
Sintque alibi sane, qui vena sanguinis alta;
Sint auri certent qui potiore modo.
Sint, qui praecellant numero graviore clientum
Atque aliis, quorum sors mera habetur hera;
Dummodo tu praeeas doctrinae fulgure cunctos,
Ingeniique palam luce perenne premas,
Qualiter aut rosa flos urticae ignobile germen,
Qualiter aut adamas turpia frusta molae.
Haec vere tua sint, tua sint haec, Fortunarum,
VELSERE, unde nihil arroget ulla sibi:
Unde nihil laudis communicet ille vel iste,
Unde nihil possit demere et ipsa dies.
Non si Mulciber Oceanusque eat omnis in unum,
Mavortisque instet hinc furor, inde Jovis.

JAC. BIDERMANVS e S. J. Lib. III. Epigr. XXXVI. MARCI VELSERI eruditissimae epistolae:

PYrrhus Erythreo quoties digitum induit auro,
Vidit in aspecta totum Helicona manu:
Parvus enim palae in gremio lucebat Achates,
Phidiacus poterat quem secuisse labor.
Non eguit sectore lapis, natura sed illo
In lapide est caelo doctius usa suo.
Namque ibi gemmatas Heliconia turba sub umbras
Propria cognatis abdidit ora notis.
Musicus in bacca Phoebus requievit eadem,
Facundoque suum pectine mulsit ebur.
Haec Pyrrhi non pala mihi, sed fabula visa est;
Fabula jam tandem desiit esse mihi.
Nam tu, MARCE, doces hodieque hanc vivere gemmam:
Signat enim chartas annulus ille tuas.

BENEDICTVS SOCIAGVS, DOCTOR COLL. AMBROS. AD MARCUM VELSERUM.

[note: Libr. Epigramm. pag. 171. Mediol. An. 1616.] JUsserat intonsi genitor me devia Pindi,
Inque salutatas deseruisse Deas.
Quis tibi nate furor primaevum absumere florem,
Dixerat, et cantu continuare dies;
Ah ego si possem tali pubescere vultu,
Gorgoneo valeat potus ab amne liquor.
At juvet assiduis legum impallescere chartis,
At juvet in medio dicere jura foro.
Tu mihi VELSERI doctos irrepere saltus
Auctor, et Aonio mergere fonte sitim.
Ergo fove patriis Phoebeas artibus artes,
Mi fuerit certe mens tua mente Patris.

ANT. QUAERENGUS, ad Vitam Joh. Vincentii Pinelli, Patricii Genuensis, Auctore Paulo Gualdo, Patricio Vicentino scriptam, curaque ac beneficio M. Velseri Aug. Vind. editam.

GLoria Germanae gentis Te VELSERUS heros,
ante alios per docta Virûm
agmina dimittat celebrans: illo auspice tutam
ad Gades, ad Bactra viam
carpe volans, famaeque diu te crede vocanti, etc.

PHILIPPUS MENZELIUS P. L. Medicinae Doctor et Professor Ordinarius Acad. Ingolstadiensis, in Carmine ad Jac. Gretseri S. J. tomum secundum de S. Cruce.

--------- tum Vindelicorum
Nobilis illa Augusta, potens opibusque virisque,
Et pacis studiis, et recti insignis amore,
Marce tuum, Velsere, solum natale, tuaeque
Patritio quae consurgit de sanguine gentis.
Salve, Marce, Decus Patriae, virtutis ocelle,
Doctrinae columen, Graji Latiique lepôris
Candide flos, lux Historiae clarissima Bojae.
Cui pietas ignota tua est? cui pectoris ardor
In Musas? strepitu licet obturbante forensi,
Hinc atque hinc curis, ad commoda publica natus,
Nocturnis agitere frequens: agitere diurnis.
Multa tibi debent, Musarum sacra ferentes,
Ob meritum in commune alii: sed plurima longe
Gretserus sese ante alios debere fatetur.
Nam ductu, studioque tuo, non pauca tenebris
Eruit, estque adeo Graeca exemplaria nactus,
Abdita thesauris, aevoque invisa priori,
Nec deinceps, (nî tu faceres) fortasse videnda.
At quo, Marce, tuae succensum laudis amore
Me rapis? O mentem Superi dent pluribus illam,
Ut fastu procul insano, livoreque cassi;
Quae servant tineis, quae longi dentibus aevi,
Doctorum monumenta Virûm, non edita luci,
Laxatis ultro pedicis, et carcere rupto,
In vulgus prodire sinant, usuque secundo,
Qua licet illustrent humanae commoda vitae.
Gratia thesauri quaenam queat esse sepulti?

MATTH. ZUBERUS MARCO VELSERO, Patritio, et Duûmviro Augustano.

[note: Part. 1. Poemat. p. 99.] SI quis muneribus cupiat contendere tecum:
Audeat ille etiam Carmine, quando placet.
Nullus ego ambobus, vincique paratus, honorem
Do, Velsere, tibi; juncta Duûmvir habes.
Vilia cur igitur mittamus Carmina, quaeris?
Credimus Alcinoo poma fuisse data.

IDEM EIDEM

SI magni stirpem facimus, Velsere, beatum
Cur non te liceat dicere? Nobilis es.
Si magni linguas, majoris pendimus artes:
Humanis major rebus, acuta sapis.
Si miramur opes, Patriae si munia, dives
Consules, et Cives Judice-lege regis.
Haec in te valde sunt pulcra, at pulcrius hoc est,
Inter quod fastu tam bona magna cares.

MARCI VELSERI RERVM BOICARVM LIBRI QVINQVE, AD MAXIMILIANVM BOJORVM DVCEM.

Liber primus.

PIetatis tuae in patriam fuit, Serenissime Princeps, universam Bojorum gentem, quae sive jam nunc est, sive post hac sequetur, sed et quae praeteritis annis unquam usquam extitit, ab omni antiquitate, benefaciendo velle demereri. Quod vivis atque praesentibus repraesentare, promptum et proclive, religione, prudentia, justitia, aequitate, clementia, virtutibus regiis aliis, quarum fructus deinceps ad posteros permanaturi sunt, cum memorabili nominis tui commendatione. Sed quâ majores, morte dudum functos, possint attingere, via nulla retro est; nisi quod hosce, in beatis etiam nunc sedibus, ubi aeternum aevum felices agitant, te talem tantumque genuisse, laetari existimandum.

Caeteroqui ad illos privatim, unum beneficii genus pertinet, quod nemo unquam bonus contempsit, nominis rerumque gestarum famam, diuturni temporis vetustate languescentem, atque intermorientem, ex situ et tenebris, in vitae quodammodo lucem et splendorem revocare. Serio enim, mortuorum vita, in vivorum memoriâ posita, memoria, sine litterarum monumentis, obscura et caduca est. Historiam itaque scribi voluisti: isti primum fini, posterûm inde exemplo, documento, Boici generis bono universe. Pie hoc. Illud prudenter; cum sub imperio tuo degerent homines eruditionis laude florentes, magna etiam exterorum quorundam fama esset, antetulisse caeteris et legisse prae omnibus, scriptorem ex amica et foederata potissimum civitate, qui malevolentiae, et invidiae, et adulationis caussas, procul haberet. Veritatis haec nimirum fiducia virtutis conscientia est, narratori nullis affectibus obnoxio, res tuas tractandas credere. Nam nos sane liberum pectus afferimus, nec inania scientes captaturi, nec recte cujusquam facta volentes pressuri, nec quae secus evenere, ut in longo temporis curriculo multa utrimque accidere necesse est, parsuri prodere, publice interesse rati, fugienda sequenda juxta notescere. Caeterum non sustineamus affirmare dubia, non item subducere, quae vero accepimus similia. Magnitudinem oneris aspectu aestimavimus, versatum libratumque deinde, sensimus multo magis: superiorum annorum scriptores Boici, feramus si non sublevant, nisi vero aggravant etiam, quamquam nullius labores obtrectamus, res in confesso est: humeros tamen non subduximus, sed tuo freti maxime judicio, memoriae populi amici, belli pacisque artibus incluti, pro virili parte lubentes consuluimus.

IN Europae divisione, veteres multo maximam partem Celtarum populis tribuisse comperio. Regionem [note: Dio lib. 39] ad ambas Rheni ripas, quod Dio scripsit, tum hinc omnem quae postea Gallia et Hispania [note: Eph. apud Strab. lib. 4] fuit, Gades usque, uti Ephorus, inde porro quicquid terrarum ad Scythas jacet. Celtiberiae et Celtoscythiae clara utrimque nomina, rei fidem ad posteros propagarunt. [note: Hipp. apud Strab. lib. 2] Extremas etiam sub Septentrione oras, Celtas tenuisse ex Hipparcho pâret; hic solem aestivas noctes perpetes in Celtica lucere memorat, quod, praeterquam si qui ad ipsum prope caeli cardinem colunt, nulli hominum generi potest contingere. Ad miraculi speciem in fabulam auxit Eudoxus Rhodius, esse gentem [note: Eud. apud Apollon. hist. mirab. 24.] circa Celticam, quae noctu videat, interdiu non videat. Sed Celticae appellationis fama, vetustate hebetata, de caeteris est obscurior: in Gallia, et quae, nomine sero mutato, nunc Germania

[note: Caes. de bel. Gall. lib. 3.] est, diutius tenuit. Ultra tamen Rhenum arctata paulatim, accisis postmodum magis magisque finibus, in ultima demum Gallia haesit, partem ejus complexa circiter tertiam. Nec est vocabulum Celtico vetustius, aut omnino aliud, quo Germanos Graeci Latinique homines, ante inventum Germaniae nomen, uuniverse appellarint, cum privata Celticarum gentium supersint. Nam quod sacrarum litterarum interpretes fere consentiunt, [note: Genel. e. 10] Ascenezem, natum Gomero Japheti filio, cui Noe pater, imperium hac extendisse, universae gentinomen fecisse, et Hebraei ex vetustissima antiquitate hodieque ufurpant, reliquorum populorum linguae nunquam sequutae sunt. Scio Cimmerios [note: Joan. Gor. Becan.] et Cimbros nuper in hac causa suffragatorem invenisse, qui eos non Germanis tantum et Gallis, sed innumerabilibus praeterea gentibus, Aborigines ausus est asserere, secundis multorum sententiis, qui novitatis ubique amor est. At praejudicatae opiniones evaluere, nec Cimmeriae tenebrae ullis ingenii et litterarum luminibus satis potuere dispelli. Ego Celtas, qua longissimae aetatis memoriam respicio, Galliam et Germaniam complexos reperio. Et praeposteram ambitionem interpretor, Germanorum Gallorumque principatum hac illac trahentium, quando uterque populus uno nomine olim census, iisdem originibus ortus censendus est. Graecos auctores habeo (quos penes tam [note: Etymol. v. [gap: Greek word(s)] . Parthen. amat. c. 30. Etymol. in Celtica. Appi an. Illyr. Timag. ap. Ammian. Marcel. lib. 15. Tac. de mor. German. Jos. antique lib. 1. c. 11.] vetustae tamque incertae rei fides erit) conditorem fuisse Celtum, filium sive Herculis ex Celtô, aut Celtine, aut Sterope, sive Polyphemi ex Galatea: Timagenes, simpliciter regem dixit. Sane Herculem apud se egisse, Germani credi voluere, auctor Tacitus. Qui patria tamen sequutus carmina, originem Manno, filio Tuistonis, Dei terra editi, tribuere maluit. Nos hoc genus narrationes, quo merentur loco, seponimus, operam iis ad aliquam veri speciem conformandis, non lusuri. Josephus Moyseae historiae interpres non malus, Aschanaxem retulit (Ascenezem appellavimus) condidisse Aschanaxas, sive Regines: eo nomine si Rheni accolas respexit, ut videri hominibus eruditis intelligo, jam Aschanaxes Celtarum generatim sit conditor, siquidem Galli et Germani Rhenum aeque accolunt.

[note: Caes. bel. Gall. lib. 1.] Celticam autem vocem, Caesar indigenam esse pronuntiavit: inde tot ejus notationes atque explicationes, haud ita dudum exortae sunt, quot hominibus otio juxta et ingenio abutentibus, vacavit excogitare. Earum ut una aliqua vera sit, fieri fortasse potest, ut certa et comperta nobis habeatur, fieri, quantum video, vix potest, itaque cogitato praetereo. Porro Celtarum gentes, quod pro terrarum spatio necesse, fuere multiplices. Neque nunc facile explicatu sit, quam quaeque regionis oram,

utram saltem Rheni ripam, primum occupaverit: nam nullis reliquis domesticis litteris, obscurum, atque incertum adeo est, [note: Pol. lib. 1.] si quid hîc exterae suppeditant. Bona fide Polybius, quae a Narbone ad Tanaim in Septentriones vergunt, illa etiam tum aetate inexplorata fuisse omnia, somniorum loco quorundam de iis dicta, scripta, habenda monuit. Id quam vellem sibi certi, hujus et superioris memoriae, scriptores, persuaderi passi, historias quae dudum periere, duxissent perditas, jam illi nimium quantum operae, quod inanibus conjecturis excogitandis exornandisque posuere, potuissent compendi facere, lectores simul incredibili taedio, molestae et absurdae lectionis, ut meus saltem sensus est, levare. [note: Tac. de mor. German.] Taciti sententia, hominis rerum nostrarum apprime callentis, sua se verisimilitudine approbat, antiquitus utriusque partis populos, ut quisque evaluerat, occupasse permutasseque sedes, promiscuas adhuc, et nulla regnorum potentia divisas; quantulum obstaret enim Rheni alveus, pari maxime utriusque tunc temporis ripae libertate? Itaque, non, si alicujus aliquando gentis sedes, ultra citrave Rhenum, videbimur idoneis testibus posse constituere, consequetur ideo, primas illas fuisse et perpetuas, ab usque ultima origine: quandoquidem multas retro migrationum vicissitudines latêre, verisimile admodum, sed memoriae, infiniti prope temporis diuturnitas, velum obduxit.

Celtarum Boji habiti, gens ampla et valida. Nomen Tarquinio prisco Romae regnante, in Italia primum auditum est. [note: Sim. ap. Plut. Romulo.] Vetus poeta Simylus, Romulo olim Rege, Capitolium a Tarpeja Bojis et Celtis proditum significat,

Sed palam falsus, illa quippe Sabinis prodidit. Tarquinii regno, [note: Liv. lib. 5.] primus Bellovesus, plerosque Galliae populos, Elitovius inde Cenomanorum manum in Italiam duxit. Sequuti Boji et Lingones, incertum quibus profecti sedibus, et quo duce ex Celtica [note: Plin. lib. 3. c. 17.] venisse convenit. A Bojis quae Laus Pompeja postea dicta, condita, et Pado trajecto, Etruscis atque Umbris pulsis, magnus agri modus, et urbes opulentae perplures, intra Apenninum insessae sunt. Etruria media Italia, ad utrum que tunc littus porrecta, cum sapientiae studio, atque religionis opinione, tum ingentibus

terra marique claruit opibus; et vero populum, cui Etrusci loco cesserint, animis manibusque valuisse oportet. Belloveso SIGOVESUS frater fuit, impigri ambo juvenes, Ambigati sorore geniti (Ambigatus Celtico Rex erat) avunculi consilio, [note: Justinus lib. 24.] praegravantem domo multitudinem, hominum trecenta omnino millia, ductis coloniis exonerare aggressi, cum alteri Italia obvenisset, Hercynii saltus huic sortito dati sunt. Quae Sigovesum gentes sequutae, a Livio, omnis hujus historiae scriptore, non est proditum, nec enim suscepti operis argumentum eo pertingebat: De Belloveso proditum, maximas peditum equitumque copias, ex Biturigibus, Arvernis, Senonibus, Aeduis, Ambarris, Carnutibus, Aulercis coactas, Italiae intulisse. Proclive vero conjecturam ducere, fratrem, cui aspera Hercyniae peterentur, neque pauciores numero, et aeque bello bonos ac strenuos, sub signis habuisse, quod Ambigati voluntate, utrique, quantum hominum vellet, licuerit legere. Tectosages nimirum potissimum, et Helvetios et Bojos: quando ex omnibus [note: Caes. de bel. Gall. lib. 1. Tacit. de mor. German. Strabo ex Possid. lib. 7] Galliae populis, haec ad Hercyniam nomina claruere, extra sylvam Tectosages et Helvetii, Boji intra, quâ mediâ Germaniâ, magnum terrarum tractum, perpetua vasti nemoris corona, in orbem cingit. Tum Bojohemo nomen regioni ex re inditum: prioris appellationis, si qua fuit, vestigium omne deperiit, isthaec postea, quantumvis mutatis cultoribus, manet. Bellovesus autem [note: ANN. ANTE CHR. NAT. DC.] et Sigovesus, expeditionem, annos circiter sexcentos totos [note: Omnes chronol.] ante Christum natum, suscepere. Initia siquidem Prisci Regis, cui illi aequales, hunc numerum superant, vitae exitus non assequitur. Atque ea antiquissima est Bojorum memoria, certis litterarum monumentis consignata. Multis prius seculis conditos, vires paullatim, ut habentur res mortalium, extulisse crediderim, quae reseratis hinc Italiae alpibus, Hercynii inde saltus latebris, fortissimis utrimque nationibus pulsis, duobus imperiis felici audaciâ, unatempestate constituendis, potuerint sufficere. Verum enimvero haec scriptorum silentio pressa jacent. Quin nec illud promptum explicare, quibus Boji ea aetate in Gallia finibus usi, et num hos continenter tenuerint, an prioribus aliis aliquando expeditionibus alicunde profecti, illuc immigrarint. [note: Caesar. bel. Gall. lib. 1.] Quod Julius multis post saeculorum curriculis, Bojorum aliquos in Aeduorum confinio collocavit, id de quo quaerimus, longo intervallo non attingit, et ea sane manus ex Germania in Gallias retro redierat.

[note: Vitus Arenpek. And. Monachus manuscr. alii passim.] Memorare possim, qui auctores Bojos, magnis emensis terrarum spatiis, iter ex Armenia usque tenuisse asserunt. Sed ij neque quem sequantnr, neque quod tantae, et tam vetustae rei testimonium laudent, idoneum ullum nominant, neque eorum de

reliquo oratio, quo quidem modo ab ipsis concepta est, veri faciem, probabilemque speciem obtinet. Quamquam enim, Noeticum alveum, humani generis divino consilio servatorem, [note: Genes. c. 8.] post universi orbis eluviem, in Armeniae montibus consedisse, inde mortales omnes effusos esse, convenit: Ex quo sit, non hoc tantum, quod isti de Bojis ponunt, sed quicquid praeterea hominum, ubi ubi terrarum degit, ex Armenia prodiisse: Atque si antiquissimae populorum profectiones, terra et pedibus, non mari et classe, susceptae sunt, quod planum existimo atque expeditum, consectarium, Germaniam ante Galliam et Hispaniam, hominum paruisse cultui, quippe quae ex Armenia huc proficiscentibus occurrat prior: Quamquam inquam haec testata sint, res tamen eo redit, ut si semel approbetur, Boicum nomentam vetustam antiquitatem attingere, reliqua ordine consequantur, et ex Armenia originem trahere, et in Germania prius quam in Gallia auditum esse: sin rursus priscae adeo memoriae indicium certum nullum extat, nam nullum proferri video, tam fieri potest, Bojorum gentem, hisce demum regionibus, habitata jam Germania et Gallia, sive conjunctim Celticâ verius, quam antea in Armenia fuisse conditam. Quod dum fidei et pudori consultum imus, in medio relinquimus, Bojos universe Celticam gentem appellasse satis habentes, nam hoc tuto et recte poterat. Cordi nobis geographorum ratio, quorum tabulae, extremum terrae marisque limbum, ignotae orae nomine praescribunt, tanto pudentius, quam si incomperta et irreperta, pro certis exploratisque afferant.

De nominis notatione, eadem mihi mens. Etsi fidenti alicui conjectori, non prorsus inane videri queat, quod memini legere, [note: Herberstein Possev. Heidenstein, alii. Manuscripti obscuri. Meminit Arenpek. Manuscriptorum quorundam ineptiae variae.] neque antehac observatum esse, admirationem habet, Bojaros an Bojeros, quae Germanis puta Bojorum appellatio, ista etiamnum aetate, apud Moschos, qui ad Armeniam in orientem vergunt, claritudinis et nobilitatis adhuc haberi vocabulum, quippe quod amplissimo gentis ordini tribuatur. A bobus qui duxere, Boeotico invento, aut Bavaro aliquo, sive Bojoario, qui ex Armenia venientium princeps fuerit, nae illi oppido ineptiunt. Nisi Brutum Armeniae et Chaldaeae regem, et Archelaum, et filiam principis de Griffis, et Hectorem, et Jonnam, et Simpilionem cum Salandra Aegyptia, Bavari majores, ferre possumus. Insciti item illi, qui Bojum Herculis filium fuisse narrant, fratrem Norici, Hunni et Helvetii, natu minimum, Rhomum, tunc Galliae imperantem, regnum inter male concordes divisisse. Jam quid eos producam, nisi ut rideantur profecto, qui Bojos in Jobabo Jectanis filio, Heber nepote, quaerunt! Heber autem Salem patrem, Arphaxad, Semo Noe filio natum, avum vocavit.

Saltem Jobus nugaturis in mentem venisset, ut quo se jactarent homines harioli haberent, excogitato nomine, cujus totidem litterae trajectae, Bojum exprimunt. Probabiliores fortasse aliquanto alteri, acutiores equidem, certiores nihilo, Boger, unde Bojer et Boji prodierint, dictos dixere, qui arcubus pugnarent, quod Bogen patria lingua arcus sit. Ab imperando alii et ab [note: Bec. Hermath.] offerendo, Boji nomen traxere bifariam. Inventi denique, qui Avarum appellatione huc abuterentur, nam Bavaros ex Bojis et Avaribus coiisse existimant. At Bavarorum appellationem recentem, a Bajoariis fluxisse, Bojoarios nomen Bojis debere, erit cum docebimus. Nunc ad ea, quae certorum auctorum testimoniis comperta, redeo.

[note: Pol. lib. 2.] Occupatis ergo uberrimis Italiae campis, victores Galli, sive illi Celtae, (Polybius utrumque nomen promiscue tribuit) regionem patriuntur. Bojis, quorum centum et duodecim tribus erant, locus inter Padum, Apenninum et Ariminum obtigit, Ananibus, Aegonibus et Senonibus proximus. Ibi omnes pagatim et vicatim habitare, nec salutem moenibus, sed virtuti concredere, caetera rudes incultique, in herbarum toris cubare, ferina vesci, non artibus, non apparatui paullo humaniori indulgere, duas tantum res industrie prosequi, viros scires, militarem disciplinam, et agrorum cultum, nullas priores pecoribus et auro divitias ducere, quod hae dominum nimirum peregre etiam comitentur. Amicitias et clientelas magna ambitione parare, multo studio tueri, neque id temere et nullo consilio, qui plurimis clientibus stipatus, Devotos, Soldurios, Ambactos [note: Caes. de bel. Gall. lib. 3. et 6. Tac. de mor. German.] et Comites, Caesar atque Tacitus varie appellant, unus reliquos potens percellere, omnibus terrori esse; nam incredibilis istius ordinis in patronos affectus, quorum ne dum vitae et saluti, sed etiam famae, propriam posthabere, sacramentum erat, superstitem vero principi ex acie decedere, probrosum in omnem vitam reliquam, nec fere repertus, qui eo interfecto cujus se amicitiae devovisset, mori recusaret, illum defendere, tueri, sua quoque fortia facta gloriae ejus assignare, hoc demum in prima commendatione positum. Cum ejusmodi institutis Boji Celtaeque caeteri, in Italia viverent, et vicinorum plerique sive metu agerentobnoxii, sive vi et armis ad exitium et vastitatem [note: ANN. ANTE CHR. NAT. CCCXCIV.] everterentur, anno quo Veji a Camillo capti, qui fuit, antequam Christus nasceretur, trecentesimus nonages[?]mus quartus, et illo prorsus die, Melpum, opulentia praecipuum in Transpadanâ oppidum, [note: Nepos ap. Plin. lib. 3. c. 17. Rom. historiae scriptores passim.] ab Insubribus, Bojis et Senonibus deletum est, uti Cornelius [note: CCCXXCIIX.] Nepos retulit. Sexennio non toto interjecto, Galli [note: BRENNVS.] (tum Clusium BRENNO duce obsidebant) Fabiorum injuria accensi, qui cum legati venissent, se palam pro hostibus

gesserant, relicto Clusio, Romam recto itinere petierunt, fusoque et fugato ad Alliam obvio exercitu, urbem propemodum vacuam et desertam nacti, inflammarunt, reliquias Romani sanguinis, et spem imperii, quod terrarum inde orbem tam late complexum tenuit, Capitolinae arcis angustiis conclusas circumsidentes, ad desperationem ferri adegere, proque vita et libertate auro coegere cernere. Fama Senones vulgo sequitur, an ad Bojos [note: Liv. lib. 5. Plin. lib. 3. c. 15. Strabo lib. 5. alii.] aliquâ pertineat, Livius dubium fecit, est enim ambigens, num Senones soli venerint, num a reliquis omnibus Cisalpinorum Gallorum populis adjuti. Sed adjutos venisse a plerisque, vero propius. Nam sive Etruscum, sive Romanum bellum, prae Melpino quî potuêre contemnere? cum Melpino Insubrum et [note: Pol. lib. 2.] Bojorum auxilia asciverint; deinde Polybius, accuratus inter primos, et religiosus, et vetustus auctor, Ananes, Bojos, Aegones atque Senones, hoc loci et temporis conjunxit, quas nobilissimis [note: Str. lib. 4. Appian. Celtico, [gap: Greek word(s)] . Sil. lib. 4.] Celtarum in Italia gentibus accensuit: Strabo Bojos, Insubres et Senones, maximas appellavit: ferocissimorum elogium Boij, eximie ab Appiano tulere, quamquam homo Graecus, militarem virtutem asperiore paullo vocabulo perstrinxit. Scriptor belli Punici medii poeta Silius, Chrixum Bojorum ducem, Brenni stirpe superbientem memorat,

Bojorum ante alias, Chrixo duce, mobilis ala,
Arietat in primos, obicitque immania membra.
Ipse tumens, atavi Brenni se stirpe ferebat
Chrixus, et in titulos Capitolia capta trahebat,
Tarpejoque jugo, demens, et vertice sacro
Pensantes aurum Celtas umbone ferebat.
Colla viri fulvo radiabant lactea torque,
Auro virgatae vestes, manicaeque rigebant
Ex auro, et simili vibrabat crista metallo.

Quae si ad historiae fidem scripta sunt, ut pleraque Silii, Bojos Romae [note: Virg. Aen.] capiendae non interfuisse tantum, sed praefuisse quoque oportet, qui ducem dederint. Certe Virgilius, cui nullum temere verbum excidit, Gallos Capitolii obsessores eodem corporis cult usque habitu, quo Silius Bojum hunc descripsit,

Aurea caesaries ollis, atque aurea vestis,
Virgatis lucent sagulis, tum lactea colla
Auro innectuntur. ------

[note: Servius. Tacit. hist. lib 2. Sid. lib. 4. ep. 20 Barb. Scriptor Sangallens. de vita Caroli M. sub finem lib. 1. Diod. lib. 5. c 9.] Sive gentis morem sequutus, sive tabulam antiquam pictam aliquam, utrumque potuit. At virgata sagula quae sint, laeve explicavit grammaticus interpres. Versicoloria appellavere Tacitus et Sidonius. Barbarus, inferioris aevi scriptor, Gallos illis ad Caroli aetatem usque, usos esse ostendit. Ex Diodoro pâret, fuisse in tessellatam prope speciem, interstincta, et coloribus

variegata, ut si quem retium plagas et maculas, pictis tabellis explere, et solidare delectet, funiculi decussati virgarum vicem sint, sic suturarum viae in segmentatis vestimentis istis, quas si auratae lineae ad ornatum clauderent, omne enim Gallicum nomen auro apprime delectabatur, vestes auro virgatae dictae, quod de Chrixo Silius scripsit. Ab areolarum autem hoc modo, vetustissima Boicorum insignium pars, caeruleo et candido alternata, [note: Liber qui Notitiae utriusque imperii subjunctus.] perparum abit, quadris modice in rhombos nimirum compressis, cujus generis virgato sagulo, miles Thoracomachus, in prisco de rebus bellicis libro, ornatus visitur. Atque ego compertum habeo, pleraque insignia quorum meri colores, ex militari primo habitu manasse, seu quod hactenus eodem recidit, in militum saga migrasse ex clypeis. Eant si qui fabulam de [note: Herod. Eut.] Psammetichi panibus probare adhuc possunt, commento vix poetis decore usurpando. Rhombos plerique ter septenos obscrvavere, alii aliter constituere: in caussas ejus numeri, uti colorum itidem naturam et praestantiam, atque inde significatum, subtilius inquirere, vereor frustra fieri, etiamsi antiqua est numerorum superstitio, et benigna otiosis haec omnis ad disserendum [note: Tacit. de mor. German. Tac. Annal. lib. 2.] materia. Tenuit apud Germanos mos deinde perpetuo, Tacitus genti universim tribuit, scuta lectissimis coloribus distincta, praecipuum cultum credere, in quem etiam sensum scribit, Germanorum scuta viminum textus esse, vel tenues, et fucatas colore tabulas.

Galli Româ post septem menses profecti, caussae varie jactatae sunt; sive pestilentia abactos et fame, sive Romani exercitus superventu pulsos; sive patriae denique charitate revocatos, quam Veneti, per eorum absentiam occasionem nacti, popularentur, icto cum Romanis foedere, urbe relicta, domum [note: Pol. lib. 1.] rediisse incolumes. Quod Polybio accredimus. Camilli victoria, et extorta hostibus praeda, nec Romae fidem invenit, Drufus quippe demum, qui Drauso caeso primus cognomen reperit, [note: Suet. Tib. c. 3.] Propraetor aurum Capitolinum ex Gallia retulisse dictus, multis post annis, quod, si Camillus in re praesenti recepit, fieri quî potuit? Atque hoc semel exemplo, quam proni scriptores, res suorum tollere, hostium premere (vere falso, famae securi plerique, juxta habent) qua vetustatis praesertim licentia, audendi animos adjicit.

[note: Pol. lib. I.] Gallos inde domestica dissidia exercuere; quod enim Italicorum felicitas et potentia, permagnam apud inalpinos haberet invidiam, in gente irritabili et bellicosa, saepe ad caedes deventum est. A quibus cum primum quies, arma in Romanos iterum versa, repetitis saepe adeo vicibus, et tanta virtutis obstinatione, ut Romani, caetera fidentes virium, et invicti animorum,

[note: Sallust. Catilin. et Jugurth.] adusque extrema Reipublicae tempora prae se habuerint, alia omnia virtuti suae prona, gloria belli Gallos ante se esse, cum quibus non de gloria, sed pro salute certaretur, et quantum vis victores plerisque iis bellis, timorem adeo non posuere, ut eum, [note: Fest. v. tumultuari. Cic. Phil. 8.] peculiari propemodum tumultus nomine, quo in nullo praeterea externo hoste usi sunt, fateri neutiquam verecundum duxerint, quo et sacerdotum vacationes, et privilegia cessare voluere, [note: Caes. de bel. Gal. lib. 5.] unde metus magnitudinem aestimes. Nam Caesar, acer inprimis, et nulli gratiae obnoxius in hac caussa judex, Gallos virtute belli, omnibus gentibus praelatos, scriptum reliquit. Quarum Celticarum Gallicarumve gentium, quae praecipua tunc extiterint ad laudem facinora, raris litteris consignatum reperire est, et absurdi proinde conatus Boica divinando singillatim prosequi velle atque eruere. Cum tamen magnam eorum partem ad Bojos spectasse, ut ut rerum et temporum definitione incomperta, pro comperto exploratoque sit. Nos quae in eam aut alte am partem observavimus, deinceps exsequemur.

[note: Liv. lib. 7. Eutr. lib. 2. Oros. lib. 3. c. 6. Frontin. lib. 2. c. 4. Appian. Celtico.] Memorabilis habita inter primas Gallorum expeditio, anno [note: ANN. ANTE CHR. NAT. CCCLVI.] ante Christum natum trecentesimo quinquagesimo sexto, Cajis Fabio et Plauto Coss. quam Bojorum ductu et auspiciis motam Appianus scripsit. Hi cum Praeneste venissent, porro progressi circa Paestum consederant. Romae C. Sculpitius Peticus Dictator dictus, M. Valerium magistrum equitum cooptavit, et robore militum ex duobus consularibus exercitibus lecto, in adversos duxit. Bellum trahere Sulpitio consilium erat, quando nulla res cogeret se fortunae tradere, hoste neque commeatu instructo, neque munimentis firmo, iis praeterea animis corporibusque, nam haec de Celtis omnibus Romanos habebat opinio, quorum quia in impetu tota vis esset, ea exigua interjecta mora, sponte languesceret. Sed militum ardore et ferocia impulsus, in aciem tamen descendit. Ubi cum suis plus animorum quam virium esse cerneret, hostem insidiis captare aggressus, agasones mulis impositos, et armis ornatos, aliquot intermistis equitibus, clam in proximos montes jubet succedere, ibi se sylvis occulere, quousque conserto jam praelio, signum movendi ostendendique daret. Atque pugnâ ad montium radices commissa, primi Romanorum, emissis pilis subsedêre, donec secundi, tertii et quarti mitterent, quibus itidem post jactum subsidentibus, Bojorum eo invento tela ab illis vitata sunt, postquam vero postremi misissent, jam omnes simul coorti, clamore sublato, in hostes agmine facto irruere occuparunt. Boji contra, dextrum Romanorum cornu acriter invadere, nec sustineri poterant, ni praesens Dictator, cohortando increpandoque suos confirmasset; praecipue pudorem valuisse memorant, ne ullum

periculi genus defugere videretur miles, qui certamen paullo ante tam avide concupisset, impressione itaque rursus factâ, Boica acies turbari, et inclinari adeo coeperat, cum se vanus e monte terror, accepto signo ostendit, specie, ut hostium castra petere crederetur, quo metu pugnâ omissâ, effusa passim ad castra fuga sequuta est. Illic quoniam magister equitum praeverterat, fugientes ad montes sylvasque versi, victori se eripere nequivere, ab agasonibus quippe excepti, et atrox admodum ubique caedes, in sylva maxime edita, ut Appianus omnem illum Bojorum exercitum, tunc deletum prodiderit. Sulpitius triumphans urbem ingressus, magnum auri pondus ex spoliis conflatum, saxo quadrato septum, in Capitolio dedicavit. Bella postmodum Gallica, interposita etiam aliquando triginta annorum [note: Polyb. lib. 1.] pace, complura sequuta sunt, non uno fortunae tenore: quae sciens praetereo, quando Boicum illis nomen nullus scriptorum intexuit.

[note: ANN. ANTE CHR. NAT. CCXXCII.] Anno demum ante Christum natum ducentesimo octuagesimo [note: Liv. epit. 12. Oros. lib. 3. c. 22.] secundo, cum Galli Romanos, sub Arretinis fere moenibus, magna pugna vicissent, qua L. Caecilius, sive Praetor sive Consul occubuit, Tribuni praeterea septem, viri nobiles multi, et [note: CCXXCI.] militum caesa fuere tredecim millia. Postero, P. Cornelio Dolabella, [note: Ex Pol. lib. 1. ut pleraque etiam sequentia.] Cn. Domitio Coss. Romani instaurato exercitu, irâ, quam ignominae pudor acueret, accensi in Gallorum fines progressi, Senones habuere obvios, quos collatis rursus signis, versâ retro belli alea, foeda adeo strage castigavere, ut si qui proelio superfuere, patriis ejecti sedibus, regionem victori vacuam reliquerint. Romana colonia in urbem Senonum principem deducta est, ea Senae Gallicae nomen retinuit. Bojis, quod exemplum ad se pertinere existimarent, magnam ea res curam injecit, prope enim Senones colentes, satis intelligebant, unâ Gallici nominis gente excisâ, Romanis adversus reliquas auctos animos, odia non imminuta esse. Occupandum ergo rati, coactis quam maximis potuere copiis et Etruscis ascitis sociis, quibus perpetuae item in communem hostem inimicitiarum caussae supererant, Romanis ad Vadimonis lacum occurreunt, mox congressi, summam rerum unius certaminis pugnae inclinandam commisere. Festinatae expeditionis et praecipitis consilii, sera, quae solet, poenitentia comes fuit, multis Etruscorum caesis, Bojis plerisque omnibus. Neque fracti eo successu Bojorum spiritus, sequenti anno, C. Fabricio, Q. Aemilio Coss. collectis iterum viribus, et omni juventute quae arma ferre poterat excitâ, Romanis se se finibus denuo intulere, conatu ingenti, eventu magis etiam funesto, dum bellum majore animo quam consilio gestum eunt,

internecione prope deleti, missis legatis, pacem temere turbatam invitis animis repetere coacti sunt. Quae permultos postea annos tenuit, non antea irrita, quam iis, qui priorum bellorum fortunam praesentes spectaverant, morte extinctis, exorta temeraria juvenum factio, rerum omnium rudis, diuturnae pacis luxu corrupta, uti fit, adversa quae experiendo nondum didicerat, nec evenire posse crederet, ergo praesentia fastidire, rebus novis delectari, earum occasiones quaerere, atque ultro moliri, facile irritari, et leves quasque ex Romanis cauffas, quoquo modo in calumniam trahere. Principum erant hoc genus consilia, plebe neque volente, neque omnino sciente. Illi clam suos, externis potissimum fidere, et transalpina popularium auxilia confirmandis augendisque domesticis opibus, evocare. Quae Ariminum usque processerant, Romanam jam tunc coloniam, ante [note: Perottus Polybii interpres haec nomina orui sit.] annos XXX. victis Picentibus deductam, cum Italici, multitudine [note: ATES ET GALATUS.] perterriti; et vicinitate periculi admoniti, sumptis armis, ATEM et GALATVM, reges ipsi suos, rei tantae privatim auctores, occiderunt, novos inde hospites aggressi, mutuâ se cum illis caede confecerunt. Pulcherrimum visum Romanis spectaculum, maximi belli metu, nullo suo periculo, sola hostium opera defungi; nam ad primum ejus motus nuntium, habito delectu exercitum eduxerant, quem populari Bojorum conflictu audito, domum statim revocaverunt. Et haec quidem contigêre [note: AN. ANTE CHR. N. CCXXXVI.] anno post pacem initam fere quadragesimo quinto, quem ducentesimum trigesimum sextum fuisse reperio ante, quam Christus nasceretur, Ti. Sempronio Graccho, et P. Valerio Faltone Coss. Valerium illo anno bis cum Gallis congressum, primo adversa fortuna usum, postea victorem extitisse, Zonaras et Orosius scripsere, verum si Polybio fides, ea certamina ad Bojos nihil pertinuerint oportet.

Atque hîc operae pretium monere, Atem et Galatum, antiquissimos Bojorum reges esse, quorum post Sigovesum, et si forte Brennum, certae auctoritatis memoria extet; quo magis Boicorum scriptorum negligentiae piget, a quibus cum isti praeteriti, tum quos praeterea ex Polybio, Livio, Silio, postea memorabimus, tot aliis contra, impudenter confictis nominibus substitutis, quando proximus ab imperitia ad temeritatem et fabulas flexus est.

[note: CCXXXIV.] Biennio interjecto, C. Licinio, Varo P. Cornelio Lentulo Coss. Zonaras auctor est, Gallos multitudine fretos, quam maximam coegerant, in spem venisse, Romanos terrore perculsos, desponsis ultro animis, nec tentatis armis postulata facturos. Missis ea fiducia legatis, Ariminensem agrum a Consulibus repetiere, colonos illa urbe, quam sui juris esse, injuriâ a Romanis

occupatam detineri dicerent, jusserunt cedere. Consules ancipiti cura suspensi, nec importunae legationi concedere, nec irritam ausi aspernari, quod exiguas circa se copias haberent, et subitum bellum formidarent, extrahendo tempori ad Senatum rejecere, pactis induciis, dum legati irent redirent. Hi neutro eorum quae petebant Romae impetrato, in castra reversi, res domesticas interim afflictas, et prope perditas reperere. Plerique enim ex foederatis, reputatione Romanae potentiae, et proinde timore, sententia interim demutata desciverant, atque in Bojos populares ipsos suos, levi ingenio versi, magnum eorum numerum, inopinato aggressu conciderant, quamquam non impune, multis quippe suorum vicissim desideratis, reliqui se se domum, unde venerant, recepere. Boji, sociorum scelere et perfidia in hunc modum deserti, et Romanis proditi atque objecti, pacem longe durissimis conditionibus, magna agri parte mulctati, inierunt.

[note: ANN. ANTE CHR. NAT. CCXXX.] Anno ducentesimo trigesimo, M. Aemilio Lepido M. Poblicio [note: Praeter Polyb Cic. Lucullo, Bruto, 2. de invent. et Catone. Etsi hîc Flaminium Q. Fabio Max. iterum Cos. Tribunum Pleb. fuisse scripsit.] Malleolo Coss. C. Flaminius Tribunus plebis, legem Romae, patribus quantumvis invitis, tulit, qua ager Picenus et Gallicus militibus viritim dividebatur. Ex Piceno Senones ante aliquot annos ejecti, uti supra ostendimus; Gallicus is fuerit credibile est, quem Varus et Lentulus Bojis proxima pactione abstulerant. Idvero plerisque Gallorum, Bojis inprimis, qui Senam coloniam aegre jam inde ab initio passi, Romanis contermini, injuriae proximi agerent, prorsus non ferendum videri. Quid enim? infinitam esse Populi Romani cupiditatem, nullo victoriarum cursu, nec quantumvis prolatis imperii finibus exsaturandam, domos devictarum gentium, agros, fortunas universas, sanguinem denique sitire, nec hominum more inimicitias atque bella gerere, qui imperio populos subjungere satis habeant, illum, nisi aut eversis aut deletis, et stirpitus excisis iis, quos subjunxerit, nunquam conquiescere. Eundum mature obviam latius in dies serpenti incendio, et quoniam periculi metus ad omnes pertineat, communi consilio conjunctisque viribus esse restinguendum, priusquam proximis quibusque comprehensis, longe dissitos amburere incipiat. Moti his vocibus Insubres, se Bojis socios adjungunt. Quod vero plurimis retro bellorum experimentis, sciri poterat, qualis quantusque hostis Romanus futurus esset, placuit foederatorum nomine legatos trans Alpes ire, auxilia a Gaesatis petere. Valida ea ad Rhodanum, et insigni fortitudinis opinione gens, virtutem bella gerentibus stipendio prostituere solita, Concolitano et Aneroesti tunc Regibus suberat. Quibus in praesens magnum auri pondus dono missum, in posterum ostentatae Romanorum opes, tot bellorum praedis cumulatae, quae victores sequerentur: nec dubiam futuram victoriam,

Bojis et Insubribus, maximis et florentissimis gentibus auspicibus, anniterentur modo, animos manusque jungerent, quod cognatos populos, quod adversus perpetuum Gallici nominis hostem deceat: majores cogitarent, quandoquidem illis orti essent, qui caeso ad Alliam Romano exercitu, primo impetu urbe nullo labore potiti, eam praeda, ferro, flamma vastaverint, post septem menses fastiditam, aestimatis pretio victis, quod pro capitibus solvêre, sponte sua reddiderint, ipsi opulentissimis spoliis onusti, in patriam redierint: nihil esse cur non paria nunc sperentur omnia, cessuras profecto, Diis patriis bene juvantibus, hostium insidias et tectos dolos, apertae Gallorum virtuti. Inflammati legatorum verbis Reges, summa animi contentione cogendis copiis incubuere, ut satis constet, neque majores, neque florentiores belloque meliores, ex illis Galliae partibus unquam prodiisse. Expeditio, sive apparatus magnitudine, sive quod aliud objectum impedimentum, in aliquot annos dilata est. Per quos Romanos perpetuus ejus timor tenuit, emanarant enim pleraque Gallorum consilia, quaedam etiam conjectando facile erat assequi. Consules itaque, modo militum habere delectum, modo commeatum convehere, tela et arma fabricare, alia omnia, quae ad maximum bellum necessaria, expedire, quin exercitum, inani terrore perculsi, aliquando eduxêre, veluti jam praesentibus Gallis, fines mox irrupturis, qui e patria tamen nunquam adhuc [note: ANN. ANTE CMR. NAT. CCXXIIX.] moverant. M. Aemilio Barbula M. Junio Pera Coss. enixius veriti, quod Gallos venundatione multarum rerum, captivorum praecipue, pecuniam corrogare animadverterent, ne quis in posterum homini Gallo, vel aurum vel argentum datum vellet, callido consilio vetuere, nec enim mercenaria Gaesatorum [note: CCXXIII.] auxilia, interceptâ pecuniâ, motura videbantur. Anno ducentesimo vigesimo tertio, C. Atilio Regulo L. Aenlilio Papo Coss. bellum tandem, tot annorum spatio utrimque, adornatum, exarsit. Gaesatorum Reges, trajectis Alpibus, Bojos et Insubres, ad Padum fluvium ex foedere paratos inveniunt: contracta peditum quinquaginta millia, equitum et essedariorum viginti; nisi numerus in Polybio male corruptus, exiguus scilicet ad id, quod paulo ante dictum, fuisse multo maximum, eorum omnium qui ex Transalpina Gallia in Italiam unquam venerint. Veneti et Cenomani, a Romanis per legatos sollicitati, illis auxilio esse maluere, neque cognati sanguinis respectus Cenomanos tenuit. Collectis viginti armatorum millibus, et totidem Vmbris atque Sarsinatibus ascitis, uterque populus Alpes insedit, inde, quae prima se offerret facultas, impetum in Boicum agrum facturus. Quae res, distractis Gallorum copiis, coacti enim fuere relinquere praesidia, quae provinciam a tergo tutarentur, grande expeditioni

praepedimentum attulit. Romani contra quâ cura bellum parassent, incredibilis exercitus moles ostendit, quanta neque ad eum diem, neque postea, unquam in Italia conspecta est: [note: Plin. lib. 3. c. 20. Apud Eutrop. lib. 3. Oros. lib. 4. c. 13.] equitum octoginta, peditum septingenta, hominum omnino circiter octingenta millia fuisse narrant, idque a Fabio historico traditum, qui bello interfuit, frumenti praeterea, et omnis generis armorum telorumque vim tanto parem exercitui, immensam. At ego Polybium in eam sententiam accipio, quae vero videtur propior, immanem numerum non ad eos qui arma tulerint, sed qui a Romanis descripti, ferre potuerint, esse referendum. Neque vero Romam solum imminentis periculi metus invaserat, quem memoria captae olim urbis, et obsessi ab hoc hoste Capitolii, magnopere augebat, sed et reliqui Italiae populi, Celtico nomine adaeque perterriti, quae quique poterant certatim conferebant, tanquam pro aris et focis atque salute ipsi sua, non jam pro Romanorum imperio et magnitudine pugnaturi. Copiae autem divisae trifariam, pars in Sardiniam abiit, cum C. Attilio Cos. quod provinciales ibi turbarent, pars cum Aemilio Cos. Arimini proxime hostes consedit, ad omnem occasionem prompta futura et parata, pars denique in Etruriam, Praetore duce missa, quod inde maxime irruptio timebatur. Rata ea conjectura fuit, Galli transcenso Apennino in Etruriam delati, agros populati, ingentes late praedas egere, nemine qui prohibere posset obviam auso progredi. Placuit ergo porro tendere, et belli arcem majorum exemplo, recta petere; jamque Clusium venerant, quae civitas tridui spatio Roma abest, unde Brennus ante annos centum sexaginta quinque, urbem capturus moverat, cum nuntius affertur, coiisse Romanorum per Etruriam praesidia, et infesto agmine a tergo sequi. Eo rumore conversa subito Gallica acies, omissa in praesens Roma, iter in hostem propinquum flexit, et die ad occasum inclinante, castra juxtim posuit. Nocte autem ingruente, accensis ad speciem ignibus, et equitatu omni in castris relicto, Faesulas versus clam progressa, loco opportuno subsedit, equites prima luce palam, ut convenerat, subsequuti, Romanos opinione fugae falsos, in insidas attraxere; ubi ingentibus aliquamdiu animis, dubio Marte, utrimque pugnatum, Celtis tandem, et numero et virtute vincentibus, secunda proelii fortuna fuit, Romanorum caesa ad sex milla, reliqui sibi fuga consuluere. [note: Lib. 4. c. 13.] Demiror quos auctores Orosius sequutus prodiderit, certamen prope Arretium commissum, Atilium Cos. cum tribus hominum millibus occisum, octingenta millia in fugam acta fuisse: quae a Polybii fide, longe apud me potissima, multis modis abscedunt. Fugientium plerique se in tumulum recepere, natura munitum, cujus obsidione Celtae tunc abstinuere, quod

praeteritae noctis vigiliis et itinere, atque diei praelio fessi, reliquum temporis curandis corporibus existimarent largiendum, missi tamen equites collem custodire, ut inposterum, nisi deditio sequeretur, obsidionis adhuc consilium maneret integrum. Aemilius Cos. quem Arimini resedisse diximus, cum primum hostes exercitum per Etruriam ducere, et Romae appropinquare audisset, quam maximis potuit itineribus opem suis ferre contendit, et cum pugna jam commissa supervenisset, castra prope Celtas metatus est. Illi qui in collem confugerant, adventum ejus ex crebris nocturnis ignibus conjectantes, receptis aliquantum animis, misere silente nocte per densa nemorum inermes, quo hostiles excubias fallerent, quo rerum statu degerent nuntiatum. Tum Aemilius trahendis consiliis nullum locum esse, omnia in celeritate posita intelligens, Tribunos primo diluculo peditatum instructum jubet educere, ipse cum equitibus ad verrucam iter tenet. Hostes animadversis itidem per tenebras ignibus, Consularem exercitum adesse aeque suspicati, coacto concilio quid porro agendum deliberant. Ibi Aneroestes Rex, sententiam omnium assensione comprobatam dixit, Videri in praesens certamine abstinendum, neque periculo exponendam praedam, quam multo maximam omnis generis peperissent, quin domum referendam, et in tuto collocandam esse, si tum deinde Romanos iterum aggredi placeat, se tantis sarcinis allevatos, paratiores et expeditiores redituros. Signa itaque ante lucem mota, Galliam retro versus, secundum Etruscum mare. Aemilius iis qui in tumulum evaserant receptis, victores, quamquam abeuntes, aperto Marte non ausus lacessere, subsequebatur, temporum locorumque occasiones captans, si quâ vel extremum agmen carpere, vel ex praeda aliquid daretur recipere. Interea temporis alterum Cos. C. Atilium contigit ex Sardinia redeuntem Pisas appellere, inde rerum huc usque omnium ignarum, iter cum exercitu Romam tenere. Gallorum pabulatores ad Telamonem obvii, inferi maris promontorium id et portus est, ab ejus praecursoribus intercepti, interrogati de proelio indicant, exercitus praeterea ecce utrosque instare, citeriorem quidem Gallicum, Romanum pone sequi. Inexspectatus in nuntius, Atilii animum varie affecit, adversae quippe pugnae dolore perturbatum, praesens bene gerendae rei spes recreabat, quod fortuna hostem id loci clausum, duobus Consularibus exercitibus veluti ad lanienam ultro destinasse videretur. Tribunis ergo aciem mandat instruere, et paullatim progredi, frontem, quam maxime locorum spatia patiantur, extendere. Ipse conspicatus collem imminentem viae, qua Galli procedere necesse habebant, effuso ad eum cursu cum equitatu latus, occupavit. Galli, qui Atilium ex Sardinia

rediisse nescirent, rati Aemilium noctu cum equitibus praecurrisse, et tumulum insedisse, ipsi etiam equites suos, expeditis aliquot peditibus intermixtis, illum deturbatum mittunt; sed ut Atilium adesse ex captivis intellectum, jam pro re nata consilium capiunt, quod duplici se bello urgeri animadverterent, ancipitem aciem constituunt, a tergo et fronte eodem simul tempore pugnaturi. Aemilius hoc uno plus Gallis sciebat, collegam Pisas cursum tenere, de ejus adventu nihil dum inaudierat, verum ex ea quae sub oculis ad collem pugna, promptum erat conjecturam capere, quare equites suis illico auxilio submittit, ipse cum quadrato legionum agmine mox in hostem pergit. Ei Galli Gaesatos et Insubres aversos retro, Atilii legionibus Tauriscos et Bojos a fronte opponunt, carpenta cum impedimentis longe extra aciem collocant, praedam in propinquo tumulo, relicto quod satis esse crederent praesidio. Atque ea insignis visa Celtici exercitus species, non ad terrorem modo, sed et ad firmitatem ac robur. Insubres et Boji brachati sagatique, caetera expediti constiterant, Gaesati stolida jactantia feroces, abjectis vestibus, nudi ante ipsam aciem exsultabant, vestium involucra constringere corpora et implicare rati, locis praesertim asperis. Equitum interim in colle certamen, ingentibus enim animis, irarum speique pleni, ante ora trium exercituum concurrebant, eximium praebuit spectaculum. Ibi Atilius Cos. temere dimicans cecidit, abscissum caput Gallorum Regibus allatum est. Quae res Romanos adeo non fregit, ut acrius connixi, Gallos paullo post loco pellerent. Aequa vero campi planitie, in Gallos medios legiones utrimque tendebant, quo maxime memorabile proelium habitum, et difficulter constituas an Galli, an vero Romani potiore conditione pugnaverint; nam Galli obversis quidem tergis se se mutuo tutabantur, ut cum in hostes pectore omnes aeque ferrentur, nulla cuiquam retro effugiendi spes superesset, qui confirmandis animis praecipuus bifrontis aciei usus est: Romanis geminus exercitus, et in medio tanquam indagine conclusi hostes, spiritus addebant, metum objiciebat contra ipse Gallorum ornatus, et incredibilis buccinatorum atque tubicinum multitudo, trucibus et horribilibus militum ululatibus, cantuque adjuta, ut non tubarum clangor, hominumque modo clamor, sed classicum proximis montium jugis vastisque saltibus, a terra matre videretur emissum, terribiles visu in prima acie Gaesati, viribus et magnitudine praestantes, corpora patrio ritu motantes caetera nudi praeter scutum, torquibus et armillis fulgebant aureis, ea species cum Romanorum animos pavore et stupore perstringeret, cupiditate spoliorum et spe praedae simul accendebat. Pugnâ a sagittariis coeptâ, mox apparuit, Gaesatos futile consilium

sequutos, cum interiorem aciem saga protegerent, isti omnibus passim missilium jactibus inermes essent expositi, quae grandinis ritu densa cadebant, exiguo quippe immanibus corporibus in Gallico scuto praesidio, itaque turbari primo et fluctuare, plerisque jam vulneratis, deinde cum sagittarios eminus jaculantes assequi non possent, et telorum copia assidue obruerentur, magna pars salutem desperare, in confertissimos hostes ultro, furore acta irruere, atque se certae et destinatae morti objicere, reliqui manifestam fugam fractis animis capessere, et sociorum retro ordines confundere. Ut Gaesatorum eo proelio ingens ostentatio, usus nullus extiterit. Romani hac velitatione defuncti, sagittarios recepere, et agmine promoto, statariam deinde cominus pugnam cum Insubribus, Bojis, Tauriscis commisere, quorum omnium virtus atque opera enituit, sed virtutem [note: Armorum comparatio ex diversis auctoribus petita.] arma destituêre, siquidem Gallorum tum scuta tum gladii, ad Romanos comparati, longe erant impares, scuta illis ex cortice aut vimine infirma, Romana ex tabulis, nervo ferroque munita, gladii inde praelongi ac sine mucronibus, quibus miles caedendo fere frustra fatigaretur, hinc brevitate habiles, mucronibus acutis et validis, punctim crebra et angusta, sed mortifera vulnera inferebant. Ad eum modum multi Gallorum exanimabantur, sed pertinax reliqui in spe mala proelium sustentabant, donec Romani equites ex colle decurrentes, in alterum cornu acerrimam impressionem fecerunt, qua primum pulsus Gallicus equitatus, terga vertit, peditatus usque resistens, ita concisus est, ut quem quisque pugnae locum vivus cepisset, eum etiam mortuus, prostrato corpore tegeret. Interfecta hominum circiter quadraginta millia, capta non pauciora decem millibus, inter captivos rex Concolitanus inventus, Aneroestes cum paucis fugiens, voluntaria sua suorumque morte, vinculorum ludibria praevertit. Aemilius Cos. spolia victor legit, Romamque misit, praedam receptam prioribus dominis dilargitus est. Post illa cum exercitu per Liguriam profectus, Bojorum fines invasit, atque tantam vastitatem reposuit, ut ingentes populationes vel infinitae militum cupiditati sufficerent. Paucos dies moratus, Romam reversus, signa cum torquibus et armillis aureis in Capitolio suspendit, reliqua spolia et captivos, prae se triumphans egit. Apud Zonaram lego, Aemilium superatis Bojis triumphantem, captivorum principes armatos in Capitolium perduxisse, acerbo irrisu insolenti voto insultantem, quo se ferebantur obstrinxisse, thoraces nisi in Capitolio non posituros: [note: Flor. lib. 2. c. 4.] [note: BRITOMARUS.] paullo aliter Florus, jurasse Gallos BRITOMARO duce, non prius se baltea soluturos, quam Capitolium ascendissent, factum, victos ab Aemilio ibi discinctos esse. Britomari nomen alibi

non invenio, Florum Zonaramque si conjungas, Bojorum regem fuisse intelligas. Atque eo quidem rerum successu Gallicus tantus motus repressus, ad nihilum recidit, qui paullo ante urbem praecipue Romam, tum reliquam Italiam, terrore et tumultu concusserat universam.

Romanis proinde crevere spiritus, et fiducia addita, Gallos [note: ANN. ANTE CHR. NAT. CCXXII.] agris circa Padum posse ejici. T. Manlio et Q. Fulvio, ambobus Coss. eam provinciam, anno ducentesimo vigesimo secundo, antequam Christus nasceretur, decernunt. Conjunctis uterque maximis et apparatissimis copiis, in Bojos ducunt, sed cum eos pellere majoris operae et laboris esse coram cernerent, imminutos ad tempus ex praeterita calamitate animis, in fidem deditionemque [note: Orol. lib. 4. c. 13.] recipiunt. Varia deinde fama est, Consules sive trajecto Pado multa millia Insubrum caecidisse, sive quod Polybius credidit, imbrium et pestilentiae magnitudine deterritos, a reliquis [note: CCXXI.] Gallis tunc bello persequendis abstinuisse. C. Flaminio P. Furio Coss. Bojos religio nuperi foederis, et accisarum virium conscientia, quietos continuit, domi quidem; nam quorum nondum perdomiti spiritus, turbulenta adhuc coquebant consilia, [note: GARGENVS.] eos foras in Insubriam GARGENI regis ductu militatum [note: Sil. lib. 5.] abiisse, Silius indicat, quo loco Flaminii cassidem, Gargeno detractam, describit.

Aere, atque aequorei tergo flavente juvenci,
Cassis erat munita viro, cui vertice surgens
Triplex crista, jubas effundit crine Suevo,
Scylla super, fracti contorquens ponderaremi,
Instabat, saevosque canum pandebat hiatus,
Nobile Gargeni spolium: quod rege superbus
Bojorumcaeso, capiti illacer abile victor
Aptarat, pugnasque decus portabat in omnes.

Sane Flaminium rem in Insubria hoc anno gessisse constat: sed maximam belli partem Bojos fuisse, ipsius apud Silium oratio, extra dubium ponit.

Siccine nos, inquit, Bojorum in bella ruentes
Spectastis, cum tanta lues, vulgusque tremendum
Ingrueret, rupesque iterum Tarpeja paveret?
Quas ego tunc animas, dextrâ quae corpora fudi,
Iratâ tellure sata, et vix vulnere vitam
Reddentes imo? jacuere ingentia membra
Per campos, magnisque premunt nunc ossibus arva.

[note: ANN. ANTE CHR. NAT. CCXX.] Anno sequenti M. Claudius Marcellus, Cn. Cornelius Scipio Coss. Insubres adversis proeliis fatigatos, in potestatem redegere. Marcellum adversus Gallos Insubres et Gaesatos certasse, omnium scriptorum consensus est, uni Capitolini lapides, DE. GALLEIS.

INSVBRIBVS. ET. GERMAN. triumphasse ostendunt: unde quod antea a nobis dictum, Celticum et Gallicum nomen usurpatum olim promiscue, in Germanico quoque verum esse apparet. Marcellus spolia opima Virdumaro Gaesatorum Regi [note: Propert. lib. 4. el. penult.] detracta, legit: Virdumarum genus a Rheno jactantem, virgatas brachas indutum pugnasse, Propertius memorat.

Redactis in ordinem Bojis et Insubribus, longum res Gallicae, quae horum potissimum populorum virtute in Italia viguissent, quieturae videbantur: cum vix toto exacto quadriennnio, P. Cornelio Scipione, T. Sempronio Longo Coss. novae irarum [note: AN. ANTE CHR. N. CCXVI.] caussae exortae, praesenti bene gerendae rei spe, et praeclara in speciem occasione ulciscendi Romanos, quam Boji sibi inexspectatam obvenisse gaudebant, magnopere accensae sunt. Geminas [note: Ascon. in Pison. Liv. lib. 21. Polyb. lib. 3.] Romani colonias, Placentiam cis Padum in Bojorum agro, Cremonam ultra, Insubribus coercendis, reprimendisque Gallis decreverant, scriptis duodecim colonorum millibus, C. Lutatio, C. Servilio, T. Annio Triumviris, quamquam Triumvirorum nomina ab auctoribus aliter atque aliter prodita. Has perpetuae servitutis compedes interpretati Boji, gravius aliquanto quam agrariam Flaminii ante legem accepere, nullum tandem injuriarum finem fore rati, ita alias ex aliis oriri, si se Romanorum fidei permiserint, non vinciendos tamen ideo nectendosque dedisse, nam hoc manifesto agi, extremum dominantium fastidii gradum esse, mancipia sub vicariis habere, colonias huic rei delectas, et ne quid contumeliarum absit, Latinas, erat enim Latina utraque, tam foedi dedecoris maculam, et Bojis, et Celtis, et viris denique, vel sanguine profecto esse eluendam. [note: Ex Polybio, Livio, Silio, aliis.] Annibal tunc temporis capta excisaque Sagunto, trajecto Ibero flumine, iter per Hispaniam et Galliam in Italiam tenebat, Romanos totius Africae viribus oppugnaturus. Magna ducis, magna exercitus virtutis fama, Bojos defectionem maturare impulit, et solicitati Insubres, se ineundae protinus societati, promtos paratosque juxta responderant, quod optima spe uterque populus duceretur, rem Romanam, et Gallorum, et Carthaginiensium antehac incursu atque illisu saepius inclinatam, conjunctis amborum viribus, aliquando prolapsuram, everti posse. Romani proxima pactione foederum obsides a Bojis exegerant, quorum tunc salus, prae indignationis impetu vindictaeque cupiditate, neglecta. Arreptis enim derepente armis, tantum terroris ac tumultus in Placentinum agrum illatum est, ut non agrestis modo multitudo, sed ipsi Trium viri, qui agrum assignandum venerant, diffisi novae coloniae moenibus, Mutinam confugerint. Habent quidam annales, legatos ad expostulandum missos, a Bojis violatos, caeteri in Triumviros agrum metantes,

factum esse impetum. Mutina confestim obsidione cincta, quae cum diutius traheretur, simulari coeptum de pace agi, evocatique a Gallorum principibus Triumviri, per colloquii speciem comprehensi sunt. Romani queri, non jus modo gentium, sed et fidem, quae in id tempus data esset, violatam, Galli negare eos se, nisi redditis obsidibus, dimissuros. Cum de legatis rescisset L. Manlius Praetor, Mutinamque et praesidium in periculo esse intelligeret, ira accensus, effuso agmine obsessis subsidium ferre accelerat. Id quamprimum Bojis nunciatum, insidias in silva, quae circa viam erat, collocant, in eas Manlius, inexplorato profectus, praecipitatus, plurimis suorum desideratis, aegre in apertos campos emersit: ibi communitis castris, quamquam accisis rebus, militum animi refecti, quod hostem oppugnatione abstinere cernerent. Iter deinde de integro coeptum, per patentia primum loca, ubi silvae rursus intratae, Boji a tergo iterum apparuere, tum postremos adorti, cum magna trepidatione ac pavore omnium, octingentos ex Romanis occiderunt, sex signa ademere. Finis caedis fuit, ut ex saltu invio atque impedito evasum, inde Romani per aperta praecipiti fuga Tanetum, vicum propinquum Pado, contendêre, ubi a Bojis circumsessi, se munimento ad tempus, commeatibusque fluminis, et Brixianorum Gallorum auxilio, adversus crescentem indies multitudinem hostium, tutabantur. Romam tumultu perlato, Senatus, veritus ne Manlius diuturna obsidione periclitaretur, C. Atilium Praetorem cum una legione Romana, et quinque millibus sociorum, delectu novo a Cos. conscriptis, auxilium ferre jubet: qui sine ullo certamine Tanetum pervenit, Boji enim eo non exspectato, abscesserant. Annibal interea superato Rhodano, incertus utrum quod coeperat iter, rectâ in Italiam intenderet, an cum Scipione consule, cujus sub oculis coram exercitus, [note: MATALUS.] manus consereret, Bojorum legatos, regulumque MATALUM, [note: Perottus Polybii interpres Magili nomen omisit.] ut nomen a Livio scriptum est, Polybius Magilum appellat, tempore obvios habuit, qui se duces itinerum, socios periculi professi, Italiam integro bello, nusquam ante libatis viribus, aggredi persuasere. Postquam sententia stetit pergere ire, advocata concione legatos producit, ad multitudinem itidem verba jubet facere, illi per interpretem eadem consilia ferre, ad transitum Alpium hortari insistunt, se caeterosque Galliae populos auxilio futuros polliceri, sine metu esse iter his ducibus, ut ut asperum, certe non inexsuperabile, commeatum praeterea affatim promittunt, et uberes Italiae campos, quibus statim ab Alpibus potituri essent, ostentant. Subsequutus Matalum legatosque Annibal, exercitum viae difficultate et Alpium nomine consternatum, oratione confirmat, argumento inter prima usus,

ne invias crederent, quas illi ipsi quos cernerent legati, non pennis sublime elati, sed pedibus essent transgressi, nec majores quidem eorum indigenas, sed advenas Italiae cultores, ingentibus saepe agminibus cum liberis ac conjugibus, migrantium modo, tuto transiisse. Incitatus exemplo et adhorationibus miles, in potestate fuit. Alpes decimo quinto die, difficili hominum jumentorumque labore, magno utrorumque desiderato numero, superatae sunt. Annibal prima castra ad Alpium radices, in Taurinis metatus, refecto exercitu, in Insubres movit. P. Cornelius Scipio, ut se delusum a Poeno, et ad Rhodani ripas nequicquam destitutum vidit, misso in Hispaniam Cn. fratre, cum optima copiarum parte, ipse admodum paucis comitatus, Italiam defensurus mari repetiit. Pisis exscensione facta, per Etruriam movit, et accepto tirone, quo Praetores Manlius et Atilius adversus Bojos usi, maximis itineribus ad Padum contendit, hostem omnia imparatum, priusquam se ex via colligeret, aggressurus. Inter Padum et Ticinum uterque exercitus in conspectum venit, congressis, victoria a Carthaginiensi stetit. [note: CHRIX ut.] Eo se proelio Annibali Bojorum virtus, CHRIXO duce probavit, neque illi ferocius ad Rhodanum loquuti, quam fortius ad Ticinum pugnasse visi, tanta animorum vi, quod a Silio poeta proditum, ut reliquae aciei ne certandi quidem spatium relinquerent.

Nec locus est Tyriis belli, pugnaeve, sed omnem
Celticus implevit campum furor: irrita nulli
Spicula tor quentur, statque omne in corpore ferrum.

Sive ea ambitio fortitudinis et audaciae, adversus novos hospites, sive ira furorque in Romanos fuit. Sed longum sit omnes Silii versus exscribere: paucos istos non pigebit, quibus Chrixus Scipioni Romam captam objicit,

Nemone incensae, captaeque superfuit urbi,
Vt tibi, quas Brenni populus ferremus in arma,
Narraret dextras? --

-- Ferre hoc umbris, proavoque memento,
Quam procul occumbas Tarpeja a sede, tibique
Haud licitum sacri Capitolia cernere montis.

Quae Chrixum Brenni propinquitatem, quod supra diximus, attigisse, idque per illa tempora clarum exploratumque habitum, profecto ostendunt: neque nos Brennum Bojis tralatitio illo more vindicare, quo pleraeque et Germaniae et Galliae, et Britanniae quoque gentes solent. Chrixus multorum caede insignis, a Scipione hasta eminus confixus, occisus est. Tum demum populares se recipere, reliquos in laudis et victoriae consortium admittere.

Annibalem, trajecto Pado cedentes hostes insequentem, Bojorum iterum legatio adiit, et quo magis rata promissa crederet, Triumviros Romanos, Mutinae interceptos, vinctos tradidit, erant ii Consularis unus, Quaestorii duo. Poenus collaudata egregia voluntate, data acceptaque fide, foedus icit, caeterum Triumviros remisit, recipierent per eos sane obsides suos Boji, sibi satis jurisjurandi sanctitate, religione numinum confirmata, et spectata gentis benevolentia cautum esse. Bojorum exemplum reliqui Gallici nominis in Italia populi sequuti, se se Carthaginiensibus, praeter unos Cenomanos, omnes adjunxerunt. Inde cum altero Consule Sempronio ad Trebiam, eâdem quâ ad Ticinum [note: ANN. ANTE CHR. NAT. CCXV.] fortunâ, pug natum est. Proximus annus Cn. Servilium et Cn. Flaminium II. Consules habuit, tertia Romanorum ad Trasumenum clade, Flaminii temeritate contracta, celebris. Ominosum eventu aestimari potuit, nam omnia ex eventu conjici, quam contra verius est, quod Flaminius prius quam pugna committeretur, Bojos a se olim victos ferociter gloriatus, tremendum vulgus, animis et corporibus juxta ingentibus, Tarpejae etiam iterum rupi horribile appellavit, oratione quam paullo ante [note: DVCARIVS.] ex Silio attulimus: DVCARIVS quippe Bojus, Flaminium armis et manu insignem tota acie volitantem conspicatus, facie quoque noscitans, ad populares suos conversus, hic hic est Bojorum terror Consul exclamat, qui legiones nostras cecîdit, patres ante se vinctos triumphans egit, jam ego hanc victimam Dis patriis ultoribus, et peremptorum foede civium manibus devoveo, subditisque calcaribus equo, per confertissimam hostium turbam impetum facit, atque obtruncato prius armigero, qui se infesto venienti objecerat, Flaminium lancea transfixit, spoliare cupientem, triarii objectis clypeis arcuere. Eo haud dubie momento victoria stetit, nulla inde pugna, diversis dissipatisque Romanis, effusa in omnes partes fuga sequuta. Sed Insubrem Ducarium Livius appellat. Credo quod ante sex annos Insubribus cum Gargeno auxilio venerit, ubi Flaminium nosse potuit. Silius diserte Bojum dixit,

Advolat ora ferus, mentemque, Ducarius acri
Nomen erat gentile viro, fusisque catervis
Bojorum quondam patriis, antiqua gerebat
Vulnera barbaricae mentis, noscensque superbi
Victoris vultus. --

Consulem autem a Ducario transfixum, ex Livio est, Silius incertis [note: ANN. ANTE CHR. NAT. CCXIV.] telorum jactibus obrutum scripsit. Trasumenum Cannae excepere, exitiabile prope rei Romanae vulnus. Tum L. Postumius Albinus et Ti. Sempronius Gracchus consules designati. Verum Postumius antequam iniret, cum Galliam provinciam Praetor obtineret, a Bojis cum exercitu occisus est, callido

excogitato consilio, quod fidem difficile inveniat, nisi Romani ipsi scriptores proderent. Sylva vasta erat, Litana nomine, [note: Polyb. Liv. Zonaras, Frontin. lib. 1. c. 6.] qua Romanus exercitus transiturus, ejus dextra laevaque circa viam arbores, Boji ita inciderant, ut exigua parte sustentatae, donec impellerentur immotae starent, levi momento impulsae corruerent. Legiones duas habebat Postumius, sociorum tantum, ut viginti quinque armatorum millia conficeret, eae copiae ubi saltum intravere, Boji sylvae oras circumsedentes, extremas arborum succisarum protrudunt, illae alia aliam cadendo impellunt, itaque propagata ancipiti strage, arma, viros, equos obruunt, ut vix decem homines effugerint, nam cum plerique exanimati essent arborum truncis, fragmentisque ramorum, caeteram quoque multitudinem Boji, inopinato malo trepidam, occasione usi trucidarunt, pauci e tanto numero capti, qui pontem fluminis, ab hostibus antea obsessum, petentes, interclusi sunt. Postumius omni vi obnixus ne caperetur, pugnando occubuit, spolia corporis caputque praecisum, Boji ovantes, templo quod sanctissimum habebant intulere, et purgato capite, calvam patrio more auro caelavere, sacri vasis vicem, quo solemnibus libarent, et poculi, sacerdoti ac templi antistibus. Atrox visum Romanis in mortuum hostem ludibrium, et barbarae feritatis facinus, qui superioribus tamen annis, per religionis et ipsi speciem, [note: Plut. Marcello, et quaest. Rom Oros. Zonaras.] Gallos in foro boario vivos defoderant, adeo de allorum quam suis quisque moribus inclementius arbitratur. Praeda Bojis haud minor quam victoria fuit, quamquam magnam animalium partem strages sylvae oppresserat, caeterae tamen res, quod fuga nihil dissipasset, stratae per omnem jacentis agminis ordinem inventae sunt. Romae autem tanta nuntium trepidatio sequuta, ut Senatus, qui Cannensi ruinae non succubuerat, ad hanc calamitatem animos, secundioris fortunae desperatione, prope submitteret, populus per dies multos clausis tabernis, veluti nocturna solitudine, ferale justitium ageret, donec Aediles aperiri tabernas, et publicae moestitiae faciem urbi demi jussere, Ti. Sempronius Senatum, oratione consolatus, erexit. De bello adversus Carthaginienses continuando agitatum, Gallicum sive Boicum, quamquam stimulante ira, dilatum est, quod Poeno Italiam armis vastante, multorum dissimulandae injuriae, gentis propinquae et validae animi amplius irritandi non viderentur.

[note: Liv. lib. 2y.] [note: AN. ANTE CHR. N. CCVII.] Anno belli undecimo, C. Servilius (filius C. Servilii, qui Triumvir agrarius in Placentinae coloniae deductione captus) cum Tribunus plebis Romae fuisset, Aedilis plebejus factus est, plerisque negantibus, jure aut Tribunum plebis fuisse, aut Aedilem esse, quod patrem, quem occisum a Bojis circa Mutinam, opinio per decem annos fuerat, vivere, atque in hostium potestate esse, satis constabat.

[note: ANN. ANTE CHR. N. CCV.] Anno duodecimo, Asdrubal Annibalis frater cum maximis copiis in Italiam venit, et Placentia in Bojorum gratiam frustra tentata, ad Senam Gallicam a Claudio Nerone et Livio Salinatore Consulibus, cum exercitu deletus est. Eo praelio, uti et per reliquam Punici belli historiam, multa est apud scriptores Gallorum generatim mentio, facili negotio ad Bojos privatim plerumque derivanda, sed ancipitibus conjecturis certam fidem adjungere, ego nemini sim auctor. Illud manifestam interpretationem habet, cum caeso Asdrubale, victoria, non jam unius alicujus proelii, sed totius belli, a Poenis ad Romanos, etiam Annibalis confessione [note: CCIV.] inclinaret, itaque se se occasio priores injurias ulciscendi aperiret, [note: Liv. lib. 28.] eoque jussus esset Q. Manlius Thurinus Praetor, L. Veturio Philone, Q. Caecilio Metello Consulibus, agros Gallorum, qui Asdrubalem sub ejus adventum juvissent, populari, eâ procella Bojos praecipue fuisse involutos; quippe cum se Annibali non in Italia, ut alii plerique, adjunxerint; sed eo veniendi fuerint auctores, quam cupide fratrem subsidio subeuntem exceperint, ne conjectura quidem indiget. Ad Bojos et Insubres quoque illud pertinet, quod Livius scripsit, Placentinorum et Cremonensium legatos, questos Romae iis Consulibus, agrum suum ab accolis Gallis incursari ac vastari, magnamque partem colonorum dilapsam esse, et infrequentes se urbes, agrum vastum ac desertum habere. Placentiam enim Boji, alteram Insubres accolebant, Manlio Praetori mandatum, ut colonias ab hoste tueretur.

[note: CCI.] Anno post Annibalis in Italiam adventum decimo quinto, [note: Liv. lib. 30.] C. Servilius Consul, patrem C. Servilium, et C. Lutatium patruum, ex Bojorum demum servitute liberatos, Romam reduxit; qua id vero occasione, quibusque conditionibus, a nemine proditum in venio, neque quis tertii Triumviri agrarii T. Annii, fuerit [note: CIC.] exitus. Annibal secundum haec in Africam, Carthaginiensium jussu revertit. Biennio post, Punicum bellum, omnium quae populus Romanus unquam gessit, in omnem partem maxime memorabile, [note: Liv. lib. 31.] pace finitum est. Eodem anno P. Aelius Poetus Consul, cum audisset a Bojis incursiones in agros sociorum factas, duabus legionibus subitariis, tumultus ejus caussa scriptis, et additis ad eas quatuor cohortibus de exercitu suo, C. Appium sociorum praefectum, per Vmbriam Bojorum agrum jussit invadere, ipse eodem aperto itinere per montes duxit. Appius Bojorum fines ingressus primo populationes satis prospere ac tuto fecit, delecto deinde ad castrum Mutilum idoneo loco, ad demetenda frumenta (jam enim maturae erant segetes) profectus, neque explorato circa, nec stationibus satis firmis, quae armatae inermes atque operi intentos tutarentur, positis, improviso hostium impetu cum frumentatoribus est circumventus, inde pavor fugaque

etiam armatos cepit. Ad septem millia hominum palata per segetes, sunt caesa, inter quos ipse C. Appius Praefectus, caeteri in castra metu compulsi, inde sine certo duce, consensu militari proxima nocte, relicta magna parte rerum suarum, ad Consulem per saltus prope invios profugere. Consul magno suorum malo, Bojorum fines populatus, Romam rediit.

Caeterum pacatis Carthaginiensibus, superfuere ex magno bello reliquiae, et restincti incendii quodammo do scintillae; substiterat [note: Liv. Oros. Zonar.] in Liguria Poenus Amilcar quidam, incertum ex Asdrubalis [note: ANN. ANTE CHR. NAT. CXCVIII.] an Magonis exercitu, eo duce proximo anno Insubres, Cenomani et Boji, parati sequi omnem, quae Romanis adversa esset, novitatis auram, excitis Sallyis Ilvatibusque, et caeteris Ligusticis populis, Placentiam invaserunt, et direpta urbe, ac per iram magna ex parte incensa, vix duobus millibus hominum inter incendia ruinasque relictis, trajecto Pado ad Cremonam diripiendam pergunt. Vicinae urbis audita clades spatium colonis dedit ad claudendas portas, praesidiaque per muros disponenda, ut obsiderentur tamen prius, quam expugnarentur, nuntiosque ad Praetorem mitterent. L. Furius Purpureo, provinciae Galliae Praetor praeerat, caetero exercitu ex Senatusconsulto dimisso, praeter quinque millia sociorum ac Latini nominis, cum iis copiis in proxima regione provinciae circa Ariminum substiterat. Is tum Senatui Romam scripsit, duarum coloniarum, quae velut claustra ad cohibendos Gallicos tumultus oppositae, ingentem illam tempestatem Punici belli subterfugissent, alteram captam ac direptam ab hostibus, alteram oppugnari; nec in exercitu suo satis praesidii colonis laborantibus fore, nisi quinque millia sociûm quadraginta hostium millibus, tot enim in armis esse, trucidanda velit objicere, et tanta sua clade jam inflatos excidio coloniae Romanae augere animos. Litteris in Senatu recitatis, non contemnenda res visa, jussus C. Aurelius Consul exercitum, cui in Etruriam ad conveniendum diem jam edixerat, Arimini eadem die adesse jubere, et aut ipse ad opprimendum tumultum Gallicum proficisceretur, aut L. Furio Praetori scriberet, cum ad eum legiones ex Etruria venissent, proficisceretur ipse ad coloniam obsidione liberandam. Legati item in Africam ad Carthaginienses missi, Amilcarem civem eorum, excito ad arma contra Populum Romanum Gallorum, Insubrum, Cenomanorum, Bojorum, Ligurumque exercitu bellum contra foedus facere, eum, si pax placeret, revocandum et dedendum esse. Responsum a Carthaginiensibus, nihil se de Amilcare ultra facere posse, quam ut exilio eum mulctarent, bonaque ejus publicarent. Traducto vero consulari exercitu ex Etruria Ariminum, quinque millia sociorum ex Gallia in

Etruriam transierunt. Itaque L. Furius magnis itineribus ab Arimino adversus Bojos et reliquos foederatos populos, Cremonam adhuc obsidentes, profectus, castra mille quingentorum passuum intervallo ab iis posuit. Creditum Gallos opprimi potuisse, si protinus de via ad castra oppugnanda duxisset, palati enim vagabantur per agros, nullo satis firmo relicto praesidio, sed lassitudini militum timuit, quod raptim ductum erat agmen. Galli clamore suorum ex agris revocati, omissa praeda, quae in manibus erat, castra repetivere, et postero die in aciem progressi, nec Romanus moram pugnandi fecit, sed vix spatium instruendi fuit, eo cursu Galli in proelium venerunt. Primo Galli omnimultitudine in unum locum connixi, obruere atque obterere se se dextram Romanam alam, quae ex sociis erat sub M. Furio, sperarunt posse: ubi id parum procedebat, circumvenire a cornibus et amplecti aciem, quod multitudine superantibus facile videbatur, conati sunt. Id ubi vidit Praetor Romanus, ut et ipse dilataret aciem, duas legiones ex subsidiis, dextra laevaque, alae, quae in prima acie pugnabat, circundare M. Caecilio Legato mandat, ipse aedes Jovi duas vovet, si eo die hostes fudisset, quae re dubia et ancipiti Romanorum religio: L. Valerio item Legato imperat, ut altera parte duarum legionum equites, altera sociorum equitatum in cornua hostium emittat, nec circum venire eos aciem patiatur, simul et ipse, ut extenuatam mediam aciem Gallorum diductis cornibus vidit, signa inferre confertos milites, et perrumpere ordines jubet, ita cornua ab equitibus, et medii a pedite pulsi, ac repente, cum omni parte caede ingenti sternerentur, Galli terga vertêre, fugaque effusa castra repetierunt; fugientes persequutus eques, mox et legiones insequutae, in castra impetum fecerunt. Magna ea strages, nec Romanis incruenta fuit, Bojorum sociorumque minus sex millia inde effugerunt, caesa et capta supra quinque et triginta millia, cum signis militaribus septuaginta, carpentis Gallicis multa praeda oneratis, plus ducentis. Amilcar dux Poenus, et tres imperatores nobiles Gallorum cecidere, nomina non extant. Ad duo millia captivorum Placentinorum liberata. Romanorum sociorumque circiter duo millia desiderata, plurimi dextrae alae, in quam primo impetu ingens vis hostium illata est. Consul Aurelius, confecto jam [note: Oros. lib. 4. c. 20.] bello, quod difficillimum appellavit Orosius, in provinciam venit, et indignatus Praetorem se absente rem gessisse, in agrum hostium legiones induxit, populandoque, cum praeda majore quam gloria, bellum gessit. Romae supplicatio per triduum fuit, L. Furio triumphus decretus, is trecenta viginti millia aeris, argenti centum septuaginta millia pondo, in aerarium tulit, neque spolia praelata, neque milites sequuti, quos penes se retinuerat Consul.

Zonaras auctor est, foederatos legatos de pace misisse, quae Liguribus data sit, Gallos nihil impetrasse, neque Amilcarem illo anno occubuisse, quo duce postea Galli multas Romanis clades intulerint, et Placentiam sequenti demum anno fuisse oppugnatam; [note: Liv. lib. 32.] [note: ANN. ANTE CHR. NAT. CXCVII.] verum ego Livii fidem sequi malo. Sequenti Cn. Baebius Pamphilus Praetor, temere Gallorum Insubrum fines ingressus, prope cum toto exercitu circumventus, supra sex millia [note: CXCVI.] et sexcentos milites amisit. Sex. inde Aelius Paetus Consul, cum duos in provincia exercitus sub se subque C. Aelio Praetore haberet, nihil tamen memorabile adversus Gallos gessit, totum prope annum Cremonensibus Placentinisque cogendis redire in colonias, unde belli casibus dissipati erant, consumsit.

[note: Zonaras.] Galli lentitudine animati, spiritus tollebant, nec mediocria agitare, sed ad veterem majorum fortunam aspirare visi, Romanis [note: CXCV.] curam addidere, ut ambos contra illos consules, C. Cornelium Cethegum, L. Minutium Ruffum mitterent. Cornelius recta ad Insubres via, qui assumptis Cenomanis in armis erant, profectus est; L. Minutius ad inferum mare flexit iter, Genuamque exercitu adducto, ab Liguribus bellum orsus, brevi plerisque eorum civitatibus atque oppidis potitus est. Et jam omnia cis Padum, praeter Gallorum Bojos, Iluates Ligurum, sub ditione erant, quindecim oppidis, hominum viginti millium deditis. Inde in agrum Bojorum legiones ductae. Bojorum exercitus, haud ita multo ante Pado trajecto, junxerat se Insubribus et Cenomanis, quod acceperant Consules conjunctis legionibus rem gesturos, ut et ipsi collati in unum firmarent vires. Posteaquam fama accidit alterum consulem Bojorum agros urere, seditio extemplo orta, postulare Boji, ut laborantibus opem universi ferrent, Insubres negare se sociorum caussa sua deserturos, ita divisae copiae, Bojis in agrum suum tutandum profectis, Insubres cum Cenomanis super amnis Mincii ripas consederunt. Ibi Insubres Cenomanorum perfidia proditi, magna pugna a Cornelio Consule victi sunt. Amilcarem Poenum imperatorem, qui belli caussa fuisset, quemque ante triennium cecidisse, Livium secuti scripsimus, tunc demum vivum in Romanorum potestatem venisse, quidam auctores habent. Minutius primo effusis populationibus peragraverat fines Bojorum, deinde ut relictis Insubribus ad sua tuenda receperunt se se, castris se tenuit, acie cum illis dimicandum ratus. Nec Boji detrectassent pugnam, ni fama allata victos Insubres, animos fregisset. Itaque relicto duce et castris dissipati per vicos, sua ut quique defenderent, rationem belli Consuli mutarunt: omissa enim spe per unam dimicationem rei decernendae, [note: Liv. lib. 33.] rursus populari agros, urere tecta, vicosque expugnare coepit, oppidorum aliquot et vicorum, in tempus simulatas

ullo pignore deditiones extorsit, magno interim etiam militum numero amisso, inter quos T. Juventius, et Cnaeus Labeonis frater militum tribuni, cum multis aliis viris fortibus, civibus ac sociis, [note: Liv. lib. 32.] adversa pugna ceciderunt. Inde Ligustini Ilvates, ut Insubres acie victos, Bojos territos audivere, ita ut spem certaminis tentare non auderent, in potestatem veniunt. Romae ob res [note: Liv. lib. 33.] prospere gestas supplicatio quatridui decreta est. Cornelius de Insubribus Cenomanisque in urbe, Minutius de Liguribus et Bojis, injussu Senatus et populi, in Monte Albano triumphavit. Sed Minutii Triumphus ut loco, ita fama rerum gestarum, et quod sumptum non erogatum ex aerario omnes sciebant, inhonoratior fuit, signis carpentisque et spoliis alterum ferme aequavit, pecuniae etiam prope par summa fuit, aeris translata ducenta et quinquaginta quatuor millia, argenti bigati quinquaginta tria millia et ducenti, septuageni aeris militibus divisi, duplex equiti, triplex centurioni.

Proximus annus L. Furium Purpureonem, quem Praetorem [note: AN. ANTE CHR. N. CXCIV.] cum Gallis pugnasse diximus, et M. Claudium Marcellum Consules habuit, uterque contra Gallos profectus est. Marcellum Bojorumfines ingressum, fatigato per diem totum milite via facienda, [note: COROLAMVS] castra in tumulo quodam ponentem, COROLAMVS regulus Bojorum, cum magna manu adortus, ad tria millia hominum occîdit, et illustres aliquot viri in illo tumultuario proelio ceciderunt, inter quos praefecti sociûm T. Sempronius Gracchus, M. Junius Syllanus, et tribuni militum de legione secunda A. Ogulnius et P. Claudius. Castra tamen a Romanis permunita retentaque, cum Boji a prospera pugna nequicquam oppugnassent. Stativis deinde eisdem per dies aliquot se Marcellus tenuit, dum et saucios curaret, et tanto terrore animos militum reficeret. Boji ad morae taedium minime patientes, in castella sua vicosque dilapsi sunt. Marcellus inde emissus, Pado confestim trajecto, adversus Insubres et Comenses rem feliciter gessit. Quamquam inter scriptores ambigitur, utrum in Bojos prius an Insubres exercitum duxerit, adversasque prosperae res obliteraverint, an victoria trans Padum parta, deformata sit clade in Bojis accepta. Sub haec tam varia fortuna gesta, L. Furius Purpureo alter Consul, per Vmbriam in Bojos venit. Jam castro Mutilo appropinquabat, cum veritus, ne intercluderetur simul a Bojis Liguribusque, eadem [note: Raph. Volat. comment.] via qua adduxerat reduxit, et magno circuitu per aperta eaque tuta loca ad collegam pervenit. Dein junctis exercitibus, [note: lib. 4. P. Marsus in 8. lib. Silii, et recentiores alii plerique.] primum Bojorum agrum, usque ad Felsinam oppidum, populantes peragraverunt. Ad Bojorum decus pertineat, quod Felsinam Bononiae appellationem a Bojis traxisse sunt qui scripserint, nam conjecturam qua situs, qua fluvius ibi Rheni nomine,

juvat. Sed nobis vera prae speciosis sint; Bononia appellata cum haec urbs, tum aliae alibi terrarum, Latina origine, a bene ominantibus colonis, uti Placentia, Pollentia, Valentia, Florentia, Beneventum, et ejus generis pleraeque. Felsina tamen, Bononiae nomen undecunque habeat, Bojorum fuit. Eam tunc caeteraque castella, et Bojos fere omnes, praeter juventutem, quae in armis erat (in devias sylvas recesserat) in deditionem venisse Livius [note: Liv. lib. 33.] auctor est. In Ligures deinde traductus exercitus. Boji obnoxiam pacem aversi, et negligentius coactum agmen Romanorum, quia ipsi procul abesse viderentur, improviso aggressuros serati, per occultos saltus sequuti sunt, quos non adepti, Pado repente navibus trajecto, Laevos Lebuosque cum pervastassent, redeuntes inde extremo Ligurum fine, cum agresti praeda in agmen Romanum incidunt. Celerius proelium acriusque commissum, quam si tempore locoque ad certamen destinatis, praeparatis animis concurrissent. Bojus qui lacessitum venerat, Romanorum ferocia perterritus, pulsus est. Ibi quantam vim ad stimulandos animos ira haberet apparuit, nam ita caedis magis quam victoriae avidi pugnarunt Romani, ut vix nuntium cladis Bojis reliquerint. Marcellus de Insubribus Comensibusque triumphavit; Purpureoni collegae Bojorum triumphispem reliquit, quia ipsi proprie adversa pugna in Bojis evenerat, collegae secunda. Apud [note: Oros. lib. 4. c. 20.] Orosium lego, Marcellum in Etruria a Bojis oppressum, magnam partem exercitus amisisse, quod ad Corolami victoriam referendum, alterum postea Consulem Furium auxilio accessisse, itaque ambos universam Bojorum gentem igni ferroque vastantes, ad exitium propemodum usque delevisse.

[note: Liv. lib. 33.] M. Porcio Catone, L. Valerio Flacco Coss. fractis proximo [note: AN. ANTE CHR. N. CXCIII.] anno quadamtenus Insubrum et Bojorum animis, uni Valerio Consuli Gallia provincia decreta est. Is per aestatem cum Bojorum [note: Liv. lib. 34.] exercitu propter Litanam silvam, quae L. Postumii Consulis clade, Bojorum victoria, ante annos XX nobilitata fuerat, signis collatis secundo proelio conflixit. Octo millia Bojorum caesa traduntur, caeteri omissis in praesens armis, quae proxima quaque occasione reprehenderent, in vicos suos atque agros dilapsi. Valerius reliquum aestatis quieta provincia, circa Padum [note: CXCII.] Placentiae et Cremonae exercitum habuit, restituens, quae in iis oppidis bello diruta fuerant. P. Cornelio Scipione Africano II. T. Sempronio Longo Consulibus, ambobus rursus Gallia provincia decreta est. Eo anno L. Valerius Flaccus Procos. circa [note: DORVLACVS] Mediolanum cum Insubribus et Bojis, qui DORVLACO duce, ad concitandos Insubres Padum transgressi erant, signis collatis depugnavit, decem eorum millia caesa sunt. Sempronius postmodum Consul in provinciam profectus, in Bojorum etiam agrum

[note: BOIORIX CVM DVOBVS FRATRIBVS.] legiones duxit. BOIORIX tum regulus eorum, cum duobus fratribus, tota gente concitata ad rebellandum, castra idoneislocis posuit, ut appareret dimicaturos, si Romani fines intrassent. Consul ubi quantae copiae, quanta fiducia esset Bojo sensit, nuntium ad collegam mittit, ut, si videretur ei, maturaret venire, se tergiversando rem in ejus adventum extracturum. Quae caussa Sempronio cunctandi, eadem Bojis, praeterquam quod cunctatio hostium animos faciebat, rei maturandae erat, ut priusquam conjungerentur consulum copiae, rem transigerent. Per biduum tamen nihil aliud, quam steterunt parati ad pugnam, si quis contra egrederetur, tertio subiere ad vallum, castraque ob omni simul parte aggressi sunt. Consul Romanus extemplo arma capere milites jussit, armatos paulisper continuit, ut et fiduciam hosti augeret, et disponeret copias, quibus quaeque portis erumperent. Duae legiones duabus principalibus portis utrimque signa efferre jussae, sed in ipso exitu ita conferti obstitere Boji, ut clauderent viam. Diu in angustiis pugnatum est, nec dextris magis gladiisque res gerebatur, quam scutis corporibusque ipsis obnixi urgebant, Romani ut signa foras efferrent, Boji ut aut ipsi in castra penetrarent, aut exire Romanos prohiberent; nec ante in hanc aut illam partem moveri acies potuerunt, quam L. Victorius primi pili centurio, et C. Atinius Tr. mil. quartae hic, ille secundae legionis, signa adempta signiferis in Bojos jecerunt, dum repetunt enixe signum, priores secundani se porta ejecerunt. Jam hi extra vallum pugnabant, quarta legione in porta adhuc haerente, cum alius tumultus a diversa parte castrorum est exortus, in portam Quaestoriam sive decumanam irruperant Boji, resistentesque pertinacius occiderant, L. Postumium Quaestorem, cui Tympano fuit cognomen, et M. Atinium, et P. Sempronium Praefectos sociûm, et ducentos ferme milites. Capta ab ea parte castra Romana erant, donec cohors extraordinaria missa a Consule, ad tuendam Quaestoriam portam, eos qui intra vallum erant, partim occîdit, partim castris expulit, et irrumpentibus obstitit. Eodem fere tempore et quarta legio cum duabus extraordinariis cohortibus porta erupit. Ita simul tria proelia circa castra locis distantibus erant, clamoresque dissoni, ad incertos suorum eventus, a praesenti certamine animos pugnantium avertebant: Usque ad meridiem aequis viribus, ac prope pari spe pugnatum est, labor et aestus, et sitis inter haec intolerantia, cum decedere pugna coegisset, in paucos restantesimpetum fecerunt Romani, fusosque in castra compulerunt. Signum inde receptui a Sempronio datum est, ad quod major pars receperunt se se, pars certaminis studio, et spe potiundi castris Boicis, perstitit ad vallum, quorum paucitate contempta, Boji universi ex castris

erumpunt, fusi Romani, quaeimperio Consulis noluerunt, suo pavore ac terrore castra repetunt. Ita varia hinc atque illinc, nunc victoria nunc fuga eo die fuit, Romani tamen scriptores Bojorum XI millia, Romanorum v millia occisa fuisse prodidere. Sane Boji in intima finium se se receperunt, Sempronius Placentiam legiones duxit. Africanum alii cum Sempronio conjuncto exercitu, Bojorum Ligurumque agros populatum isse, quoad progredi silvae paludesque passae sint, scribunt, alii nulla memorabili re gesta, Romam rediisse. Et Asiaticum, Africani fratrem, cum Bojorum gente, viginti millibus interfectis, [note: Annotavit Frid. Sylburgius.] conflixisse, habent manuscripti quidam codices, ejus libelli, qui de viris illustribus conceptus est. At vero, cum nec temporis nec loci rationem ascribant, et multo plurima exempla ejus ipsius libri iis verbis careant, fit ut germana ab auctore esse, fidem non impetrent.

[note: ANN. ANTE CHR. NAT. CXCI.] L. Cornelio Merula, Q. Minutio Thermo Coss. Cornelius [note: Liv. lib. 35.] Galliam provinciam sortitus, per extremos Ligurum fines exercitum in agrum Bojorum duxit. Boji, quamquam in aciem prodeunte eo, pugnam detrectare, Romanos ipsorum artibus, neque feliciter, neque caute satis, petere, Romani ubi nemo obviam exiret, discurrere. Sed diripi sua impune, quam tuendo certamen conserere Boji malebant, ut contemptum et incuriam ea ratione Romano augerent, per quae occasionem secundiori pugnae sperabant. Postquam omnia ferro ignique satis evastata erant, Consul agro Boico excessit, et ad Mutinam agmine incauto, ut inter pacatos ducebat. Boji ubi egressum e finibus suis sensere, sequuti silenti agmine, locum insidiis quaerentes, nocte praegressi castra Romanorum, saltum insederunt, qua Consuli praetereundum erat. Id cum parum occulte fecissent, Consul, qui multa nocte solitus erat movere castra, ne nox terrorem in tumultuario praelio augeret, lucem expectavit, et cum luce moveret, tamen turmam equitum exploratum misit. Posteaquam relatum est, quantae copiae, et in quoloco essent, totius agminis sarcinas, multa praeda graves, in medium conjici jussit, et triarios vallum circumjicere, caetero exercitu instructo ad Bojos accessit. Idem et Boji fecerunt, ubi apertas esse insidias, et recto acjusto proelio dimicandum viderunt. Hora diei secunda ferme concursum est, sinistra sociorum equitum ala et extraordinarii prima in acie pugnabant, praeerant duo consulares legati, M. Marcellus et T. Sempronius prioris anni consul. Cornelius nunc ad prima signa erat, nunc legiones continebat in subsidiis, ne certaminis studio prius procurrerent, quam datum signum esset, equites earum extra aciem in locum patentem L. et P. Minutios Trib. milit. educere jussit, inde cum signum dedisset, impetum ex aperto facerent.

Haec agenti, nuntius a Sempronio venit, non sustinere extraordinarios impetum Bojorum, caesos permultos esse, et qui supersint, partim labore, partim metu remisisse ardorem pugnae, legionem alteram ex duabus, si videretur submitteret, priusquam ignominia acciperetur. Secunda legio missa est, et extraordinarii recepti, tum redintegrata est pugna, cum et recens miles, et frequens ordinibus legio successisset, et sinistra ala ex proelio subducta est, dextera in primam aciem subiit. Sol ingenti ardore torrebat, nullius rei aeque atque aestus impatientia corpora Bojorum, densis tamen ordinibus, vigentibus animis, in spe bona, nunc alii in alios, nunc in scuta incumbentes, impetum Romanorum sustinebant. Quod ubi animadvertit Consul, ad perturbandos eorum ordines C. Livium Salinatorem, qui praeerat alariis equitibus, quam concitatissimos equos immittere jubet, et legionarios equites in subsidiis esse. Haec equestris procella, confudit et turbavit, deinde dissipavit aciem Boicam, non tamen ut effusa fuga terga daret, obstabant duces, hastilibus caedentes terga trepidantium, et redire in ordines cogentes, sed interequitantes alarii non patiebantur. Consul ut fluctuantem, et in fugam inclinatam animadvertit, obtestabatur milites, paullulum adniterentur, victoriam in manibus esse, dum perturbatos et trepidantes viderent, instarent, si restitui ordines sivissent, integro rursus eos proelio, et dubio dimicaturos, simul inferre vexillarios jussit signa, itaque omnes connixi, tandem averterunt Bojos. Postquam terga dabant, et in fugam passim effundebantur, tum ad persequendos eos legionarii equites immissi. Quatuordecim millia Bojorum eo die caesa sunt, vivi capti mille nonaginta duo, equites ducenti viginti unus, tres duces, signa militaria ducenta duodecim, carpenta sexaginta tria. Nec Romanis victoria parvo stetit, supra quinque millia militum, ipsorum aut sociorum, sunt amissa, centuriones tres et viginti, praefecti sociûm quatuor, et M. Genutius et M. Martius Trib. militum secundae legionis. Cornelio Cos. triumphus negatus est, quod fortuna populi Romani et militum virtute, non sua ipsius opera et consilio vicisse, sua vero potissimum culpa magnum militum numerum amisisse, hostem qui deleri poterat, e manibus emisisse crederetur, eo quod laborantibus subsidia tardius submissa, et equitibus legionariis signum sero datum, nec fugientes persequi licuerit.

[note: ANN. ANTE CHR. NATCXC.] Quam Bojorum ea pugna res afflixerit, sequens annus aperuit, quo L. Quinctius Flamininus, Cn. Domitius Ahenobarbus fuere Coss. cum unus per Ligures, alter ab Arimino in Bojos venisset, et duobus diversis agminibus agrum late pervastassent, illos tamen quiescentes non excitarunt, quin etiam primo equites eorum pauci cum praefectis, deinde senatus universus cum liberis,

postremo, in quibus aut fortuna aliqua aut dignitas erat (summa omnium mille quingenti) se se transfugio Romanis [note: Liv. lib. 39. Alii paullo aliter, sed fides habenda Livio, qui Catonem sequitur.] credere, quam armati vim repellere maluere. Flagitium inter ea crudelitate et libidine foedum atque immane, a Quinctio perpetratum est, quod censoriam M. Catonis notam post novem inde annos meruit. Philippum Poenum puerum a se adamatum, ab Roma in provinciam, spe ingentium donorum perduxerat: is per lasciviam cum cavillaretur, exprobrare Quinctio persaepe solitus, quod sub ipsum spectaculum gladiatorum abductus ab Roma esset, ut obsequium amatori jactaret. Forte epulantibus illis, cum jam vino incaluissent, nuntiatum in convivio, nobilem Bojum cum liberis transfugam venisse, convenire Consulem velle, ut abeo fidem praesens acciperet. Introductus in tabernaculum, per interpretem alloqui Consulem coepit, inter cujus sermonem, Quinctius puero, Vis tu, inquit, quoniam gladiatorum spectaculum reliquisti, jam hunc Gallum morientem aspicere? Et cum is vix dum serio annuisset, ad nutum pueri Quinctius, stricto gladio, qui super caput pendebat, loquenti Bojo caput primum percussit, deinde fugienti fidemque Pop. Rom. atque eorum qui aderant imploranti, latus transfodit. Atrox haud dubie, et barbarum facinus, animos Bojorum, ad omnem jam pacis patientiam [note: Liv. lib. 36.] [note: ANN. ANTR CHH NAT. CXIC.] compositos, avertit. Itaque P. Cornelio Nasica, M. Acilio Glabrione Coss. bellum, quanta ante eam diem maxima contentione recruduit, exitu neque pro aequitate caussae, neque pro Bojorum virtute, sed pro una omnium gentium victoris populi fortuna. Nasicae demandatum est, qui legionibus in hostilem agrum inductis, Bojos obvios, signis collatis, ingenti victoria superavit. Antias Valerius retulit, duo de triginta millia Bojorum caesa, capta tria millia et quadringentos, signa militaria centum viginti quatuor, equos mille ducentos triginta, carpenta ducenta quadraginta septem, ex Romanis mille quadringentos octoginta quatuor cecidisse. Nasica, in hanc fere sententiam, oratione quam pro triumpho habuit, plus partem dimidiam ex quinquaginta millibus hostium caesam, neque cum tot millibus Bojorum quenquam ante se imperatorem pugnavisse, multa millia capta, senes puerosque superesse, dixit. Castra etiam in Romanorum potestatem venere. Boji tot continentibus cladibus attriti, nullis reliquis quas victori objicerent viribus, se post adversam pugnam coacti extemplo dedere, imperatis obsidibus, dimidia fere agri parte mulctati sunt, quo si vellet Pop. Rom. colonias posset mittere. In triumpho, Gallicis carpentis arma signaque et spolia omnis generis transvecta, et vasa aenea Gallica, et cum captivis nobilibus, equorum captorum quoque greges traducti,

aurei torques translati mille quadringenti septuaginta, ad haec auri pondo ducenta quadraginta quinque, argenti infecti factique in Gallicis vasis, non infabre more gentis factis, duo millia trecenta quadraginta pondo, bigatorum nummorum ducenta triginta quatuor, militibus, qui currum secuti sunt, divisi triceni viceni quini asses, duplex centurioni, triplex equiti. Plautus, Latinorum poetarum festivissimus, sive Nasicae triumphum, sive superiora bella Boica spectans, Capteiveis comoediâ Stalagnum Bojum servum induxit, et in ambiguo Bojae nomine jocatus est. Gnarus scilicet popularis artifex, animos afficere et delectare vali dius ea, quae in praesenti usu et quodammodo conspectu sunt, itaque fabulis suis non tantum Bojos, sed et Poenos, et Reges Philippum, Attalum, atque Antiochum, aliaque ejus temporis aspersit.

[note: ANN. ANTE CHR. NAT. CLXXXVIII.] L. Cornelio Scipione, C. Laelio Consulibus, Laelio Gallia [note: Liv. lib. 37.] provincia decreta. Placentinorum et Cremonensium legati in senatu questi inopiam colonorum, aliis belli casibus, aliis morbo absumptis, quosdam, quod et antea contigerat, taedio accolarum Gallorum reliquisse colonias, supplementum impetravere. Laelius Consul ex Gallia Romam reversus, non solum colonos in id supplementum scripsit, sed utnovae coloniae duae in agrum qui Bojorum fuisset deducerentur, retulit, atque eo auctore [note: [?]LXXXVII.] senatus censuit. Anno proxime sequenti imperium cum exercitu in Gallia prorogatum. Ante diem tertium calendas Januarias Bononiam Latina colonia deducta est, deduxerunt L. Valerius Flaccus, M. Attilius Serranus, L. Valerius Tappus, Triumviri, tria millia hominum sunt deducta, equitibus septuagena jugera, caeteris colonis quinquagena sunt data, ager captus de Gallis Bojis fuerat, Galli Tuscos expulerant, utia nobis suis locis memoratum, Boici nomen tenuit, etiam postquam in Romanorum [note: Sext. Pompej. v. Boicus ager.] potestatem venit, quod Sextus Pompejus ex Verrio Flacco retulit. Bononiam, olim Felsinam, Etruriae quondam principem [note: Lib. 3. c. 15] Plinius appellat.

[note: CLXXXVI.] M. Valerio Messalla, C. Livio Salinatore Coss. Boji, cum Romana arma annos supra ducentos ab urbe capta exercuissent, multis proeliis victores, pluribus fortasse victi, bello demum inferiores, quae omnium populorum adversus Romanos fortuna fuit, anno circiter quadringentesimo, postquam in Italiam commigrarunt, ea excesserunt. Sive sponte id ipsi sua, qui ea carere mallent, quam obnoxiam pacem, reliquarum Italicarum gentium exemplo, atque servitutem foederis specie colere: sive quae Strabonis [note: Strabo. lib. 5.] sententia, vi pulsi. Julius Obsequens sine proelio ejectos [note: Cujus rei vel illud argumentum est, quod sequentibus statim Coss. Gallia provincia M. Furio Praetori decreta.] esse scripsit: Bojos Gallorum nomine complexus, nec enim caeterae Gallicae gentes Italiam tum reliquere. Sed utrovis modo

res gesta, est ad gloriam eximium, et nescio an exempli unici, aut tam constantem in universa gente fuisse libertatis respectum, aut populum Romanum, tantis jam tunc opibus, ut maximi quique Reges, et florentissimae orbis terrarum civitates, obsequium certatim deferrent. Italiae sibi tamen nunquam satis certam et [note: Liv. lib. 38.] fixam possessionem destinasse, quamdiu Bojus cis Alpes consisteret. Notae haec et expertae fortitudinis confessio. Cujus a nobis hoc omni libro documenta prodita, sed ea haud dubie pauciora et exiliora quam pro re, quod nullis domesticis monumentis adjuti, testimonia a Romanis, propalam hostibus, et a Graecis, qui Romanis vixere obnoxii, habuimus necesse emendicare. [note: Liv. lib. 39.] Mutina posthaec et Parma, coloniae civium Romanorum, in reliquum agri Boici sunt deductae, bina millia hominum octona jugera Parmae, quinta Mutinae acceperunt, M. Aemilio Lepido, T. Ebutio Caro, L. Quinctio Crispino trimviris.

MARCI VELSERI RERVM BOICARVM Liber secundus.

AEtate, qua Bojos in Italiam transgressos diximus, Hercyniam ab iis quoque sylvam insessam, [note: Lib. 5. pag. 5.] supra demonstratum est. Haec Eratostheni et Graecis fere caeteris Orciniae nomine cognita, incredibili tunc temporis [note: Caes. lib. 6. de bel. Gal.] magnitudine erat et vastitate. Caesari tanto post proditum, latitudinem novem dierum iter patere, longitudinem incompertam esse, cum ad sexaginta dierum iter quidam processerint, neque tamen ad ejus exitum adierint, certe oriri ab Helvetiorum et Nemetum et Rauracorum finibus, rectaque fluminis Danubii regione pertingere ad fines Dacorum et Anartium, hinc se flectere sinistrorsus, diversis a flumine regionibus, multarumque gentium fines propter magnitudinem attingere. Boji in medio saltu ad Albis fontes, loco aperto, uberes agros, mansuro Bojohemi nomine tenuere. Elati inde successibus, porro per sylvam pergentes, plurium populorum armis consociatis [note: Justin. lib. 24.] imperium protendêre. Nam quod Trogus memorat, ex trecentis hominum millibus, quae Galli, veluti ver sacrum, ad sedes novas quaerendas misêre, partem in Italia consedisse, quae urbem postea Romam captam incenderit; partem Illyricos sinus penetrasse, quae in Illyricum venit, illa fuerit oportet, cui Livius Hercynios in Germania saltus, Sigoveso imperatore, destinatos scripsit, unde trajecto Danubio brevissimus est in Illyricum transitus. Hanc avibus ducibus iter fecisse creditum, perque barbarorum strages in terram Pannoniam pervenisse. Principes Boji, monumentum [note: Ptolem. Notit. Itin. Anton.] in adversa ripa, ad ipsum statim Danubii trajectum posuere, Bojodurum, qua Oenus Vindelicos et Noricos interfluit,

Germaniae magnae objectos utrosque: magnus praeterea circa agri modus, a Vindelicorum quippe finibus ad Pannoniam, Norici longitudine fusus, genti attributus est, quem ob eas, quae postea rerum varietates consequutae, Bojorum deserta Strabo et [note: Strabo lib. 7.] Plinius appellavere. Domandis Pannoniis varia cum finitimis [note: Plin. lib. 3. c. 24.] populis bella a Gallis gesta, per multos annos, et resederit forte an Boici nominis vestigium in Biis, Pannoniae populo, aut Boeis, ut [note: Editio Rom. an. 1478.] Latini quidam Ptolemaei codices praeferunt, quos ex Bojis Graecorum natos, manifestum. Tandem perpetuis animati victoriis, [note: Justin. lib. 24.] divisis agminibus, alii Macedoniam, Belgio aut Bolgio aliquo [note: Pausan. lib. 10.] duce, Thraces et Triballos alii, sub Cerethio, reliqui multo maxima manus, Graeciam sub Brenno et Acichorio et Emano et [note: THESSALONVS.] Thessaloro, aut THESSALONO, omnia ferro proterendo, petiere. Brennum Prausum natione fuisse Strabo auctor est, reliquorum patria silentio dissimulata: sed Thessaloni nomen, siquidem cum Thassilone idem est, gentile Boicum inde scias, quod hoc plerique Bojorum principes usi, neque ulli, quod constet, praeterea. Bellum varie gestum. In Macedonia Ptolemaeus Ceraunus captus occidit: Thraciae expeditionis memoria nulla superest: Brenni exercitum Delphos aggressum, Graeci narrant, sacrilegii poenas luisse, per omnia humanae patientiae exempla. Interim satis constitit, si Brennus Thessaloni et Emani consilio usus, hostes imparatos aggredi maturasset, serum Apollinis et sororum fuisse futurum auxilium. Delphica autem clades annos centum [note: Pol. lib. 2.] totos post Romam captam contigit, quod tum Polybius indicat, tum alias ostendere proclive est; ut admodum absurde senserint, qui cum Camillo istum ipsum Brennum composuere. Sed magna vis hominum, viginti admodum millia, priusquam [note: Liv. lib. 38.] Brennus Graeciae solum contingeret, seditione in Dardanis orta a reliquo exercitu abruperant, et secessione facta, in Thraciam averterant. Ii Tolistobogii, Trocmi et Tectosages fuere: Lomnorius et Lutarius reguli memorantur, ut hic, quantum [note: TOLISTVS, sive TOLISTO.] existimare licet, Tectosages, ille Trocmos duxerit: primis, TOLISTVM an TOLISTONEM praefuisse, non dubia habentur indicia. Tolistobogiorum enim, longum contortuplicatumque nomen, a ducis appellatione tractum, Strabo scriptum reliquit. [note: Strab. lib. 12. et 4.] Idem cum prodiderit, nullos in tota Gallia, citra ultrave alpes, Tolistobogios populos reperiri, unde Asiatici originem duxisse credendi sint, quam tamen hinc manifeste traxerint, facile fuit intelligere, primores syllabas ad ducem privatim pertinere, reliquas populum respicere; Bogiorum nimirum et Bojorum tam nullo discrimine, ut unam eam eandem gentem esse, ne monendum [note: Ap. Syriac.] quidem videatur. Non longe Appianus atque Stephanus abeunt, qui Tolistobios vocavere, aut Ptolemaeus, qui

Tolistobogos, ut Stephanus tamen Tolistobogios ab Eratosthene dictos annotaverit. Sed quando nulla, in asserendo eximio gentis ornamento, auxilia aspernanda, gravissimum testimonium, [note: Schol. ad 38. lib. Livii.] quamtumvis nuperi scriptoris, non praeteribimus. Carolus Sigonius, homo nostrae aetatis inprimis certus et diligens, observavit veteres manuscriptos codices, quibus ille optimis usus et quorum praecipua debet esse auctoritas, Tolistobojorum vocabulum, totidem prorsus litteris plane et explicate exaratum praeferre. Nos Bojos et Tectosages conterminos ad Hercyniam coluisse, superiori libro ostendimus, quam simul proficiscendi, et [note: Pol. lib. 5.] copias conjungendi occasionem fuisse, credibile. Polybius, circa paludem Lychnidiam in Illyrico, Bojorum, ad ipsam prope Dardaniam meminit, quos reliquias eorum qui longius progressi, gentile nomen, ascita ducis appellatione adauxerunt, existimamus. Quamquam vernacula alia vocabuli origo excogitari poterat: cum enim Doll sive Toll ferocem, et prope furentem, Tollist et Tolliste, ferocissimum atque ferocissimos significet, me verum scribere sermonis periti sciunt, quantum abest [note: Lib. 1. pag. 14.] utferocissimi Celtarum Boji, quod ex Appiano supra attulimus, Tolliste-Boji, et paullo inde mollius, Tolisto-Boji fuerint appellati? Confido conjecturam amatores reperire posse: quae nobis tamen callida, illa altera, Strabonis fulta testimonio, visa potior. Sed utrovis modo, ad Bojos profecto pertinent, nihilo minus quam aut Ostro-Gothi aut Veso-Gothi, quamvis compositis etiam nominibus, Gothi censentur.

Tolisto-Boji ergo, caeterique foederati populi, cum resistentibus pugnando, pacem petentibus stipendium imponendo, cum Byzantium pervenissent, aliquamdiu oram Propontidis vectigalem habendo, regionis ejus urbes obtinuerunt. Neque satis scio, quod toto propemodum itinere ab Herciniis nemoribus in Asiam, Boici nominis vestigia per intervalla sparsa esse videam, an [note: Extat apud Ptol. Ex Aug. Busbequi. epist. 4. legat. Turc.] Bojon in Taurica Chersoneso oppidum, ad hanc quoque memoriam pertinere interpreter; scio in ea peninsula hodieque gentem vivere, quae sermone, moribus, ore denique ipso et corporis habitu, originem Germanicam referat, quaeque etiam nunc arcum Bogam nominet. Inde audientes quanta Asiae ubertas esset, eo transmiserunt, Ilium primo, nudatam moenibus urbem, mox [note: Heges. ap. Strab. lib. 13.] iterum deserendam tenuerunt, ut Hegesianax auctor. Non plus ex viginti millibus hominum quam decem armata erant, tantum tamen terroris omnibus, quae cis Taurum colunt, gentibus injecerunt, ut quas adissent, quasque non adissent, pariter ultimae propinquis, imperio parerent. Postremo, cum tres essent populi principes, minores enim plures Plinius enumerat, in [note: Plin. lib. 5. c. 32.] totidem partes, qua cuique Asia vectigalis esset, diviserunt, Tolisto-Boji

Aeolida atque Ioniam sortiti sunt. Horum urbes a Ptolemaeo [note: Cic. orat. pro Deiot. Memnonis fragmenta in Photii bibliotheca extant.] referuntur Germa, Pessinus Vindia, Andrus, Vegistum Tolasta vicus, ducis credo Tolisti monumentum: a Strabone Blucium additur, quod Cicero Lucejum appellavit, et Pejum, a Memnone Tabia. Ambigo an eo quidquam faciat, fidem enim ut impetrare possit vereor, quod Asiatica Friderici Ahenobarbi expeditione [note: An. 1190.] populos repertos esse ajunt prope Armeniam, quisermone [note: Strabo lib. 12.] Boico uterentur. Regio universim ad Sangarium et Halym fluvios, Galatia, et Gallograecia dicta. Reipublicae ratio fuit fere ejusmodi, ut singulis gentibus in quatuor quodammodo tribus distinctis, omnes simul duodecim tribus constituerent, quarum praefecti et judices leviores caussas deciderent, de caede ad commune concilium ccc virorum, quod Drynaemeti cogebatur, referrent. Galatici vero nominis terror indies adeo increscebat, multitudine etiam magna sobole aucta, ut Syriae ad postremum Reges stipendium dare non abnuerent. Sequutis inde temporibus varia fortuna, saepe vincentium, sed et interdum victorum fuit.

Tolisto-Bojos quod proprie spectet, unum apud Memnonem, qui Tolostobogios appellat, reperio, Zeilae Bithyno Nicomedis filio, paternum regnum repetenti, esse opitulatos, neque quidquam praeterea: quousque transgressis in Asiam Romanis, [note: Liv. lib. 38] et superato Antiocho, tum Tolisto-Boji tum Trocmi atque Tectosages, a Cn. Manlio Vulsone Consule, quod auxilia Regi praestitisse dicerentur, bello petiti sunt. Erant tunc trium populorum [note: ORTIAGON.] reguli, ORTIAGON et Combolomarus et Gaulotus. Ortiagon [note: Suid. v. Ortiagon.] prae caeteris liberalitate et rei militaris peritia inclytus, consilia de Galatarum principatu in se unum transferendo, cui ingenita animi altitudine, et longa exercitatione par esset, agitare creditus. Eo duce Tolisto-Bojorum civitas Olympum montem cepit, convectis omnibus, quae ad usum quamvis longi temporis sufficerent: taedio se fatigaturos Romanos censebant, nam neque ausuros per tam ardua atque iniqua loca subire, et si conarentur, vel parva manu prohiberi ac deturbari posse, nec quietos in radicibus gelidorum montium sedentes, frigus aut inopiam laturos. Et cum ipsa altitudo locorum eos tutaretur, fossam quoque et alia munimenta verticibus iis, quos insederant, circumjecere, minima apparatus missilium telorum cura fuit, quae postea negligentia male vertit, quod saxa affatim praebituram asperitatem ipsam locorum credebant. Manlius contra, qui pugnam non cominus, sed procul locisoppugnandis futuram praeceperat animo, ingentem vim pilorum, velitarium hastarum, sagittarum glandisque et modicorum lapidum qui funda mitti possent, paraverat. Subeuntibus itaque montem Romanis, et procurrentibus

ad aditum prohibendum Tolisto-Bojis, missilibus ex intervallo loci proelium commissum est, primo par, Bojos loco adjuvante, Romanos varietate et copia telorum, procedente inde certamine nihil aequi erat, scuta longa, sed ad amplitudinem corporum parum ampla tegebant Bojos, nec jam tela alia habebant praeter gladios, quorum eminus nullus usus, cum manum hostis non consereret, caeterum rudibus nec praeparatis saxis, ut cuique temere ad manus venissent, incondite utebantur, sagittis ex adverso, glande, jaculis incauti ab omni parte configebantur, nec quid agerent, ira et perturbatione obcaecatis animis cernebant, quod iniquissimo pugnae genere essent comprehensi; nam quemadmodum cominus, ubi invicem pati et inferre vulnera licet, Romanis non cessuri videbantur, ita cum ex occulto et procul levibus telis vulnerarentur, nec hostis, quem ulciscerentur, copiam sui faceret, et jam pauci superessent, castra in vertice montis sita repetere coacti sunt, quae pavoris et tumultus plena reperere, ut ubi foeminae puerique et alia imbecillis turba permista esset. Neque Manlius cunctatus, legiones eo duxit, Boji ne parum se munimenta sua tegerent, armati pro vallo constiterant, obruti deinde omni iterum telorum genere, cum quo plures ac densiores erant, eo minus vani quidquam teli intercideret, mox intra vallum compelluntur, stationibus tantum firmis ad ipsos aditus portarum relictis. In multitudinem compulsam in castra, vis ingens missilium telorum continenter conjiciebatur, et vulnerari multos, clamor permistus mulierum atque puerorum ploratibus significabat. Etiam qui portas stationibus clauserant, scutis pilis transfixis, plerique inter se conserti haerebant, nec diutius impetum Romanorum sustinuerunt. Priusquam vero ii patentibus jam portis castra irrumperent, Tolisto-Bojorum fuga e castris in omnes partes facta est, per vias per invia, perque praecipitia saxa, qua quemque sors aut impetus tulit, itaque plerique praecipites per vastam altitudinem prolapsi, inter vepres et rupes exanimati sunt, multi in equites, qui ad radices montis se continuerant incidentes, caesi aut capti. De interfectorum numero immodica est tradentium diversitas, Quadrigarius, qui bis in Olympo pugnatum auctor, ad quadraginta millia hominum caesa scripsit, Antias, largus alioquin in augendo, non plus decem millia, captivorum quadraginta millia fuere, quod Quadrigarium fallere potuit, quia Boji omnis generis aetatisque turbam secum traxerant, demigrantium magis quam in bellum proficiscentium modo. Ortiagon Rex [note: CHIOMARA] [note: Praeter Liv. Plut. de clar. mul. Florus. Et auct. de viris illustr.] ipse gentis evasit. CHIOMARA uxor, mirae pulchritudinis foemina, in hostium potestate fuit. Custodiae centurio praeerat, libidinosus juxta atque avarus, is primo ejus animum tentavit, quem cum abborrentem a voluntario stupro videret, corpori quod

servum fortuna erat, vim fecit. Deinde ad leniendam indignitatem injuriae, spem reditus ad suos mulieri facit, et ne eam quidem ut amans gratuitam, certo auri pondere pactus; ne quem conscium suorum haberet, ipsi permittit, ut quem vellet, unum ex captivis, nuntium ad suos mitteret, locum prope flumen constituit, quo duo, ne plus, necessarii captivae cum auro venirent nocte insequenti, ad eam accipiendam. Forte Chiomarae servus inter captivos ejusdem custodiae erat, hunc nuntium primis tenebris extra stationes centurio educit. Nocte insequenti, et duo necessarii mulieris ad constitutum locum, et centurio cum captiva venit. Cumque Chiomara dato auro, quod summam talenti Attici explevit, tanti enim pepigerat, liberata esset, patria lingua suis, stringerent ferrum, et centurionem ipsam tum amplectentem valedicentemque occiderent imperavit. Jugulati praecisum caput involutum veste ad virum Ortiagontem domum tulit. Quem priusquam complecteretur, caput ante pedes abjecit, mirantique facinus haud quaquam muliebre, et exclamanti, O conjunx, praeclara res fides est! suspicabatur centurioni fidem de pretio non servatam, ideo caesum esse: Omnino, illa inquit, hoc vero pulchrius, unum te marite in terris vivere, qui corporis mei habueris copiam, inde injuriam centurionis, et ultionem violatae per vim pudicitiae, viro confessa est, et reliquae vitae sanctitate ac gravitate, hujus matronalis facinoris decus ad ultimum conservavit. Polybius se cum ea Sardibus collocutum, animi magnitudinem et prudentiam admiratum scripsit. Vtrâque re haud dubie Romanae pudicitiae principe Lucretiâ Boja tanto intervallo superior, quanto et castitate vicit, captiva probrum vi [note: Suidas.] passa, liberam infamiae metui sponte succumbentem. Ortiagonti [note: PAEDOPOLITES.] PAEDOPOLITES filius fuit.

Proxima et germana pudicitiae laus, conjugalis amoris fides est, cujus eximium alterum in Galatarum gente specimen editum, cum omnibus prisci aevi heroidum exemplis contendere non verear: Tolisto-Bojorum proprium esse, neque pro vano, neque pro comperto posuerim, sed Plutarchus cum Chiomarae et Stratonicae Tolisto-Boicarum mulierum memoria conjunxit: neque qua temporis circumscriptione definiam satis scio; ut isto tamen loco [note: Areost. cant. 37. Drusillae nomine.] narrem, nihil aberraturus sum, quando is, qui patrum memoria inter poetas Italos princeps habitus, sola egregii facinoris magnitudine adductus, pulchrum existimavit carminibus in [note: Plut. de clar. mul.] [note: SINATVS, SINORIX.] nobili poemate celebrare. SINATVS et SINORIX gentis principes, potentia inclyti, iidem se sanguinis conjunctione attingebant. [note: CAMMA.] Horum Sinato uxor erat, quam virginem duxerat, CAMMA nomine, cum forma et aetatis flore spectanda, tum ob robur animi et virtutis indolem, multo etiam magis, praecipua maritum

charitate complectens. Venerationem augebat Dianae sacerdotium, visebatur in obsequio Deae, cujus cultui Galatae inprimis dediti, sacerdos ipsa, inter pompas et sacrificia, ornatu religioni numinis et splendori principalis fortunae convenienti. Cammam deperivit Sinorix; nequicquam, satis sciebat, sive vim sive blanditias vivo marito paraturus, quod ergo proximum, Sinatum dolo aggressus, necat. Statim a mariti morte, ne lugendi quidem relicto spatio, impotens amator uxorem ambit, sceleris confessione ad amoris commendationem impudenter usus, se Sinato nulla alia re inferiorem, amore etiam superiorem petitorem venire, qui cognati hominis sanguinem nuptiarum spe, nullis praeterea inimicitiarum caussis impulsus, non horruerit fundere. Camma mariti casum nec abjecte ferre, nec muliebriter lamentari, sed magno et erecto animo vindictae intenta esse, assiduas Sinorigis preces neque praefracte aspernari, neque plane admittere; donec in speciem iis amicorumque consiliis victa, assensit, veniret, nuptias in templo, teste Dea, cujus illa antistita, auspicaretur. Sinorix confestim affuit, blande exceptus ad aram ductus est. Ibi cum Camma Deae ex patera libasset, partem hausit, reliquum Sinorigi ebibendum propinavit, erat autem plena mulsi veneno mista. Quamprimum bibisse vidit, claro sublato ejulatu, Deam procidens supplex adorat, et Tete, exclamat, sanctum et praesens mihi numen, te Diana testor, hujus me diei caussa vitam a Sinati morte traxisse, acerbam utique et aerumnosam, nisi qua me vindictae spes solata sustentavit, cujus nunc pleno voto potens, ad charissimos mariti manes, laeta et exultans descendo: Ad Sinorigem simul conversa, Tu vero teterrime, scelere omnes mortales vincens, age fac, tui tibi jam pro nuptialibus taedis et geniali thalamo, funereas faces et tumulum, te dignam conjugii pompam apparent. Ille tristissima verba accepit attonitus, et cum vim veneni se in omnes corporis partes insinuare, persentisceret, currum conscendit, ut agitatione malum vel vinceret vel rejiceret; cum frustra utrumque esset, eo relicto, ante proximum solis occasum in lectulo mortuus jacuit. Camma per totam noctem obluctata, cum Sinorigem vita functum audivisset, circa solis exortum, hilaris et gratulabundae similis expiravit.

[note: Flor. lib 2. c. 22.] Nec infra mulierum virtutem viri. Tolisto-Bojos et Tectosages captivos (post Tolisto-Bojos, Tectosages victi et Trocmi) miraculo fuisse proditum, adeo catenas etiam morsibus et ore tentavere, suffocandas fauces invicem praebuere, omnia prae servitute toleranda, pro libertate decora existimantes. Romani quamtumvis victores, pacem fortissimis gentibus non durissimis legibus dederunt, morem vagandi cum armis finirent, agrorum suorum se terminis continerent, tributi aliquid nomine penderent;

[note: Machab. lib. 1. c. 8.] postremum enim caput, ex sacra Machabaeorum historia eruimus; ea Judaeos Galaticâ victoriâ magnitudinem Romanae potentiae aestimasse indicat. Quo ipso tempore Boji Italia excessere, [note: ANN. ANTE CHR. NAT. CLXXXV.] siquidem anno post Messallae et Salinatoris Consulatum, [note: Pag. 35.] quibus Consulibus eos excessisse ostendimus, Manlius de Gallis Asiaticis triumphavit.

Italici autem Boji, ut unde deflexit redeat narratio, trans Alpes [note: Strabo lib. 5.] in Tauriscos abiere, ad Istrum flumen, Norici tractu considentes, quo aliam ex Germania magna Boicam coloniam, multo [note: Pag. 37.] ante immigrasse, initio libri dictum est. Tauriscorum, quod inter pauca admirandum, nomen interiit, nominis interpretatio in alia lingua mansit, Stiri sunt, ut ut mutatis aliquantum finibus, quod plerisque omnibus populis accidit, Stieri Germanis Tauri. Hic cognatas utrimque ab una Bojorum stirpe gentes, brevi coaluisse, et conjunctis inter se animis armorumque viribus, veterem adversus vicinos virtutis atque potentiae existimationem asseruisse, credendum. Quod constat, anno postremo belli Persici, [note: CLXV.] priusquam Christus nasceretur centesimo sexagesimo quinto, [note: Liv. lib. 44.] valida et expedita Gallorum manus ab Istro profecta, Macedonibus auxilio venit; quam Boicam fuisse, incertum Tauriscam an Dardanam, ut nullius certi scriptoris testimonium evincat, re persuademur, et temporis atque locorum ratione, neque non validis in Romanos irarum caussis, qua veteri multiplici, qua recenti gravissima offensione exasperatis, tum eo demum multo maxime, quod Livius quem sequimur, Gallos generatim pro [note: CLONDICVS.] Bojis frequens soleat usurpare. Venere CLONDICO regulo duce decem millia equitum, par numerus peditum, et ipsorum jungentium cursum equis, et invicem prolapsorum equitum vacuos equos ad pugnam capientium. Hi pacti erant, eques denos praesentes aureos, pedes quinos, dux mille. Venientibus Perseus profectus obviam, ex castris quae ad Enipeum habebat, cum dimidia copiarum parte, denuntiare per vicos urbesque quae viae propinquae sunt coepit, ut commeatus expedirent, frumenti, vini, pecorum ut copia esset. Ipse equos phalerasque et sagula, donum principibus ferre, et parum auri, quod inter paucos divideret, multitudinem credens trahi spe posse. Ad Almanam urbem pervenit, et in ripa fluminis Axii posuit castra. Circa Desudabam in Medica, quae Thraciae regio est, exercitus Gallorum consederat, mercedem pactam opperiens. Eo Perseus Antigonum mittit, ex purpuratis unum, qui juberet multitudinem Gallorum ad Bylazora Paeoniae locum castra movere, principes ad se venire frequentes, septuaginta millia ab Axio flumine et castris Persei aberant. Haec mandata ad eos cum pertulisset Antigonus, adjecissetque quanta per viam Regis curâ omnium rerum copia multitudini

praeparata foret, quibusque muneribus vestis, argenti equorumque principes advenientes excepturus esset, homines rudiores, quam qui istis artibus fallerentur, de his quidem se coram cognituros respondent, illud quod praesens pepigissent, interrogant, ecquid aurum, quod in singulos pedites equitesque dividendum esset, secum adduxisset. Cum ad id nihil responderetur, Clondicus, Abi, renuntia ergo Regi, inquit, nisi aurum obsidesque acceperint, nusquam inde Gallos longius vestigium moturos. Haec relata Perseo cum essent, advocato consilio, cum quid omnes suasuri essent appareret, ipse pecuniae quam regni melior custos, institit de perfidia et feritate Gallorum disserere, multorum jam ante cladibus expertum, periculosum esse tantam multitudinem in Macedoniam accipere, ne graviores eos socios habeant quam hostes Romanos, a quibus sibi unis tunc cavendum, quinque millia equitum sat esse, quibus et uti ad bellum possent, et quorum multitudinem ipsi non timerent. Apparebat omnibus non multitudinem, sed multitudinis mercedem timere: verum cum, quod usus posceret, suadere consulenti nemo auderet, qui primus ad dominantium pernicem gradus est, remittitur Antigonus nuntiatum, quinque millium equitum opera tantum uti Regem, contemnere multitudinem aliam. Quod ubi Galli audivere, caeterorum quidem fremitus fuit, indignantium se frustra excitos sedibus suis, Clondicus rursus interrogat, Ecquid ipsis quinque millibus quod convenerat numeraret: Cum adversus id quoque misceri ambages cerneret, inviolato fallaci nuntio (tanta animi moderatio, jurisque gentium publici respectus fuit, quod Antigonus vix speraverat posse contingere) retro ad Istrum, perpopulatus Thraciam, qua vicina erat viae, rediit. Perseus praesenti auxilio, illiberali malignae tenacitatis vitio nudatus, quo subnixus Romanos vel vinceret, vel profecto sustineret, hostibus praedae, aliis documento fuit, blandas Regum assentatrices, perjuria et avaritiam, certas regnorum pestes esse.

Boji, qui in Hercynia interea sylva, regione Bojohemi nomine, restiterunt, eorum obscuram et intermortuam fere historiam esse oportet, quod ab Romanis et Graecis magnis terrarum tractibus dissiti, procul egerint, eae vero, nec aliae in Europa tunc gentes, litteras aut habuerint, aut ad nostram aetatem propagaverint, neque sine litterarum monumentis ulla usquam certa [note: Posid. apud Strab. lib. 7.] diuturnaque esse queat memoria. Vnum Posidonium mirari habeo, unde hauserit, quod in litteras ab eo relatum, ad Bojorum gloriam eximium est, Cimbros, homines praedones et vagos, in Hercyniam silvam delatos, fortiter a Bojis repulsos esse. Inde Istrum et Scordiscos et Teuristas ac Tauriscos petivisse, tum Helvetios, auri per ea tempora divitem, caeterum pacatum populum.

Helvetiorum Tigurinos Tugenosque praesertim, splendore Cimbricae copiae perpetuis bellis partae perstrictis oculis, se se proficiscentibus in Italiam adjunxisse, ubi a Romanis internecione caesi omnes fuerint. Difficile temporum rationem in tantis tenebris omnino constituere, proclivi interim conjectura, rem inter Bojos et Cimbros multis prius annis gestam esse, quam Cimbri in Italiam vel etiam Galliam venerint, interjectis quippe Scordiscorum et Teuristarum atque Tauriscorum bellis. Venere [note: Vell. lib. 2. Tac. de mor. German. Obsequens. Flor. Oros. et alii. Plut. Mario.] autem in Galliam transcenso Rheno Cimbri, armatorum millia trecenta, mulierum et infantium multo major adhuc numerus, C. Caecilio Metello, Cn. Papirio Carbone Coss. multis inde [note: AN. ANTE CHR. N. CXI. CIII.] Romanorum cladibus nobiles, inter quas longe eminent Cn. Mallius Consul, Q. Servilius Caepio Proconsul victi fugatique, et binis castris exuti, caesis octoginta Romanorum sociorumque, sexaginta calonum ac lixarum millibus, decem ex omni omnino exercitu hominibus reliquis. Alliam et Cannas ea dies vicerit, ad cujus nuntium omnis Italia metu contremuit, qui sine Mario [note: C. IC.] fuisset, in exitium verterat. Marius quartum et quintum Consul, victores magna strage castigavit, rem Romanam inclinatam erexit. Cimbrorum ibi virtutem, versa jam fortuna, mulieres, ingentibus animis nec credenda fortitudine aemulatae, fusa acie victisque maritis se certamini accinxerunt, et objectis undique plaustris atque carpentis, altae desuper quasi e turribus, lanceis contisque pugnarunt. Egregiam pugnam speciosa mors sequuta, cum desperatis demum rebus, missa ad Marium legatione, libertatem, ac sacerdotium ausae sperare, neutrum impetrassent, suffocatis passim elisisque infantibus, aut mutuis concidêre vulneribus, aut vinculo e crinibus facto, ab arboribus jugisque plaustrorum pependerunt. Tantus ergo a Bojo hostis, integer adhuc, nec ullis bellorum adversis fractus, pulsus abiit. Quod quantum fuerit, et in quam magna tunc temporis laude positum, Belgarum [note: Caes. lib. 2. de bello Gall.] exemplo, Caesaris docemur testimonio. Est quippe apud hunc, omni Gallia a Cimbris et Teutonibus vexata, solos eos Belgas intra fines suos ingredi prohibuisse, quare factum esse, ut prae caeteris etiam Gallis Belgae post illa auctoritatem sibi atque spiritus in re militari sumerent. An Bojorum aliqui Cimbros sponte ipsi sua, eodem quo Helvetii consilio, et veterum praeterea sedum desiderio, in Italiam migrantes sequuti fuerint, quod in gente magna et bellicosa fieri potuit, interdum ambigo, sane [note: BOIORIX.] inter Cimbros BOIORIGEM tunc Regem egisse, qui Marium die et loco praestituto ad pugnam vocaverit, idoneum auctorem [note: Plut. Mario. Oros. lib. 5. c. 16.] Plutarchum habeo, eum in acie cecidisse, Orosium, neque ambitiosius Bojis Bojorix, quam Teutonibus Teutobocchus transcribatur.

[note: ANN. ANTE CHR. NAT. LXXXVI. LXXIX. LXXII.] [note: Plut. Appian. Livii. epit.] Elapsis aliquot annis, bellum a Pop. Rom. in Mithridatem Ponti Regem decretum, Luciis primum Sulla, inde Murena et Lucullo ducibus, gestum est. P. quoque circa illa tempora Servilius Isauros domuit. Neque utroque bello, tum caeteris in Asia [note: Strabo. lib. 12. Strabo. Plut. Dio.] gentibus, tum Galatarum populis otiosis spectatoribus esse licuit; [note: DEOTARVS.] DEIOTARVS maxime Tolisto-Bojus Tetrarcha (alius a Dejotaro Paphlagone, qui vel tunc, vel non multo post, Philadelphi cognomine vixit) virtute et side erga Romanos constanti, egregium se socium suarum copiarum strenuum ducem praebuit, atque omnibus, quos diximus, Imperatoribus operam voluntatemque [note: Cic. Phil. 11 Appian. Mithridat.] ita probavit, ut ab iis Romam reversis, ampliter et magnifice in senatu fuerit laudatus. Sub Lucullo Eumachum Mithridatis praefectum, Phrygiam incursantem, magna clade repressit. [note: LXIV.] Cn. Pompejum Luculli successorem postmodum adeo [note: Cic. loco s. cit.] demeruit, ut is eum pulcherrimo elogio, unum in toto orbe terrarum [note: Cic. de Divin.] ex animo amicum vereque benevolum, unum fidelem [note: LXI.] [note: Strabo lib. 12.] Pop. Rom. judicatum, ornaverit, bello confecto, Trocmos et Gadilonitidem, qua ad Pharnaciam et Trapezuntem pertinet, [note: Eutrop. lib. 6.] et Colchos ad minorem Armeniam, atque Armeniam eam denique ipsam, paternae ditioni adjecerit, Regemque appellarit. Ille tantis provinciis auctus, regni caput veterem sedem Tolisto-Bojos [note: Strabo.] esse voluit, regia Luceji constituta, Peji Gaza recondita: neque latius alio tempore a Bojis in Asia regnatum est.

[note: BOGO-DIATORVS.] [note: Strabo lib. 12.] BOGO-DIATORI praeterea cujusdam Galatae, quem Pompejus [note: ADO-BOGION.] Mithridatio urbe donaverit, et ADO-BOGIONIS ex tetrarcharum [note: Strabo lib. 13.] stirpe, Strabo meminit: de quorum, deque Dejotari nominis origine, quae verosimilia existimo, sic afferam, ut judicium [note: [gap: Greek word(s)] , penetrans. [gap: Greek word(s)] bellicosior.] et fidem in medio, apud me unum esse nolim. Quamquam interpretationem Graecam Diatorus palam, Dejotarus obscurius, apte uterque ad bellicae fortitudinis laudem recipiat, mihi tamen ex Galatarum Diethero nati ambo videbantur, appellatione a Graecis paullatim, uti fit, ad aliquem sui sermonis sensum modice inflexa. Dietum et Dietherum autem antiquissimum Bojorum nomen esse, sequenti libro demonstrabitur, in quo mutando corrumpendoque varie scriptorum imperitia lusit; nam et Deudorix Sicamber Baetoritis filius, quem a Germanico [note: Strab. lib. 7.] in triumpho ductum Strabo scripsit, Diethericus popularibus suis fuit, haud dubium ex hoc fonte. Itaque primores Bogo-Diatori syllabas ad Bojos pertinere, tam mihi liquet, quam Tolisto-Bojorum et Ado-Bogionis postremas; nec quidquam utrimque interest, nisi quod qui Tolisto-Bojorum exemplo Diethero-Bojus, is versa praepostere vice, Bojo-Dietherus est appellatus. Jam Ado Germanicum, non Graecum esse, nemo in controversiam adducet.

[note: Plerique Rom. hist. scriptores.] Mithridatico bello Spartacium in Italia, gladiatorium idem [note: CRIXVI.] atque servile, aetate compar, Spartaco et CRIXO et Oenomao [note: Oros. lib. 5. c. 24.] ducibus gestum Thrace illo, his Gallis, uti distinxit Orosius. Crixum adverso proelio a Gellio Consule oppressum, collega Spartacus inferiis trecentorum captivorum muneravit. Quod ego hîc non ascriberem, nisi Silium Chrixi nomine inter Boica usum [note: Lib. 1. pag. 22.] esse jam supra meminissemus; et vero Orosius, tum Gallos tum [note: Caes. lib. 1. bel. Gall. Plut. Crasso] Germanos, inter Spartaci auxilia retulit, Caesar servilem tumultum Germanis non dubie tribuit, Plutarchus, Germanos a Gellio caesos esse diserte scripsit. Quod si cui haec humilis videtur atque obscura, nec pro caetera fortissimi populi majestate narratio, Primum nos vera, non speciosa scribere professi, deinde, servitus atque libertas, fortunae sunt nomina, ad laudem aut ignominiam nihil pertinent; et si fidum Plutarchi testimonium, nam nihil erat, cur in servorum gratiam falleret, hos nullum ob flagitium, sola emptoris iniquitate in gladiatorium Lentuli ludum, quo effracto profugerunt, datos esse, multa prudentiae et fortitudinis exempla edidisse, inter quae insigne unum, quod caesis memorabili pugna duodecim illorum millibus atque trecentis, duo tantum a tergo vulnerati reperti, reliqui omnes versis in hostes frontibus et pugnaverint et ceciderint; quid sit, cur non virtutem fortunae succubuisse fateamur, hos quantumvis servos et victos, prae Romanis et dominis et victoribus, veris pretiis aestimemus? [note: Plut. Catone.] Cato huic bello miles claritudinem attulit: qui inde in Macedoniam, atque porro Asiam profectus, ibi paterno Dejotari Regis hospitio usus est. Dejotarus declivi jam aetate, cum ei liberos suos atque omnem familiam commendaret, ut munera, quae Regio more offerebat, vel ipse acciperet, vel suorum quenquam accipere pateretur, omni conatu enixus, impetrare nunquam potuit.

[note: Caes. lib. 1. bel. Gall. Plin. lib. 3. c. 19.] Juxta haec Boji, Hercynia iterum egressi, trajecto Danubio in Noricum, cui Voccio Rex praeerat, venere, auxilio nimirum [note: Strab. lib. 5 Hom. Iliad. lib. 2. et 11. Eustath. et Didymus [gap: Greek word(s)] explicant per [gap: Greek word(s)] splendidum, ut sit compositum ex [gap: Greek word(s)] privandi part icula [gap: Greek word(s)] ocu lus, vel [gap: Greek word(s)] visus.] popularibus, qui id loci dudum consederant. Ibi Norejam oppugnarunt, incertum quo eventu, ut habentur pleraque in tam caliginosa vetustate. Plinius urbem interiisse, sub Vespasianis scripsit, sed an Bojorum ista oppugnatione, verius conjicere, quam constituere possumus. Noreja Tauriscorum fuit, auri lavacris ferrariisque secturis nobilis, Taurisci in Norico, eo antiquissimus scriptor Homerus, aes Noropium cognominat, quod alioversus scimus traxisse grammaticos; sed diserte Clemens Alexandrinus, Noropes ait, qui postea Norici appellati sint, aes elaborasse, et ferrum primos purgasse. Nunc, quoniam Norici frequens deinceps mentio accidet, neque iidem ejus semper fuere [note: Clem. Alex. Stromat. lib. I.] fines, semel dicendum, regionem, quo Romanis modo usurpata

[note: Ptolemaeus,] est, dirimi septentriones versus a Germania magna Danubio, in meridiem Italiae Alpibus committi, ad occidentem solem qua Rhaetiam et Vindeliciam spectat, flumen Oenum, ad orientem qua Pannoniam, Cetium montem limites accepere. Magnum terrarum tractum esse, multorum olim populorum sedem, ingenti [note: Arenpekius, Trithemius, alii.] rerum vicissitudine exercitum. Nomen a Noreja urbe fluxisse vero simile, sed plerisque domesticis scriptoribus Norix an Noricus, Herculis filius fecisse creditus, cui quam externarum litterarum monumentis fidem astruam non invenio, neque omnino hujus soni vocabulum inter fabulas, praeterquam quod [note: Theodontcitatur a Boccatio geneal. lib. 7. c. 37. fabulae etiam Solin. meminit. c. 10. Caes. lib. 1. de bel. Gall.] Theodontius aliquis scripsit, Noracem quinto Mercurio ex Oschyra nympha Pyrenaei filia natum, Tartesso in Sardiniam venisse, ubi cum Sardum Herculis filium insulam indigitasse reperisset, ipse conditam a se urbem Noram dixerit; at haec narratio nimium quantum ab illa altera dissidet.

[note: AN. ANTE CHR. N. LVI.] Bojis domum reversis, cum L. Pisone, A. Gabinio Coss. Helvetii regionis suae angustias caussati, tectis domi incensis, novas per Galliam sedes instituissent quaerere, et aliarum gentium auxilia ei fini asciscerent, Bojorum valida manus, capitum admodum triginta duo millia, quorum quarta pars arma ferret, se se illis conjunxerunt, et ut nuper Danubio, sic nunc Rheno trajecto, Galliam, veterem, ut multorum habet opinio, patriam, poslliminio repetiverunt. Vbi ad Rhodani ripam perventum, eos Caesar, qui tunc Gallias Pop. Rom. nomine provinciam obtinebat, progressu arcuit. Hac spe dejecti, in Sequanos flectunt, perque eorum fines, Santones petituri, datis inter se obsidibus sine maleficio et injuria transeunt; Aeduos et Ambarros et Allobrogas, qui trans Rhodanum vicos possessionesque habebant, ubi primum attigere, populantur. Ii, cum se suaque defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt, auxilium rogatum. Caesar ad Ararim flumen, quod per fines Aeduorum et Sequanorum in Rhodanum influit, hostes ratibus ac lintribus junctis transeuntes nactus, cum tres jam copiarum partes transduxissent, quartam partem reliquam, quae ex Helvetiis pagus Tigurinus fuit, multa nocte cum tribus legionibus e castris profectus, impeditam et inopinantem aggressus, fere concîdit. Inde pontem in Arare faciendum curat, ut reliquas copias consequi possit, atque exercitum traducit. Helvetii sociique populi repentino adventu commoti, legatos de pace mittunt, quibus re infecta reversis, proximum deinde proelium Romanis, equitatu pulso, adversum fuit. Compluribus interjectis diebus, prope Bibracte, maximum et copiosissimum Aeduorum oppidum, iterum pugnatum est. Caesar copias suas in collem subduxerat, equitatumque, qui Helvetiorum impetum sustineret, miserat, ipse interim in colle medio triplicem

aciem legionum quatuor veteranorum instruxit, ita ut supra in se summo jugo duas legiones, quas in Gallia citeriore nuper conscripserat, et omnia auxilia collocaret, ac totum montem hominibus compleret, sarcinas in unum locum conferri, et eum ab his, qui in superiore acie constiterant, muniri jussit. Helvetii cum omnibus suis carris sequuti, impedimenta in unum locum contulerunt, ipsi confertissima acie, rejecto Romano equitatu, phalange facta, sub primam Caesarianam aciem successerunt. Caesar primum suo, deinde omnium equis e conspectu remotis, ut aequato periculo spem fugae tolleret, cohortatus suos, praelium commisit. Romani e loco superiore missis pilis, subeuntem hostium phalangem perfregerunt, ea disjecta, gladiis districtis in eos impetum fecerunt. Helvetiis magno ad pugnam erat impedimento et loci iniquitas, et quod pluribus eorum scutis uno ictu pilorum transfixis et colligatis, cum ferrum se inflexisset, neque evellere, neque sinistra impedita satis commode pugnare poterant, ut multi diu jactato brachio, praeoptarent scutum manu emittere et nudo corpore pugnare: tandem vulneribus fessi, et pedem referre, et quod mons suberat, circiter mille passuum, eo se recipere coeperunt. Capto monte, et succedentibus Romanis, Boji et Tulingi, qui hominum millibus circiter quindecim agmen Helveticum claudebant, et novissimis praesidio erant, ex itinere Romanos latere aperto aggressi, circumvenerunt: id conspicati Helvetii, qui in montem se receperant, erectis animis rursus instare, et proelium redintegrare coeperunt-Romani conversa signa bipartito intulerunt, prima ac secunda acies ut Helvetiis jam victis ac summotis resisteret, tertia ut venientes Bojos atque Tulingos exciperet. Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est: cum Romanorum impetus diutius sustineri non posset, Helvetii se ut coeperant in montem receperunt, Boji et Tulingi ad impedimenta et carros suos se contulerunt. Illud praecipuum virtutis atque fortitudinis argumentum in Helvetiis caeterisque foederatis gentibus fuit, quod toto proelio, cum ab hora diei septima ad vesperam pugnatum esset, quenquam eorum aversum videre nemo potuit. Ad multam noctem, etiam ad impedimenta pugnatum est, propterea quod pro vallo carros objecerant, et e loco superiore in Romanos venientes tela conjiciebant, et nonnulli inter carros rotasque mazaras ac tragulas subjiciebant, Romanosque vulnerabant. Diu cum esset pugnatum, Romani impedimentis castrisque tandem potiti sunt. Et quamquam magna caedes extitit, ex eo tamen proelio circiter millia hominum centum triginta superfuerunt, eaquee tota nocte continenter ierunt, nullam partem noctis itinere intermisso, in fines Lingonum die quarto pervenerunt, cum Romani et propter

vulnera militum, et propter sepulturam occisorum triduum morati, eos sequi non potuissent. Caesar ad Lingones litteras nuntiosque misit, ne eos frumento, neve alia re juvarent, si juvissent, se eodem loco illos quo Helvetios habiturum. Ipse triduo intermisso, cum omnibus copiis eos sequi coepit. Helvetii omnium rerum inopia adducti, legatos de deditione ad eum miserunt. Caesar praeter pagum Vrbigenum, hominum circiter sex millia, qui noctu effugere tentauerant, reliquos omnes, obsidibus, armis, perfugis traditis, in deditionem accepit. Helvetios, Tulingos, Latobrigos, sociorum ea populorum nomina, in fines suos, unde erant profecti, reverti, oppida vicosque quos incenderant restituere jussit, ne in eam regionem, si vacare contingeret, Germani trajecto Rheno transirent, et finitimi Romanorum provinciae Allobrogibusque essent.

Vnis Bojis eximium ab hoste testimonium obtigit: quod egregia erant fama, et proximo bello virtute cogniti, in finibus [note: Caes. lib. 7. de bel. Gall.] petentium Aeduorum collocati, Gergobinam et Bojam urbes habuere, Aedui datis agris in parem juris libertatisque conditionem, atque ipsi erant, receperunt. Erant olim totius Galliae factiones [note: Caes. lib. 1. et 6. de bel. Gall.] duae, harum alterius principatum tenebant Aedui, alterius Arverni atque Sequani. Aeduos fratres consanguineosque Romani saepe numero appellaverant, soliti quippe has blanditias, servitio sive parando sive velando, nuperae gentium patientiae praetexere. Cum de potentatu utrimque multos annos magnopere contenderetur, factum uti ab Arvernis Sequanisque Germani mercede accerserentur. Cum his Aedui semel atque iterum armis congressi, magnam calamitatem pulsi acceperant, omnem Senatum omnem equitatum amiserant. Quibus proeliis calamitatibusque fracti, in Sequanorum, et proinde Germanorum ditionem coacti fuerant concedere. Sequanos mox satias Germanorum coepit, quod Ariovisti Regis, nihilo in se aequiora mitioraque, quam in hostes ipsos Aeduos imperia experirentur. Alienatos animos amborum populorum defectio sequuta est, Caesaris maxime auctoritate et pollicitationibus confirmata. Aedui quod se ingenti bello illigassent, occasionem rati, foederis qua diximus specie, Bojorum sibi praesidium adjunxerunt. Atque id deinde memorabile, cum Aeduorum nomen dudum inter ciderit, hospitum adhuc Bojorum, illustre usque adeo superesse iis locis (siquidem Gallicarum rerum scriptores Borbonios inde haberi fere consentiunt) ut Regium totius Galliae decus in Boicis, sive quod isti idem esse rentur, Borboniis regulis hodieque resideat. Bojos praeterea in extrema Aquitania reperio, ad Garumnam flumen sitos, [note: Paul. epist. 3.] quos poeta Christianus antiquus Paullinus, piceos cognominat, ob vim nimirum picis, quam excoquunt; vestigium periti regionis,

[note: Vinet. et Scal. in Auson.] homines eruditi, restare affirmant. Sed quâ casuum varietate eo pervenerint, mihi constare non potest, nam ut isto Helvetico bello, nec verosimile est, nec propemodum fieri potuit; tantum suspicari habeo, cum P. Crassus Caesaris Legatus, tertio post victos Helvetios anno, omnes prope Aquitaniae populos ad [note: ANN. ANTZ CHR. NAT. LIV.] deditionem coegerit, eo bello Boicorum auxiliis usum, praesidia collocasse, quae sequutis temporibus in gentem excreverint. [note: Libellus provinc. Scal. in Auson. lib. 2. c. 7.] Bojates etiam in Novempopulana populus, aut cum Bojis idem fuerit, aut originis saltem ejusdem, unde Bajonae nomen manasse credunt, quasi Bojonam dicas, quod per me quidem in ambiguo, fides conjecturae apud auctores erit.

[note: 1.] Quadriennio interjecto, pleraeque Galliarum gentes, Pop. [note: Caes. lib. 7. de bel. Gall.] Rom. imperium conatae excutere, defecere, bello Vercingentorigem Arvernum legêre ducem. Is Gergobinam Bojorum oppidum in Aeduorum finibus, sub hyemis fere exitum oppugnare instituit. Quae res Caesarimagnam difficultatem ad consilium capiendum afferebat, si reliquam partem hyemis legiones in hybernis contineret, ne Bojis expugnatis, cuncta Gallia deficeret, quod nullum in eo amicis praesidium videretur esse positum, sin maturius ex hybernis educeret, ne ab re frumentaria, difficili subvectione, laboraret. Praestare visum omnes difficultates perpeti, quam tanta contumelia accepta, omnium suorum voluntates alienare. Itaque cohortatus Aeduos de supportando commeatu, praemittit ad Bojos, qui de suo adventu doceant, hortenturque ut in fide maneant, atque hostium impetum magno animo sustineant, ipse cum exercitu subsequitur. Adventus Gergobinae saluti fuit, nam ubi Vercingetorix Caesarem adesse cognovit, oppugnatione dimissa obviam profectus est. Ab altera Bojorum urbe Boja (nisi certe Caesariani commentarii, ex quibus ista [note: Fulv. Vrsinus ab hoste legit, pro, a Boja.] haurimus, in hoc nomine corrupti, quod nonnemo suspicatur) vici atque aedificia quoquo versus, quousque Romani pabulandi caussa adire posse videbantur, Vercingetorigis hortatu sunt incensa. Romani Bojorum deinceps opera aliquamdiu fideli usi sunt, eo tenujori tamen, quod cum frumentariis subvectionibus praecipue indigerent, Boji nova illis regionibus, ideoque infirma gens, tractandis armis promptior, quam colendo agro aptior, nondum facultatibus uterentur quae, tanto praesertim exercitui, alendo sufficerent. Verum maximis Galliarum sequutis motibus, factum ut Boji tandem plurium auctoritati cederent, seque iis adjungerent, qui patrium libertatis decus, atque vetustam bellicae fortitudinis laudem, speciosa rebus novis nomina praetexentes, Pop. Rom. imperium armis ibant imminutum. Contulere ei rei Boji una cum Rauracis, nam utrorumque ratio simul habita, hominum triginta millia, caeterae

quae conjuraverant gentes, ad portionem quaeque virium. Sed bello non diutissime tracto, Vercingetorigis deditione Gallis manifesta iterum servitutis confessio expressa est.

M. Crasso interea temporis, cum magna exercitus parte in Asia a Parthis deleto, grave vulnus Pop. Rom. accepit. Vbi scitum est, [note: Plut. Crasso, Appian. Parth. 1.] quod narrant, proficiscenti ad expeditionem Crasso, et Dejotarum Tolisto-Bojum, quod summa prope senectute novam urbem conderet cavillanti, ô Rex, duodecima demum hora aedificare incipis! salse a Dejotaro relatum esse, Nec tu quidem, quantum video Imperator, valde matutinus contra Parthos proficisceris, erat enim natus Crassus haec loquens annos supra sexaginta, et plus aliquanto vultu prae se ferebat; neque irritum omen cecidit, sive Dejotarus belli exitum, auspicia sequutus conjecit, mire enim [note: Cic. 1. et 2. de Divin. Val. lib. 1. c. 4.] eam disciplinam coluit, ita ut nihil unquam nisi auspicato gesserit, persaepe etiam reverterit ex itinere, cum jam progressus esset multorum dierum viam, semel aquilae volatu admonitus, se ab ejus tecti usu abstinuerit, quod nocte insequenti ruina solo aequatum est, sive verosimilius, quando auspicia vanitatis manifesta, Parthorum hinc vim, inde Crassi imperitiam et temeritatem aestimasse.

[note: AN. ANTE CHR. N. 11.] Anno a Caesaris de Vercingetorige victoria, post Crassi cladem biennio, Cicero Proconsul in Ciliciam cum imperio venit, [note: Cic. lib. 15. epist. fam. epist. ad Catonem.] rebusque prospere gestis, Imperator appellatus est. Ibi Dejotarum in castris habuit, cujus benevolentiam et fidem erga Romanos singularem, tum praestantem magnitudinem et animi et consilii, [note: Cic. lib 5. ad Attic. saepe.] ornatissimis verbis saepe commendavit, tantique fecit, ut Ciceronesapud eum, suum fratrisque filium seponeret, credo quod Dejotarus [note: Var. de re Rust. lib. 1. c. 1.] literarum etiam studiis teneretur, nam a Varrone prodirum, Diophanem, Magonis Carthaginiensis libros duodetriginta de re rustica, ad sex redactos, ei misisse. Adduxit autem [note: Cic. lib. 6. ad Attic.] cohortes quadringentarias, ut apud Ciceronem lego triginta, ut legendum existimo viginti, equites quadringentos, etsi is quoque numerus variat; atque eae mihi legiones videntur fuisse duae, quas ex commentario belli Alexandrini cognoscimus, habuisse Deiotarum ex genere civium suorum, disciplina atque armatura Romana complures annos constitutas, cum id ipsum Cicero [note: DEIOTARVS FILIVS.] significet. DEIOTARVS filius, cui Artabasdis filia pacta erat, [note: Plut. de Clar. mul.] tum Rex a Senatu appellatus est, quantumvis matre ancilla editus. [note: STRATONICA DEIOTARI MAIORIS VXOR.] STRATONICA enim patri uxor fuit, quae cum matrimonium suo vitio sterile animadverteret, marito liberos ex quacunque muliere tollere persuasit, conciliata etiam elegantis formae ancilla Electra nomine, cujus filios, summa charitate complexa, pro suis educavit.

[note: ANN. ANTE CHE. NAT. XLVII.] Sequuto civili inter C. Caesarem et Cn. Pompejum bello, Dejotarus, [note: Cic. pro Dejot.] Pompeji legatis atque litteris evocatus, cum Senatus

[note: Cic. 1. et 2. de divin. Caes. 3. de bel. civ. Tarcundarium Caes. appellat, Strabo lib. 12.] consentientis auctoritate arma sumpta audiret, auspicia eum praeterea impellerent, auxilio sexcentos equites adduxit, octingentos [note: TARCVNDARIVS CASTOR.] TARCVNDARIVS CASTOR, et Donilaus dedere, Gallograeciambo. Donilaus una venit, Castor CASTOREM [note: CASTOR MINOR.] filium ex Dejotari filia genitum misit. Dejotarus, quamquam exacta jam aetate viribus defectus, ut quem a pluribus in equum [note: Saocondarium. De Castore Dejotari nepote Caes. Cic. Strab. Plut. Pomp.] sublatum, quo in eo haerere posset mirarentur, Pharsalico tamen [note: ANN. ANTE CHR. NAT. XLVI.] proelio interfuit, et rebus perditis Pompejum profugientem proxime assequutus, ab eo in navim cum paucis receptus est. Inde vero in regnum suum abiens, spem infinitam persequi noluit, sed fortunae obsequutus, Caesari se applicavit, eumque bello Alexandrino [note: Comment. bel. Alex.] [note: XLV.] deindejuvit. Cn. etiam Domitium Calvinum, cui Caesar Asiam finitimasque provincias administrandas tradiderat, cum exercitu tectis et copiis sustentavit. Huic de Pharnace Mithridatis filio questus, qui captato tempore civilium armorum plerasque paternas ditiones in potestatem reduxerat, oravit ne Armeniam minorem, regnum suum, neve Cappadociam regnum Ariobarzanis, eum possidere vastareque pateretur, quo malo nisi liberaretur, imperata sibi facere, pecuniamque promissam Caesari se non posse persolvere. Motus Domitius, tum praesenti damno, tum quod turpe Pop. Rom. et Caesari victori, sibique infame esse statueret, regna sociorum atque amicorum ab externo occupari, Pharnacem primo per legationes aggreditur, quibus cum parum proficit, manifestum hostem diutius dissimulandum non existimat; ducto igitur adversus eum exercitu, et commisso ad Nicopolim Armeniae minoris oppidum proelio, male omnino acceptus est, altera quippe ex legionibus, quas proprias duas habuit, paene tota amissa, et Dejotarianis etiam totidem magnam partem interfectis. Pharnaces secundo successu elatus, occupato protinus Ponto, omnia saevitiae exempla in cives Romanos edidit. Caesar ordinata Aegypto, hujus rei curam suscipiendam ratus, cum propius Pontum finesque Gallograeciae accessisset, Dejotarum, depositis Regiis insignibus, non tantum privato vestitu, sed etiam reorum habitu, supplicem obviam habuit, orantem, adeo offensio prae meritis, in metum quam spem validius inclinabat, ut sibi ignosceret, quod in ea parte positus terrarum, quae nulla praesidia Caesaris habuisset, exercitibus imperiisque in Cn. Pompeji castris fuisset, neque enim se judicem esse debuisse controversiarum Pop. Rom. sed parêre praesentibus imperiis. Contra Caesar, cum plurima sua commemorasset officia, cumque defensionem ejus nullam posse excusationem imprudentiae recipere coarguisset, se tamen concedere dixit id factum superioribus suis beneficiis, veteri hospitio atque amicitiae, dignitati aetatique hominis, precibus eorum qui frequentes

concurrerant, hospites atque amici Dejotari, ad deprecandum, [note: Cic. de clar. orat. Plut. Bruto, vertente et corrigente Xylandro.] inter quos M. Brutus ornatissime et copiosissime egit, Regioque vestitu ei restituto, legionem quam disciplina Romana instructam habebat, ex duabus paullo ante commemoratis reliquam, equitatumque omnem ad bellum gerendum adducere jussit, de controversiis Tetrarcharum, qui maximam Gallograeciae [note: Cic. Phil. 2. de divin. lib. 2. Comment. bel. Alex. Dio. lib. 41. qui quod indicare videtur Caes. Dejotaro plura tribuisse quam abstulisse, vereor ut verum sit, certe cum Cic. non convenit.] partem a Dejotaro, praeter leges moresque gentis, teneri querebantur, postea se esse cogniturum ostendit. Victo itaque ad Zelam Pharnace, remissisque domum auxiliis, minorem Armeniam Dejotaro ablatam, Ariobarzani dedit, Trocmorum Tetrarchiam jam aliquot ab illo annis possessam, Mithridati Pergameno jure cognationis adjudicavit, sed Regium tamen nomen tum ipsi reliquit, tum filio.

[note: AN. ANTE CHR. N. XIIII.] Cujus jacturae detrimentum, exitiabilis propemodum, quae sequuta est, calamitas oblitteravit. Nepos Dejotari Castor, avum insidiarum crimine, quas Caesari parasse diceret, in capitis periculum arcessivit: Cum Pharnacis bello Caesar in castellum Lucejum venisset, et domum Dejotari hospitis Regis divertisset, locum fuisse quendam, in quo fuerint ea composita, quibus ipsum Dejotarus munerare constituisset, huc illum e balneo priusquam accumberet, ducere voluisse, ibi enim fuisse armatos, qui eum interficerent, in eo ipso loco collocatos: Caesarem sua, qua semper usus fortuna, et tunc, et repetitis postea insidiis, servatum esse. Additae criminationes aliae, et quo adversariis praecipue visus confidere, Regius medicus Phidippus index. Dejotarus [note: Cic. Phil. 2.] contra, missis Romam legatis, defendente Cicerone, oratione, quae omnium manibus teritur, absolutus quidem est, sed Caesaris tamen odium et offensionem meritus, quoad hic vixit, nunquam [note: XLII.] lenire potuit. Interfecto, cum legati, si Ciceroni omnia credimus, vendente Antonio, decretum emissent, quo Caesar, quae Dejotaro vivus abstulerat, mortuus redderet, ipse nihil eo exspectato, sua sponte, simul atque Caesaris interitum audivit, et suo Marte, [note: Strabo lib. 12.] res suas recupaverit. Tum generum Castorem, quem Philoromaeum ab amore Romanorum cognominatum, pleraque litteraria ingenii monumenta posteris reliquisse Suidas prodidit, quod [note: Suid. v. Castor.] illo auctore accusatio instituta, regio more ultus, nam regni arctior quam sanguinis plerumque necessitudo, una cum uxore, filia sua, interfecit: in liberos et aliâs crudelis, quorum cum plures haberet, et solum Dejotarum in spem successionis aleret, reliquos [note: Plut. de Stoicor, repugnant.] filios necare sustinuit, ne uni regnum aut dubium, aut imminutum [note: EROGITARVS.] relinqueret, Gorbejum, quod genero castellum sedes, diruit, maximam etiam pagi partem vastavit. Brogitarum alterum Dejotari generum, Matris Deorum Pessinunti aliquando P. Clodii concessione sacerdotem, Cicero nominat, de quo nobis

[note: Cic. de aruspic. respons. pag. 40.] praeterea nihil constat. Pessinuntem vero ad Tolisto-Bojos pertinuisse, supra ostensum.

Resumentibus civilia arma Bruto et Cassio, Dejotarus ab [note: Dio lib. 47] utroque sollicitatus, cum huic negasset, illi in memoriam suscepti [note: Dio lib. 47. 49.] apud Caesarem patrocinii assensus, eâdem se qua prius fortuna [note: ANN. ANTE CHR. NAT. XL. ANN. ANTE CHR. NAT. XXXVIII. CASTOR, dubium an idem cum eo, quem minorem pag. 54. appellavimus. XXXIIII. AMYNTAS. XXIII.] Romanis iterum rebus miscuit, Amynta scriba auxiliorum duce misso, qui statim a Philippensi pugna ad Antonium transiit, perfidiae praemium amplas post aliquot annos in Galatia, Pamphylia [note: Strab. lib. 12. Dio. 48.] atque Lycaonia ditiones nactus. Extincto enim Dejotaro, anno ante Christum natum trigesimo octavo, CASTOR quidam, dubium an is quem nepotem ex filia paullo ante diximus, successit, credo quod Dejotarus filius prior obiisset; Castorem quadriennio post AMYNTAS excepit, Antonii beneficio, cui pessimam Actiaco bello gratiam retulit, non exspectato proelio ad Caesarem versus. At nono principatus anno, Antipatro Derbaeo per insidias caeso, multisque castellis captis, dum in Homonadenses expeditionem parat, Cilicum insidiis uxoris dolo et ipse interceptus, [note: Strabo, Dio, Rufus.] fidei toties flagitiose proditae poenas luit. Cujus morte Galatia in provinciae denique formam ab Augusto Caesare redacta, primus [note: LOILIVS.] Lollius Propraetor datus est, anno centesimo sexagesimo quarto, posteaquam Cn. Manlius Vulso Romana eo primum arma intulit, cum Galli centum circiter antea annos in Asiam transissent; quae propemodum Galatici, atque adeo Tolisto-Boici in ea terrarum parte imperii summa.

Facio non invitus, si quae patriis Bojorum annalibus, ob ignoratas, superiorum scriptorum errore, rerum temporumque rationes, inconcinne et obscure, atque eo incredibiliter sunt posita, ad germanam veri speciem interpretatione revocare licet, ea [note: Arenpek. Andr. Ratispon. Trithem. alii.] [note: ROAMVNDVS. INGRAMVS.] vero ut revocem. BOAMVNDVM et INGRAMVM memorant, sive Julii sive Augusti sive Tiberii aetate, nec enim consentiunt, Armenia, cujus provinciae nomen nescio quomodo, frequens est in omni prisca Bojorum historia, sive pulsos, sive sponte profectos; nam et ea fama variat, viâ progressos illâ, qua primus Boici nominis conditor, in has oras venisse, ubi gentem Duces rexerint. Hîc ego, quod sociorum populorum auxilia in Romanis castris versari solita, Tolisto-Boji reliquique plane Galatae, majestate Pop. Rom. comiter conservata fuerint socii, et in Tolisto-Bojorum potestate Armeni minores, descendo, ut bellorum aliquo, quae Augustus et Tiberius in Rhaetia Vindeliciaque et Norico atque omni Illyrico complura gessere, Tolisto-Bojos Principes, adductis popularibus Galatis, mixtimque Armenis, militare potuisse, mihi patiar persuaderi. Neque disjunctior Armenia quam Parthia, [note: Tac. annal. lib. 5.] neque Romano nomini haec illa amicior, Ornospadem tamen Parthum bello Dalmatico Tiberium juvisse scimus, Pannonico, frequenti regio equite eum usum Vellejus scripsit, quod ad

auxilia foederatorum Regum nimirum pertinet. Et inferioribus temporibus Rhaetorum cohortem Analibae in Armenia stativa habuisse, in Notitia annotatum, ut idem de Armenis in Rhaetia credere, eo etiam minus absurdum sit. Aut his ergo caussis occasionibusque Boamundus et Ingramus impulsi, iter ex Armenia huc tenuere, aut mihi quidem potiores praeterea nullae suppetunt. Nominum origo ex patrio sermone est, Boamundo ad Bogodiatori [note: Vop. Aureliano.] quodammodo formam composito. Memini apud Vopiscum legere, Aurelianum longo post hanc aetatem temporum tractu, inter auxilia habuisse cum Hartomundum, Haldegastem, Hildemundum et Carioviscum, tum Armenos sagittarios sexcentos, quae mihi certa et praesens visa imago eorum, quae de Boamundo suspicionibus vestigamus et conjecturis.

[note: Strabo lib. 5. et 7.] Armis inter haec Boji, Tauriscorum in Norico accolae, cum Dacis contendêre, quamquam longe dissiti, et medio inter utrosque fluente Danubio: sed superior belli memoria vetustate [note: CRITASIRVS.] [note: Sctabo de Boerebista narrans, se sui temporis historiam scribere indicat, tum Augustum adversus Boerebistae successorem exercitum misisse. Jornandes pro Boerebista Boroistam, pro Ceneo Diceneum habet.] excidit. Sub Augusti aetatem, Bojorum regnum ad CHRITASIRVM, Dacorum ad Boerebistam Getam recidit. Boerebista regios animo complexus spiritus, populum, quem bellorum incommodis atque difficultatibus afflictum acceperat, brevi temporis spatio, prudentibus consiliis, et perpetuis militaris disciplinae exercitiis, adeo erexit, ut finitimis plerisque gentibus imperio subjunctis, jam Romanis timendus, rerum suarum curam injiceret. Gnarus quantas religionis opinio ad continendos animos vires haberet, Ceneum sibi praestigiatorem hominem adjunxit, qui per Aegyptum vagatus, atque arcana sacra edoctus, secretiora cum Diis alloquia agitare creditus, parum aberat quin Zamolxidis exemplo, pro Deo coleretur; hunc sibi eorum, quae aggredi pararet, auctorem simulans, tam certam suis addiderat fiduciam, ut praesenti numinum ductu omnium sibi rerum laetos felicesque exitus pollicerentur. Istro itaque trajecto, Thraciam ad Macedoniam usque et Illyricum perpopulatus, Celticas ibi gentes Thracibus et Illyriiis permistas evastavit, Bojos et Tauriscos ita attrivit, ut agri eorum vacui atque deserti, vicinis Illyrici populis pascendis pecoribus fuerint contributi, quae Bojorum inde deserta et solitudo, non semel a nobis commemorata. Neque ego quidquam hujus praeterea apud veteres scriptores invenio: nuperos scio quosdam omnia licentius, et proinde fusius tradere, quorum fidem, quod poteram, non damno, quod debeo non sequor, [note: Dio lib. 54.] confidentiam et temeritatem impense miror. Annum Dacicae expeditionis Dio mihi signare visus, quo loco retulit, decreto [note: AN. ANTE CHR. N. VIII.] Romae facto Julo Antonio, Q. Fabio Coss. de claudendis Jani portis, pace ubique terrarum parta, Dacorum motibus esse intercessum, qui Danubium frigore constrictum transgressi,

praedas ex Romanis provinciis egerint, satis enim credo, victores Romano solo non abstinuisse. Fuit vero is annus ab eo, quo Boji ex Italia ad Tauriscos primum venere, centesimus prope octogesimus.

Alia tum in Germania magna calamitas, ipsum gentis jugulum aggressa petiit. Documento, imperiorum vices atque conversiones, proviso et constanti supremae mentis consilio, haudquaquam incertis et fortuitis occasionibus circumagi; quippe quod, ut iidem fere casus unius gentis diversas propagines, semel atque iterum, nam antea quoque, Bojos uno tempore Italia pulsos, et in Asia victos esse observavimus, simul complexi affligerent, [note: MARORODVVS.] temere profecto contigisse non existimandum. MAROBODVI Regis praecipua ferebatur in Germania auctoritas, qui cum juvenis Romae beneficiis ab Augusto affectus vixisset, dominandi artes ita imbibit, ut in patriam reversus maximo facinori, parando regno, animum privatus adjecerit, aderant tantae rei conandae instrumenta, genus nobile, corpus praevalens, animus ferox, ingenium rationis capax, supra quam Romani ab homine Germano exspectarent, adeo illi conceperant, trans Alpes corpora nasci, quae sonum ederent, et externum aspectum praeferrent, hominum intus mentem non haberent, Maroboduus cum Marcomanos sibi subjecisset, quorum, quae antiquissima [note: Caes. lib. 1. bel. Gall.] memoria apud Caesarem est, expeditione Ariovisti Gallica, tum Luios, Zumios, Butones an Gutones, Mugilones, Sibinos, et ex Suevis Semnones (nunc vestigia gentium deperdita, nomina aegre superant) principatum inter eas constituit, non tumultuarium neque fortuitum, neque mobilem et ex voluntate parentium constantem, sed certum et stabilem, suis nixum radicibus, regiumque fastigium animo complexus, finitimis omnibus aut bello domitis, aut conditionibus sui juris factis, ascitis corpori custodibus, et caeteris paene ad Romanae majestatis effigiem conformatis Romanos vario ingenio, ipsis illorum artibus ita petebat, ut cum metui propiores haberet, bello tamen non lacesseret, at si lacesseretur, superesse sibi vim ac voluntatem resistendi declararet, legati quos mittebat, interdum ut supplicem commendabant, interdum ut pro pari loquebantur, gentibus hominibusque desciscentibus tutum apud eum erat perfugium, exercitum septuaginta millium peditum, quatuor equitum fecerat, quem assiduis adversus finitimos bellis exercendo, majori quam quod habebat operi praeparare videbatur. Illud altissimae prudentiae hominis memoratur consilium, cum Romanos trajecto Rheno Germaniam ex illa potissimum parte aggressos, victis Sicambris, [note: Dio lib. 54. Vell.] Vsipetis, Frisiis, Cauchis, Cheruscis, Cattis, ad Visurgim et Albim progredi, se se mox petendum, jam imminentibus victoribus

imparem, nondum confirmatis viribus animadverteret, ne obnoxius ageret, excîta Marcomanorum gente sedibus suis patriis, eam procul a Romanis avocavit, eo potentiora arma refugiens, ubi sua faceret potentissima. Placuit campos Hercynia sylva incinctos veluti arcem legere, quod inde Germaniam a laeva et in fronte, Pannoniam ad dextram, a tergo haberet Noricos, et tamquam in omnes semper venturus, ab omnibus timeretur: nam Pannoniam trajecto Danubio etiam vexasse, Rufus indicat, qui Marcomanos tractu inter Danubium et Dravum pulsos prodidit. Hercyniae hanc oram Boji a Sigoveso inde tenuerant, annos plus minus sexcentos, eos Maroboduus tunc pepulit, pulsis, praecipuam Marcomanis virium virtutisque gloriam cum sede peperit.

Verum illud ad eam omnem memoriam, Boicamque inprimis historiam illustrandam, perincommode accidit, si qui antiquitus scriptores rerum Germanicarum occasione, horum bellorum eventa studio enarranda sumsere, eorum monumenta dudum periisse, reliquis, qui aut brevitate insignes, vix nos indicio tantum juvant, aut quorum in diversum tendens oratio, huc obiter, et aliud fere agens, deflectit. Itaque, quod plerique saepe nec necessario, nec probabili caussa admisere, nos judicio et ratione jam nunc isto loco facturos opinor, ut in eas delapsi angustias, conjecturis quadamtenus indulgere, quam subsistere existimemus satius, eae, dabitur opera, quando certae esse non possunt, nec enim nomen, nec ipsius rei natura patitur, verosimiles habeantur, et certis proximae. Atque ut ab iis quae explorato primum constant, iterum exordiamur; Marcomani pepulere sane Bojos, cujus rei fides, Taciti nixa testimonio, dubia esse non potest: excivit autem Marcomanos sedibus suis, inque saltuosa Hercyniae loca duxit, Maroboduus, quod diserte admodum a Strabone et Vellejo scriptum: Maroboduo ergo duce Boji pulsi sunt. Jam Maroboduum, antequam regnaret, Romae cum Augusto vixisse, Strabone auctore diximus: superest, ii rerum temporumque connexiones planissime perverterint, quibus visum [note: Rhen. lib. 1. rer. Germanic.] prodere, Julio in Galliis agente, Bojos a Marcomanis ejectos, transque Danubium pulsos, cum Norejam frustra oppugnassent, errore vago tandem ad Helvetios, excidium Galliarum tunc meditantes, esse delatos, cujus sententiae longe maximum vitium, non mediocrem reliquae historiae offundat caliginem, erroremque multiplicem post se trahat, necesse est. Nam ridenda illa altera, non confutanda, Tarquinio Prisco Romae regnante, Bojos a Marcomanis fugatos in Italiam abiisse. Nos Vellejum sequuti, ostendimus, Maroboduum expeditionis consilium, metu Romanorum cepisse, qui trajecto Rheno, per mediam Germaniam

victricia arma circumferebant, Druso nimirum et Tiberio vicissim ducibus: sed Drusus post Lollianam cladem in [note: Dio lib. 54.] [note: AN. ANTE CHR. N. VII.] Germaniam missus est, ea Domitio et Scipione Consulibus accidit, se ipso et L. Quinctio Consulibus, maximis rebus gestis, fortissimisque gentibus debellatis, mortem obiit: Tiberius successor [note: VI.] datus, proximo anno Rhenum transmisit, quem omnes Germaniae partes sic perdomuisse Vellejus asserit, ut in formam paene stipendiariae provinciae redigeret, elogio quantumvis supra verum, imperantis gratia inflato. Hoc itaque potissimum tempore, et postremis quidem duobus annis, quorum altero Cassiodorus Germanos inter Albim et Rhenum, Tiberio omnes deditos retulit, Marcomanos desperatione resistendi, retro cessisse, verum sit, cum tentata prioribus frustra fortuna, manus infeliciter contulissent; [note: Or. lib. 6. c. 21. Flor. lib. 4. c. ult.] siquidem Orosius, semel paene ad internecionem caesos, Florus eorum spoliis tumulum in trophaei modum a Druso excultum fuisse memorat. Atque haec firma et contestata satis sunt. Sed obscura deinde et impedita altera disquisitio consequitur, quo terrarum Boji, Bojohemo pulsi, concesserint; quos pulsos Tacitus perspicue, non deletos aut excisos scripserit. Nam in omnibus omnium priscorum scriptorum commentariis, quantum eorum hodie est, hujus nihil extat, nec qui res Germanicas postea diligentissime pertractavere, Strabo, Tacitus, Ptolemaeus, Bojis ullum in Germania locum tribuunt. Vt quis Baemos apud Ptolemaeum, aut Buros (Burios appellavit Tacitus) eorum vicem habeat, erret, de utrisque secus est. Baemi palam a Bojohemo, nec ambigendum, Ptolemaeum gentis nomen pro regione posuisse. Buris sonus aliqua suffragatur, nimirum modice a Bojeris, Bojris aut Bojaris divertens, prioris quippe tantum syllabae vocalibus litteris mutatis, quae frequens est et solens demutatio, manentibus consonantibus, apud homines praesertim peregrinos, et linguae exterae. Accedit Lutorum cognomen, Buris a Ptolemaeo tributum, quod cum Germanis Luti, Liudi, Leuti et Leudi, ut variat dialectos, populos significent, quo sensu in vita [note: Vita Car. M. scripta a monacho S. Eparchi.] Caroli, gentes ad Septentriones sitae, Normani vulgo scriptorum, Nord-leudi sunt et Nort-liudi, non nemini probetur, Boicos populos Bojer-Lutos, et Buros inde Lutos fuisse appellatos. Sed nobis vera pro speciosis. Tacitus Burios sermone cultuque Suevos referre, Bojos Gallicam gentem esse scripsit; quo tanto intervallo, a prima usque origine disparatos fuisse fateamur oportet. Caeterum, ut eo revertamur, cum Marcomanorum vis, a septentrione et occidente sole ingruerit, Bojos fugientes in ortum aut meridiem declinasse necesse est: at neutrobi se tantae rei asserendae dant vestigia, quin arcuerit a meridie Danubius, Romanis praesidiis praetextus, Rhaetia et Norico jam tunc provinciis,

ortum Boerebista Dacus clauserit. Quod si scriptor medii [note: Jorn. de regnor. succ.] aevi semibarbarus Jornandes, Boiscorum longe gentium, ad paludem Moeotidem meminit, inter monstra illa populorum Alipzuros, Alcidzuros, Itamaros, Tuncassos, et Boiscos Bojos fuisse, [note: Syriscus, Aus. in Eun. Syrisca Copa inter Catal. Virg. Threciscus Capit. Maximin. Daciscus Vopisc. Aurel. et Not. sub Ducib. Moes. sec. et Dac. rip. Magid. Boisc. inscript. Grut. pag. 983. n. 10.] similitudini nominis largiri placet, qua scilicet forma Syrisci et Syriscae, Threcisci et Dacisci, pro Syris Threcibus et Dacis ab idoneis auctoribus usurpati sunt, et quo sensu Magidius Boiscus in antiqua inscriptione legitur, quod neque praefracte negandum existimo, neque admodum fidenter ponendum, profecto sit dubii soli fundamentum, tantis superstruendis molibus; sed ut largiamur tamen, quis tandem nullius testis auctoritatem sequutus, animo ultro concipiat, eam coloniam, Bojohemo mille passuum millibus disjunctam, tot interjectis barbaris gentibus, Dacis inprimis, potentia id temporis et odio in nomen Boicum inclytis, a profugis tunc esse positam, verosimilius, quam a Galatis et Tolisto-Bojis olim, quos permensa Europa in Asiam victores multis antea saeculis migrasse, compertum, non arbitrarium est? Quamquam me praeterea reditus, ab usque Maeotide in has iterum oras, per passuum totidem millia, juxta atque itus habet solicitum, et ut ratio excogitetur, Attilam reduxisse, ego excogitatae fabulae fidem non adjunxerim, qui absurdam sententiam exiguo negotio, commoda unius vocabuli interpretatione, vitari, Bojos non necessario tanto labore levari posse videam. Pulsos enim Tacito confirmanti assentior, verum regno et dominatu interpretor, non regione; quomodo si quis, quod non nemo fecit, Langobardos Italia a Francis pulsos narret, nunquam erret, tametsi Langobardi Italia nec excessere, neque sedes omnino mutavere, et ut omnia conveniant, Langobardicae regionis appellatio, regno ad Francos translato, nihilo minus quam Bojohemi apud Marcomanos manserit. Argumenta hujus rei duo maxime capio, quorum primum dixi, nullo satis certo monumento evinci, Bojos tunc solum vertisse; alterum me aliquanto etiam magis movet, Bojorum postea nomen a nemine scribentium, per aliquot centum annos, quibus Marcomani rerum potiti sunt, uspiam terrarum liquido usurpatum esse, (liquido inquam et explicate, cum subobscura vestigia certis deinde locis ipsi simus indicaturi) his eversis, statim iterum emersisse, ut flumina specubus hausta solent, magnis emensis sub terra spatiis, in apertum redire, aut quae lacubus miscentur, confusis pleraque aquis nomen ab influxu mox ponunt, receptura, qua castigato rursus alveo majore vi erumpunt; sic Marcomanus victor, quamdiu rerum potitus est, Boicam famam pressit, et ut in illis aquam fluminis a lacustri, difficulter distinguas, ita nemo pronuntiet, quae Marcomanicis postea expeditionibus Bojorum

privatim fuerit opera, quando honor ad eos redit, apud quos imperium et auspicia resedere. Nam idem usu veniat, Sabinorum aut Aequorum aut Volscorum historiam meditanti scribere, cum Romani orbem terrarum non tam virtute sua, quam sociorum ope vicerint, et vero hi numero plerumque praestiterint, unos tamen Romanos gloria sequitur.

Cn. Cornelio Lentulo, M. Valerio Messallino Coss. extremo [note: IESVS CHRISTVS NASCITVR.] anni, omnium gentium exspectatio IESVS CHRISTVS, Dei filius, Deus ipse, ex Maria virgine natus est. Ad quem cum annorum hactenus numeros, uti antemeridianas umbras progrediendo [note: ANN. POST CHR. NAT. VIII.] contraxerimus, illos ab eo etiam deinde porro extendemus. [note: Vel. Tac. An. 2.] Anno post eum natum octavo, Tiberius Maroboduum duodecim legionum bello petens, Pannoniae et Dalmatiae motibus retractus, [note: ANN. POST CHR. NAT. XI.] pax aequis conditionibus firmata est. Vndecimo, caesis ab Arminio ad internecionem Romanis legionibus, Vari ducis capite potitus Maroboduus, Augusto gentilitii tumuli sepultura honorandum misit. Post haec, constituto firmatoque diuturni temporis mora regno, et urbe principe, fluxo in futurum omine, a se appellata, cum ad omnes crescendi occasiones intentus, Germanicum Drusi filium, qui patris exemplo, magnis Germanos affecerat incommodis, a Tiberio revocatum in orientem abiisse, unum in Germania Arminium Cheruscum eminere animadverteret, ne veterem virtutis famam senescere pateretur, eum sibi sumsit incursandum. Caeterum Regis nomen Maroboduum invisum apud populares, Arminium libertatis favor gratum reddere, huic se ex illius regno Semnones et Longobardi adjungere, illi contra Ingviomerus, Arminii patruus, cum magna [note: XIX.] clientum manu auxilium ferre. Anno post Christum natum decimo nono acie congressis, virtus utrimque ducum in aequo aemulatione gloriae accendebatur, neuter aut jactantia sui, aut probris in hostem abstinere. Raro alias majore mole concursum, neque ambiguo magis eventu, fusis utrimque dextris cornibus. Exspectari rursus pugna, et pares discessisse videri poterant, ni Maroboduus castra in colles subduxisset, id signum perculsi fuit. Inde transfugiis paullatim nudatus, retro in Marcomanos concessit, misitque legatos ad Tiberium, auxilia ne quidquam oratuturos: objectum, non jure Romana arma adversus Cheruscos invocare, qui Romanos in eos pugnantes nulla ope juvisset. Fractus itaque, et occultis praeterea insidiis a Tiberio per Drusum filium [note: ANN. POST CHR. NAT. XX. CATVALDA.] petitus, qui illiciendis Germanis ad discordias, haud leve decus apud patrem quaerebat, anno sequenti a Catvalda regno pulsus est. CATVALDA nobilis apud Gotones juvenis, profugus olim vi Marobodui, tunc dubiis ejus rebus ultionem ausus, valida manu Bojohemum ingressus, corruptis ad societatem Marcomanorum

primoribus, regiam castellumque juxta situm irrumpit. Maroboduo undique deserto, non aliud subsidium quam Romanorum misericordia fuit, transgressus Danubium, qua Noricum praefluit, scripsit Tiberio, non ut profugus aut supplex, sed ex memoria prioris fortunae, multis nationibus clarissimum quondam Regem ad sevocantibus, Romanam amicitiam praetulisse. Responsum a Tiberio, tutam honoratamque ei sedem in Italia fore si maneret, sin rebus suis aliud conduceret, abiturum, fide qua venisset. Tiberius apud Senatum disseruit, non Philippum Atheniensibus, non Pyrrhum aut Antiochum Populo Rom. perinde metuendos fuisse, magnitudinem viri, violentiam subjectarum ei gentium, et quam propinquus Italiae hostis, suaque in destruendo [note: Suet. Tib. c. 37.] eo consilia efferens. Et Maroboduus in hunc quidem modum [note: Vell. lib. 2. Tac. An. 2. Vibillium, 12. Jubillium nominat.] per blanditias et promissa extractus, nec unquam remissus, per duo de viginti annos Ravennae honorate habitus, consenuit. Idem haud multo post Catualdam casus excepit, idemque pulso, [note: IVBILLIVS.] Jubillii ductu Hermundurorum opibus, perfugium, Forum Julium Galliae Narbonensis colonia exilium fuit.

[note: ANN. POST CHR. NAT. XXXIV.] Anno trigesimo quarto, JEsu Christo cruci pro salute generis humani affixo, Stephano lapidibus obruto, cum Judaeorum principes Christi doctrinam infensissimis odiis prosequerentur, Christianos omnes, praeter unos tamen Apostolos, civitate Hierosolymis exturbarent, varieii per provincias sparsi, propagandae religioni navavere operam: pars in Galatiam delati, ecclesias constituerunt, ad quas principum Apostolorum extant epistolae, nam eo pertinet, quod Petrus ad electos advenas scripsit dispersionis [note: Gal. 3. Ante quorum oculos Christus proscriptus est. Act 18. ad Cor. 1. 16. ad Tim. 1. 4.] Ponti, Galatiae, aliarumque provinciarum; et Paulus Galatas, quos in epistola illis inscripta alloquitur, Hierosolymis, quo tempore Christus passus sit, egisse ostendit. Sed et alia habent sacrae litterae testimonia, de Galaticis tunc temporis ecclesiis, quibus conficitur, eas tum a Clemente Pauli discipulo, tum ab ipso Paulo esse aditas. Atque haec prima, et inter primos, Evangelii lux Bojos, enimvero Asiaticos, illustravit, Europaeis alta per multos adhuc annos caligine demersis.

[note: ANN. POST CHR. N. LII. LXXI. MARICVS.] Apud Marcomanos pulso Catualda, Jubillium victorem regnasse, crediderim, quem anno quinquagesimo secundo superfuisse [note: Tac. An. 12] constat. Septuagesimo primo, cum mortuo Nerone varie fluctuaret [note: Tac. hist. lib. 2.] respublica, MARICVS quidam ex plebe Bojorum, quos Julius post Helveticum bellum in Aeduorum finibus collocavit, numinum simulatione arma Romana provocare ausus. Jamque assertor Galliarum, et Deus audiens, quod sibi nomen indiderat, concitis octo millibus hominum, proximos pagos trahebat, cum Aeduorum civitas electa juventute, adjectis a Vitellio cohortibus, fanaticam multitudinem disjecit. Captus proelio Maricus, ac

mox feris objectus, quia non laniabatur, vulgo inviolabilis creditus, [note: XXCIII.] donec spectante Vitellio interfectus est. Domitianus, Titi fratris anno octogesimo tertio successor, Marcomanos, quod nulla ab eis in Dacos impetraret auxilia, bello aggressus, victus inque [note: Dio in excerpt. Theod. Stat. sylv. lib. 3.] fugam conjectus abiit, ut a Dione quidem proditum; nam Statii perridicula est adulatio, Domitiani clementiam praedicantis,

Quae modo Marcomanos, post horrida bella, vagosque
Sauromatas, Latio non est dignata triumpho.

Reges illis porro ex sua ipsorum gente aliquamdiu, inter quos [note: TVDRVS.] clarum TVDRI nomen, neque quidquam praeter nomen tamen. Taciti primum aetate externos pati coepere, quibus vis et potentia ex auctoritate Romana esset, corruptis jam tunc fractisque patriis institutis, pecunia magis quam armis Romanorum; [note: ANN. POST CHR. NAT C. CXL. T. AVRELIVS FVLVUS ROIONIVS ANTONINVS PIVS.] nam hoc etiam Tacitus, libello quem de Germanorum moribus, anno post Christum natum centesimo edidit, professus est.

Centesimo quadragesimo, mortuo Hadriano, T. Aurelius [note: Capirol. in vita, Eutrop. lib. 8. Vict. epit.] Fulvus BOIONIVS Antoninus, Senatus consulto Pius appellatus, imperium adiit. Bojonii nomen unde tulerit, a nullo veterum proditum, ipse quodammodo habitus et facies, a Bojis esse indicat, eo credibilius, quod Antonino paternum genusex Transalpina Gallia, patre Aurelio Fulvo Consule, avo T. Aurelio Fulvo bis consule, cum Boici seminis reliquias in Gallia et mansisse olim, et hodie superesse, supra dixerimus; Fulvum autem aut Fulvium aliquem, post hos amplius centum viginti annos clarum, infra simus memoraturi, quem Vopiscus planissime Bojum [note: Vict. in hist. Caess. M. Aur. et Constantino, atque ad eum Sylburg.] [note: CLXIII. M. AVRELIVS ROIONIVS ANTONINVS.] nominat. Pio adoptionis jure M. Aurelius BOIONIVS Antoninus, orbis terrarum consensu Philosophus cognominatus, successit. Qui cum Bojonii appellationem patri fuerit gratificatus, fit ut duo optimi Imperatores, pulcherrimorum cognominum, quae nullis devictarum gentium titulis invideant, Bojis [note: Grut. inscript. pag. 763. n. 10. et pag. 861. n. 13.] quadantenus transcribantur. Romae L. Bojonium Olympum, et L. Bojonium Gentilem in antiquis lapidibus legi scio, de quibus quod praeterea afferam, nihil habeo.

[note: Oros. lib. 7. c. 15.] Imperatore Philosopho, gravissimum bellum, quantum nulla aetas meminerat exarsit, cui nomen Marcomani principes fecere, porro Quadi praeterea conjuraverant, Vandali, Sarmatae, Suevi, haud dubium Boji, et quos Capitolinus his annumerat, Narisci, Hermunduri, Latringes, Buri, Victovali, Sosibes, Sicobotes, Roxolani, Bastarnae, Alani, Peucini, Costoboci, omnis paene denique Germania et Sarmatia, ut nummis, qui ad memoriam ejus expeditionis bene multi publicati, Germaniae et Sarmatiae victae nomen universe fuerit impressum, sed in vulgus, quin et penes scriptores, sola Marcomanorum fama evaluit; quo unos ei

[note: Amm. lib. 22.] Bojos concessisse, minus aut incredibile aut mirandum est. Costobocos [note: ANN. POST CHR. NATCLXXI.] (Ammianus Marcellinus Costobocas nominat) eosdem [note: Sylb. in Paus. lib. 10] Tolisto-Bojos esse, vereor levi conjectura a Sylburgio asseri. Anno centesimo septuagesimo primo, bellum ingenti apparatu coeptum, varia deinceps in utramque partem fortuna gestum est, nam nos sigillatim prosequi nihil necesse. Inter ipsa initia, incredibilis ejus apud Romanos exspectatio, tum timor. Imperator undique sacerdotes accire, Romanas peregrinasque superstitiones [note: Lucian. Pseudon,] implere, eo tandem descendere, ut Alexandro cuidam, impudentissimo homini, de oraculo fidem haberet, quod geminos leones Danubio certis ritibus immittenti, victoriam pollicebatur; atque ii quidem immissi, in adversam ripam enatarunt, Marcomani ignotas feras, canum aut luporum vicem aestimantes, [note: ANN. POST CHR. N. CLXXVI.] fustibus coercuere, Romanorum, contra quam oraculum [note: Meminere plerique Christ. et gent. script. Ex Christ. antiquis. Tertull. apol. c. 5. ad Scapul. c. 4. Imp. etiam epist. extat. Iren. lib. 1. c. 3.] spoponderat, nihilo secius ingens caedes, caesis viginti circiter millibus, sequuta est. Quinquennio post, hostis superati gloria penes Christianos fuit. Christianorum enim precibus divinitus impetrata tempestate, in Romanos secunda, hostibus exitia bili, Quadi, qui postremi restiterant, summo proelio, magna accepta clade, superantur. Sed et in Germania illâ aetate, aliquam Evangelii sementem sparsam fuisse, magni auctores, Irenaeus et Tertullianus, tradunt. Quod ego de Marcomanis, illustri inprimis [note: Tertul. advers. Jud. c. 7.] populo, ad Romanos fines colente, quae Christianis propagandae religioni prompta et idonea occasio, vel praecipue interpretor, [note: Just. dial. cum Tryph.] a Marcomanis ad Bojos deduco. Justinus utroque vetustior, nullum mortalium genus esse jam tum scripsit, sive Graecorum sive barbarorum, quocumque nomine, Christianae pietatis exors, sed Germaniae ille nomen non posuit. Marcus successu laetus, cum Marcomanos parta victoria cogitaret in provinciam redigere, Avidii Cassii motibus, qui se in oriente Imperatorem [note: CLXXIX.] appellaverat, revocatus, pacem dedit, plurimis Marcomanorum [note: Capitol. Dio.] in Italiam translatis. Victo Cassio, anno centesimo septuagesimo nono, in Germaniam reversus, cum Marcomanis, et Hermunduris, et Sarmatis, et Quadis, per tres iterum annos bellum gessit; quod de provincia prius animo agitaverat, tunc [note: ANN. POST CHR. NAT. CLXXXII.] proxime perfecturus fuisse creditus, nisi ingentibus conatibus mors intercessisset. Filium Commodum aegrotans ad se vocat, bello insisteret, nec reliquias prope confecti contemneret monet; eo enim Marcomani reciderant, ut neque jam juventus tot concisa proeliis, ferendis amplius armis sufficere, neque commeatus ex agris perpetuis populationibus vastatis, posset suppetere. Sed Commodus honesta omnia post voluptates habuit, patre mortuo, ut se quamprimum Romam referre, urbanisque deliciis vacuus frui posset, pacem Marcomanis postulantibus concessit, transfugas

et et captivos cum frumenti modo annuo, et armorum [note: Lamprid.] militumque numerum pactus. Monstro deinde hominis Antonino Elagabalo, bellum post annos circiter quadraginta retentaturo, [note: CCXXII.] quod ejus perficiendi gloriam Antoninum aliquem, ex veteri responso manere inaudisset, fama obstitit, qua ferebatur M. Aurelius Marcomanos Chaldaeorum et magorum opera, secreta carminum devotione obligasse, ne a Romana amicitia unquam desciscerent: vulgo credo eo trahente victoriam Christianorum precibus impetratam, cum Christianos plerique magorum nomine censerent.

[note: CCLII.] Anno post Christum natum ducentesimo quinquagesimo [note: Zosim. lib. 1.] secundo, caesis Gallo et Volusiano Imperatoribus, Valerianus cum Gallieno filio imperium tenuit. Quo tempore Marcomani, longissimis in solum Romanum factis excursionibus, et Thessalonica obsessa, ingenti terrore omnem Graeciam concusserunt. Borani paullo post, neque eo minus Gothi, Carpi et Vrugundi, quas gentes Zosimus ait propter Istrum colere, perpetuis populationibus Italiam et Illyricum simul vastavere. Borani longius progressi, Asiam trajecto Bosporo adiere, ibi, Pityuntis castello, et maxima opulentissimaque urbe Trapezunte expugnatis, praeda late circumacta, domum regressi sunt. Quod asseverem non habeo, tamen Borani Bojorum ad Istrum manus esse potuit; nam quos latina fini Bojeros supra diximus, illi se patriâ Bojeren, aut Boiren plurium numero, appellant, et a Boranis haud dubie nullo consonantium, solo vocalium litterarum sono dissident. Quod si Zosimus Scythas appellat, scimus Germanicas origine Scythicasque ad Istrum gentes appellatione passim confusas, et omnino mirum, ut Boji non fuerint, tam potentis populi nullum alibi superesse vestigium, neque enim nomen [note: ANN. POST CHR. NAT. CCLXI. FVLVIVS BOIVS. CCLXII. SALONIA PIPARA. ATTALVS.] praeterea legere memini.

[note: Vopis. Aurel.] Anno post Christum natum ducentesimo sexagesimo primo, FVLVIVS BOIVS Rhaetici limitis Ducem egit, quem Valerianus [note: Vict. in Caess. et epit. Trebelli. nummi.] Imperator inter amicos habuit. Proximo, Valeriano a Persis capto, Gallienus imperio solus potitus, SALONIAM PIPARAM, Marcomanorum Regis, cui ATTALVS nomen fuit, filiam uxorem accepit, et perdite adamatam, Augustam appellavit, socero superioris Pannoniae partem pactione concessit.

[note: ANN. POST CHR. NAT. CCLXXI.] Annus ducentesimus septuagesimus primus, Aurelianum [note: Vopisc. Aurel.] Imperatorem habuit: sub quo Marcomani, Italiam omni denuo malorum genere exercuere. Prima prope Mediolanum contracta clades, Aureliani ipsius errore, quem venientes fefellerant; hanc ingens circum populatio, Romae tanta trepidatio sequuta est, ut jam extrema quaeque desperatis animis timerentur, et aditis Sibyllinis carminibus, procurata ex eorum praescripto certis

locis sacrificia, ne hostes ulterius progrederentur; qui restitere sane paullisper, et minutis carptim proeliis ab Aureliano concisi sunt, sed ad Placentiam contractis rursusutrimque copiis, summa iterum vi concursum, Marcomani sylvis densissimis, quibus se condiderant, sub vesperam erumpentes, Romanos aggressi, immensa adeo strage confecerunt, ut is dies maximo post homines natos imperio, prope postremus illuxerit. Sed fortuna brevi vertit, belli exitus secundum Romanos stetit. Vopiscus Marcomanos monstris quibusdam, divinisque speciebus per sacrificia implicatos, victos scripsit, quod fabulae opinor propius. Subit interim, in reputatione hujus narrationis, animum admiratio, Romanos omnibus bellis statas sollennesque Deorum caeremonias coluisse sedulo, nullo superstitionibus largius indulsisse hoc uno, quippe qui in Marcomanos nec damnatis toties magorum artibus, neque, quam haud paullo pejus odere, Christiana religione abstinuerint, fassi profecto, etsi sentio ut hoc turgidum et inflatum, sed rem aestimemus, se sibi de hostibus, humanis opibus victoriam non spondere, adversus quos majorem humana vim et potiora auxilia asciscerent.

[note: ANN. POST CHR. NAT. CCLXXXIV. CCCIV.] [note: Vict. in Caess.] Sub Diocletiano, qui imperium anno post Christum natum ducentesimo octogesimo quarto iniit, vigesimo inde posuit, Marcomanos quoque caesos reperio, loci temporisque ratione non [note: Manuscripti.] designata. Domestioi Bojorum annales, quorum ego fidei, nisi si qua probabili praeterea auctoritate sublevantur, in tanta antiquitate, quam vetustissimi eorum scriptores, nulla ex parte potuerunt attingere, timide assentiri soleo, cum praesenti editos [note: ADALGERVS.] constet, ab hominibus omnis elegantioris doctrinae rudibus et imperitis, annales hi inquam, ADALGERVM Bojis praefuisse in dicant, quo tempore Severus apud Romanos imperaverit, et [note: Arenpek. lib. 1. c. 21.] cum Severi nomine Imperatores plures fuerint, illum designare existimantur, qui a Galerio Maximiano Caesar appellatus, Italiaeque [note: CCCVII.] praefectus, anno post Christum natum trecentesimo septimo, Maxentii jussu, occisus est. Sed operae sit pretium narrationem [note: Aim. lib. 1. c. 10. Idac. lib. 3. c. 9.] totam detexere, quae fabulae de Theodorico Gotho apud Aimoinum, aliquâ respondens, habet exemplum prudentiae, ad omnem vitam utibile. Adalgerum qui sub Romanis tunc viveret; an pactione victis a Diocletiano Marcomanis inita, an stipendia inter auxiliares merens, parum comperimus, malim tamen stipendia inter praesidia meruisse credere, et habet Notitia, Tribunum gentis per Rhaetias deputatae, Teriolis, gentium aute gentiliumque nomen per haec jam tempora, nationibus exteris promiscue tribuebatur; Adalgerum ergo memorant, magnorum criminum reum Severo delatum, accitum, quod capiti timeret, difficulter animum induxisse ut se sisteret, vix tandem, adhibito

veteris amici consilio, paruisse. Caesarem objecta neganti, gravioris supplicii fecisse quidem gratiam, caeterum succisis per contumeliam genuum tenus vestibus, et coma circumtonsa hominem dimisisse. Eo graviter commotum, nam omnis Germania capillitio imprimis gaudere, amici tamen monitu iram repressisse. Postridie populares, quos comites habebat, ad eandem omnes speciem ornatos tonsosque produxisse. Qua re, cum cultus novitas hominum in se oculos verteret, et corpora magna et procera eo etiam augeri viderentur, demiranti, caussamque quaerenti Severo, respondisse, sic esse Bojos, nemini illorum uni fieri injuriam, quae uni fiat, omnes communem ducere. Domum reversum, hunc oris vestiumque habitum subditis lege praescripsisse, quae fuerit perpetua. Amicum, nam nomen non addunt, obsidis vicem apud Severum relictum, postea quoque fuisse usui; cum enim Adalgerus a Severo iterum evocatus, rursus consilium peteret, amicum nuntio per tectas ambages respondisse, credo quod rectâ et palam parum tutum, fuisse olim hortum a gnavo patrefamilias cultum, oleribus diligenter consitum, quem cervus forte intromissus, adesis protritisque passim herbis, vastaverit, hunc primo captum, accisis cauda et auriculis, lasciviae poenas dedisse, neque tanto tamen damno admonitum, commeasse denuo, donec stultitiam morte luerit. Jacentis cor vulpeculam, de proxima sepe procurrentem, clam surripuisse, id cum uxor patremfamilias inter exta frustra quaerentem animadverteret, Tu porro, subintulisse, mi marite, cervum credis si cor habuisset, unquam huc fuisse regressurum, unde tam foede mulctatus, aegre antea elapsus est? Intellexisse Adalgerum, quo pertineret apologus, neque in Caesaris postea venisse conspectum. Caesarem indignatum bellum movisse, sed armis abiisse repulsum. Praefectos nominant, Geraldum, Rudolphum et Virentum, quorum ductu Adalgerus Brennium etiam Suevum, Osinuchum apud Bojohemos Regem, et Hunnos vicerit. Ea re claritudinem Boici nominis omnia pervasisse, quae Adalgero mortuo iterum retro lapsa sit, victis Bojis, [note: Amm. Mar. et Zosim.] a Constantino primum, deinde Juliano Imperatoribus. Ego quicquid hujus, pro certo ponere verear; quamquam exteros auctores habeo, Constantium Constantini filium, et Julianum cum Quadis congressos esse, neque ferme bellum Quadi sine Marcomanis gesserint, et Marcomanica ad Bojos pertinuerint, atque [note: ANN. POST CHR. NAT. CCCXXXVII CCCLXI. CCCLXIII. CCCLXIV.] proclivis a Constantio ad Constantinum lapsus sit. Constantinus autem mortem obiit anno post Christum natum trecentesimo trigesimo septimo, Constantius trecentesimo sexagesimo primo, sexagesimo inde tertio Julianus. Id constat, sub [note: Ammian. lib. 29.] Valentiniano et Valente, qui Julianum non toto interjecto anno sequuti, Marcomanos et Quados unâ, maximis injuriis

irritatos; quod Romana praesidia ultra Danubium in Quadorum jam solo excitarentur, Gabinius Rex, ne quid novaretur modeste petens, tantum non inter hospitalis mensae sacra, a Marcellino Valeriae Duce, per summae perfidiae scelus impune necatus esset, fluvio trajecto, omnia ferro et igni populantes, incredibili celeritate progressos, tentatâ Sirmio, occupatâ Opitergio, Aquileja obsessâ, aegre asperitate Juliarum Alpium, qua Maricus quidam Primicerius occurrerat, Italiae aditu fuisse prohibitos.

[note: CCCLXXV.] Valentiniano anno trecentesimo septuagesimo quinto vita defuncto, exitiabile consilium, quo Romanum imperium jam tunc nutans, praecipiti ruina concideret, sub Valente et Gratiano erupit, receptâ cis Danubium innumerabili barbararum gentium [note: Ammian. lib. 31.] multitudine, a Marcomanis, et Quadis longissimo terrarum tractu ad Pontum usque, cujus numerum comprehendere illi ipsi qui transvexere, saepe conati, nunquam potuere, cum diligens navaretur opera, uti graviter Ammianus queritur, ne quis eversurus rem Romanam, in adversa ripa relinqueretur. Patriis ea pulsa sedibus, agrum per legatos petebat; quietam et innoxiam pace vitam, bello fortem et utilem inter auxilia operam pollicita. Imposuit ignaviae speratum laborum sumptuumque compendium, et speciosus visus inertibus color, civium sanguini parcere, stipendia lucri facere, bella hostium, et periculo, et in utrumque casum damno, conficere, verum res, gliscentibus barbarorum viribus, atque proinde audacia, in Romanorum perniciem, uti dicere institi, perbrevi vertit, Romanos, quos defensum venerant, novi ipsi accolae reliquis exuere agris, urbibus et praesidiis et totis denique pellere provinciis.

[note: Paulinus in vita Ambrosii.] Anno post Christum natum trecentesimo nonagesimo sexto, [note: ANN. POST CHR. NAT. CCCXCVI.] quod Ambrosius Mediolani Episcopus insigni sanctimoniae laude floreret, fama universum terrarum orbem pervagata, ad [note: FRITIGIL.] Marcomanos pertigit. Horum Regina tunc FRITIGIL, cum Christianum hominem ex Italia profectum, de eo narrantem audivisset, insolitae virtutis admiratione capta, Deum cui vir tantus serviret, sibi colendum statuit, missisque Mediolanensi ecclesiae muneribus, rectae fidei formulam, ad quam se componeret, ab Episcopo petiit. Ambrosius copiosa epistola, quae hodie non extat, rescripsit, tum fidei quae petebantur capita prosequutus, tum hortatus Reginam, marito pacem cum Romanis persuaderet, quod illa diligenter curatum, effectum dedit. Sequenti anno, [note: CCCXCVII.] doctorem suum coram visura, Mediolanum adiit, quo priusquam illa perveniret, is rebus humanis exemptus est. Paulinus Ambrosio a manu, vitae scriptor, Fritig ildis maritum, se se populum que Romanis tradidisse prodit: credo quod trajecto Danubio, acceptis aliorum exemplo agris, Romanam ripam coluerit, nam id institutae a Regina Mediolanensi profectioni est consentiens.

Et Illyricum, Illyrico autem attributae Noricum et Pannonia, in quarum alterutra provincia Marcomanos collocatos oportuit, ad Ambrosii curam pertinuisse scimus, cum is Avennium Sirmii [note: Suet. Jul. c. 22.] episcopum initiaverit. Nam Illyricum Galliae Cisalpinae stante adhuc republica, lege Vatinia adjectum. Neque absurdum fuspicari, Fritigildis populares ex Bojorum potissimum fuisse posteritate, qui in majorum memoriam, Bojorum rursus deserta, a Vindelicia ad Pannoniam, Romanorum voluntate tenuerint. Nisi quod haec simpliciter conjectura est, ego conjecturis, praeterquam [note: Notit. Imp. occid. inter auxilia Palat. vexillat. Comitat. et alibi.] quod sua sponte verisimilitudinis pondus habent, nolim a me auctoritatem accedere. Meruere post illa Marcomani pedibus et equo inter Romana auxilia, pedites in seniores junioresque tributi, Imperatoris Honorii deinde appellatione honestati, [note: Hieron. epist. 3. Viginti et eo amplius anni suni, quod inter Constantinopolim et Alpes Iulias quotidie Romanus sanguis effunditur. Scythiam, Thraciam, Macedoniam, Dardaniam, Daciam, Thessaliam, Achaiam, Epiros, Dalmatiam, cunctasque Pannonias Gothus, Sarmata, Quadus, Alanus, Hunni, Vandali, Marcomani vastant, trahunt, rapiunt, etc. Ammian. lib. 3. 1. Jornandes. S. pag. 61. Prosper. in chron. alii.] Honoriani Marcomani cognominati sunt. Ad haec quoque tempora Hieronymi epistola ad Heliodorum scripta pertinet, qua vir sanctus, gentibus Romanum imperium, a viginti et eo amplius annis incursantibus, Marcomanos annumerat: sive epistola data, antequam Fritigil ad Christiana sacra transiit, sive aliae illae fuere Marcomanorum manus; quod plerique olim Germaniae populi, pluribus simul parerent regibus, nominibus forte aliquâ distincti, quae Romani, indiligentes externae historiae, annotare neglexerint.

Annis jam ante haec Hunni, gens cultu foeda et barbara, fera atque immanis, supra suam unde orta est Scythiam, imperante Valente, ex Asiatico Maeotidis littore in Europam transgressi, Boiscis, et caeteris quos supra memoravimus populis, turbinis confestim more correptis, late quaqua versus vagati, in regnum brevi coaluere magnum et praepotens, quod cum multas nationes fortitudinis laude insignes presserit, tum reliquis, et Romano [note: ANN. POST CHR. NAT. CDXLIV.] inprimis oppugnando imperio par esse videbatur. Cum anno post Christum natum quadringentesimo quadragesimo quarto, Attilae et Bledae simul fratrum, quibus pater Mundzuccus fuit, imperio regerentur, Attila consortis impatiens, fratrem dolo necat, et regno solus potitus, homo animo vasto et violento, horrido corporis habitu, truculenta facie, voce terribili, in exitium humani generis natus, certe ei castigando ab infesto numine manifesto immissus, quod nec ipse dissimulare, efferatae crudelitatis per pleramque omnem Europam ferro, flammis, populorum maximarumque civitatum subversionibus, tam lugubria vestigia impressit, ut infausti nominis recordatio, in vulgus etiam [note: Hist. miscel. lib. 15. Jornand. Sid. paneg. Aviti.] nunc cum execratione perduret. Numerabantur in subjectis nationibus praeter Hunnos, Marcomani, Suevi, Quadi, Heruli, Turcilingi, Gothi, Gepidae, et Alani, quosque Sidonius adjungit, Rugi, Geloni,, Scoti, Burgundiones, Bellonoti, Neuri, Bastarnae,

Bructeri, Franci, magnarum ex se virium, et celebratae potentiae populi, ut fides sit militari carmini, funebri decursione ad mortui cadaver jactato, solum Attilam, inaudito ad eum diem exemplo, possessionem Germanicorum Scythicorumque regnorum [note: KREINHILDIS.] [note: Vngar. annal. quos sequutus Nicol. Olahus in Attila c. 17.] conjunxisse. Vngarorum annales KREINHILDEM, Bojorum reguli filiam, in magna numerosi conjugii licentia, uxorem fuisse memorant, ex eo matrimonio Aladaricum natum, egregiae indolis [note: ANN. POST CHR. N. CDLIV.] juvenem, qui Chabam majorem natu fratrem, regno aggressus dejicere. Mortuo enim Attila, anno post Christum natum quadringentesimo quinquagesimo quarto, ingentes bellorum motus sequuti sunt, cum inter tot filios, quorum incredibilis numerus propior populo, nemo de herciscunda hereditate cogitaret, singuli solidam vellent cernere. Eminuere principes, hinc Chabas, Jornandes Ellacum credo nominat, inde Aladericus, Chabae favêre Hunni, fratrum maximo, quem pater in eam spem destinasse credebatur, Aladarico, in maternae originis memoriam, Germanici populi, Rex inprimis fama inclytus, annales Detrico nomen faciunt, ego Ardaricum Gepidam interpretor, quem Jornandes tum gloria, tum vivo Attila fide et auctoritate floruisse scripsit: plerique de Theodorico Gotho, Italiae postmodum victore sensere, praenimis absurde, qui Attila jam defuncto demum natus sit. Proelium commissum in campis prope Sicambriam, tanto utrimque irarum ardore, et per plures dies pertinacia, ut Danubium caesorum sanguine tinctum, rubuisse annales prodiderint. Neutra acies laeta abiit, Aladaricus fortiter pugnans, armatus cecidit, qua re suppresso paullisper partis impetu, cum victoria Chabam spectaret, Ardaricus valida rursus facta impressione, suos erexit, Hunnos in manifestam fugam conjecit, perterritosque egit, ut non prius consisterent, quam se victoris oculis subduxissent. Vngari Chabam effugisse credunt, Jornandes Ellacum, quem ipsum videri diximus, pugna periisse. Hoc habet, fractis eo proelio Ardarici potissimum virtute, Hunnorum viribus, gentes tristi servitio subditae, importuno jugo excusso, se in pristinae libertatis splendorem vendicavere.

Auctorem habeo, sed vanitatis manifestum, de quo quae mea privatim sententia, alias erit explicatius exponendi occasio, Bojorum populos Schiracios, Hirros, Schiros, Tranos, Salios, Salingos, Stiros, Stiriacos, Halios, Buros, regnum Adalogerioni, Hunni Veliphonis filio, tum detulisse, viro forti et prudenti, qui paterna origine Alemanum Herculem contingeret. Verum hujus omnino narrationis, in annalibus paullo vetustioribus, domesticis etiam, nihil comparet. Et ut conniveamus ad Herculis Alemani fabulam, quae est ista porro tam pravae ambitionis species, aggerere tot haec gentium nomina, partim huic nunc

maxime fini excogitata, certe nova incude formata, caetera a Bojis aliena adeo, ut cum iis commune habeant prorsus nihil? Ne [note: S. pag. 72.] eamus per singula, de Buris dictum, et Tacitum prae nuperis scriptoribus fidem impetrare aequum est: Schiros sive Scyros, et [note: Plin. lib. 4. c. 13.] Hyrros, Plinius cum Sarmatis et Venedis conjunxit, tum idoneus valde testis Jornandes, Schiros mortuo Attila volentibus Romanis, cum Satagariis Alanisque caeteris, in minori Scythia et inferiori Moesia, Candace duce consedisse retulit, quod illum nimirum scisse oportuit, qui avo Candacis scriba ortus sit. Quid ergo Boicae historiae inserere attinebat? At Scheirensis inter Bojos familia floruit; recte, si quis prius evincat hanc a Schyris esse, nam de caetero, frigidum soni argumentum, quod nullo alio fulcitur tibicine; nisi eâdem facilitate nobis permittimus, Bojos, a Boeotia deducere, quae Graecis [gap: Greek word(s)] scribitur, aut his etiam ineptiora comminiscimur. Adalogerionis nomen, inscita affectatione ex Adelgero natum, sive cum eo confusum est, cujus paullo ante sub Severo meminimus, sive cum Aladarico Attilae filio, parum scio, Aladericum enim pleraeque Germanorum gentes sequutae sunt. Pergit porro, Bojos hoc Rege nunc Gothis ac Suevis, nunc Hunnis et Rugiis conjunctos, trajecto identidem Danubio, Romanas provincias, quacumque praedae spes vocaret, esse populatos. Orto inter Suevos et Ostro-Gothos abactis pecoribus certamine, Bojos Suevis affuisse, Valomarum Gothorum Regem pugna interfectum, interfecti fratrem Theodomarum, cum magnitudo frigoris hyeme Danubium glacie constrinxisset, flumine transmisso, Bojis Suevisque, quos tunc unum Alemanorum nomen comprehenderit, cladem reposuisse. Venedos quoque per ea tempora per Germaniam interiorem coepisse invalescere, finitimosque populos, Suevos et Bojos praecipue, infestasse, qui cum Bojohemo pulsi cederent, Zechum et Crocum Venedorum Reges, successisse. Bojos ad Nariscos abiisse, qua isti laevam Danubii ripam in Germania magna, Vindeliciam contra praetexunt. Ibi controversias cum Francis incidisse, quod Childericus et Clodoveus Reges, late per omnem Galliam, et prope Germaniam, rerum potientes, novos advenas aemulos non ferrent, a Clodoveo demum Bojos et Suevos, Alemanos uno verbo, caesis Adalogerione et Alarico Regibus, memorabili pugna ad Tolbiacum victos esse. Bojos ex eo obnoxium cum Francis foedus icisse, Boji principem ex suo corpore legerent, Ducis nomine, Francorum Reges auctores fierent, Boica arma Francis auxilio essent, iisdem amicis atque inimicis uterentur, caetera suis legibus viverent. Hujus historiae ut quaedam probabilem veri speciem praeferunt, ita vana sunt pleraque, et illud perquam inane, quod sibi ratum et confessum sumit, Bojos et Suevos ad

Alemanorum nomen utrosque pertinere. Scimus Alemaniae appellationem Germanis interdum universe tribui, et eo sane sensu Bojos, nihilo minus quam Francos, Saxones, et alios quoscumque [note: Paul. Diac. lib. 3. c. 18. Iste ex Suavorum, hoc est, Alemanorum gente oriundus. Alii passim Suevos et Alemanos confundunt. Bojos vicissim a Suevis et Alemanis omnes distinguunt. Eginhart. in Caroli M vita, Ad Lechum amnem cum maximo venit exercitu. Is ftuvius Bajoarios ab Alemanis dividit.] Germaniae populos complecti, sed qui Bojos privatim et proprie Alemanos vocaverit, quomodo Suevi crebro usurpati sunt, praeterea nemo est, quin contra ab Alemanis tam multi, tam diserte, tam certo limite distinxerunt, ut, nisi si quem de rebus ante oculos positis ambigere delectat, in disquisitionem ultra venire non debuerit. Jornandes in Getica historia, ex qua superioris narrationis anteriorem partem, varie inquinatam, derivatam esse apparet, Alemanos et Suevos conjunxit, verum id ad Bojos nunquam quidquam pertinet, nihil item auxiliares Schiri, quorum eo loco mentio, ne Germanici quidem nominis populus, neque sese ulla hinc aperit suspicio, Bojos cum Gothis per ea tempora armis esse congressos: Bojorum hactenus meminit, ut prope Suevos in Germania magna, ad orientem solem, coluisse [note: ANN. POST CHR. NAT. CDLXXII.] significet. Quod ipsum eos qui temere confundunt, erroris poterat admonere. Incidit autem Jornandis de Bojis mentio, in annum post Christum natum quadringentesimum septuagesimum secundum, ratione sic inita. Theodericum Italiae Regem, anno a Christo nato quingentesimo vigesimo sexto mortem obiisse comperio, quam cum aetatis septuagesimo secundo obierit, quadringentesimo quinquagesimo quarto natum esse consequitur, atque decimus octavus aetatis, a Jornande eo loco memoratus, numerum a nobis indicatum attingat oportet. Nam haec intente et diligenter visum rimari, quod post prisca Romanorum Imperatorum tempora, vetustiorem isto usque adhuc neminem repererim, qui Boici nominis liquido et diserte meminerit. Marcomanicum contra, posthac extinctum funditus periit, neque renatum unquam est; quo probabilior et confirmatior superior conjectura, Bojos sub Marcomanorum et imperio et nomine delituisse, quibus afflictis iterum emerserint. Porro Jornandes delineaturus Suevos, quibus Alemani conjuncti, eos ab oriente Bojis, ab occidente sole Francis, meridie Burgundionibus, septentrione Thuringis claudi scriptum reliquit, eo tanto circuitu, hodieque trans Danubium Sueviam, [note: Rer. August. Vind. lib. 8.] cum proxima Franconia, longe lateque fusum terrarum spatium, exprimens, quod in alio opere pluribus docuimus. Consectarium itaque, Bojos sive Hercyniae sylvae campos a Marcomanis insessos, jam olim cognomines, tum adhuc coluisse, sive quod vero opinor propius, illis paullo ante ejectos, Danubium, qua inferiorem Rhaetiae partem et Noricum praeterfluit, praetexisse, quae hodieque item Transdanubiana Boica est. Atque hic exin maxime gradus fuit, ad Romanas provincias, trajecto flumine

occupandas. Illud dubitationem non habet, Marcomanos sociosque populos, pulsos esse interiore Hercynia, a Slavis Sarmatica gente, quae ducis Zechi, ut ipsi sibi persuadent, nomine privatim dicta, nunc appellationem retinet: sed temporis ratio in [note: Crom. rerum Polon. lib. 1. c. ult.] controversia. Nobis probabilis visa, Cromeri accurati scriptoris, multiplex ad Attilae aevum derivata ratiocinatio; nisi credibilius, Attilâ demum mortuo, cum unius regni interitu multa passim nova orirentur, Sarmaticis primum in Germaniam irruptionibus viam patuisse: quod utro modo habuerit, cum alterutro accidisse oporteat, in tam obscura vetustate, neque asseveraverim, neque in magno posuerim discrimine. Nariscos autem initio hunc inter Hercyniam et Danubium tractum obtinuisse, priusquam Zechi Marcomanis et Bojis, Boji vicissim Nariscis succederent, constanter creditum, nos non abnuimus.

Interea subit admirari, cum ab Attilae morte, labefactata jam dudum Romani imperii majestas, omnibus nationibus fuerit ludibrio, quarum quaeque proximis provinciis totis viribus incubuerint, et vero Germanicae sibi Rhaetiam et Noricum palam diripiendas destinarint, Alemani praesertim, Rugii, Heruli, Thuringi, [note: Eugip. in vita S. Severini.] haec quippe extant apud Eugippium, qui tunc vixit, nomina, quî factum ut solis Bojis nihil iis locis rei fuerit, quibus illos unius fluminis latitudo arceret, saltem memoria nullis litterarum monumentis consignata celebretur; nam Marcomanorum specie, quorum nec ipsum illis bellis nomen reperias, et interiisse antea diximus, amplius tegi non potuere. An credibile, Bojohemonuper ejectos, vagos palantesque de tuendis, quas fors dederat, sedibus, magis quam de propagando imperio et gloria, deque vicinis lacessendis fuisse solicitos? An foederis cum Romanis usque eo tenaces, ne injuriae quidem paratos atque obnoxios, violare sustinuerunt? Sed et utraque caussa conjungi potuit, quod nullus diuturnior inter confines populos fidei custos, quam imbecillitatis utrimque conscientia. An casu evenit, quo fere propendeo, ut cum nihilo caeteris pacatiores, manus non magis continuerint, memoria tamen in tanta scriptorum strage exciderit: nam sine Eugippio esset, de Rugiis, Herulis, Thuringis aeque nesciremus. [note: Eugipp. c. 2] Et vero barbaros is memorat, non expresso gentis nomine, qui Romanas urbes praesidio foederati tenuerint, hos Bojos fuisse, nihil vetat credere, sobolem fortassis illorum, qui Fritigildis jussu fluvium transgressi sunt. Ego incerta suspicionum affirmare abstineo.

Sed restant exnarratione, quam censendam suscepimus, Francica Bojorum cum Childerico et Clodoveo bella, sequutumque foedus: quorum in omni antiquitate, nullum impressum vestigium invenio, tametsi Francis plures quam plerisque populis scriptores,

[note: ANN. POST CHR. NAT. CDIC.] et tanta profecto res scriptione digna erat. Anno post Christum natum quadringentesimo nonagesimo nono Alemanos a Clodoveo victos invenio, memorabili scilicet pugna, quae prima apud Francos adaperiendo Christianae religioni aditui [note: Greg. lib. 3. c. 90.] fuit occasio, verum eam Bojos ulla ex parte attigisse, nemo veterum [note: Theod. in variis Cass. lib. 2. ep. 4 [?] In ms. et in edit. Paris.] prodidit. Gregorius Turonum episcopus, annos non totos quinquaginta post hanc pugnam natus, Alemanos in fugam versos, Regem eorum interemptum, hoc tantum narrat; [note: Prologus legis Bojariorum. In Heroldi edit.] eodem sensu Theodericus Gothus, Clodoveo victoriam gratulaturus, Regem cum gentis suae superbia cecidisse scribit. Vt impense mirer, nunc demum in mentem cuiquam venisse, Bojos et [note: Prologus legis Salicae. Verba sic habent:] Alemanos, Alaricum Adalogerionemque Reges miscere, omnia congeminare. Non equidem pernegem, Francorum majestatem, [note: Theodericus Rex Francorum --- jussit cons[?]b [?] relegem Francorum, Alemanorum et Bajoariorum. Theodericum autem Clodovei F. signari, ex iis, quae sequntur, potest intelligi.] quae totâ quam late patet Germania, longe erat maxima, jam tunc, aut etiam antea, certe non multo post, comiter a Bojis conservatam fuisse, saltem illis qui in Germania magna trans Danubium colerent; nam leges Boicae argumento sunt, quas Theodericum Regem Clodovei filium tulisse, prooemium ostendit, nec eas ab aequali quisquam accipit. Rei interim originem, nec in tanta annalium penuria eruere atque constituere potui, neque ingenio fingere et excogitare pulchrum putavi, hoc nimirum etiam, inter ea, quorum vetustate memoria periit, incompertum repositurus.

Verum enimvero, praeter caetera vulnera, quae temporis diuturnitas, [note: Quidquid Theodericus Rex, propter [?]etustissimam paganorum consuetudinem, emendare non potuit, post haec Childebertus Rex incboavit, sed Clotarius Rex terfecit, Haec omnia Dagobertus Rex gleriosiss. per viros inlustres Chlad o, Chadoindo, Magno et Agilulso reno[?]a[?]it.] et scriptorum barbaries, Boicae historiae multa inflixit, foedissime in ipsum Bojorum nomen grassata est. In Jornande Boibaros, aut Bajobaros, aut ex veteri libro Baibaros legas. Pervulgatum enim apud Germanos, ut prima et quarta, vastae ambae vocales, inter se migrent. Itaque Paulus Diaconus etiam promiscue, Bajoariam et Bojoariam usurpat, sed extrita B littera, quod in gentis quoque legibus et vetustis diplomatis invenire est, Metellus poëta inter Bojos antiquissimus, Bajaricam patriam, et Bajaricum solum dixit. Venantius Fortunatus, Bojoariam, Bajovariam, Baivariam, nec enim manuscripti codices satis sibi constant, et apparet B. aut V. temere interjectas a crassiori pronunciatu, quomodo in Romanis aliquando lapidibus, POSTERISQ. EVORVM est, aut AEVORVM, pro EORVM. Quin eo deventum, ut reperirentur, qui omnium ineptissime, Vvaivvariam nominarent et Vvavvariam. Guntherus Ligurino, Baugariam, G. novo [note: Grut. inscript. pag. 980. n. 1. et antiq. Boiss. Manuscr. quidam.] exemplo, pari caussa inserta. Auctor vitae S. Vdalrici, et Bajoarios, et Bauuarios, et Bauuuarios, triplici V, varie habet, unde porro Bavaria paullatim nata. Multiplicis scriptionis varietatem, et ultimarum syllabarum productionem, ex vernacula appellatione, Bojeris aut Bojaris, tanquam rivos ex fonte duci,

manifestum: iis nimirum praeeuntibus, quorum aures et linguae erant barbarae, Jornandem Paulumque, et ejus praeterea classis scriptores intelligo. Nam aliam etymi notationem comminisci, frustra sit. Neque hinc obscurum, cum Boji idem Bojeri Bojarique essent, quibus gradibus ad Bajoaros sive Bojoarios et Bajoarios, ab his ad Bajovarios atque Bavaros tandem itum. Si qui enim scriptores paullo vetustiores sunt, Bojoarios et Bajoarios praeferunt, Bavariae nomen posterioribus plene debemus. Audaci nimis deflexu, cum a prisco vocabulo, tum a vernacula pronuntiatione, in qua Bojorum vestigia, ut ut confusa comparebant, atque adeo comparent, quae in Bavaris prope nulla sunt. Vixit ante annos ab hinc amplius septingentos, post Jornandem trecentos circiter, Otfridus monachus, qui Germaniae sermonem [note: Otfrid. in prol. Evang. ad Luitbertum Archiep. Mogunt.] omnium primus litteris tractare aggressus, linguam appellavit scriptu perdifficilem, propter sonum incommodum, et litterarum plerumque congeriem, multis in eam sententiam collectis argumentis: tum vocalium creberrimum, prae eo quod nunc fit, usum fuisse, perpetuum veluti testimonium ejus scriptio dicit: quae meo sensu caussa longe planissima, mutatae, pro scribentium libidine et inscitia, orthographiae. Qui Bavariae nomen ex Bojis et Avaribus, Avares autem Hunni sunt, composuere, aut alioqui Bavaros cum Avaribus confudêre, nae illi palam nugantur, Scythica haec, illa Celtica gens, et raro duo aliqui populi aeque pertinacibus odiis sese exercuerunt. Neque Paullus Aemilius, gravis alioqui et circumspectus scriptor, tam supini erroris veniam meretur. Nos difficillimam et impeditissimam operis partem, tanquam in mari scopulos, praetervecti, liberiori porro cursui asuescemus; sic ut tamen vada, quae complura enaviganda restant, cavenda meminerimus.

MARCI VELSERI RERVM BOICARVM Liber tertius.

[note: THEOBO.] POst eam rerum conversionem, quae superiori libro explicata est, primum ex Bojis Theodonem, trajecto Danubio, Romanam provinciam, principatus specie tenuisse, Boicorum [note: Consensus omnium qua editorum qua ineditorum: uno aut altero excepto, nec rei, nec fidei ullius.] annalium consensus habet: constanter adeo, ut suum expeditioni annum assignent, nulla variationis levitate. Quod in re magna et antiqua, quae olim per manus tradi potuit, externis testimoniis confirmari nunc non potest, evincendae veritatis opinioni non nihil est. Neque enim suspicari animum induxerim, tot quantumvis domesticos auctores, eundem errorem de compacto errasse, quâ praesertim privatae unius gentis memoriae publica [note: Diotonem et Theodonem Arnolfus Comes promiscue usurpat.] aliarum monumenta non adversantur. Qui Theodo Latine scribentibus, Dioto et Dieto populari sermone est, nomine antique Celtico, quod excellentem virtutem exprimit, qualis [note: Diet, pro viro forti in l. Heldenbuoch. Caes. lib. 6. bel. Gall. Tac. de mor. Germ. Luc. lib. 1. immitis placatur sanguine diro Theutates.] heroum priscis temporibus credita. Eo olim primum gentis conditorem usum, Caesar mihi auctor, qui Gallos se Dite prognatos dicere, scriptum reliquit. Vnus idem Teuto opinor apud Tacitum, non Tuisto, Deus terra editus, cui gens nomen debet. Idem Theutates, an Theutanes Lucano. Itaque is ipse Tacitus, maximum a Germanis honorem Mercurio haberi credidit, quod Mercurius aliquando Theut appellatus sit, uti Plato in Phaedro et Philebo significat. Sed vero Lipsius quem inter prima saecuculi [note: Lips. Poliorcet. l. 1. Otfrid. l. 3. c. 13. fremidemothiote, significat gentes exteras.] ornamenta non nos uni numeramus, ex vetusta psalmorum versione observavit, Thiede et Thiadon gentes nationesque olim universe dictas, quod ego in Otfrido quoque reperio. Dieti sonus in compositis manet, Diethero, Dieterico, Dietbaldo, Dietmaro, quos Theodoros, Theodericos, Theodibaldos et Theodomaros

[note: Garibaldus nobis nunquam visus, sed ex mss. quibusdam, qui ipsius auctoritate nituntur, facile fuit conjecturam capere, hominem esse mire nugacem, ut qui illum audire potest, ei Anniana tota cohors, et Hunibaldi ineptiae sordere non debeant. Primus nimirum in Boica hist. fabularum sementem fecit, quam pluribus postea culmis scripto rum vanitate fruticavit.] usurpamus. Theodonem sunt qui Adalogerionis filium fuisse cum dicant, tam non evincunt, quam aut de Adalogerione ipso, aut de Herculis in Adalogerione stirpe nullam sidem faciunt. Alteri Garibaldo obscuri nominis scriptore freti, longa retro serie permultos alternis fere Theodones et Thassilones, cum prisco Ingramo conjungunt, cujus supra illata mentio. Nobis in neutram partem liquet, et in tantis tenebris ad scopum frustra collimemus. Illud pro comperto ponere non verear, quibuscumque parentibus et majoribus ortum, genere ac nobilitate suae gentis fuisse primum, cum ejus rei certa documenta habeam. Nam hîc sit operae pretium admonere, praecipuae claritatis familias priscis olim temporibus plures apud Bojos extitisse, quarum nomina in Boicis legibus perscripta, longitudine temporis corrupta, nunc obscura, interpretationis incertae sunt, eas inter Agilolfingam Ducum seminarium, principe prae omnibus loco eminuisse. De qua Dagobertus Francorum Rex, cum Boicum jus multis post annis corrigeret et digereret, in isthaec verba edixit,

Agilolfingi vero, usque ad Ducem, in quadruplum componuntur, quia summi principes sunt inter vos. Dux vero, qui praeest in populo, ille semper de genere Agilolfingorum fuit, et debet esse, quia sic Reges antecessores nostri concesserunt eis, qui de genere illorum fidelis erat et prudens, ipsum constituebant Ducem, ad regendum populum illum.

Cum ergo ex Theodonis posteritate multi Francis volentibus Bojis praefuerint, eum ex legis sententia ad Agilolfingos pertinuisse, necesse est.

[note: ANN. POST CHR. NAT. DVIII.] Anno post Christum natum quingentesimo octavo, Bojos superato Danubio Romanam provinciam Theodonis ductu ingressos esse, auctores quos sequor consentiunt, caetera diversi abeunt. Qui scribendo nos proxime antecessit, et omnium nunc maxime manibus teritur, rem Francorum auspiciis, Clodovei Regis consilio et hortatu, armis gestam scripsit, relatâ videlicet Theodoni gratia, ob adducta adversus Alaricum Gothico bello auxilia. Juvisse Bojos, praeter Francos Irino aliquo duce, Abares et Avares, atque Angilos Gisone, Charinos Gisalone, ductoribus, variis locis minuta saepe proelia, Bojis fere secunda commissa, plerasque urbes citra ultraque Danubium captas; promorant enim Romani limitem jam antiquitus trans flumen, et quosdam imperio velut sinus adjecerant; captas igitur Pisonium, Augustam, Aciliam, Mocaeniam, Castra vetera, tum aestiva, Batavis, et Quintanis antea deletis, Aureatum et Caesaream disjectas, Lycostomam, Calatinum, Attiliam, habitatoribus metu perculsis, ultro desertas, Eponam, Coenum, et omnium maximam Artobrigam expugnatas esse, postremam Augustam Tiberii, quamquam

magnis viribus defensam, quod eam Romani bello arcem legerint, Bojis cessisse. Victoriam crudeliter exercitam, victores sacra prophana juxta habuisse, caedibus et incendiis omnia miscuisse, nullo aut sexus aut aetatis aut dignitatis denique discrimine. Theodonem rebus compositis, cum alias civitates instaurasse, tum Augustam Tiberii inprimis, quam novo uxoris Reginobirgae nomine appellaverit. Severinum, Remedium, Servatum Romanos praesides, se se in Noricum inque Vindeliciam alpibus subjectam recepisse, ibi oppida, ut quodque opportunum, Pontes Oeni praecipue, praesidio munitionibusque firmasse. Theodonem dum illos omni prorsus provincia pellere constitutum habet, in ea molitione, quarto anno a trajecto Danubio mortem obiisse. Duos ei fuisse filios, Theodonem cognominem, qui Magnus ex virtute dictus, et Vtilonem. Vtilonem fratri domestico principatu ultro cessisse, re et gloria armis peregre quaesita. Nam cum Theodeberto Theoderici Francorum Regis filio (magnum [note: Marchionis nomen tam antiquum esse, mihi non constat, sensu P. Aemil. Marchionatum. Antuerpiensem sub Othone demum II. institutum scripsit l. 3. Scio recentiores quos dam ab hac sententia non abhorruisse, fidem ejus, quem hic noto, parum fidam sequutos. Gorop. orig. l. 1. et 7. Molande milit. sacra Ducum Brab. c. 2. Laz. de migrat. gentium, Guicciard. de reb. Belg. Apud antiq. hoc unum reperio, Cochilaicum a Theodeberto caesum, nulla Vtilonis memoria. Greg. l. 3. c. 3. Aim l. 2. c. 2. Ado, Sigeb.] tunc Francorum imperium, praeclara fama erat) adversus Danos opitulatum isset, commissa ad littus Belgicum secunda pugna, et occiso hostium Rege Cochilario, victorem Marchionis Antuerpiensis titulo honestatum, Theoderici sororem uxorem accepisse. Ex eo matrimonio Hugobertum natum, qui Asopertum crearit, Asoperto et Pluthylda Clotarii Regis filia Arnulphum, patrem Arnulphi Episcopi, qui in sanctorum numerum relatus est, Arnulpho Episcopo, priusquam sacris initiaretur Angisum, Angiso Pipinum, Pipino Carolum Martellum, Martello item Pipinum primum ex hac gente apud Francos Regem, Pipino denique Regi Carolum Magnum Imperatorem fuisse filium. Quae ambitiosius vereor quam verius, asserendis Boico sanguini Carolinae stirpis originibus excogitata, fidem absque antiquis certisque suffragatoribus nec mereantur nec inveniant. Puerile enim est, quod Palatini Comites in Caroli majoribus numerantur, id de Bojis interpretari. Theodonem Magnum inter populares pro patre regnasse, legatos Anastasii Imperatoris ad eum venisse, tentaturos adolescentis animum, ut quem armis minus possent, callida oratione circumventum Romanis subjungerent, sed irrito conatudomum reversos esse. Theodonem reliqua provinciae perrexisse debellare, Pontes Oeni cepisse, plerasque urbes evertisse; Romanos multis proeliis concisos, desperatione rerum suarum actos, in Italiam rediisse, occubuisse tum viros virtute praestantes, Divum Anianum sacerdotem, et Divum Marinum Episcopum, dum hic sacris ante aram operatur, mortui cadaver abs quercu pependisse, Severinum Praesidem a Volcovino Theodonis signifero caesum, Servatum captum ab ipso Theodone, in crucem actum, Remedium pulsum effugisse, Divum quoque Vigilium

Tridentinorum Episcopum, et Theodorum Laureacensem Archiepiscopum, eversa urbe interfectos. Theodonem Vindelicia et Norico late victorem Eselprunnam ad Athesim regni terminum Italiam versus constituisse, regionem bello captam sociis populis contribuisse, praefectis, qui limites quaqua versus Marchionum nomine tutarentur, Adalgerione nimirum cognato homine ad Athesim, ad Lycum Heroldo, Hirando ad Anassum, ultra Danubium in Nariscis Rudolpho quodam cum filio, ipsum sedem Reginoburgum habuisse, fato functum, postquam sex et viginti potestatis annos expleverit, imperio aequis portionibus inter tres superstites filios diviso, Theodonem tertium, Vtonem et Theodov aldum.

Ego multiplicis historiae partes, etsi reprehensionibus non uno nomine vehementer opportunas, sigillatim nec affirmare nec abrogare necesse habeo, nisi quid res ipsa subinde, et orationis nostrae deinceps cursus obiter pervertet, quod interdum futurum est. Vnum in praesens moneo, et semel dictum, saepe postea memoria repeti, semper valere velim, scriptam esse ab homine in vestiganda et excutienda omni vetusta annalium memoria, diligentiae nonnullius, conjiciendis affirmandisque quae sibi quibuscumque vestigiis indagasse visus, audaciae multae et praecipitis; fieri itaque potuisse, quod factum esse fit magnopere verisimile, ut aliqua eruerit certis antiquitus litteris consignata, quae postmodum sive perierunt, sive nostram quidem cognitionem studiose conquisita effugerunt, fidem neutiquam dubiam meritura, si de primis auctoribus aliquando constet, quod nunc secus est; haec cum ex parvis, vel certe ex mediocribus, maxima effecerit, tum plura deinde adjecisse alia, aut ex levissimorum hominum commentariis temere hausta, in quibus Garibaldus ille nescio quis, familiam ducat, aut conjectando recens inventa, aut ancipiti origine ab omni vetustate, nunc demum libero arbitratu ad res Boicas detorta. Ista enim capita, vera falsis, certa incertis mixta, accuratius prospicienti apparent, caeterum promiscue et confuse, ut praeter ea, quorum est manifesta vanitas, quid antiquum quid novitium, quidque genuinum aut omnino commentitium sit, nemo satis queat distinguere; nisi illis ipsis monumentis instructus, quae cum is prae manibus habuerit, quod jam non comparent, periisse, suspicor. Sed judicium in medio: nos, ut ut res habeat, pro pudore et religione, quam operis aggressu recepisse meminimus, non egerimus, si tantarum rerum testem unum, nuperum, fabulositatis non semel compertum, caetera incertum, temere sequamur.

[note: Arenpek. lib. 2. c. 1.] Antiquior Arenpekius, Theodonem anno itidem quingentesimo octavo narrat, nam hactenus unus omnium consensus

est, nullis Francorum auxiliis subnixum, milliaria tantum popularium cohorte comitatum, venisse in provinciam, et Romanis vectigal exigentibus superbo responso ludibrio habitis, Imperatorem adiisse; Theodericum Gothum Reg em magis credo, rerum in Italia et trans Alpes tunc potientem; Anastasii enim Imperatoris nomen, ut temporum ratio congruat, rebus Italicis et transalpinis istis, imperite inseritur: a quo raso primum capite, succisisque vestibus dimissus, quod aliorum annalium fidem [note: S. pag. 67.] sequuti, ad Adalgerium priori libro retulimus, deinde in amicitiam receptus, egregiaque inter auxilia navata opera liberaliter donatus, tum aliquot annorum tributo levatus sit, quibus decursis, cum tributum per legatos iterum urgeretur, iique enixe instarent, ut se Principi praesens sisteret, illum fabellam de cervo, paullo aliter quam a nobis supra memorata est, subjecisse. Bellum irritatis hinc inde animis sequutum, Theodonem copias Oetingae contraxisse, quae Huodinga dicta antiquitus, et flexo vocabulo, feroci allusione, ad vernaculi sermonis sensum, identidem jactasse, hîc me qui quaerit inveniet; porro conscium quam paucos contra quam multos duceret, ne re cognita suorum animi labascerent, proelium consulto nullis prae se missis exploratoribus commisisse, perpaucos Bojorum desideratos, ingentem hostium [note: ANN. POST CHR. NAT. DXX.] stragem fuisse. Anno post Christum natum quingentesimo vigesimo, Beurnae in Alpibus iterum decertasse, ubi Justinum Imperatorem cruenta victoria coram vicerit: quod de Justino equidem perspicue vanum est. Exin majestatem Boici nominis mirifice auctam, Langobardorum Francorumque populis aequo foedere sociatis, ad regium fastigium excrevisse. Theodonem [note: DXXXVIII.] annos fere triginta a Danubii trajectu imperasse, supremum diem obiisse quingentesimo trigesimo octavo post Christum natum, Vtone relicto filio, quem et Vdonem, et Odonem, et Vtilonem dicunt, aliisque praeterea litterarum modis variant, ut vix ullius nominis scriptio inconstantius fuerit habita. Atque quod tres ordine Theodones prior numerat, Arenpekius in unum contrahit, et caetera in omnes partes profecto moderatior, nisi quod ne sic quidem satis, patriae quaedam charitati, uti fit, supra veri fidem indulsit. Ingentibus nimirum quos varie uterque narrat motibus, nemo paullo cordatior modo, in consentiente publicorum ejus aevi scriptorum silentio, fidem adjunxerit. Quid enim? Theodericus omnis memoriae Regum dignitatis [note: Cassiod. de Rhaet. lib. 1 ep. 1. et l. 7. ep. 4. de Nor. lib. 3. ep. 50.] retinentissimus, florentibus maxime Gothorum rebus, ad quos Rhaetias et Noricum pertinuisse, Cassiodorus in epistolis tam certus tamque locuples index est, ut veteris historiae inscitiam paene palam profiteantur, qui per ea tempora Romanum his oris imperium, nisi qua sibiid Gothi ascivere, aut pugnantes pro imperio

Romanos fomniant, Theodericus inquam, Bojorum contemptum et injurias inultus tulerit? aliquoties pulsatus animum demiserit? pulcherrimas provincias hostili manu occupari siverit, [note: Ennod. paneg. Theoder.] occupatas pro desertis habuerit? Vanus fuerit oportet Ennodius, cujus extant ad Theodericum verba, Minui aestimas, quod non crescit imperium: Varius magnopere et inaequabilis Theodericus [note: Procop. lib. 1. Gothic. Cassiod. fastis, Cethaeo Coss. Historiae passim.] ipse, qui alienam Pannoniam sive Gepidis sive Bulgaribus, sola animi ductus magnitudine extorserit, sui contra juris negligens, possessionem jam partam Bojis in Italiae finibus cesserit, tanto ignavius, quo hoc majus dedecus est, quam omnino non paravisse: Visigothos ruentes, submissis in Galliam et Hispaniam usque auxiliis, sustinuerit, Francorum inimicitias nihil veritus eo nomine subire, tantum sub oculis acceptum detrimentum [note: De Imperatorib[?] nullum certius testimonium, quam quod de recuperanda Italia Theoderico vivente nunquam cogitarunt. De Vandalis Cassiod. in fastis Olybrio Cos. De legationibus Oceanicis Cassiod. Variar. l. 5. ep. 2.] mussitaverit? Inanis fortitudinis opinio, qua hinc Imperatores Constantinopoli, inde Vandalos in Africa Reges continuit, Germanicarum gentium munera et legationes ab usque extremo Oceano excivit, nostris adhuc hominibus Veronensis cognomine inter Alexandros et Caesares canitur. Verum praestat, de absurda et incredibili narratione, testibus non credere, qui alio praeterea egent testimonio, hoc est, qui rem praesentes, multis postea saeculis nati, comperire non potuerunt, quae in censenda historicorum fide, prudentissimorum hominum perpetua habetur cautio; quin ea istis tanquam ducibus vestigare, quae rerum temporumque naturae et conditionibus apta sint, atque consentanea. Interim frontem eorum miraturi, qui cum Bojos Alemanorum olim nomine censos asseverare ausi sint, quam [note: S. pag. 73.] opinionem sub superioris libri fere finem propositam, falsitatis convicimus, iidem Bojos victores fuisse pergunt pertendere, [note: Cassiod. Var. l. 12. ep. ult. Ennod. Paneg.] cum Cassiodorus et Ennodius Alemanos a Theoderico superatos esse, palam adeo et explanate praedicarint, ut istos alterutrius saltem erroris debuerit puduisse. Sed nos jam nunc superioris narrationis luxuriam castigemus, et ad probabilem veritatis speciem, quâ fieri poterit, temperemus.

Theodonem, quod primum erat, cur in provinciam venisse narrantibus assentiendum existimem, caussa initio explicata est. Reliqua quae sequuntur pleraque, commode accepta modo, nihil etiam admodum credere prohibet; aut milliariam cohortem duxisse, aut vectigalem agrum coluisse, aut Theoderico denique inter auxilia meruisse, ut pacem cultu juverit, arma delectu, quod [note: Paneg. Con stantino dictus. Cassiod. Var. l. 4. c. 45. l. 5. c. 11. Paul. continuat. Eutr. l. 16.] vetus scriptor de Francis, in Gallia a Constantino collocatis, simili re usurpavit. Heruli et Gepidae militavere Theoderico, quid sit cur non eodem exemplo Boji? cum Paulus asserat, omnes Italiam accolentes populos, aut affinitate, aut foederis pactione ei fuisse conjunctos, haud dubium aequo majores, obnoxio

reliquos; argumento, quam certae et testatae vanitatis ea plena sint, quae de Bojorum adversus Italos expeditionibus et victoriis, splendide, caeterum temere praenimis, jactantur. Theodo interim et evocari potuit, quo modo cognominem Theudam Praefectum, res novas in Hispania molientem, sub Theoderici fere mortem in Italiam evocatum fuisse Procopius scribit, et certorum annorum tributa illi remitti, in quo praesertim munificentiae [note: Cassiod. Var. l. 1. ep. 16. l. 2 ep. 29. 30. 38. l. 3. ep. 32. 40. l. 4. ep. 26. 36. 50.] genere se Theoderici liberalitas saepe magnifice exeruit, et ea post aliquot annos iterum repeti, et exactores durius agentes repelli, haec discordiae, deinde jurgiorum et armorum atque tumultus esse occasio, inter quae cohors Quaestoria imbelle hominum genus, male mulctari. aliqui illius ordinis occidi, alii provincia pelli: fieri solent ista talia, et egregie credibilia sunt, de gente militari et feroci, cui in aliena provincia non aequissimis conditionibus agenti, superfuerint tamen animi prisco decori tuendo, ne quid patria libertate non dignum in se committeret. Sic Breones per ea tempora, cum in Rhaeticis quoque praesidiis essent, placet enim testandae rei, saltem explicandae et persuadendae, propinquo exemplo uti, Maniario nescio cui, reculas suas vi abstulere, [note: Cassiod. l. [?] ep. 11.] quos Cassiodorus gravis sententiae censura prosequitur, Militaribus officiis assueti, civilitatem premere dicuntur armati, et ob hoc justitiae parere despiciunt, quoniam ad bella Martia semper intendunt, dum nescio quo pacto, assidue dimicantibus difficile est morum custodire mensuram. At hos nihilo tamen minus Theoderico subjunctos paruisse, ex eodem Cassiodoro intelligas, ut in tota comprehensione verbum prope nullum sit, quod rerum quadam similitudine, ad Bojos non traducas, quin Breon propemodum Bojus credi poterat, mutato vernaculo vocabulo [note: Fortun: l. 4. de vita S. Martini, Si vacat ire viam neque te B[?]j[?]arius obstat, Qua vicina sedent Breonum loca. Editio Calarit. perperam habet, Breorum.] litterarum transpositione, in istam faciem, nisi Fortunatus Episcopus, utriusque populi nomen distincte in carmine et separatim posuisset. Nec absurdum porro, ut quod de scriptorum ejus aevisilentio, maximis proeliis et insignitis victoriis paullo ante objecimus, amoliamur, turbas et rixas istiusmodi verius, non bella, nec fortasse gravius a Theoderico vindicatas, nec omnino magnae rei in commune, nullis publicis annalium monumentis consignatas, privata gentis memoria ad posteros permanasse, qui quo omnia majorum augustiora redderent, temporum locorumque descriptiones, et Imperatorum nomina interjecerint, variosque ex ingenio casus ambitiose affinxerint, pietatis speciem interpretati, Boici nominis claritudinem hac commendatione in vulgus augere, quantumvis sive falsa esse scire poterant quae prodebant, sive vera esse scire non poterant. Perniciabili inter primos errore, qui non jam singulos homines, sed populos plerosque totos fascinat, bonam famam ex malo mentiendi

facinore aucupantes, cum omnia contra sint, et is rerum priscarum splendori pessime consulat, qui praeclaram veritatis lucem foeda fabularum fuligine ausus corrumpere, inanium fidem impetrat quidem ab imperitis, sed prudentioribus quantumvis vera, vix atque difficulter persuadet, auctoritate semel prostituta, ille vicissim recte, cui tenuis veri strictura, ante crassas nugarum [note: VTILO, THEODO, VACARVS,] nubes est. Theodoni VTILONEM et THEODONEM filios fuisse persuadeor: sed ut alter in Italiam Gothis militatum abiverit, VACARVS idem dictus, uti paullo post sumus explicaturi: major Boicam solus tenuerit, quae Arenpekio fratris praetereundi occasio. De Belgica expeditione, nihil allucet, nec quam de Theodone tertio ejusque fratribus saltem conjecturam proferam habeo.

[note: Theodoricus Rex an. 526. obiit.] Rex Theodericus interim, annos plus decem ante majoris Theodonis obitum, vitae finem fecerat. Ex quo statim tempore, adeo unius hominis virtus ad continendum tantum Gothorum imperium omnia contulit, regia nutare, res omnes retro labi; regno primum ad Athalaricum puerum et Amalasuentam matrem, quamquam ingentis spiritus feminam, inde ad Theodahatum delato, qui dubium ingratior an ignavior, in eo gerendo ita versatus est, ut Justinianum Imperatorem utraque caussa ad inferenda arma commoverit. Sub quorum initio Theodahatus morte sublatus, Vitigem, Theodibaldum, Araricum, Totilam, Tejam Reges deinceps successores habuit. Hos Belisarius et Narses continenter exercuere multorum annorum bello, diu ancipiti, Gothis tandem exitiabili. Ea proximis quibusque gentibus exuendi se se eorum jugo, dominatusque rejiciendi, visa occasio, [note: Agath. lib. 1.] nonnulla, ut Agathias ait, ipsorum Gothorum voluntate. Cum enim magnitudinem periculi animo aestimarent, et sibi non jam pro gloria et potentia in exteros, sed pro ea quam patriam habebant Italia, pro libertate, pro vita certamen esse cernerent, contractis adversus instantem hostem undique in unum viribus, facile de caetero passi sunt, populos plerosque subditos, contineri rebus afflictis minus opportunos, aut in aliorum potestatem concedere, Francorum praesertim, quibus delinitis illis opus erat, aut sua sibi sponte, qua cuique commodum consulere. [note: Procop. lib. 1. [gap: Greek word(s)] Interpres depravate habet. Carii Muricique.] Itaque Procopius, Carnos et Noricos Gothis ad usque motum bellum paruisse, profitetur, moto nimirum descivisse significans. Vbi mihi Norici vocabulo complexus videtur, praeter priscum Noricum, Vindeliciae sive Rhaetiae partem Lyco fluvio tenus, hoc est, omnem cis Danubium Boicam: Recentiores equidem a Procopio scriptores, rationem quam dico aperte sequuntur, quo probabilius originem ab illius aevo ducimus, ipsumque in eam sententiam interpretamur. Caussam rei nullam admodum

certam scio; sive Nortgojae trans Danubium appellatio pro Norico habita, citeriori tota provincia recepta est, sive Boji Norico ante Rhaetiam occupato, dum in hanc ex illo migrant, nomen qua imperium protulerunt, sive demum unius interdum scriptoris inscitia atque temeritas, incuriosa sequentium credulitate evalescit, et obiter etiam mendose vitioseque dicta, consensu in usum transeunt. Hactenus liquet, cum Boji partem veteris [note: Paul. Diac. l 3. c. 31. Noricorum siquidem provincia, quam Bajoariorum populus inbabitabat, habet ab oriente Pannoniam, ab occidente Suaviam etc.] Norici, recens vero totum, ad ipsum Lycum tenerent, plerosque auctores Bojorum Noricorumque appellationes habuisse promiscuas. Reliqua Rhaetiae et Vindeliciae a Lyco in occasum, Alemani occupavere, sive Suevi, Germanici itidem sanguinis, potens et late fusa natio; quae cum in Germania magna prope Bojos ad orientem coluerit, trajecto Danubio, eodem tenore in Romanis provinciis consedit, et Lyci exinde fluminis alveus, a tot jam annis, ratus et perpetuus utriusque populi sermonisque limes manet. Nec Alemanorum una fuit conditio, pars immunis et [note: De Alemanis plenius Rer. August. Vind. l. 8.] sui juris, pars a Clodovei victoria Francis paruit, reliquos Theodericus Gothorum imperio subjunxit, quos tum rerum inclinatione adducti, Francis accedere passi sunt. Et Bojorum populus jus a Francicis Gothicisque Regibus bifariam, fluminis discrimine petiit; cujus distinctionis animadversio, ad explicandam reliquam historiam, magnas utilitates habet. In Francorum fide mansisse apparet, qui in Germania magna trans Danubium restitere, his leges quae extant, a Theoderico Clodovei filio datas interpretor: qui vero superato Danubio Gothicas provincias, Noricum atque Rhaetiam, novâ coloniâ insedere, hos in Gothorum auctoritate eo florente imperio fuisse necesse, et iis quae Procopius narrat, quaeque nos disseruimus, consentiens ac respondens est, labantibus rebus, sibi privatim consuluisse, plenaeque libertatis gustum cepisse existimo. Nec enim hac verbi modestia uti poenitet; nihil in quantavis rerum probabilitate, quarum certus auctor, ista annalium paucitate et jejunitate designari non potest, temere affirmaturi. Ad hos etiam, haud certe transdanubianos Paullus Aemilius respexerit, cum in Childeberto Theoderici fratre prodidit, Francicum imperium ad usque Bojorum fines [note: Theodibaldus Bojus Narseti auxilio fuit, quod hoc ipso libro narrabitur.] pertinuisse. Hi demum Italico isto bello pro Romanis, adversus Francos et Alemanos Gothorum auxiliares, stetere, Francis sane nondum obnoxii. Ad quos tamen postea, dititione omnes tandem Germanici nominis gentes complexos, reciderunt, uti loco exequemur.

Illud fortasse difficilem explicationem habeat, siquidem Arenpekius de numero vera narrat, cum Theodo milliaria tantum cohorte instructus venerit, qui potuerinttam pauci tam cito, tantae provinciae, quantumvis vacuae, et a prioribus dominis

desertae, possessionem usurpare atque tueri. Visum credere, plures Boicos regulos Danubium una transiisse, quorum memoria diuturnitate temporis paullatim effluxerit, solius Theodonis nomen, qua nobilitatis qua virtutis opinione eximium, permanasse ad posteros. Accedunt suspiciones antea sparsim perstrictae, plerasque popularium manus trajecisse multo prius, non una occasione, quarum successiones praesentem fortunam sequutas, ad victores se tunc turmatim aggregasse verisimile: quin et in Germania constitutos, ad tam certam, tamque opulentam et vicinam praedam, certatim magnis transmissis copiis accurrisse rear. Natae videlicet res secundae conciliare amicos, nec utique verendum vincentibus, ne societas in partem praemiorum ultro venientium aliquando defiat.

Verum enimvero res hortari videtur, quoniam de regione recens occupata tempus admonuit, ejus situm atque naturam paucis exponere, et qui populi, quibus institutis, domi militiaeque olim habuerint, supra repetere. Vtgens Bojohemo cessit, extraque sesylvam tenuit, fines ultra Danubium a septentrione in Germania [note: Annal. Franc. sub Ludovico Pio scripti, Anno 791. Prima castra supra Anesum posita sunt Nam is fluvius inter Bojoariorum atque Hunnorum terminos medius currens, certus duorum regnorum limes habebatur.] magna, sylva ipsa Hercynia, hinc citra fluvium in meridiem effusa, ad Alpes Italiae imminentes pertigit, ab ortu solis Anesus aut Anassus flumen, vernaculo sermone Ensum dicunt, Hunnos arcere, ab occidente Alemanos Lycus. Nam in ortum olim Boji ad Anassum usque, annalium fide, in meridiem ad Italiae limen Tridentinum agrum, ubi Paulus Boicum praesidium Bauzani sub Comite fuisse, manusque cum Langobardo Tridenti Duce contulisse significat. Nunc utrimque secus est, finibus longemutatis, retroque submotis, quo his tradendis sumus diligentiores. Regionem Paulus universe Pannonia, Suevia, Italia et Danubio circumscripsit, caetera propemodum recte, nisi quod permagnum trans alveum tractum, qui inter Danubium et Hercyniam medius, Lyci fere et Oeni ostiorum tenus porrigitur, Danubio exclusum [note: Paul. Diac. l. 5. c. 36. Dum Dux esset in Tridentina civitate, cum comite Bajoariorum, quem illi Gravionem dicunt, qui Bauzanum et veliqua castella regebat, conflixit.] praeterit. Neque id meo animo temere; Boicum regnum sub Garibaldo designaturus, Bojorum ultra flumen rationem non habendam censuit, quod ij Francis, ut paullo ante dictum, contributi parerent, nec sui juris essent. Atea antiquissima post Bojohemum sedes, iter et gradus ad citeriora fuit, Nortgoja, aut contractius Norca, et Palatinatus duplici argumento dicta, quod Aquiloni obversa, qui Germanis Nortus est, quodque sub Palatinis Bojis principibus, postea exortâ dignitatis specie, habita. Et manent nomina; non item Sudergojae vocabulum, meridianam plagam [note: Paul. lib. 3. c. 31.] interpretêre, quod a Danubio ad Italiam quondam usurpatum, nunc obsolevit. Terra ad utramque ripam, praeterquam qua aut montibus attollitur, aut asperatur saltubus, fertilitate inter paucas nobilis, nullius rei ad hominum victum necessariae

indiga, multis ad ornatum et voluptatem abundat. Frumen ti primum copia, quanta cum sibi satis, tum in exteros plerumque populos redundat, itaque et Pannonicos exercitus, et ingravescentem Italiae annonam, hoc subsidio proximis supra annis saepe levari vidimus. Vini quoque multum, sed illis maxime locis, quae ab aliquot centum retro annis Bojo exuto, Austriae et Tirolis nomina receperunt. Arbores frugiferae, praeter oleam, omne genus, campi herbidi, magna vis pecoris, neque non sylvis sua gratia, quicquid ferarum, quicquid avium, aut gustu placet aut specie. Montibus omnis coloris marmor extat, eruitur stibium, sulphur, alumen, chalcanthum, magnes, molochites, quaeque vetus Norici gloria, aes atque ferrum, et valida supra haec, multorum damnata conviciis, paucorum irretortis praeterita oculis, aurum et argentum; auri quidem quantum omnium Germanicarum fodinarum mereatur invidiam, inexhausta per multa saecula [note: Pol. ap. Strab. l. 4.] fertilitate, Polybio quippe ante tot aetates celebrata. Soli divitiis certant aquarum bona. Medius fertur Danubius, ille fluviorum Europae maximus et altissimus, importandis exportandisque mercimoniis maris prope vice, amnes receptans utrimque frequentes, quibus regio late irrigatur, ratium plerosque patientes, nonullos navium, pars auri ramentis celebres, margaritis quidam, orientem interdum magnitudine et colore aemulantibus, omnes lectissimorum piscium incredibili vi ac varietate. Lacus numero multi, ambitu et amoenitate spectabiles, quorum navigatione et piscatu nihil aut jucundius, aut usquam fructuosius. Fontium scaturigines alibi frigidae, alibi calidae, ad pleraque inveterata morborum genera salutares, tum naphtae praecellens species, petrolei nomine, in hos ipsos usus medicis laudata. Salis proventus aqua terraque uberes, et magnum inde vectigal. Sed qui populi Boicam regionem prius habuerint, quique postea accesserint, et quae rerum imperiorumque conversiones sequutae sint, dicam quam quidem potero breviter, saltem qua annalium durat memoria, gnarus quantum alii supra vetustatis ex inanium scriptorum fabulis adjiciant, opera, ut prudentiores existimare video, supervacanea. Germaniae magnae quam diximus trans Danubium Boicam oram, Narisci tenuisse crediti, incertum an eodem cum Nortgoja vocabulo, quod Romani non intellectum [note: Tac. de mor Germ-Haec pleraque l. 1. et 2. rerum August. Vind. disputata uberius, laudatis auctoribus.] perverterint. Origo in obscuro, neque de fine liquet, qui excidium fuerit oportet, aut in Boicum nomen transitus, quod equidem opinari malim: virtutem, non vanus auctor Tacitus affirmat, sermo et mores cum reliqua haud dubie Germania consensêre. Adversa ripa a Lyco ad Oenum Vindelicis Rhaetisque culta, hinc ad Anassum Noricis. Vindelicos Amazonum propaginem plerique putavere, Thracum alii, quos Amazones vi et armis

domo ejecerint, utriusque sententiae fides penes ejus auctores erit, ego in diversum iverim, Vindelicos Rhaetorum familiam ab initio arbitratus, privatam nuncupationem a confluentibus reperisse. Rhaetorum certe gente atque nomine plerumque censos, manifestum ac compertum habeo, quod multis itidem in hoc tractu minoris rei populis scimus contigisse; quorum designatione antiquitatis ignoratione, verum enim fatendum est, abstinemus, aliorum descriptiones in medio. Rhaeti a Tuscis conditi, ante Gallorum in Italiam adventum imperio et gloria florentibus, Rhaeto duce: in originis fidem patrii sermonis sonus mansit, per multa aetatum curricula. Postquam res eorum visae adolescere, domestica potentia, ut est fere hominum ingenium, in exterorum vertitinjuriam. Carpsere perpetuis incursionibus proximos Italiae campos, tum Gallorum Sequanos et Helvetios, et ipsos in Germania magna Bojos, immani supra omnem barbaram feritatem, caeterum provida crudelitate. Cum enim hostiles irae, aut eorum qui arma ferunt, aut puberum, aut ut maxime progrediantur, infantium sanguine exsatiatae soleant consistere, primis Rhaetis in mentem venit, quo hostium non messem aut herbam, sed prorsus semen tollerent, nec dum natis, priusquam in communem lucem ederentur, ejus spem occidione praeripere, maribus nimirum, ne temerarium crederes, quin certum destinatumque scelus scires, quos vatum monitu atque praedictione, matrum utero [note: S. l. 2. p. 48. 49. Liv. lib. 5. Pol. l. 2.] conditos a feminis dignoscebant. De Noricorum initiis quae visa, utique rem se se habere cultores ejus terrae putant, alibi perscripsimus. Si quem praeterea Livii et Polybii auctoritatem huc trahere delectat, nihil refrager, Livius, praecipue quidem Rhaetis, sed et aliis Alpium populis Tuscam esse originem indicat. Polybius Transalpinos ab Alpinis loco disferre, non genere, quod Danubio tenus remur interpretandum. Eas sententias si conjungas, Rhaeti, Vindelici, Norici, inter se populares, Tuscis oriundi omnes [note: Suet. Tib. c. 16. Vel. 2. Caes. bel. Gali. l. 1. bel. civ. l. 8.] sint; nos neque affirmandum magnopere, neque refellendum sumimus. Sub Regibus vixisse Noricos, ex Suetonio et Vellejo doceri potest, extat Voccionis Regis nomen, cujus soror Ariovisto nupta, ipse bello civili Caesari trecentos circiter equites auxilio misit. Instituta ritusque, et adversus vicinos populos eadem cum Rhaetis inhumanitas. Postrema in Histros incursio paullo ante Christum natum, qua concitatis in se Romanorum [note: Dio l. 54. Haec plene pertractata in libris rerum August.] animis, cum multae praeteriti temporis injuriae accederent, a Silio victi sunt. Mox Rhaeticum Vindelicumque bellum, Tiberio et Druso ducibus sequutum. Vehementer autem visum memorabile, Romana arma prius per omnem Africam circumlata, nisi qua immodicis solis ardoribus, et vasta solitudine illa

invia, in Asia ad extremas orientis oras penetrasse, et Europae cum alia, tum fortissimas Gallorum atque Hispanorum nationes domuisse, quin eam quae alterius prope orbis instar crederetur, terruisse Britanniam, quam trans Rhaeticas Noricasque contiguas Italiae Alpes, Rhaetorum Noricorumque populationibus toties lacessita et provocata, conspecta sint. Magnitudinem belli multa produnt, gemini cum maxime tanti duces, qui legatorum praeterea usi opera, urbibus et castellis varie oppugnandis, levibus certaminibus, quo plus terroris hosti objicerent, sparsim serendis, et instructa quoque acie progrediendo, omni bellorum arte, fortem manuque promptum, caeterum rudem ad haec populum, magnae edita caede vicerunt. Sed quantamcumque virorum virtutem, longe superavit mulierum, sive furor sive rabies, quamquam omne nomen infra facti horrorem est, quae deficientibus telis, infantes humo afflictos, in ora Romanorum adversa miserunt, vita [note: Ovid. trist. 2. Rhaetica nunc praebent Thraciaque arma metum.] illis nihil opus esse ratae, qui liberam ultra animam ducere non possent. Extat Ovidii carmen, quo Augustum omnium propemodum gentium jam tunc victorem, in exspectatione belli solicitum, Rhaetica arma timuisse neutiquam dissimulat. Et incredibile dictu, quantum ille parta victoria gavisus, quantumque ad posteritatis [note: Horat. lib. 4. oda 4. et 14.] memoriam ex ea gloriae speraverit. Itaque Horatio, principi poetae, luculentis versibus, qui hodie leguntur, illustrandam demandavit, revocato in hujus unius argumenti gratiam, ad scribendi studium, longo intervallo intermissum. Creditum etiam, quod Rhaeti Sextili victi, Alexandria eodem mense in potestatem venerit, utramque caussam, aeque ac primum Consulatum valuisse, cur Sextilem prae Septembri, quo mense natus erat, Augusti nomine insigniri passus sit. Validissima juventutis pars, ne bellum retentaret, quod animo agitare poterat esse suspicio, abducta, relicti qui colendis agris sufficerent, nec reprehendendis armis pares essent. Regio in duas primo provincias divisa, Rhaetiae Noricique nomine, totidem Praesides accepit, et idoneis locis, adversus internos externosque hostes, alarum et cohortium auxilia. Vrbes deinde diversis temporibus complures sive veteres instauratae, sive novae conditae, inter quas Coloniarum dignitate aliquot, cum utraque provincia, civium Romanorum, militum, colonorum, negotiatorum, plena et referta esset, ex proxima quippe atque continente Italia immigrantium. Quarum hodie aut memoria clarior, aut vestigia supersunt, nomina indicabimus, quâ Boica quidem regio pertinet: reliqua Rhaetiae et Norici prosequi, neque hujus instituti est, et nos de Augusta Vindelica colonia, principe Rhaetorum Vindelicorumque a prima provinciae constitutione urbe, quae ex antiquis monumentis observata eruere licuit, octo libris comprehensa olim explicavimus.

Reginoburgum ergo primum, Boicae per multas aetates caput, Tiberii monumentum, Augustae nomen tulisse creditur. Cujus rei fides, quamquam nobis nunquam constitit, opinio omnium [note: Tabulae itinerariae autographum in Peutingerorum museo Augustae visitur.] mentes pervasit. Juvavia, nunc Salisburgum, Hadriani; Ovilabis aut Ovilia, ut in tabula itineraria perantiqua legitur, M. Aurelii Antonini Imp. opus, Lambachum interpretantur; hujus Laureacum item, quae proxime Ensum Lorcha est, magnae quondam urbis tenue nunc vestigium, nisi verius Aureliano tribuimus. Atque eae liquido coloniae, extant enim inscriptiones, Coloniae Hadrianae Juvaviae, Coloniae Aureliae Antoninianae Ovil. et Coloniae Aurelianae Laureacensis. Quibus alias alii, levitate animi vereor, nullo certo testimonio nixi, addidere. Juvaviam a juvando dictam, assentior, et omen agnosco. Secundae etymon non vidi qui explicaret, sed aliae alibi quoque urbes ab animalibus [note: Theod. lib. 8. tit. 2. l. 1.] nomina traxere. In postrema, qui Laureacum aut Lauriacum, quemadmodum in Theodosii codice perscriptum reperimus, a laureatis litteris deducunt, quid nisi ludibrium grammaticorum pueris debent? Nemo neget, nesciri modestius pleraque in hoc genere. A Romanis praeterea Castra Regina, Augusta aut Augustana, Quintana, Batava, quibus Danubii ripa praetenta. Regina Reginoburgo nomen fecere haud dubie, nam Reginobirgae Theodonis, nullus vetustior paullo scriptor meminit. Regen fluvius id loci manet, in castrorum nomen adoptatus, cujusmodi ad Quintana Quintanica etiam amnis fuit. Et ut Castra Regina aliquot passuum millium intervallo Reginoburgo aliquando abfuerint, loco pro re nata moveri, vocabulumque potuere [note: Notit. utriusque imp. Itinerar. Ant. Ptol.] trahere: exemplo in libello cui utriusque Imperii notitia nomen fecit, Praefectus qui ex castris etiam istis Reginis, Vallatum migravit. Batava in notae celebritatis urbem, prisci fere nominis retinentem, abiere. Augustanorum et Quintanorum obscurior memoria, sed nec ea ex omni parte exolevit. Introrsus, Oeni pontes, Oetinga, supra memorati. Terioli in Alpibus, cujus praesidii appellatio, magnum paullatim terrarum tractum occupavit. Bojodurum, Artobriga, Abudiacum, Cambodunum, Inutrium, Parthanum, et plura ad eum modum, patriam originem prae se ferunt, Romanam prima fronte ejurant. Verum utriusque generis urbium nomina, qua ex doctorum hominum scriptis, qua lapidum monumentis, accurate colligere, et suae vetustati asserere, atque cum nostrae aetatis rationibus apte componere, notha et spuria, ex scriptoribus item, et lapidibus perperam lectis intellectisque, inconsulta quorundam temeritate invecta, secernere et rejicere, alterius erit operae, nunc nobis ab instituto cursu usque eo non deflectendum. Vtraque postea provincia rursus bifariam secta, credo quod suspectae Imperatoribus, in uno

[note: Notitia Imp.] aliquo Praeside tam validae ex propinquo vires: Rhaetia primae et secundae, Noricum mediterranei et riparii cognomina accepit, Hadriani Augusti auctoritate, nisi meae me conjecturae fallunt. [note: Rer. Augu. l. 6.] Primae Rhaetiae Curiam caput extitisse, secundae Augustam Vindelicorum, ostensum alibi. In ripario Norico principem dignitarem [note: Caussae, magnitudo urbis, quam ruinae ostendunt, sedes Episcopi, Classis, Fa. brica scutaria. Notit. Imp. Eugip. c. 21 Sigon. de provinc. jure l 2. c. 5] Laureaco tribuimus, multis de caussis, in mediterraneo, Eugippium sequuti, Tigurinae aut Tiburniae, quae an Teurnia antiquorum, ambigimus. Quo vero tempore provinciae in hunc modum bipertitae, eodem potestas et imperium, quae ad Praesides olim utraque pertinebant, pari cautione invicem disparata et sejuncta sunt. Vt apud Praesides potestas maneret, hoc est, cognitio et curatio rerum provincialium, nam his vocabulis homines eruditi, potestatem definiunt, Imperium, quod procuratione rei militaris continebatur, alteri cuipiam, Comitis primo, deinde [note: Dio lib. 55] Ducis titulo, demandaretur. Et cum alarum cohortiumque praesidio provinciae parum tutae viderentur, primus M. Aurelius Antoninus, quo imperante Marcomanicum immane bellum exarsit, Legiones induxit, secundam in Noricum, tertiam in Rhaetiam, ambas Italicas a se institutas. Hae ad extrema Romanorum tempora iis locis perstitere, sed immixtis barbararum gentium auxiliis, quae in Notitia ordine annotata videre est. Christianae pietatis splendorem, haud multo post Christi servatoris mortem illuxisse, fama obtinet, etsi aliae aliorum sunt narrationes, [note: Hund. metrop. catal. episcop. Laureac. ms. et mixtim alii.] ut in tanta vetustate, perturbata multorum casuum iniquitate annalium memoria, accidere necesse. Aut Petri principis Apostoli, aut Marci Evangelistae, aut Hermagorae missu (Hermagoras autem Aquilejae Episcopus, Marci discipulus fuit) Laurentium quendam, cujus praeter nomen, reliqua obscura habentur et incerta, Laureacum venisse, primaque vera religionis fundamenta apud Noricos jecisse. Docuisse post haec in provincia Lucium ex Britannicis Regibus, Arviragi nepote natum, qui Curiae in Alpibus occisus est. Laureaci successisse plures Episcopos, [note: Martyrol. Rom IV. Id. Octobr. Cuspin. in Austria.] deperditis ferenominibus, per magna enim annorum spatia, solos Jerardum et Eutherium memorari. Caro Imperatore Numeriano et Carino Caesaribus, Maximilianum praefuisse, qui cognoscente Ejulasio Praeside, jugulum pro Christo in patria [note: Vtrumque Quirinum martyrem martyrol. Rom. habet.] Celejae praebuit. Quirinus inde excepit, etsi aliis contra visum, successisse Quirino Maximilianum, sed nos temporum rationem ex Imperatorum nominibus inivimus. Hunc magno consensu Philippo Imp. natum ferunt, caetera ita narrant, ut historiam duorum hominum, vitae sanctitatemortisque constantia juxta illustrium, manifesto confundant, errore ex rerum nominumque similitudine videlicet orto, qua summi itidem interdum scriptores decepti offenderunt. Nam quo nostris venia paratior, et

[note: Greg. orat. in laudem Cypriani.] ut exemplo universum genus absolvam, Gregorius Nazianzenus ad eum modum, Cyprianum Carthaginis Episcopum, et Cyprianum ex mago Christianum Nicomediae a Justina virgine redditum, pro uno accepit. Quirini autem inter divos relati plures, tum ex martyrum ordine duo fuere, quorum prior Claudii Gothici [note: Errat Molanus, qui in notis ad martyrol. haec ad Quirinum Siscianum refert, Metellus enim monachus in Quirinalibus, et acta translationis, plane ostendunt Romanum ad Tegerenses translatum esse.] Imp. jussu, Romae VIII. K. Aprilis ferro interfectus, a Mario et Martha Persis in Pontiani coemeterio sepultus, sacrae corporis reliquiae, post annos a perpesso supplicio propemodum quingentos, Bojorum Principum pietate ad Tegerenses deportatae, condito monasterio, insigni venerationis cultu hactenus habentur. Ante annos totidem et eo amplius, Metellus monachus, vitae necisque historiam, et multa quae deinde rerum miracula consequuta sunt, operosissimo carmine, in quo sibi, saeculi vitio, molestas difficilesque parodiarum, et similiter cadentium versuum leges praescripsit, complexus est. Alter Diocletiano imperante, pro Christi fide in in Illyrico molari saxo alligatus, Prid. Non. Junias in flumen praecipitatus, egregia Prudentii, poetae haud paullo melioris, oda celebratur, corpus, cum barbari provinciam postea [note: Prud. peristeph. Morigia de rebus Mediolan.] vastarent, ne prophanis manibus violaretur, primum Romam devectum, via Appia, loco quem catatumbas vetera martyrum acta appellant, inde Mediolanum, Angilberti Episcopi opera translatum, inque S. Vincentii Ecclesia conditum, praecipua hodieque religione colitur. Quantum undique inter duos discrimen, nimirum apparet, quos tamen miscuere vulgo, eoque rei antiquitatis caligine jam antea perobscurae, densiores multo tenebras induxerunt. Nunc quoniam Laureaco alteruter transcribendus est, de posteriore non ambigam, quem Sabariae in proxima Pannonia occisum, quemque Episcopum fuisse, prisca monumenta consentiunt, cujusmodi de priore nihil cuiquam unquam proditum. Vnum obstat in speciem, Siscianum illum, haudquaquam Laureacensem Episcopum dicunt. At Sisciae natum, alibi Episcopi munere functum esse, neque novum videri debet, neque alienum ab hac loquutionis formula; deinde, si quae de Laureacensis dioecesis olim magnitudine in litteras relata sunt, admittimus, Siscia Sabariaque ad eam ambae pertinuerint oportet: excusari tertio loco poterat, aut sedem mutasse, aut duas simul tenuisse, ut utrobique fuerit Episcopus, verum id praeter aetatis consuetudinem et disciplinam positum, fidem non mereatur.

His iisdem Imperatoribus in Christianorum sanguinem saevientibus, cum Aquilinus riparii Norici Praeses Laureaci acerrimas [note: Martyrol. Rom. IV. Non. Maji. et auctores, quos citat Baron.] quaestiones exerceret, et ad quadraginta vinctos eo nomine in carcerem conjecisset, Florianus, quem Tribunum militum Ceciae Norici oppido praefuisse ferunt, divinitus incensus cupiditate quicquid poenarum et cruciatuum pro pietate exhauriendi, ut

erant feracia hujuscemodi exemplorum illa tunc tempora, in medium progressus, ultro se ejus religionis cultorem profiteri institit, quam tanto irarum aestu persequerentur, palam quidem vociferans, Quem alium quaeritis? Ecce ego Christianus sum, ite, nuntiate Praesidi, hîc me adesse. Ductus itaque, quod interrogatus in confessione persisteret, fustibus semel iterumque acceptus, et scapulas ferro confractus, Anasso fluvio submersus est. Post illa, quamquam alta a Constantino ecclesiae pax et tranquillitas reddita, rerum Laureacensium per multos iterum annos memoria excidit, adeo plerumque plus claritudinis adversa, [note: Catal. episcop. Brixin Baron. in notat. ad martyrol. Id. Aug. Prud. peristeph.] quam secundae res conferunt. Juliani imperio Sabionae, quae inter Brixentas in Alpibus, citra Bauzanum sita, ad Boicam olim pertinuit, Cassianum Episcopum docuisse proditum est, quem Foro Cornelii postea puerorum stylis confossum, Prudentius versibus memoriae commendavit.

Ab Attilae morte, cum in magna rerum conversione et perturbatione, barbarorum glisceret ferocitas et audacia, Romani contra ignavia et inertia torperent, omnia plena luctus et terroris essent, Severinus multorum monachorum pater, vir vitae sanctimonia excellens, quam mirandaopera, supra hominis conditionem ab eo edita, et multa priusquam evenirent praecognita atque praedicta, comprobarunt, ex iis regionibus, quae ad orientem solem vergunt, profectus, Pannoniae, Norico, Rhaetiae tamquam propitium et salutare aliquod sidus affulsit, sed praecipue Norico, adeo ut Noricorum Apostoli nomen tulerit, quo elogio Romana [note: Severini vita ab Eugippio scripta.] Ecclesia illum adhuc prosequitur. Vitae historia ab Eugippio graviter conscripta extat, ex qua multa, quae ad Ecclesiarum tunc temporis in his oris constitutionem pernoscendam pertineant, possint desumi. Episcopi munus, quamtumvis rogatus, constanter detrectavit, sibi vero sufficere dictitans, quod abdicata semel solitudine, cujus longe maximo desiderio teneretur, divino consilio in hominum lucem protractus, tot praesens infelicium populorum aerumnas cogeretur intueri. Monachorum interim collegiis instituendis, moribusque informandis, et vulgo omnium ordinum hominibus, qua consilio qua auxilio sublevandis, instruendis, solandis, operam impendens. Laureaci Constantius agebat Episcopum, Tiburniae an Tigurinae Paulinus. Valentinus ex Abbate Rhaetiarum Episcopus paullo ante mortem oppetierat, quem Batavis officio aliquamdiu functum, at Arianorum [note: Sur. tomo 4.] factione ejectum, reliquum vitae in Alpibus coluisse, antiquorum monumentorum auctoritate testatum habeo. Caeteris per provinciam locis fere presbyteros praefectos apparet, qua quoque conditione Batava pulso Valentino fuisse crediderim, quamquam non nescius, presbyteros et Episcopos a plerisque in hac historia

imperite confundi. Meminit Eugippius presbyteri id loci, qui Severinum vaticinantem, et quae deinde eventura essent comminantem, scurrili irrisu cavillatus, mox irruentibus barbaris, ad sacrum baptisterium, quo confugerat, trucidatus, levitatis poenas sanguine luerit. Quintanis Silvinus memoratur, post mortem semel obitam pluribus inspectantibus in vitam revocatus. Jopiae sive Juvaviae, Maximus, vir notae sanctitatis, quem Severini vaticinio, et capessendae fugae hortatibus segnius parentem, Heruli urbe noctu capta patibulo suspensum necaverint, sodalibus supra quinquaginta, ut est civium narratio, praecipitibus de rupe missis, locus memoriam retinet, et cadavera religiose condita, in aede [note: Hund. in metrop. alii.] quae prius S. Amandi, nunc S. Margaritae nomine dicta, asservantur. Sed longior est Eugippii scriptio, quam quae huc tota transferri debeat. Severinus, Odoacre rerum in Italia potente, mortuus est. Constantio Theodorus in Laureacensi sede suffectus, ad quem Symmachi Pontificis Maximi litterae habentur, quarum exemplum infra scriptum proponimus.

Symmachus sanctae Apostolicae sedis Dei gratia Episcopus, Reverendissimo et sanctissimo fratri Theodoro, sanctae Laureacensis Ecclesiae Archiepiscopo. Diebus vitae tuae pallii usum, quem ad sacerdotalis officii decorem, et ad ostendendam unanimitatem, quam cum Beato Petro Apostolo universus grex dominicarum ovium, quae ei commissae sunt, habere non dubium est, ab Apostolica sede, sicut decuit, poposcisti. Quod, utpote ab eisdem Apostolis fundatae Ecclesiae, majorum more libenter indulsimus, ad ostendendum te magistrum et Archiepiscopum, tuamque sanctam Laureacensem Ecclesiam provinciae Pannoniarum sedem fore metropolitanam. Idcirco pallium, quod ex Apostolia charitate tibi destinavimus, quo uti debeas secundum morem Ecclesiae tuae, solerter admonemus, pariterque volumus ut intelligas, quia ipse vestitus, quo ad missarum solemnia ornaris, signum praetendit crucis, per quod scito te et fratribus debere compati, ac mundialibus illecebris in affectu crucifigi. Vnde rogo, ut cum deforis hujusmodi insigni indueris, intus in animo considera, quod hoc sit magis oneris quam honoris, atque cor tuum, Deo regente, ab appetitu istius saeculi sic tempera, ut et commissam exequi gubernationem sic studeas, ut adeptae dignitati, cujus sublimaris officio, et probitate morum et vivacitate solicitudinis, ac custodia integerrimae fidei congruas. Quatenus tu ipse a remuneratore omnium bonorum Deo, et benedictionis gratiam, vitamque aeternam consequi mereraris.

Hinc Laureacensis sedis, ab Apostolorum aetate, antiquitas asseritur. Et cum Symmachus Theodorum pallio secundum Ecclesiae suae morem uti commonefaciat, ostendit, contra quam quibusdam

visum, Laureacenses ejus decoris ornamento, quod mysticis significationibus undiquaque venerabile, maxima semper existimatione habitum, non tunc primum fuisse affectos. [note: Isid. lib. 1. ep. 136.] Speciem atque figuram Symmachus nimirum explicat, materiam, quae lana et lino constat; Isidorus Pelusiota, gravis inprimis et prudens auctor, pellem referre ovis, quam Dominus oberrantem quaesiverit, inventamque humeris sustulerit, quo Episcopi eo honore insigniti admoneantur, se boni et magni pastoris imitatores esse debere, qui gregis infirmitatem sibi ultro sublevandam et ferendam proposuit. Incidit Theodorus in Theodonis aut Theodonum tempora, anno post Christum natum quingentesimo vigesimo quarto fato functus. Qui a Bojis necatum tradidere, quam inanibus conjecturis indulserint, inde aestimes, quod [note: Vigilius aequalis S. Ambrosii fuit, scripsit enim ad eum Ambros. epist. 24. l. 3. Vsuardus in martyrol. Stilicone Cos. occisum narrat. Rhomedium a Thauro Vigilii amicum nominat Pyrrhus Pinc. de vitis episc. Trid. Arenpek. alii.] Vigilium Tridentinum adjicere non sunt verecundati, quem una cum Remedio aut Rhomedio, quo Vigilius amico usus est, annis totis centum priusquam Theodo de trajiciendo Danubio cogitaret, vixisse comperio. De provincia, et ejus incolis, atque institutis, anteaquam Boji immigrarunt, ad necessitudinem rei satis dictum.

Belisarius igitur et Narses, ut eo tandem redeuntes, narrationem dudum intermissam repetamus, rem adversus Gothos gesserunt, sic ut belli confecti gloria penes Narsem manserit. Insigne decus Gothos Italiae dominatu dejectos, plerique nostrorum in Theodibaldum Theodovaldamve Bojum (perpetua est hoc genus nominum inconstantia) leviter transtulere. Vnus caeteris audacior, cujus nomini parcimus, quin peccata subinde paene coacti proponamus, facere non possumus, Theodovaldam Theodone Magno natum, scripsit, haudquaquam adversus Gothos, sed vero in Romanos Narsis hortatu concitatum, occupatis multis cis Padum urbibus, Italiae Regem appellatum esse, addito etiam alicubi, quod nulla vel temeritatis confessione excusari queat, visasa se litteras bene multas, quibus Theodovalda nomen cum ea honoris adjectione praescripserit. Vanitatem hominis! Sed quam idoneus auctor Agathias, illorum temporum aequalis, opportune refellat. Caeso enim Teja, postremo ex Italicis [note: Agath. lib. 1.] Gothorum Regibus, anno, quod annalium fide constat, [note: ANN. POST CER. NAT. DLII.] post Christum natum quingentesimo quinquagesimo secundo, cum gentis reliquiae, Francorum Alemanorumque fiducia, arma reprehenderent, Agathias aliquem Vacarum fuisse narrat, Burnum [note: THEODIRALDVS.] genere, virum gravem et bellicosum, inter Gothica auxilia ut apparet merentem, cujus tum mortui filius THEODIBALDVS, cum popularibus ad Romanos flexerit, et Ariminum istoc consilio venerit, concessisse eo Narsem quoque, quo novum foederatum coram exciperet, et auxiliarem manum liberali donativo

ad reliqua belli confirmaret. Atque ejus unum istud, antiquum, certum, explicatum testimonium extat. In quo, ne quid [note: Interpretes Christoph. Persona et Bonav. Vulcanius.] callide dissimulem, Graeci nonnulli codices Varnos habent, quo nos loco Burnos, utrumque interpretem sequuti legere maluimus. Est enim Varnorum, sive Varinorum longe diversa natio, cum Burni vernaculum Bojorum nomen proxime referant, et vero Theodibaldum Boico sanguini domestica memoria per manus olim propagata, sine controversia asserat, vetustior quam ut ex istis libris manasse suspicemur, quo tempore neque ii latine legebantur, neque Graeci, a nostris certe hominibus, intelligebantur. Itaque in patris etiam appellatione differunt, quem Vacarum Agathias, nostri Theodonem dixere, quo minus dubitabile, eis de Graeco scriptore nihil unquam suboluisse. Discrimen in eam sententiam accipio, Theodoni sane nomen fuisse, [note: Waker Diet.] Vacarum militari cognomento, aut quae Germanici sermonis ratio, praenomine dictum esse, id enim verbum ad alacritatem pertinet. Qua Theodibaldus popularesque Boji, virtutis existimationefuerint, Narses ostendit, cum eorum amicitiam maximo bello adversus numerosissimas ferocissimasque nationes, profusa liberalitate, et omni officiorum genere ambivit. Et sufficere tantae gloriae cumulus, animis quantumvis excelsis poterat, Romanum, Boicis demum subnixum auxiliis, debellasse, certam Gothis servitutis confessionem expressisse, Francos Alemanosque aut occidione cecidisse, aut Italia ejecisse; nam haec consequuta sunt, si gloriam cum modo quidam habere scirent, quod cum minus sit, immoderata ejus aviditate, illa, quae jam parta erat, corrumpitur. Sed feras priores utcunque, mediocris levitatis homines, laudem cujus pars Theodibaldo debebatur, universam tribuunt. Alteri quid facias? sive caussam, sive rem cum Agathia conferas, nihil omnium congruit: documento, quid de Theodibaldi fratribus, provinciae inter eos divisione, Saxonicis et Avaricis expeditionibus, atque aliis, quae satietatem veriti, excutere supersedimus, hîc alibi, scriptori praenimis confidenti sit fidei. Me sententiae, quam in effusam ejus conjectandi an ariolandi licentiam, supra tulisse memini, nunquam poenitebit. Aegre interim est, quaedam inter haec, neutiquam etiam vana reor, tot undique nugis obsepta, cum neque certis praeterea testibus constare, nec ullo sat plano indicio possint dignosci, invito praetereunda elabi, veri aestimatione, quae prima in hoc scribendi genere.

Vacarus an Theodo, quo consilio in Italiam venerit, ipsum se aperit, Gothis nimirum dominae genti opitulatum venit, et mirum quam quae de Theoderico et Bojis disputavimus, omnia consentiunt. Filius jurisjurandi religione Regum interitu solutus, Tejae enim nemo suffectus est, cursum prudenter mutare,

quam uno cum Gothis naufragio involvi maluit, aliorum in eâdem caussa aversatus perfidiam, qui pacis conditiones a Narse semel acceptas, sub primam Francicorum auxiliorum occasionem, iterum exuere non dubitarunt. Aberratum est autem ab annalium nostrorum scriptoribus, in temporis etiam ratione nonnihil, qui Gothos a Theodibaldo, anno quarto aut quintodecimo [note: ANN. POST CHR. NAT. DIV.] post Tejae obitum, Italia exactos litteris mandaverint, cum tertius a Tejae morte, annus post Christum natum quingentesimus quinquagesimus quintus, Gothici belli fuerit ultimus.

[note: ANN. POST CHR. N. DLXV.] Decimus exin, maximorum virorum Justiniani Imp. Belisarii patricii, et Clotarii Francorum Regis morte funestus, Vtonem sive Vtilonem Theodonis filium Bojis abstulit, vigesimo septimo postquam regnare coeperat. Nominis monumentum Oetinga, quod Vtinum dicunt, fertur; parum mea sententia considerate, siquidem eam appellationem tulisse, cum Theodo pater [note: Fort. ep. ad Gregor. Padum, Atbesim, Brintam, Plavem, Ltquentiam, Teliamentumque trar ans, per Alpem Iuliam pindulus montanis anfractibus, Dravum Norico, Oenum Breonis, Licam Baiuaria, Danubium Alamannia, Rhenum Germania transiens etc.] Danubium transmisit, ex historia verum est.

Clarus per ea tempora Fortunatus Episcopus, cujus multa ingenii monumenta, carminum in primis libri celebrantur, cum voti damnatus, ex Italia in Galliam ad S. Martini tumulum religionis ergo proficisceretur, iter per Noricum et Boicam tenuit. Rei memoria tum apud ipsum extat, editis fluviorum quae trajecit nominibus, tum apud Paulum. Et quod supra significavimus, Bojos cis Danubium, neque tunc Francis, neque iis qui Italia potiebantur paruisse, Fortunatus quoque subobscure innuit, quo loco sub finem eorum versuum, quos de S. Martino scripsit, libellum in patriam remissurus alloquens, permensi itineris mansiones retrorsus designat, posito quippe Augustae ad Lycum nomine, ita pergendum monet, si Bojus non obstiterit. Qua cautione nihilo magis opus erat in Boica, quam in caeteris Galliae et Italiae omnibus provinciis, nisi Boji suo sigillatim jure et arbitratu vixissent.

[note: ANN. POST CHR. NAT. DLXVIII.] [note: Paul. Diac. l. 2. c. 13. Fort. versus ex vita S. Mart. supra citatus est. pag. 83. Paul. Diac. l 2. c. 7.] Anno quingentesimo sexagesimo octavo, Langobardi relicta Pannonia, quam vi et armis habuerant per annos duos et quadraginta, Italiam Alboino duce ingressi, Romanos pepulere, et regnum longe florentissimum in Cisalpina Gallia constituerunt. Inter auxilia, praeter complura gentium nomina, Suevi numerantur [note: Paul. l. 2. c. 26.] et Norici, Boji nimirum, quibus quod Alboinus parto regno vicos habitandos contribuit, ii appellationes traxere, quae Pauli adhuc aetate, cum effluxissent anni circiter ducenti, perdurabant, neque nunc vestigia exoluisse, in Aquilejensium annalibus [note: Joan. Candidus rer. Aquil. l. 1. Paul. l. 1. c. ult.] reperio. Itaque haud de nihilo est, quod a Paulo etiam proditum, Bojos patriis carminibus praeter bellicas Alboini laudes, liberalitatem celebrare solitos. Et ab hoc principio, mutuis fere deinceps officiis inter utramque gentem certatum, si quae

ut inter vicinos offensiones, nec eae atroces fuere, neque diuturnae. Pannoniae possessio Hunnis cessit, lege dicta, quicumque Langobardos casus pedem referre cogeret, ut omnia bellorum dubia et incerta sunt, eo unde digrediebantur iterum receptus esset, Hunni moniti regionem statim traderent. Verum id quidem usu nunquam venit. Hunni sive Avares, nam duo sunt unius gentis vocabula, Anasso deinde tenus coluere, et quod fluminis tantum alveus distineret, occasionem sequuti, Boicam multis saeculis, qua justo bello, qua perpetuis excursionibus et latrociniis, per omnia barbarae et immanis crudelitatis exempla infestam habuere, sed vice crebro relata, cum nullo accolarum manus saepius consertae, nec plura invicem damna aut data aut [note: Magni presbyt. chron. ms. et Joan. Steindel. qui tamen haec omnia ad an. 572. refert.] accepta sunt. Prima hostilem impetum situ proxima Laureacum excepit, et urbes circa, fines ex improviso invasi, multi mortales necati, multi cum pecore atque alia praeda capti, agri vastati, aedificia incensa, nulla denique res incolumis relicta, cui ferro aut igni noceri potuit. Auctores sunt, Episcopum tanta calamitate admonitum, sedem ad Batava transtulisse: quod sive tum statim, sive aliquot post annis contigit, uti magis credo, Hunnorum vicinia Laureacensem Ecclesiam disturbatam esse, dubitationem non habet.

Theodopertum Theodone tertio prognatum post hac, et Thessalonum Theodibaldi filium genti pariter imperasse, Theodoperto, Garibaldum aut Gariovaldum ortum esse, illis annalibus proditum video, quorum mihi fides perpetuo suspecta est, eo placitum rem hactenus in medio destituere. Nam dubia reliquorum [note: GABIRALDVS.] isto loco, unius GARIBALDI illustre nomen, publicis auctorum monumentis posteritatis memoriae asseritur, ignorato tamen genere. Ego propior existimanti sim, superiores eum principes nullo propinquioris cognationis vinculo attigisse. Itaque domestici scriptores, eo ferme modo, quo de homine novo [note: Arenpek: etiam Garibaldum Boicam occupasse scribit, non tamen quendam adjecto.] et ignoto, qui in alienam possessionem per vim et injuriam involaverit, sermo solet institui, Garibaldum quendam, hac enim appositione usi, Boicam occupasse narrant, parum omnino apte, si pater, avus, majores reliqui, eodem loco. Animus inclinat, Garivaldum Ducem credere, cui Clotarium Francorum Regem, annum circiter quingentesimum quinquagesimum quartum, uxore Vuldotrada cessisse, Gregorius Turonensis memorat, cum Episcopi eâ Regi interdixissent, quod fratris prius nepoti nuptam, cum defuncti mariti magno patruo conjugii jus per sacras leges [note: Paul. 1. c. 21.] habere negarent. Paulus Valderadam, Vachone Langobardorum [note: Thom. Porcachius lib. 3. de fam. Malaspina.] Rege editam, maritum Garipaldum nominat. Nam quod nuperus quidam, Garibaldo Bojo Alsuindam Martiam uxorem tribuit, Ilduino Martio Mediolani Duce, et Anicia Silvia Proba

Tertulli Consulis filia ortam, neque auctor placet, et ut maxime placeat, diversa matrimonia esse potuere. Verum instituti memores, conjecturam non urgemus, posuisse satis sit. Garibaldus ergo, quicumque et undecumque fuerit, sive excitatus Rege socero, sive virium fiducia, sive qua alia caussa impulsus, quod inter omnes convenit, assumptis principalis fortunae insignibus, [note: ANN. POST CHR. NAT. DLXXVII.] Bojorum se Regem dixit. De anno non una sententia; Arenpekium sequuti, ad eum qui post Christum natum quingentesimus septuagesimus septimus numeratur, referimus; neque ut ea ratio multum aberret fieri potest. Liberis auctus, quibus Vuldotradam matrem fuisse, temporis rationi [note: ANN. POST CHR. N. DLXXVIII.] [note: Paul. l. 3. c. 10. haec ad tempora mortis Sigeberti Regis refert, quae incidit in an. hunc 578.] congruat, regnum affinitatibus firmare aggreditur. Sequenti anno, quod Langobardi, occiso paullo ante Clephone Rege, imperium Italicum in triginta Duces tribuissent, proximum ex iis Evinum, qui Tridento praefectus, Boicam ditione contingebat, generum legit.

Francis inter ea Reges fratres quatuor per tetrarchias dominabantur. Sigeberto natu minimo Mediomatrices, quod Austrasiae regnum dicunt, sorte obvenerant. Is cum Fredegundis scelere, [note: DLXXX.] a sicariis confossus occubuisset, Childebertum filium successorem [note: Vita extat ap. Sur.] habuit. Anno Childeberti secundo, Rupertus, homo summam generis nobilitatem, quam ad Reges referebat, virtute et sanctitate supergrediens, Vangionum egit Episcopum. Omnibus ejus muneris partibus ita functus, ut magni plerique nominis viri, ex longinquis regionibus, famae celebritatem sequuti venerint, sive de praecipuis Catholicae religionis capitibus magno cum fructu disputantem audituri, sive rebus dubiis et afflictis, consilium solamenque relaturi. Ea re cum Catholici insignes progressus facerent, ardebat invidia Arianorum factio, sectatorum frequentia, et Beringerii Regii apud Vangiones Comitis indulgentia, tum praepotens: haec multa molita, perfecit, ut vir plane divinus, indignis modis habitus, virgisque per summam contumeliam caesus, urbe pelleretur. Multis post annis Bojos, quod sequenti libro narraturi sumus, Christianam pietatem docuit, sacroque lavacro tinxit. Constat ex vitae historia, sub Childeberto Vangionum urbi praefuisse; sed cum Reges duo eodem Childeberti nomine extiterint, quorum prior Clodoveo Magno natus, superioribus annis Francis imperavit, fuere qui, ut omnem historiam perverterent, Rupertum eo retulere; absurde, cum Vangiones ad Mediomatricum regnum pertinuerint, Childebertus major regiam habuerit Parisiis.

[note: ANN. POST CHR. NAT. DLXXXV. DLXXXVI.] Langobardorum regnum, abdicato Ducum concilio, anno quingentesimo octogesimo aut quinto aut sexto, ad Flavium Autharim, Clephonis filium rediit: quem Garibaldo asciscendi hujusmodi

[note: Herman. et Sigeb. ann, 586. praeferunt. Ratio tempor. sic habet. Langobardi Italiam duce Alboino ingressi an. 568. Alboinus regnavit, si ab ingressu cum Greg. l. 4. c. 35. numeres, an. VII. si a regno constituto cum Paulo l. 2. c. 28. et Aim. l. 3. c. 17. an. III. cum dimidio. obiit ann. 574. Clepho regnavit sesquiannum, ob. 575. ut Herman. prodidit, 576. ut Sigebertus. Hinc x. annorum interregnum sub Ducum concilio, quod an. sive 585. sive sive 586. Authari Rege creato desiit. Paul. l. 3. c. 16. et seq. Quidam anonymum, alii Fredegarium, alii Thoromachum volunt. c. 34.] obvenit occasio. Childebertus Chlodosindam sororem, Authari prius pactam, commutata derepente voluntate, Richaredo Gothorum in Hispania Regi, anno quingentesimo octogesimo [note: DLXXXIX.] nono, nuptum tradidit, levitatis excusatione in religionem versa, qui Gothos pietate Catholica recens imbutos, Langobardis ab hac alienis, praeferret. Langobardum, post tantam illatam contumeliam, quod Reges solent, omni conatu sumpsit evertendum: accedebant Mauritii Imperatoris perpetuae adhortationes, qui de vindicanda Italiae possessione serio cogitans, magnum putabat, Francum in Autharim impellere. Autharis externa auxilia adversus tantum hostem circumspicienda intelgens, alteram Garibaldi filiam, THEODELINDAM nomine, per legatos petit. Legati benigne accepti auditique, quod in rem communem videbatur, non difficulter conficiunt. Apud eum qui Gregorii narrationem produxit, lego, Theodelindam Childeberto antea desponsam, matris Brunechildae consiliis itidem conjugio fuisse frustratum. Vt par extiterit Childeberti utrimque fidei neglectus, et similes propemodum duorum regum adversus se odii caussas conciverit. Autharis visendae sponsae desiderio, juvenile capit consilium, per legationis simulationem in Boicam profiscitur, paucis expeditis ex popularium numero assumptis comitibus, fido inprimis amico, qui se legationis principem gereret. Hic cum salutato Garibaldo, verba fecisset, accedens Autharis propius, omnibus quippe de facie ignotus, se vero ab Authari missum esseait, spectatum futuram dominam, quo comperta de forma referret. Annuit Garibaldus, et filia in conspectu fuit. Ille tacitus aliquamdiu contemplatus, subintulit, parem videri Regiae fortunae fastigio, nunc se nisi aliud patri videatur, unum praeterea cupere, quod in posterum, pro more gentis, frequens futurum sit, vini poculum ex illius manu capere. Neque se Garibaldus difficilem praebuit, Theodelindam principi primum legato, deinde Authari miscere jussit. Autharis, postquam bibit, pateram redhibens, puellae manum digito dissimulanter attigit, [note: Paul. l. 3. c. 31.] mox tamquam aliud agens, dextera universam faciem a summo permulsit. Erubuit ea re virgo, et nutrici de hospite questa est; anus aetate callidior, alumnam monet, factum silentio premeret, Autharim illum haud dubie sponsum esse, nullius alterius eo processuram fuisse audaciam, bene habere, quod dignus profecto qui unus regno et regia virgine potiretur; erat enim celsus corpore, coma nitens, aetatis flore juxta et forma conspicuus. Accepto commeatu legati domum redeunt, ubi ad utriusque regni fines ventum, cum Boji honoris ergo deductores additi, abitum pararent, Autharis in equum erectus securiculam quam manu gestabat, quanto potuit connisu proximae arbori inflictam

fixam reliquit, adjiciens insuper, Sic ferire solet Autharis, quae [note: ANN. POST CHR. NAT. DXC.] eum primum vox Boicis prodidit. Langobardicam affinitatem maximi Francorum motus, et Boici imperii conversio sequuta; [note: Paul. obscure, cum propter Francorum adv ntum perturbatio Garibaldo Regi advenisset. Diserte annales domestici.] Childebertus Garibaldum proximo anno bello aggressus est. Et promptum erat praetexere, pelli regno incubatorem, veros veteresque ex Agilolfinga familia dominos reduci. Theodelinda hujus calamitatis pericula declinatura, ad maritum in Italiam, una cum [note: GVNDOALDVS.] fratre GVNDOALDO proficiscitur. Autharis maxima frequentia obviam properans, nuptias in campis Veronensibus, quibus Sardis nomen, apparatissima pompa, insigni omnium ordinum laetitia, [note: Ann. sive 590 sive 591 variant enim Sigeb. et Herman.] Idibus Majis celebravit. Oborta inter earum solemnia valida ventorum et tonitruorum tempestate, cum fulmen regii tabernaculi tignum disjecisset, ariolus ex Agilulfi Taurinorum Ducis familia, vetitas artes doctus, dominum clam monuit, id laetum illi ostentum, portendere mulierem, quae nunc Regi nuberet, brevi in ipsius matrimonio futuram. Agilulfus invidiam veritus hominem graviter increpans, mortem minatur, si ea de re verbum praeterea faciat. Vaticinator nihil territus, ego quidem occîdi inquit possum, fata mutari non possunt. Praedictionis fides eventu comprobata, ex admirationememoriam meruit. [note: GRIMOALDVS.] [note: App. c. 34.] In Gregorii appendice, GRIMOALDVS et Gundoaldus Theodelindae fratres nominantur, domestici scriptores Gundoaldi meminere, quem pater regno collegam asciverit, Grimoaldi nomen non habent. Belli hunc fuisse exitum, in mira annalium nuditate, res loquitur, ut Childebertus Garibaldo pulso, regnum [note: THASSILO.] [note: Paul. Diac. l. 4. c. 7. Sigeb. et Herman. aliquot annis serius haec contigisse insinuare videntur, initia enim Thassilonis cum expeditione Slavica perperam conjungunt.] THASSILONIasseruerit. Thassilo Theodibaldo natus esse, eo quem Narsi in Italia militasse diximus, creditur.

Bojis principum ambitio atque contentio magno constitit: insinuavit se Francus haud multo secus, quam Stesichori ad Himerenses de equite sermo habet, jus et aequum tuiturus, per beneficii speciem, quae maxime regia ad fallendum via est, rerum interim suarum, et imperii proferendi primam rationem ducens. Et pactione inita, provincia posthac proprios Duces ex Agilolfinga familia tenuit equidem, quin Thassiloni Regii nominis decus mansisse aliquantisper, ut sunt mollia rerum initia, ex Paulo comperimus, sed iidem Francicis Regibus vixere obnoxii, acceptisque ab his legibus, populum beneficiario fere jure moderati sunt. Cum superioribus temporibus Francici imperii ditio, quantum omnibus disquisitis vestigiis licuit adhuc pernoscere, Danubium Lycumque nunquam transcenderit. Garibaldum Christiana sacra coluisse, nostri retulere, et fidem Theodelindae filiae praeclara pietas comprobat, neque opinari displicet, magnam fuisse novitatis invidiam, abalienatis ea re, adversarii commodo, procerum populariumque animis, priscae Deorum superstitioni

vulgo adhuc obstrictis. Nam ne nunc quidem factum gratia sequitur, primae Christianitatis gloria in Theodonem, qui secundo deinde loco regnavit, translata. Sive ejus, quod intra Garibaldi domum stetit, gentem nulla ex parte attigit, ratio non est habita, sive alienum ab Agilolfingorum familia, posteri principis honore non dignati sunt. Quae victo et ejecto fortuna, incertum: sunt qui regno iterum potitum asseverant, postquam in Italia aliquamdiu exulaverit; falso: nominis enim similitudine errant. Quod ejus nulla porro testatae fidei extet memoria, rebus perditis diutius non superfuisse crediderim. Gundoaldus filius, affinitatis suffragatione Astensem apud Ligures Ducatum nactus, ex nobili foemina liberos in spem alterius regni sustulit, et Langobardis Boica stirps per multas Regum successiones dominata est. Sed haec quidem posterius.

[note: Paul. l. 3. c. 32.] Franci Boico bello defuncti, Langobardicum animo dudum conceptum aggressi, regione late populata, pleraque in Alpibus oppida, facta deditione nihil jam hostile timentia, contra interpositam fidem excidêre, mortalibus omnibus in servitutem abductis; nisi qui Agnello Tridentino, et Ingenuino Sabionense Episcopis deprecatoribus, sexcentis in virorum capita solidis redempti sunt. Caeterum Italici coeli impatientia per aestivos menses morbis tentati, multis suorum amissis, cum Langobardi munitionum moenibus conclusi pugnae copiam non facerent, neque. [note: Paul l. 3. c. 36. Herman. Sigeb. Quod exepist. 17. l. 1. Gregorii Magni contra afferri potest, vim haberet, nisi constaret plerasque epistolas trajectas esse, et mense Decembri, ut relata, non scriptam, verba quae sequuntur ostendunt, In hac quae nuper expleta est paschale solennitate.] sine pugna victoriae spes esset, nulla memorabili re gesta, domum [note: ANN. POST CHR. NAT. DXCII.] redierunt. Autharis sexto anno a regno adito, nonis Septembris, florente aetate, immatura morte, incertum cujus fraude, veneno extinguitur. Theodelinda interim praecellens adeo prudentiae et moderationis specimen ediderat, ut re ad interregnum delapsa, imperium novo exemplo, et foeminae, et peregrinae, omnium voluntate fuerit demandatum, facta simul optandi potestate, maritum quem vellet, quemque tanto fastigio parem crederet, ex universo Langobardorum numero. Illa exquisitis primorum sententiis, Agilulfum Taurinorum Ducem, Authari cognatione propinquum, bello fortem, et omnibus corporis animique virtutibus eo loco dignum, sibi conjugem, genti Regem legit. Vocato craterem vini modice libatum propinavit, quem ille accipiens, cum honore laetus, se ad dextrae osculum venerabundus demitteret, Regina verecunde subridens, Tu vero ori, non manui, osculum admove Agilulfe, inquit, et levatum complexa exosculataque, consilium de Regno et nuptiis aperuit, [note: ANN. POST CHR. NAT. DXCIII.] quarum dies initio mensis Novembris omnium approbatione constituta, Agilulfus sequenti anno, mense Majo, publico gentis [note: Boccac. Decameron. fab. 22] consensu, Mediolani Rex appellatus est. At foedam illustri conjugio notam Joannes Boccacius in amatoriis narrationibus

ivit inustum, ut ut flagitii dedecore erroris excusatione in speciem obducto. Verum qui universo operi fabularum nomen praescripsit, quam sibi in singulis ejus partibus credi non cuperet, nimirum ipse ostendit, neque nos fidem, quam petenti negaremus, respuenti adhibebimus. Maximum unum omnium sine controversia beneficium, Theodelinda apud Langobardos, atque universam Italiam collocavit, cujus gratiam nulla annorum unquam [note: Paul. l. 4. c. 6.] diuturnitas oblitteratura est. Cum Langobardi eousque, aut inani Deorum superstitione occupati, aut nomine tenus Christiani, perversis Arianorum opinionibus implicati, neque salutem ipsi suam curarent, et ecclesiarum bona publicam praedam rati, res sacras promiscue ubique popularentur, illa divinitus incensa, maritum magno animo aggressa, monendo, suadendo, orando pervicit, ut Catholicam pietatem pectore admitteret. Quod consilium quam multa et magna bona, publice privatimqueeu statim consequuta sunt. Rex ecclesiis quâ posset satisfacturus, plerasque possessiones ultro largitus, Episcoporum existimationem, quae contempta atque abjecta jacebat, ad aliquem dignitatis splendorem erexit; populares exemplo incitati, pristinam impietatem vulgo ejurare., ad ecclesiae matris gremium, poenitentia ducti, convolare, adversus res ministeriaque divina pariter affici. In qua caussa graviter et prudenter, a consideratissimo scriptore, viro in tantum laudando, in quantum virtus [note: Card. Baron. an. 591] et doctrina possunt intelligi, Caesare Baronio, Romanae ecclesiae Cardinali, observatum animadverto, sic solere Deum, eligere infirma mundi, ut confundat fortia, tres fortissimas nationes, odio in nomen, sive Christianum, sive certe Catholicum, insignes, Francos, Gothos, Langobardos, a totidem regiis foeminis, Chrotilde, Ingunde, et Theodelinda, Burgunda et Franca illis, hac Boja, eodem propemodum modo, persuasis maritis Regibus ad verae religionis cultum esse retractos.

[note: Paul. l. 4. c. 5.] Gregorius Pontifex, virtutis et pietatis magnitudine cognomen nactus, libros de Italicorum patrum vita et miraculis, dialogorum [note: Dialogos anno 593. a Gregorio scriptos esse, ostendit Baronius.] forma conscriptos, eodem anno ad Theodelindam misit, sic aestimans, quae fide et morum sanctimonia praestaret, ejus animo futurum id munus longe acceptissimum. Sed extitere, qui religiosissimae foeminae, per pietatis quoque speciem obrepentes, voluntatem a Gregorio et Catholica simul ecclesia tantum non abalienarent. Agitabatur a Justiniani usque temporibus, nobilis inter Episcopos controversia, magnis utrimque animis, de tribus quibusdam capitibus a quinta synodo Constantinopoli reprobatis, quae Gregorius et superiores aliquot Pontifices palam item damnaverant: Id adversarii contra Chalcedonensis concilii decreta fieri, quamquam falso criminati, Reginam induxerunt,

ut Constantium Mediolanensem Episcopum, trium capitum damnationi assentientem, eo nomine aversaretur. Gregorius exemplum veritus, legatos misit qui officii admonerent, et in haec ad eam, atque Constantium, verba scripsit. Ad Constantium quidem,

[note: Greg. lib. 3. ep. 2.] Quod autem dicitur filiam nostram Theodelindam Reginam, se se a communione tua hoc audito nuntio suspendisse: constat per omnia, quia etsi pravorum hominum verbis ad paullulum seducta est, venientibus tamen Hippolyto Notario et Johanne Abbate, erit modis omnibus vestrae fraternitatis communionem quaesitura. Cui etiam meas epistolas direxi, quas fraternitas vestra sine dilatione trasmittat. Ad Theodelindam vero,

[note: Greg. l. 3. ep. 4.] Quorundam ad nos relatione pervenit, ab aliquibus Episcopis gloriam vestram usque ad hoc scandalum contra sanctam Ecclesiam fuisse perductam, ut se se a Catholicae unanimitatis communione suspenderet. Quod quantum vos pure diligimus, tantum de vobis fortius dolemus, quia vos imperitis stultisque hominibus creditis, qui non solum ea quae loquuntur nesciunt, sed vix ea percipere, quae audierintp, ossunt. Dicunt enim piae memoriae Justiniani temporibus aliqua contra Chalcedonensem synodum fuisse constituta, qui dum neque legunt neque legentibus credunt, in ipso errore manent, quem sibi de nobis ipsi finxerunt. Nos enim teste conscientia fatemur, de fide ejusdem sancti Chalcedonensis concilii nihil motum, nihil esse violatum, sed quidquid praedicti Justiniani temporibus actum est, ita actum est, ut fides Chalcedonensis concilii in nullo vexaretur. Si quis autem contra ejusdem synodi fidem aliquid loqui praesumit vel sapere, nos ejus sensum sub anathematis interpositione detestamur. Cum ergo integritatem nostram ex conscientiae vestrae attestatione cognoscitis, superest ut vos nunquam a Catholicae ecclesiae communione separetis; ne tot vestrae lachymae, tantaque bona opera pereant, si a fide vera inveniantur aliena. Decet ergo gloriam vestram, ad reverendissimum fratrem et coepiscopum meum Constantium, cujus et fides et vita beneolim mihi approbata est, sub omni celeritate transmittere, eique directis vestris epistolis indicare, ordinationem ejus, quam bemgne suscepistis, et quia ab eius ecclesiae communione in nullo separamini. Quamvis in hac re me vobis superflue dicere arbitror, quia etsi quid in vestro animo dubietatis fuit, veniente filio meo Johanne Abbate atque Hippolyto Notario, ex corde vestro arbitror fuisse sublatum.

Verum altissime in Theodelindae pectus descenderat, obrogari abolitione trium capitum, Chalcedonensi concilio, quod pro praeclara animi pietate, piaculare facinus arbitrata, quintae synodi

mentionem vix aequis auribus admittebat, uti ex epistola, [note: ANN. POST CHR. NAT. DXCIV.] quam Gregorius sequenti anno ad Constantium dedit, intelligimus; delectat enim sanctissimi Pontificis complura verba illustrandae historiae identidem inserere.

[note: Greg. l. 3. ep. 37.] Quod autem scripsistis, quia epistolam meam Reginae Theodelindae transmittere minime voluistis, pro eo quod in ea quinta synodus nominabatur, si eam exinde scandalizari posse credidistis, recte factum est, ut minime transmitteretis. Vnde nunc ita facimus, sicut vobis placuit, ut quatuor synodos solummodo laudaremus. De illa tamen synodo quae in Constantinopoli postmodum facta est, quae a multis quinta nominatur, scire vos volo, quia nihil contra quatuor sanctissimas synodos constituerit vel senserit, quippe quia in ea de personis tantummodo, non autem de fide aliquid gestum est, et de his personis, de quibus in Chalcedonensi concilio nihil continetur, sed post expressos canones facta contentio, et extrema actio de personis ventilata est. Nos tamen, sicut voluistis, ita fecimus, ut ejusdem synodi nullam memoriam faceremus. Sed et de Episcopis quae scripsistis, praedictae filiae nostrae Reginae scripsimus.

[note: ANN. POST CHR. NAT. DXCV.] [note: Paul. l. 4. c. 7. Herman. Sigeb. qui, quod Thassilonem tunc demum Regem constitutum fuisse innuunt, ex temporum ratione et domesticis annalibus refelluntur.] Anno quingentesimo nonagesimo quinto Thassilo Slavos, graves perpetuo et infestos vicinos, bello aggreditur: quorum praeter Zechorum nationem, quae Sarmatiâ effusa, Bojohemum tenuit, Quarantanorum aut Carantanorum alia, Dalmaticis oris progressa, Norici partem ad Hadriaticum sinum vergentem insidens, Boicam premebat. Parta victoria, maximam omnis generis praedam domum retulit.

[note: DIC.] Quadriennio post pax inter Romanos et Langobardos, allaborante maxime Gregorii hortatu Theodelinda, coiit, et gratiae Reginae a Pontifice, apparatissimis verbis in hunc modum actae.

[note: Paul. l. 4. c. 8.] Quia excellentia vestra ad faciendam se pacem studiosius et [note: Greg. l. 7. ep. 42.] benigne sicut solet impenderit, renunciante filio nostro Probo Abbate cognovimus, neque enim aliter de Christianitate vestra fuerat confidendum, nisi quia in caussa pacis laborem et bonitatem vestram modis omnibus monstraretis, unde omnipotenti Deo gratias agimus, quia ita cor vestrum sua pietate regit, ut sicut rectam fidem tribuit, ita quoque placita sibi vos semper operari concedat. Non enim excellentissima filia de sanguine, qui ab utraque parte fundendus fuerat, parvam te credas acquisisse mercedem. Ex quare voluntati vestrae gratiam referentes, Dei nostri misericordiam deprecamur, ut bonorum vobis vicem in corpore et in anima, hic et in futuro compenset. Salutantes praeterea paterna dilectione hortamur, ut apud excellentissimum conjugem vestrum illa agatis, quatenus Christianae reipublicae societatem non renuat. Nam sicut et vos scire credimus, multis modis

est utile si se ad ejus amicitias conferre voluerit. Vos ergo more vestro, quae ad gratiam partium pertinent semper studete, atque ubi caussa mercedis se dederit, laborate, ut bona vestra amplius ante omnipotentis Dei oculos commendetis.

[note: Paul. l. 4. c. 11.] [note: ANN. POST CHR. NAT. DC. DCI.] Proximo, bis mille Bojorum in expeditionem adversus Slavos ducti, Cacani Regis superventu occidione caesi, cladem superioribus [note: Paul. l. 4. c. 21.] annis illatam recepêre. Sexcentesimo primo, Theodelinda Modiciae, quae duodecim passuum millibus Mediolano abest, situ sub Alpibus inprimis amoeno, et salubribus auris per aestivos calores temperato, regiam et templum condidit, Theoderici Gothi judicium sequuta, qui praetorium ibi olim struxerat. Regia, praeter aedificii splendorem, picturâ veteres Langobardorum historias referente nobilitata, templum divo Joanni Bapisttae sacrum, amplis vectigalibus locupletatum, atque omni aureorum et argenteorum ornamentorum supellectile cultum est, quorum adhuc partem superesse ferunt. Voto gentem Baptistae universam obligavit, hac forma, ad veterem pietatis [note: Haec formula desumpta est ex editione Ascensiana.] sensum, a Rege et regni primoribus nuncupato. Vt ipse sanctus Johannes pro nobis interpellator sit, ad dominum Deum nostrum Jesum Christum, nos omnes unanimiter pollicemur, illiomni anno in die nativitatis suae, hoc est VIII. Kal. Julii, de nostris facultatibus transmissuros honorifice, ad oraculum ejus, ut per illius interpellationem habeamus juvamen Domini nostri JEsu Christi, tam in bello quam in aliis locis omnibus, quocumque [note: Paul. l. 5. c. 6.] ituri sumus. Ratae fuere preces, quamdiu cultus religio perstitit. Memoriae proditum, Constantem Imperatorem post hos annos sexaginta, Langobardis bellum illaturum, cum Tarentum trajecisset, deque eventu solicitus, hominem solitariam vitam agentem, vaticinii laude clarum consuleret, unius noctis petita mora, numine salutato, responsum tulisse, Nunc quidem vinci neutiquam posse, Reginae exterae factum obstare, collocasse eam in Langobardorum finibus Baptistae basilicam, qui Deum perpetuis precibus appellet, sed futurum aliquando, ut templi neglectum, gentis exitium consequeretur; cujus praedictionis fidem res temporum successu firmavit. Theodelinda donationis tabulis horribilem sanctionem adjecit, quae filii nomen habet, Regis mariti non habet, itaque marito demum mortuo perscripta [note: Haec etiam ex Ascensiana editione.] sit oportet. Offert gloriosissima Theodelinda Regina, una cum silio suo Adalvaldo Rege, sancto Joanni patrono suo, de dono Dei, et de dotibus, chartulam suae donationis, quam in suorum praesentia scribere fecit. Si quis quolibet tempore, hanc testem voluntatis suae corruperit, in judicii extremi die cum Juda traditore damnetur.

[note: ANN. POST CHR. NAT. DCIII.] Anno sexcentesimo tertio, Theodelindae Adalvaldus filius

[note: DCIV.] Modiciae natus: quem illi Gregorius in sequenti, pace ejus haud obscure opera iterum constitutâ, hac epistola gratulatus est.

[note: Greg. l. 12. ep. 7.] Scripta quae ad nos dudum a Januensibus partibus transmisistis, gaudii vestri nos fecere participes, propter quod, omnipotentis Dei gratia, et filium vobis donatum, et quod valde excellentiae vestrae est laudabile, Catholicae eum fidei novimus sociatum. Nec enim de Christianitate vestra aliud credendum, nisi id studere vos, ut quem divinomunere suscepistis, Catholicae rectitudinis auxilio muniretis, ut et Redemptor noster familiarem te suam famulam cognosceret, et Langobardorum genti novum Regem in timore suo feliciter enutriret. Vnde oramus omnipotentem Deum, ut et vos in mandatorum suorum via custodiat, et eundem excellentissimum filium nostrum Adulauvaldum in suo faciat amore proficere: quatenus sicut hîc inter homines jam magnus est, sic quoque ex bonis actibus ante Deum sit gloriosus. Illud autem quod excellentia vestra scripsit, ut dilectissimo filio nostro Secundino Abbati, ad ea que scripsit subtiliter respondere deberemus: quis vel petitionem illius, vel vestra desideria, quae multis esse profutura cognoscit, si aegritudo non obsisteret, duceret postponenda? Sed tanta nos podagrae nunc infirmitas tenet, ut non solum non dictare, sed nec ad loquendum possimus assurgere, sicut et praesentium portitores legati vestri cognoverunt, qui nos et venientes infirmos invenerunt, et discedentes in summo vitae periculo atque discrimine reliquerunt. Sed si omnipotente Deo disponente convaluero, ad cuncta quae mihi scripsit subtiliter respondebo. Eam tamen synodum, quae piae memoriae Justiniani tempore facta est, per latores praesentium transmisi, ut praedictus filius meus dilectissimus ipsam relegens, agnoscat, quod falsa sunt omnia, quae contra sedem Apostolicam vel Catholicam ecclesiam audierat. Absit enim nos cujuslibet sensum haeretici recipere, vel a tomo sanctae memoriae Leonis praedecessoris nostri in aliquo deviare. Sed quaecumque a sanctis quatuor synodis sunt definita recipimus, et quaecumque reprobata sunt condemnamus. Excellentissimo autem filio nostro Adulauvaldo Regi transmittere phylacteria curavimus, id est, crucem cum ligno sanctae crucis Domini, et lectionem sancti evangelii theca Persica inclusam. Filiae quoque meae sorori ejus, tres annulos transmisi, duos cum hyacinthis, et unum cum albula; quae eis per vos peto dari, ut apud eos nostra charitas ex vestra excellentia condiatur. Paterna praeterea charitate persolventes salutationis officium, petimus ut excellentissimo filio nostro conjugi vestro, pro nobis de facta pace gratias referatis, atque ejus animum sicut consuevistis, ad pacem de futuro per omnia provocetis, quatenus mercedem populi innoc entis, qui in scandalo

perire poterat, ante conspectum Dei, inter multa bona, quae agitis, invenire possitis.

Haec Theodelindae laudibus ex omni parte referta, testimonium sanctimoniae antea relatis consentiens prrhibent; tum ostendunt, eam, ut ut ad tria capita haesitantem, Pontificiae auctoritati praecipuam reverentiam detulisse, neque se a Catholicae ecclesiae communione, hujus offendiculi caussa, unquam abjunxisse. Gregorius paullo post, mense Martio rebus humanis eximitur: Adalvaldus Julio, patris voluntate Langobardorum Rex appellatur.

[note: Paul. l. 4. c. 38.] [note: ANN. POST CHR. NAT. DCX.] Anno sexcentesimo decimo, Gisulfus Forojuliensium Dux, ab Avaribus oppressus, ex Romilda vesanae salacitatis foemina, filias pudicitiae laude insignes reliquit. Quae caeso patre, eversâ patria, captivae ductae, calamitosissimo suo tempore invenerunt, quo virginale decus, quod servis corporibus vi minus poterant, fortunae ingratiis ingenio tuerentur. Conditis enim sub mammillari strophio crudis pullorum carnibus, ut calore corruptae immane foeterent, militum non effugêre vim tantum et contumeliam, quod morte tamen plerasque redemisse, celebrata veterum exempla sunt, sed cogitationem omnino voluntatemque libidinis averterunt. Spretae itaque venundatae, pares et patre, et animo isto, nuptias reperere. Quatuor sororum duo [note: GAILA.] nomina prodita, Appa et GAILA, totidem perierunt, cum matris, tenebris tanto dignius, adhuc extet: Vna Alemanorum Regi, altera Bojorum principi collocata, Chiomaris, et Cammis merito annumeretur. An Garibaldo, qui rerum apud Bojos paullo post potitus, quod quidam scripsere, nisi de opinione certum nihil est.

[note: Paul. l. 4. c. 7. et l. c. c. 41] [note: ANN. POST CHR. NAT. DCXI. DCXII.] Vno aut altero anno interjecto, Thassilo fato concessit. Cui Paulus, cum primum ad Boicae gubernacula admotus, Regis nomen tribuit, sub finem Ducem appellat: nos sub eo Bojorum Principum majestatem statu motam, et Francicis Regibus submissam esse, hoc quoque argumento persuademur. Mortuo [note: Arenpek. l. 2. c. 3.] [note: GARIBALDVS SLCVNDVS.] Thassilone, GARIBALDVS filius successit. Quem qui, nomine ducti, eundem Theodelindae patrem existimavere, rediisse in imperium, tamquam postliminio, neque vera scripsere, neque verisimilia, itaque magnis difficultatibus, nulla necessaria ratione implicati, ut se se aliquâ expedirent, multiplicem historiae caliginem, quod certos errores incertis conjecturis tuendo, fere fit, offuderunt; nam idem de Thassilone prius commenti, quo fabulam tuerentur, centesimum aetatis annum attigisse, scriptum reliquere, [note: Paul. l. 4. c. 41.] cum res in eum modum quo a nobis narrata est, Pauli auctoritate potuerit constitui, qui Garibaldum diserte Thassilonis filium nominat, quod si quis superiori Garibaldo convenire posse

existimat, nimium ineptus est. Novus princeps paternum decus aemularus, Sclavos, Carantanos nimirum, bello solicitans ad Aguntum Norici oppidum primo congressu infeliciter pugnat: hostes successu laeti et feroces, facta in Boicam impressione praedas egere, dum ille, collectis brevi iterum viribus, inopinantes adortus, omni praeda exutos, finibus victor pepulit. Quod [note: Paul. l. 4. c. 42.] unum Garibaldi operum posteritatis memoriam meruit. In Italia Gundoaldus, Astensium Princeps, Theodelindae frater, sagittâ veneno illita, ex insidiis incerto auctore missâ moritur. [note: Appendix Greg. c. 34.] Sceleris suspicio regiam attigit, jactatum, cumulasse Agilulfi et Theodelindae odium, quo favorem maxime debuerat, alliciendis Langobardorum velingenio, vel arte, vel fortuna voluntatibus, nimiam visam in homine peregrino tam prolixam popularitatem, cui si rerum novandarum aliquando voluntas accideret, dominantes contra nitenti, pares futuri vix essent. Sed nobis quidem, de sorore praesertim, Gregorio toties laudata, tamque magnifice, et illa haud minus extera, quae se domestico tanto praesidio cur orbaret? animus fraterni paricidii facinus refugit [note: GVNDOBERTVS.] [note: Appendix. Greg.] credere. Gundoaldo filios fuisse reperio, GVNDOBERTVM, de quo praeter ipsum nomen, nihil extat proditum: et Charibertum sive Aripertum, varie enim appellatur, qui regnum apud Langobardos post multos annos primus Bojorum tenuit, ut sequenti libro narrabitur.

MARCI VELSERI RERVM BOICARVM Liber quartus.

[note: Garibaldum nondiu im perasse, ex collatione temporis, quo Thassilo Garibaldi pater obiit, quoque Theopo Boicâ dotitus est, fit consequens.] SAnctius deinde saeculum aggredimur. Garibaldo [note: THEODO TERTIVS.] cis paucos annos sublato, THEODO prudentia et animi magnitudine inclytus, quem Garibaldi filium fuisse, suspicari quam affirmare magis possumus, Bojorum principatum adeptus, ingens Evangelio ostium [note: REGINODRVDES.] aperuit. REGINODRVDEM uxorem annales Childeberto Franco natam ferunt: quod nomen Francicarum [note: Jo. Steind. an. 623. Regentraut appellat, filiam Hildeberti Regis: recentior quidam, Theodeberti.] rerum auctores inter Childeberti Theodebertique Regum liberos, Theodebertum enim alii patrem maluere, omnino non habent, sed illa stirpe explicanda et aliâs indiligentes, quo minus fides nostris hominibus demenda est. Reginodrudem ergo familia dudum Christianâ ortam, tot illustrium Reginarum exemplo, marito amplectendae veritatis auctorem fuisse credimus: et supererant rei juvandae, Christianae religionis igniculi a Romanorum [note: Vita S. Ruperti ap. Sur. tom. 2. brevius ant. lect. tomo item 2.] imperio, per omnem provinciam. Accessit fama sanctimoniae Ruperti Episcopi, et magnorum mirabiliumque operum, quae illo administro divina virtute constabat patrari. Motus Theodo, summo viricoram videndi desiderio incensus est. Primos suorum mittit, qui honestissima legatione obnixe deprecantes invitarent, Veniret, Boicam conspectu dignaretur, genti rectum fidei vivendique iter ingredi cupienti, docendo praeiret. Rupertus expensa tum oratorum amplitudine, tum orationis aequitate, gnarus hoc genus consilia non nisi divinitus immitti, Deum ante omnia laudibus ac gratiis veneratus, qui in tenebris sedentes aeternae lucis radiis institueret illustrare, preces nihil aversatus, redeuntibus legatis statim presbyteros adjunxit, ipse paullo post subsequutus, Reginoburgi a Theodone, cum insigni

procerum comitatu obviam progresso, incredibili laetitia maximo applausu excipitur: primus in ea urbe a Bojis conspectus Episcopus, [note: Catal. Episcop. Reginob. praeter Lupum, Paulinum et Rhatarium habet. Sed Paulinum Tiburniae an Tigurinae fuisse Episcopum, supra ostensum pag. 93. Ratharium post Rupertum vixisse, infra narrabitur.] nam ante Boica tempora quosdam sedisse non ambigam, etsi memoria fere excidit, unius Lupi superat, sanctitatis famâ posteritati commendata. Quem qui Zenone imperante a Theodone primo, pietatis caussa caesum narrant, temporum rationem nullam habent. Neque ego exemplum, quo Boji in Christianorum sanguinem unquam saevierint, ullum proditum reperio. Absurdius errant, qui Lupum hunc cum eo confundunt, qui Chetmarum Carantanorum principem Pipini aetate in fide instituit. Rupertus indicto jejunio, Theodonem Christianae fidei mysteriis erudit, eruditum et satis jam confirmatum, abdicato impio pessimorum daemonum cultu, salutari baptismate abluit. Nullus dies Bojis laetior, certe aeque salutaris illuxit. Principis exemplum plerique optimates sequuti, et populi magna vis, nobilium ignobiliumque promiscue, una omnes voce, teste quibus animi gaudiis intus perfruerentur, Dei benignitatem effuse celebrantes, quae ex tetra caligine in eam claritatem, nihil tale promeritos evocasset. Annum, quo res tam magna constituta, simulachrorum cultus publico Ducis praejudicio damnatus est, dubium reddit annalium inconstantia, nobis singulorum momentis [note: ANN. POST CHR. NAT. DCXVI.] [note: Hunc annum Arenpekius habet, proeter alios.] aestimatis, propior vero visa ratio, sexcentesimum decimum sextum post Christum natum adscribentium, aberrantibus facile longissime, qui in Regum nominibus lapsi, historiam ad superiores Theodones retraxere, ante annos octoginta circiter vita jam functos. Episcopus inde Principis hortatu secundo Danubio devectus, multam praeterea pietatis sementem fecit, Evangelio omnibus, qui secus ripam colerent, libero sermone annuntiato, ad inferiorem usque Pannoniam, ibi exscendens iter retro pedibus tenuit. Laureaci plerique a vana Deorum superstitione ad nos traducti, multi variis morborum generibus Christi nomine invocato levati. Hinc in interiorem Boicam digressus, iis inprimis locis potiori cura insistens, quibus impietatem hactenus maxime grassatam animadverteret, statuas inanium Deorum ubique disjiciendo, et verae religionis capita diligenter exponendo, rudes populorum animos ad unius Dei intelligentiam erexit. At Theodo circumspiciens, quae essent ornandis atque provehendis initiis bene positis, veritus ne non recte stabilita brevi dilaberentur, institit Ruperto, sedem sacrorum legeret firmaretque, ex qua ipse et successores Episcopi, subjectam provinciam salubribus praeceptis informatam regerent. Placuit Juvavia, splendida olim Romani nominis colonia, tum afflicta superiorum temporum barbaricis motibus et vastitate, in ruinis et solitudine cubans urbis verius cadaver. Magno studio et alacritate

instauratam, mutato veteri vocabulo Salisburgum dixere, a praefluente Salsa. Templum Deo et apostolorum principi Petro cum coenobio positum, Rupertus dicavit, sacerdotibus sacerdotumque ministris, et omnibus subinde rebus, quae ad divinum cultum Christiano ritu peragendum opportunae, Ducis liberalitate fretus, ampliter instruens. Neque defuit Theodo conceptae spei, largis subministratis vectigalibus, pro illius praesertim temporis sacrorum hominum parsimonia et moderatione. Aemulati factum posteriores principes, multas certatim regiae munificentiae donationes adjecerunt, ut Salisburgenses paullatim ad tantum splendoris fastigium excreverint, quantum rari alii ubivis terrarum Episcopi supergressi. Extat donationum breviarium [note: Annot. Arnonis episcopi, tomo 1. ant. lect.] anno, quo Carolus Magnus Boica potitus, ab Arnone Episcopo conscriptum, quod nos praeclarum vetustatis monumentum rati saepe deinceps laudaturi sumus. Tunc contributa praeter urbem atque agrum circa, sylvarum et pascuorum abunde, tum villae coloniaeque rusticae variis locis complures, Mansos appellabant: Romani quidem cum mansis tributariis octoginta quinque, formula veteres Italici sanguinis provinciales significante, quos paullo incommodius habitos par est credere: Vineae ad Danubium prope Reginoburgum aliquot: Salinae, fornaces excoquendo sali viginti, et decuma omnino vectigalium, quae fiscus id loci cogeret. [note: P. Canis. de M. virg. l. 5 c. 23. 29. Mart. Eisengr. de sacel. Oeting. c. 4. 5 et alii non pauci.] Salinas tum primum inventas, quod vulgo fertur, ex hoc scripto intelligi non potest. Non illud item, quod magnos alioquin auctores, nec tamen vetustos habet, Vtonem et Theodibaldum fratres Theodoni fuisse, baptismate a Ruperto Oetingae et Bauzani tinctos, Boicâ scilicet inter fratres veluti in trientes secta. Cujus rei neque in Arnonis tabulis, nec in Ruperti vitae historia, ubi sane debebat, extat vestigium, quin Salisburgum ad Theodonis ditionem pertinuisse, utrobique palam est, quae ex ista cretione Vtoni paruisset oportebat. Verum enimvero homines non mali, et quod probitatem fere consequitur, minime suspicaces, fidem habendo ei, quem nos toties notavimus, in errorem perducti sunt. Cum Tonazano et Vrso auctoribus nuntiaretur, certo extra urbem loco nocturna lumina apparere, suavissimosque odores diffundi, et multa ad haec divinitus fieri prodigia; Domingus praecipuae venerationis sacerdos, rei explorandae missus, veritate compertâ, visa enim per tres continentes noctes quae narrata erant, ligneam crucem solemni ritu consecratam solo defixit, et tuguriolo pro praesenti copia texit. Rupertus Theodonis consilio atque ope usus, exciso late nemore, Maximiliano martyri templum sacrat, peramplo monachorum collegio addito. An Maximiliani martyris reliquiae id loci conditae, an alia ostento caussa, scribentium brevitas non expressit. Neque hîc

se Principis beneficentia desiderari passa magnum terrae tractum, patentem quaqua versus tria passuum millia, attribuit: id vitae scriptor ad Theodibertum filium retulit, credo qui patris factum ratum habuerit. Tonazanus et Vrsus religione tacti, omne patrimonium transcripsere, addictis monasterio Vurmario et Cissimo nepotibus, litteris operam daturis, quibus Rupertus usum fructum ex semisse donati patrimonii, beneficiario jure postea reddidit. Ruperti etiam opus Veltenburgum monasterium creditur: ego, quod asseverem non, habeo.

[note: Paul. l. 4. c. 14. Hermam. Agilulfum an. 616. Sigebertus 617. obiisse scribunt.] Cum Agilulfus interea temporis in Italia vivendi finem fecisset, Langobardici regni nomen ad Adalvaldum puerum, procuratio ad Theodelindam matrem rediit, quae magno ecclesiarum et religionis bono, eam per annos integros decem tenuit, quibus exactis, Adalvaldus mente alienatus, regno pulsus, privatus triennio [note: Sigeb. Agilulfum an. 617. mortuum, filium annos 10. regnasse, 630. obiisse significat, itaque triennio privatum vixisse consequitur. P. Cratepol. de sanctis Germ. Theodonem sanctum cognominat, conjecturam, ut apparet, sine ullius scriptoris testimonio sequutus.] circiter superfuit, uti quidem unus nobis Sigebertus indicio. De Theodelinda nihil praeterea, neque quousque vitam produxerit comperio, sed eorum conjecturis accesserim, qui ante filii insaniam obiisse existimant.

Neque quo anno Theodo naturae satisfecerit exploratum, [note: THEODI[?]ERTVS.] Episcopo superstite decessisse liquet. Moriturus THEODIBERTVM filium vocat, et principatu de manu tradito, suprema mandata adjicit, Obsequatur Ruperto, rem Christianam propaganti omnibus auxiliis adsit, Salisburgensem ecclesiam suo exemplo charam habeat, quâ possit dignitate augeat, ita felix fortunatumque futurum imperium. Paritum est optimis monitis, filius statim a patris funere, primis suorum assumptis, divinum hominem venerabundus adit, et in vasta solitudine ad divi Maximiliani conventum, amplis muneribus colit. Rupertus sub haec, rationem secum putans, messem multam, operarios paucos esse, quod quamquam Boji Christiana sacra vulgo admitterent, supererant plerique in veteris superstitionis coeno occaecatis animis obstinate haerentes, domum in patriam abiit, et evocata subsidiaria duodecim sociorum cohorte, Cunibaldo et Gisilario presbyteris, [note: Arno diserte neptiam aplat.] sanctissimis viris praecipue ducibus, qui instruendis populis auxiliarem praeberent operam, Salisburgum revertitur. Ibi Erendrudem neptem, nam perperam quibusdam soror credita, numeroso [note: ANN. POST CHR. N. DCXXIII.] [note: Joan. Steindel.] sacrarum virginum collegio praeficit, aedificato a Reginodrude [note: Nonnarum nomine usus S. Hieron. ad Eustoch. de custodia virg.] ad urbem monasterio, anno post Christum natum sexcentesimo vigesimo tertio, Nonnarum montem etiam nunc appellant, vocabulo ex ultima Christianorum antiquitate repetito, in quo liberaliter ornando Theodibertus patris pietatem adaequavit. Inde novo sociorum comitatu fretus, omnem denuo Boicam circumiens, multos adhuc spicarum manipulos ecclesiae horreo intulit, constitutis plerisque locis presbyteris, qui insolentes

mutatae religionis animos ad Christiana mysteria paullatim assuefacerent. Neque fieri potest, quin per eam occasionem aedes aediculaeque sacrae multae passim dedicatae fuerint, sed memoria duarum praecipue, Reginoburgi et Oetingae manet, Mariae virginis appellatione utraque. Quod in eam partem accipio, prae caeteris insignes habitas, tum tutelari Mariae nomine, tum quod Deorum prius fana, (hoc enim consentiens vetustatis fama habet) Christiano ritu expiata et consecrata, veluti trophaea ex superstitione devicta viderentur. Secundum ea se Salisburgum iterum recipit, et superne monitus mortalium laborum finem, aeternitatis praemium prope esse, discipulis vocatis multumque flentibus, qui se inter tot Christianae fidei tirones, tanto praesidio destitui vehementer dolerent, futurae mortis diem praedicit, erectoque Christi fiducia animo, Salisburgensem sedem et universam Boicam Deo precibus commendat, simul ostendit, quem ex sacerdotum numero sibi successorem substitui cupiat, Vitalem videlicet, notae sanctitatis, et apud omnes ordines gratiosum hominem. Ingravescente per quadraginta jejuniorum dies morbo, festa Christi resurgentis luce, quae in VI. Kal. April. incidit, sese ut potuit colligens, obita re divina, sacrorumque mysteriorum percepto viatico, multum de virtute hortatus discipulos, lenissimo sermone, paterno prorsus affectu, inter complorantium manus exspiravit. Auditae canentium voces, angelorum creditae, et visi obversari inter justa funebria candidati hominum specie, quos, quod eo officio functi disparuere, angelos fuisse nemo dubitavit. Rupertus coelo receptus, Boicae Apostolus et tutela habitus. De anno immodicus est tradentium dissensus, ut nulli fere duo conveniant. Nos deprehenso festum paschae diem, ab anno omnino quingentesimo quadragesimo quinto, ad annum septingentesimum sextum, bis, neque eo saepius, ad VI. Kal. Apriles rediisse, sexcentesimo nimirum vigesimo tertio et [note: ANN. POST CHR. NAT. DCXXVIII.] vigesimo octavo, certum characterem sequuti, de alterutro sic pronuntiamus, ut aestimata r[?]rum gestarum magnitudine in posteriorem simus proniores.

[note: Catal. episcopor. Laureacens. et Batav. Eust. vita a Jona scripta, etsi quidam Bedae tribuunt, ap. Sur. t. 2.] Aequales illorum temporum, Philo Româ ortus, Laureacensis Ecclesiae Archiepiscopus, et Erchenfridus ex Laureacensi clerico Batavensis Episcopus, cui Othocarus Honorii Pontificis jussu successit. Abbas etiam Eustasius, qui Luxoviensi nobili inprimis monasterio post Columbanum praefuit, Christi amore incensus in Boicam per hos annos excurrit, multisque idolorum cultoribus meliore religione imbutis, et relictis, qui bene coepta porro urgerent, se ad Luxoviensem sexcentorum monachorum procurationem retulit. Sequutus monachus Agrestius nomine, ut invito et dehortante magistro, ita laevo successu, homo

tanto muneri per omnia impar, aliquamdiu apud Bojos sine fructu versatus, ad Aquilejenses abiit, et se cum illis conjunxit, qui ab ecclesia Romana jamdudum aperte desciverant, uti Jonas Eustasii discipulus prodidit. Cujus praeterea luculentum extat testimonium, Bojoarios etiam tunc temporis, eosdem Bojos esse habitos, ne cui suspicari in mentem veniat, majores ea de re unquam dubitasse. Jonam enim, vetustum supra nongentos ipsos annos scriptorem, ejus loci et ordinis, adde peregrinum hominem, aut indulsisse ambitiosae gentis vanitati, si qua fuit, sed agresti propemodum saeculo quae nam esse potuit? aut dubia et incomperta testato voluisse ad posteros transmittere, nec dici probabiliter, nec credi potest.

[note: Aimoin. et app. Greginivit autem Arioaldus, ut est ap. Herman. ann. 626. Paul. l. 4. c. 49. Gundebergam Rodoaldo, qui post Rotharim regnavit, nupsisse ait, similitudine nominis Arioaldi falsus, superiores enim veriora scripsisse, temporum ratio evincit.] Apud Langobardos ejecto Adalvaldo, Arioaldus Taurinorum dux, regiae affinitatis praerogativa regnabat, Gundebergae quippe Adalvaldi sorori matrimonio junctus. Haec Theodelindae matris laudes, pietatem inprimis aemulata, quod mater Modiciae fecerat, ipsa basilicam Joanni Baptistae Ticini, auro argento et omnis generis sacra veste magnifice instructam, aedificat. Neque de caetero virtutem immunem colens, gravissimarum aerumnarum casibus varie exercetur. Pudicitia et pulchritudine juxta insignem, Adalulfus inter principes Langobardos, destupro appellare ausus est, illa execrata flagitiosi hominis impudentiam, in loquentis os exspuit. Tum Adalulfus ignominiâ, neque proderetur metu incensus, odio amorem mutat, Reginam marito ultro deferre occupat, venenum parare, quo incautum tollat, dotale regnum ad Tasonem Etruriae Ducem, res novas molientem, transferat, cum quo secretae coitiones factae sint. Leves plerumque Regum suspiciones, cum timor acuit, imperium praeceps. Creditâ calumnia, carceri Gundeberga mancipatur. Clotarium Francum movit calamitatis indignitas, legationem expostulatum mittit, quid ita visum foeminam Reginam, Reges Francos propinquitate attingentem, indicta caussa contumelia afficere. Langobardus jure factum tueri, et vero se leniter intraque facinoris magnitudinem vindicasse: cum legatus subintulit, facilem hujus caussae proponi exitum, si, qui mos gentis vulgo erat, placeat secretorum incerta armorum judicio definienda permittere. [note: Proprie amitinus, natus enim Aripertus Gundoaldo Theodelindae fratre. Aimoin. l. 4. c. 10. consobrinum dixit.] Accepta a Rege conditio, neque Adalulfus reperire, quî abnueret, quamquam nulla spe, in caussa plena sceleris. Certamen Ariperto Reginae amitino, propinquitatis jure obveniebat, is vicarium, quod et ipsum fieri assolebat, producit, qui cum accusatore congressus, perfidiam in populi conspectu victor ultus est, Gundeberga pristinum dignitatis gradum tenuit. Aimoinus regio Francico genere ortam scripsit, ego rationem non reperio, nisi si Garibaldus avus illam cognationem attigit, cujus rei nulla

[note: Etiam multo ante parentes sic usurpati, Vopiscus Probo, Adolescentem nobilem parentem Valeriani.] de caetero indicia. Fredegario an Thoromacho, Francorum parentem appellanti, magis credam, parentum enim nomine cognati et affines universe vulgo jam tum veniebant, ut cum Vuldotrada primis secundisque nuptiis Francicis Regibus fuerit collocata, nepti [note: Paul. Arioaldum 12. an. regnasse ait, eo est consequens an. 638. obiisse. Herman. 7. tantum an. falso tribuit. De Rotharis matrimonio append. c. 69. 70.] parentis Francorum appellatio, hoc saltem sensu, congruerit. [note: ANN. POST CHR. NAT. DCXXXIIX] Arioaldo anno post Christum natum sexcentesimo trigesimo octavo extincto, Gundeberga Rothari Harodo nupsit, matrimonio viâ ad regnum rursus munitâ. Sed ut malo docta, eum prius sacramento adigit, maximi inter homines beneficii memoriam, perpetuo amore et cultu conservandam, nunquam positurum. Improbum animum verborum religione tenere frustra conêris, brevi res vertit. Rotharis caesis plerisque Langobardorum primoribus, cum et uxoris pertaesum esset, custodia conditam ad privatae [note: Aubedonem Clotarii legatum append. nominat, quod ratio temporum verum esse non patitur, Clotarius enim ante Rotharim Regem obiit. Arno in annot de Theodiberto loquutus subjungit, Successor namque silius ejus Huthbertus Dux, tradidit in pago Rotagae etc. Arnold.] vitae modum cogit. Vbi illa magno et Christiano animo, â tanta fortuna in eam humilitatem iterum devoluta, per annos propemodum quinque sacris jejuniis et orationibus tempus fere terens, magna constantiae exempla edere perseveravit. Francus rursus auxilio fuit. Aubedo aliis de caussis missus, tactus miseratione Reginae, quam superioribus aliquot legationibus florentem vidisset, Rotharim officii. admonet, Francos injuriam, quae et ipsos tangeret, non neglecturos, suum in Gundeberga beneficium asserturos ostendit. Rotharis aut famae reverentia, aut metu flexus, uxorem publico reddit, et insigni comitatu ante omnium ora per divorum templa circumductam, maritali postha[?] affectu, regali honore habuit.

[note: HVGIBERTVS.] In Boica Theodiberto HVGIBERTVS filius successit, omnibus annalibus praeteritus, sive ob imperii brevitatem, sive quia nulla res gesta insignem reddidit, sive quae aliae caussae. Nos uno, sed certo et locuplete teste Arnone nitimur, qui quae Salisburgensibus [note: Vion. l. 4. c. 6. Thassilonem sanctum appellat, et cum Tutilone monacho S. Galli, qui circa an. 880. vixit, confundit. Catal. episcop. Reginob. in S. Emmerammo, Steidel an. 6. 1. Schritov. et Hund. in catal. Batav. Plectrudem filiam Fuisse dicunt Grimoaldi, Bavariae et Campaniae sive Ducis sive Regis, cujus rei cuperem test[?]s vetustiores. lmaginis meminere Schritov. et Hund. inscriprio haec r[?]it, Plectrudis regina a dextris tuis, in vestitu deaurato, circumdata varietate. Diplom, meminit Brusc[?]. in monast. S. Willibrordi. Marcellinus presbyter in via S. Suiberti ap. Sur. t. 2.] patris et avi exemplo contulerit, distincte perscripsit. Thassilonem et Grimoaldum quidam ad hoc ipsum aevum referunt, obscura nihilominus, et aliquando incertiore memoriâ. Vt frater Theodiberti Thassilo, Theodonem Theodibertumque Bojorum [note: PLECTRYDIS.] post principes, et Grimoaldum procreaverit, Grimoaldi filia PLECTRVDIS fuerit, quae Pipino Heristallo nupta, Drogonem et alterum Grimoaldum peperit, nobilissima et sapientissima foemina ab Aimoino appellata, sancta gloriosa et illustris a Marcellino. Imago cum inscriptione Batavis in summa Stephani martyris aede, quam Brunonis Batavensium Episcopi aetate Plectrudis condidisse fertur, superioribus annis visebatur, neque certo neque nullo Boicae originis indicio, nunc vetustate temporis exolevit. Sed utcumque ea se conjectura habet, pater sane Hugibertus aliquis, non Grimoaldus fuit, id enim ex Pipini diplomate constat. Quod Marcellinus, qui illum per aetatem videre potuit, Lotharingiae sive

Austrasiorum Ducissam nominat, Bojam fuisse nihil impedit, ut alterius tituli dignitas a marito fluxerit.

Apud Francos Austrasianae Regiae Dagobertus patris voluntate [note: RODOALDVS] praeerat: in qua clarus RODOALDVS Bojus, principum Agilolfingorum sanguis, summis honoribus, annitente Arnulpho episcopo et Pipino Landisio, auctus, perpetuum aularum vitium aemulorum invidiam effugere non potuit. Superbe avare et impotenter agere delatum, Regis indignationi objiciunt. Tum ille vitae metuens, ad Clotarium profugit, ibi patre deprecatore filium placasse visus responsum tulit, bene de caetero sperare posse, si quae [note: Aimoin. l. 4. c. 11. App. Greg. c. 52. Append. Greg. c. 71. Aimoin. l. 4. c. 24. Vulgati Reginonis codices perperam habent, Rex ad Heimandum et Bajoariam recipere praecepit. Corrig. ex ms. ad hyemandum ad Bai. ne quis novum hinc Bojorum principem concinnet, ut est interdum ingeniosa inscitia.] peccasse diceretur, corrigeret. Fidem habuisse exitio fuit statim a reditu, Treveris pro ipsis regii cubiculi foribus obtruncatur. Aimoinus majoribus clarum, auctor Gregorianae appendicis, nobili Agilolfingorum gente natum scripsere, ut Aemilio, diligenti alioqui et cauto, ex tenui loco fortunaque crevisse, fides utique [note: ANN. POST CHR. NAT. DCXLI.] nulla sit. Verum hoc facinus unius capite, illud plurium stetit. Dagobertus a patris morte novem annis regnaverat, cum Avares et Bulgaros forte tumultu, quod per interregnum utrique Regem ex suo corpore ambirent sublegi, Bulgari victi patria regione pulsi, virorum admodum novem millia extremae necessitatis vi adacti, cum uxoribus et liberis sedes a Francis ipsis hostibus petunt. Rex se deliberaturum ostendit, interim in proxima Boica hyemarent. Ibi sparsim per vicos hospitio exceptos, una omnes nocte incautos jubet opprimi, neque ex tanto supplicum numero praeter Alticeum quisquam superfuit, qui coacta septingentorum circiter manu, ad Valduccum Slavum Venedorum Ducem fugiens, insidiantis perfidiam evasit.

[note: ANN. POST CHR. NAT. DCXLVIII.] Septimo exin Dagobertus e vita abiit, Rex famâ, quamquam [note: Varii codices Boicarum legum, varie habent haec nomina. Chadoindus Brunechildis legatus ad Regem Clotarium nominatur append. Greg. c. 40. et referendarius Dagoberti c. 78. Bojis leges a Dagoberto datas, Otto etiam Fris. fcribit. l. 5. c. 9. Tac. de mor. German.] inter manifesta flagitia, ambiguâ, et ut beneficia crederentur plura. Omnium ejus operum maximum ad posteritatis commendationem fuit, veteres subditarum gentium leges, a Theoderico Clodovei filio conditas, a Childeberto, et Clotario varie pro temporum ratione interpolatas, emendasse, quas illustrium virorum Chladii, Chadoindi, Magni, Agilolfi usus opera, in melius novatas, scriptoque comprehensas edidit, singulis nimirum populis [note: AGILOLFVS.] singulas et proprias. Boicae diu tenuere, quarum AGILOLFVM potissimum auctorem, eumque ad Agilolfingos pertinuisse suspicamur; quomodo Lothariensium olim et Lotharingorum una natio, et eadem Carolingorum atque Carolorum stirps, etiamsi diverso appellationis exitu, sic unus idem Agilolfus Agilolfingusque videtur. Multa porro in his legibus de publico privatoque jure, ad omnem aequitatis rationem egregia extant, sed ut alicubi priscae quodammodo ruditatis situs, antiquissimo aevo, manifestis vestigiis haeserit. Quod Tacitus de Germanis absolute scripsit, et minora delicta et homicidia pecuaria mulcta lui, hîc pecuniâ

mutatum, nulla praeterquam Ducis capitali caede. Si quis Ducem suum occiderit, anima ejus pro anima illius, mortem quam intulit recipiat, et res ejus infiscentur in publico, in sempiternum. Caeteroqui aliae alias aestimationes, et leviores quidem reliquorum, caeso Episcopo, tunica ex plumbo ad modum corporis concinnata, auro expensa. Bojus non bonis non vita excidere, nisi conjurationis proditionisve, adversus aut Ducem aut patriam convictus, quicquid praeterea peccasset, pecunia anquirebantur omnia, qui judicatum non fecisset, servitutem temporariam ita adibat, ut opera fungeretur quadam tenus mercenaria, cujus aestimatio mulctam paullatim induceret. Duces ipsi ex nobilitate, quod apud Tacitum de Regibus est, neque iis item infinita aut libera [note: Supra p. 78.] potestas. Lecti ex una Agilolfingorum familia, quod superiori etiam libro monuimus, sive Francicorum Regum auctoritate, sive [note: Ducatus passim occurrit, regni nomen edit. Paris. c. 2. tit. 10. Basil. post. tit. 11.] populi comitiis, nam utriusque instituti ratio habita in legibus, et quod mirere, regni ducatusque nomen mansit promiscuum. Lege cautum, ne regnum a patre transferatur in filium, Dum adhuc pater ejus potest judicio contendere, in exercitu ambulare, populum judicare, equum viriliter ascendere, arma sua vivaciter bajulare, non est surdus, nec caecus, in omnibus jussionem Regis potest implere. Vt vero Regum vicem Duces subiere, ita deinde ordine Ducum loco Comites, Centenos Centurionum nomen excepit. Liberti utrobique non multum supra servos. Et statis diebus coitiones, placita appellabant. Controversiae, quae aliter definiri vix possent, armis dijudicatae, quod sacrosanctum habitum, Deique judicium dictum reperio. Nequenon plura utrimque contendatlicet, cui id negotium. Adjecta ex Christiana religione praeclara pietatis erga Deum testimonia. Omnibus inprimis ecclesiis asyli jus tributum, cum elogio: Nulla sit culpa tam gravis, ut vita non concedatur propter timorem Dei, et reverentiam sanctorum, quia Dominus dixit, Qui dimiserit, dimittetur ei; qui non dimiserit, nec dimittetur ei. Et pleraque ad eum sensum, de locis rebusque sacris, de diaconis, presbyteris atque episcopis, de virginibus Deo dicatis, de matrimoniis, de diebus festis, de mortuorum sepultura, reverentissime cauta sunt. Jam quod crebrae per provinciam profectiones religionis nomine instituerentur, ut calebant pietatis studia, peregrinantium quoque securitati prospectum: Nemo ausus sit inquietare vel nocere peregrinum, quia alii propter Deum, alii propter necessitatem, discurrunt, tamen una pax omnibus necessaria est. Verum Dagoberti leges sunt in manibus, neque eas huc transferre necesse.

[note: Aimoin. l. 4. c. 9. et 24 append. Greg. et vita S. Virgilii, antiq. lect. to. 2.] Samo per haec tempora Carantanis imperat. Senonum civitate ortus, mercaturam apud Slavos faciens, cum Hunni gentem superbo dominatu premerent, homo hospes animum supra fortunam gerens, foedissimi jugi excutiendi indigenis auctor fit.

Et re ipsius potissimum qua consilio qua virtute bene gesta, pulsis tyrannis, tanti beneficii praemium regnum tulit, quod per annos triginta sex, magna fortitudinis laude tenuit, numerosa ex multiplici conjugio relicta sobole.

Tum praeclarum et excellens sanctitatis lumen se se Hunnorum etiam occasione, Bojis ex longinquo intulit. Fama percrebuerat, de Hunnica qua feritate in homines, qua impietate adversus [note: Emmeram mi sive Hei merammi vita extat ap. Sur. t. 5. scripta a Cyrino, sive Herede, sive Aribone, fuit enim trinomius, Frising. Episcop. etsi Sur. Reginob. falso nominat. Copiose it em de S. Emmeram. Meginfredus et Arnolfus ant. lect. t. 2.] Deum. Ea excîtus Emmerammus Episcopus, sanctiori charitate incensus, sibi ex ultima Aquitania Pictonum urbe, quae Augustoritum antiquis fuit, longam in Pannoniam profectionem indixit, si immanes animos ad mitiorem cultum et salutarem Christi religionem posset revocare. Pluribus assumptis comitibus, passim per Germaniam, ut ferebat itineris ratio, de pietate verba faciebat, Vitalis interpretis usus opera, linguae ipse imperitus. Vbi [note: THEODO QVARTVS.] Reginoburgum ventum, ad THEODONEM rerum jam potientem; nam quo anno inierit, nihilo magis quam quo patre natus sit comperio, consilium aperit, constituisse Hunnos Christo lucrifacere, vel certe vitam in egregio conatu ponere. Bellum his cum Bojis tunc maxime erat, et late ad Anassum vastati agri, excisae urbes, intuta itinera. Quod caussatus Theodo, hominis alias moribus et sanctimonia captus, clementer reluctantem retinet, sive Episcopi sive Abbatis dignitate fungi mallet, Bojis eam potissimum operam impenderet, se hospiti nulla in re defuturum. Emmerammum prae Ducis verbis res ipsa movit, recentes in Christiana fide Boji, a simulachrorum cultu vix temperabant, majores praesertim natu, ut est magna vis inveteratae consuetudinis, lucem tenebris miscebant, liberis Christi daemonumque calicem promiscue hauriendum propinantes: quod ergo hîc se propositi finem, mutato tantum gentis nomine, assequi posse crederet, manere inducit animum, et impietatis reliquas fibras alte actas, radicitus evellere. Jamque illi uni rei intentus, triennium magno cum fructu in provincia egerat, cum divino spiritu afflatus, [note: VTA.] iter Romam religionis nomine adornat. VTA Theodonis filia, ex Sigibaldo primariae nobilitatis juvene, ventrem ferebat, neque res diutius celari poterat, cum Emmerammum, de discessu cogitantem, supplices adeunt, et ad pedes abjecti, opem miserandum in modum implorant, extrema promeritis nullam praeterea effugii spem esse, nisi quam a Deo ipso interprete exspectarent. Episcopi animum adolescentum miseratio subiit, graviter increpitis criminis in se transferendi potestatem facit, et vero accepto commeatu, viam ingreditur. Constitit omnia quae exin sequuta sunt, divinitus ab illo praecepta fuisse, atque adeo praesignificata priusquam fierent. Vocato quippe Volfleto presbytero, et imperata se vivo silentii fide, subjungit, Si ob alienum aliquando

scelus per durissimos cruciatus necatum audiret, ne insimulatae culpae affinem crederet, quin insontem ea passum jam nunc sciret, et testari pergeret, apud sacri praesertim ordinis viros; ne quis mentito doctoris exemplo consternatus, rectum virtutis tramitem deserat. Trium dierum iter progressus, nulla manifesta de caussa exspectabundus substitit, mirantibus comitibus. Vta interim stuprum fassa, absenti imputaverat. Paterira tantum excanduit, ut vix ab amicis contineretur, quo minus eam stricto ferro in vestigio occideret. Vt mentis potens fuit, bonis exutam in Italiam [note: IANTBERTVS.] exulatum mittit. LANTBERTVS frater, juventa fervidus et sororis contumelia accensus, Emmerammum citato cursu insequitur, et ut Helfendorfi substiterat, loco nomen inter Isaram et Oenum manet, brevi assequutus, statis tertiae horae precibus, ante sacras reliquias lucernis ardentibus, una cum clericis vacantem reperit. Mox productum acerbe irridens, Salve inquit Episcope, salve affinis. Haec nobis pro tot beneficiis debebatur gratia? sic principalem domum, et hospitii jus revereri didicisti? Excusandae innocentiae prae Lantberti furore locus nullus fuit. Scipione, quem manu forte gestabat, in astantis pectus ferociter impacto, satellitibus excarnificandum tradit. Per omnia membra saevitum, oculi eruti, lingua, aures, nares, manus pedesque, et quae honeste nominari non possunt, amputata, nullo interim lethali vulnere, quo mortem inter summos dolores in longum traherent. Neque eo minus Emmerammus non vocem modo, sed et vultum et gemitus in potestate semper habuit, Deum laudibus et precibus continenter venerans, multis vicissim signis divinitus editis, numinis in eum propensione comprobatâ. Et apparuere improviso viâ publica equites ignoti duo, eximia specie, qui de praecisis artubus multum sciscitati, repertos asportavere, neque postea conspecti sunt. Visum sacro horrore astantes perfudit, nam et comites sub initium metu dilapsi redierant. Lacerum ergo semianimumque corpus reveriti, Aschaimum devehere properant, supremum spiritum in aede Petri Apostoli, honoris caussa exhalaturum. Novem passuum millibus progressis cum tria restarent, Emmerammus primum ejulasse auditus, de curru depositus exspiravit, immensae simul lucis splendore perfusus, quae morientis ore progressa, et recta in coelum lata, spectantium oculos in fulminis morem perstrinxit. In supplicii et mortis vestigio ecclesiae positae: cadaver metu et veneratione attoniti, Aschaimi pro tempore condidere, postea Reginoburgum, monitu eorum, qui sibi per quietem imperatum dicerent, annuente principe, maxima celebritate, ad divi Georgii translatum est; hanc enim ille ecclesiam [note: Meginfred. de S. Emmer. c. 14.] dum viveret frequentare solitus. Multa rursus toto itinere miracula, Lantbertus sive patris imperio, sive sceleris conscientia

[note: Ex catal. episc. Reginob. nam vitae scriptor Avares non expressit. Arnolf. l. 1. c. 11. et 12. de S. Emmer. item Meginfred. c. 15. Baron. in martyrol. ad an. 702. retulit. Verum monitus consultusque per epistolam, epitaphio, quod an. 572. praefert, potiorem fidem habendam esse rescripsit. Laur. Hochuartus in caral. episcop. Reginob. l. 1. c. 6 qui se fabulae a Judaeis narratae profitetur testem auritum. Paul. l. 4. c. 49.] et furiis actus, sive facti invidiam non ferens, ad Avares profugus interiit, et caeteroqui manus Episcopo intulisse, nulli impune fuit. Lantberti stirpem numinis vindicta per annos amplius trecentos manifeste exercuit, neque quisquam ex eâ, nisi demisse suppliciterque deprecatus, per tot aetates immunis. Quod ego antiquissimo et gravissimo Arnolfi Comitis Chamensis et Vochburgii testimonio nixus, ponere non sum veritus, cum is neptem in hanc ipsam familiam elocatam habuerit, et vero poenarum exempla minutatim persequatur. Emmerammum morte functum [note: ANN. POST CHR. NAT. DCXLII.] x. Kal. Octobr. ex martyrum fastis constat, annus post Christum natum sexcentesimus quinquagesimus secundus epitaphio proditus. Leve et ridiculum est quod deinde dicturi sumus, sed et ipsum ad claritatem eximium. Judaeos qui Reginoburgum olim frequentes incoluere, unum, ex omni divorum numero, conatos esse a Christianis abstractum, ad se impudenter transferre, quod nescio an ulli praeterea mortalium in isto animorum et religionis dissensu contigerit: nam nominis indicio de gente constare posse contendebant, id ab Amramo fluere, Hebraea origine, cum et Moysi pater ea appellatione fuerit. Vtque nullus genti mentiendi modus, fabellam addidere, quod occisi corpus adverso Danubio incredibili facilitate praeter fluminis naturam ad urbem subvectum diceretur, Moyseae legis volumen, quo Emmerammus usus dum viveret, tum una latum, caussam fuisse miraculo, a Christianis corporis reliquias ad cultum interversas esse, codicem ab iis neglectum, ad synagogam rediisse.

[note: Herman. 647. obiisse scribit, Sigebertus 646. Rodoaldum ad an. 651. pervenisse, quem Paulus etiam quinque annis regnasse auctor est. lib. 4. c. 50.] In Italia mortuo Rothare, Rodoaldus filius Langobardis imperavit. [note: ARIPERTVS.] Rodoaldo interfecto, Aripertus sufficitur. ARIPERTVS Gundoaldo Astensium Duce, Garibaldi Bojorum Regis filio prognatus, Regnum viris opibusque inclytum, quod superioribus annis cognatae mulieres feliciter affectasse visae, primus Bojorum meliori sexui vindicavit, firmum adeo et stabile, tamque propensis subditorum studiis, tam nulla peregrinitatis invidia, quamquam variis de caetero in omnem partem exemplis, ut et ad posteros [note: Ex Garibaldi Bojorum Regis mascula stirpe, septem apud Langobardos Reges fuere, Aripertus, Godebertus, Partharitus, Gundebertus Liutbertus, Reginbertus, Aripertus: duo ex foeminina, Adaloaldus, Garibaldus:] transmiserit, et ii casuum varietate semel iterumque ereptum, facile receperint, neque omnino alia extet familia, cujus plura in Langobardica regia stemmata numerentur. Religionis studium proprium Garibaldi stirpis bonum, ad majorum disciplinam coluit, aede Salvatoris nomine Ticini condita, quam ornamentis et reditibus [note: ANN. POST CHR. NAT. DCIX.] honestavit. Nono regni anno, post Christum natum sexcentesimo sexagesimo e vita discedens, filios adolescentes PARTHARITVM [note: PARTHARITVS. GVNDERERTVS.] et GVNDEBERTVM heredes reliquit. Qui statim initio proditis male consentientium animorum indiciis, diversas Mediolani et Ticini regias instituere. Et obsecundans dominorum affectibus aulicorum utrimque factio, dubias offensiones turbidis

consiliis brevi ad apertas inimicitias deduxere, ut jam res arma et aciem spectaret; cum Gundebertus Taurinorum Ducem ad Grimoaldum Beneventanum, magna tum fortitudinis apud Langobardos existimatione principem, auxilia adversus fratrem petitum legat, sororis in id pacto matrimonio. Taurinus fraterno sceleri privatam multiplicem perfidiam adjicit; munerum, quae deferre jussus, parte interversâ, Grimoaldo propriam potissimum caussam agere auctor fit, stultum esse pro aliis pugnare ait, cum pro te possis, occasionem simul ostendit, quando germanorum juvenili vecordia res Langobardica palam pessum iret, ipse provecta aetate, consilio inter primos et auctoritate pollens, regnum ne dubitaret invadere. Raro est, qui se in vitus eo vocari audiat. Grimoaldus spem oblatam cupido animo sequutus, valida coacta manu, et conciliatis toto itinere popularium voluntatibus, opis ferendae specie Ticinum properat. Ibi ut cum Rege congressurus erat, novas fraudes Taurinus excogitat, utrumque seorsum conventum monet, malum caveat, insidias ab altero parari, Regi etiam loricam dissimulanter sub veste ferre persuadet, idque clam apud adversarium in invidiam quantum potest rapit, sive ut nutantem et facinus ex propinquo horrentem, periculi metu praecipitem impelleret, sive ut ea esset necessitatis adversus insidiatorem in vulgus excusatio. Primo complexu Grimoaldus Regem, quod futurum praedictum erat, armatum sentiens, ferrum stringit, et doli, ut credi volebat, compertum, in vestigio obtruncat. Reginbertum filiolum suorum fide servatum, tenerioris [note: ANN. POST CHR. N. DCIXII. RODELINDA] aetatis contemptus periculo subtraxit. Partharitus occisi fratris nuntio consternatus, altero a patris morte anno, summa celeritate [note: Partharitum an. I. m. 3. regnasse ait Paul. et Herman. itaque consequens fit pervenisse ad an. 662. Sigebertus annum tantum habet. Currebat autem an. 662. indictio 5. eo Grimoaldus in praefat. edicti II. indictionem sextum regni an. appellat.] ad Cacanum Avarum Regem profugit, RODELINDA uxore et Cuniberto filio Mediolani relictis, ut in re subita. Caput malorum Taurinus non longum laetatus, ab infimae sortis homine ex Gundeberti familia, cervice luculenta plaga praecisa, sanctissimo tempore et loco, Paschae festo die, ad baptisterium in templo, inter stipatores jacuit. Grimoaldus utraque regia uno eodem ictu potitus, Rodelindam et Cunibertum Beneventum exulatum [note: SOROR PARTHARITI et GVNDEBERTI.] mittit, ipse regio nomine assumpto, superiorum regum SOROREM dudum pactam, uxorem accipit. De Partharito anxius, ad Cacanum mittit, profugum apud se esse ne pateretur, aut bellum exspectaret. Supplicis respectus barbaro nullus fuit, iret quâ vellet, gentem invidia liberaret denuntiat. Praedicabatur singularis in Grimoaldo lenitas et mansuetudo, eam Partharitus adversissimo suo tempore, extrema spe, experiri statuit. Retro ergo in Italiam reversus, intimum amicorum Vnulfum Ticinum mittit, qui incolumitatis fidem pacisceretur. Ipse subsequutus, ut in regis conspectu fuit, cum se ad pedes abjiceret, non permissus,

osculo benigne et humaniter exceptus est. Tum Grimoalde inquit, servus advenio, qui cum alicubi inter paganos latêre potuerim, redire, et tuae me fidei testataeque clementiae, qui Christianus et pius esses, credere malui. Rex bene sperare jusso, jusjurandum conceptis verbis dedit, et tuto, et cum dignitate, apud se futurum, nunc corpus curaret, hospitium et victum de publico prolixe accepturus. Domum digressum, universa civitas visendi salutandique studio prosequitur. Nec Regem res clam esse poterat, et incendebant animum domestici assentatores: Num eum aut supplicis aut hospitis, aut cujusvis tandem comitatum videri, nisi regnum certe propalam repetentis? Partharitum jam sine regno nec vivere, neque incolumi Grimoaldo regnare posse, aut faciendum scelus, aut exspectandum, et quidem statim, trahendis consiliis in praecipiti periculo locum non esse. Credibilia visi afferre, et monere salutaria, neque diutius dubitatum, recentem sacramenti fidem post regni curam habendam. Quod serum diei esset, caedes rejecta in crastinum, interim missa lautia, generosa inprimis vina, quibus se incautus hospes ingurgitaret, somno meroque solutus opprimendus. Astabat inter mensae ministeria paternus amicus et mirum quam multa fidei documenta in una domo, qui se salutaturi specie ad aures demittens, insidias conscius detegit. Nihil eo mutatus Partharitus, praesenti ad omnia animo, vultum in laetitiam fingens, puero a cyathis clam mandat, ne sibi praeter puram aquam ea cena misceat, et facile fuit convivas, in Regis etiam gratiam largius invitantes, neque hujus quidquam suspicantes, fallere argentea quippe phiala fucum tegente. Rex successu ut existimabat laetus, auditus inter suos iacere, perpotaret heluo, cras sanguinem mero mixtum refusurus. At vero res alio cecidit, Vnulfi sagacitas opportunum fugae consilium in articulo expedivit. Is sibi lectum in Parthariti cubiculo clanculum sterni jusserat, inde omnibus a cena digressis, cum regii domum, ne certam praedam e manibus amitterent, jam armis cinxissent, solis Partharito et servo a veste, in cujus fide plurimum ponebat, intro vocatis, cogitata aperit, servum manere, conclave occludere jubet, ipse Partharitum ursina pelle in sui dissimulationem involutum, culcita et toralibus onerat, atque cum convicio extra januam ejicit, fuste identidem succidentem mulctans ante se agit, mirantibusque satellitibus quid hoc rei, Non ego furciferum ulciscar ait, qui mihi lectum ad temulenti Parthariti istius latus, crapulam toto pectore proflantis, straverit? satis superque hominis dementiam sequutus, me mihi et meis vindicabo posthac, neque domo ultra abduci patiar, juramento per regis salutem addito. Fides habita, via ipsi et Partharito caput in servilem speciem sarcina praeligato, data est. Atque Partharitus quidem, demisso

ex moenibus fune, ascitisque quos sors dederat comitibus, et conscensis equis ex pastu raptis, mature elabitur. Asta illum ea nocte, referta veteribus amicis civitas, tum Taurinum excepit. Sed nulli in Italia loco satis confisus, Alpibus trajectis ad Francos abiit. Servus se thalamo in multam lucem tenet, foresque pulsantibus, et Partharitum Regis nomine inclamantibus, ut edoctus erat respondet, fessum ex itinere alto adhuc somno pressum jacere, quietem ne inviderent. Extractum per eam alter cationem aliquantum temporis, donec non ferente moram Grimoaldo, fores effractae fallaciam aperuere; tum demum de heri fuga confessus est. Praecipitem igitur ad regiam raptum, summo certatim omnes cruciatu perire dignum conclamant. Rex contra, ut narrantem audivit, se pro domini capite nihil veritum suam salutem vilem habere, collaudatum inter familiares scribit, multa pollicitus, si parise fide prosequeretur. Vnulfo, qui ad Archangeli Michaelis basilicam fugiens, perniciem vitare satis habebat, praeter incolumitatem, bona quorum extaret ratio, cum egregio etiam virtutis atque prudentiae testimonio restituit. Adeo luculenta facinora hostium plerumque ipsos animos praestringunt. Quin familiari postea sermone diversos compellatos, ecquid esset, cur exules in Parthariti comitatu palantes circumagi, quam regiam Ticini mallent colere, cum praesentem humanitatem nihil adulati, uterque respondisset, se vero, si ea sibi detur optio, mortem in domini conspectu suaviorem habituros, quam vitam alibi omni voluptatum genere circumfluentem, libero sermone nequaquam offensus, fidei atque constantiae admiratione ultro captus, ad Partharitum ire, secumque, quae velletfer, re permisit.

[note: Paul. l. 5. c. 33. Herman. et Sigeb. an. 670. notant, quod et reliquae historiae congruit.] Novem potestatis annis exactis, Grimoaldus moriens regnum [note: ANN. POST CHR. NAT. DCLXX.] ad puerum ex Ariperti filia susceptum, proavitum, Garibaldi nomen referentem transmisit, praeterito maternae claritatis discrimine Romualdo, ante regnum aditum ex Itta nobili puella captiva genito. Paullo ante excessum Francicum foedus novaverat, [note: Paul. l. 4. c. 47. Regem Francum. Paul. l. 5. c. 32. Dagobertum nominat, sed Childericum fuisse, necesse est.] quae res Partharito suspicionem injecit, ne amicitiae authoramentum ipse fieret. Itaque ultra etiam Galliam, ad Saxones rerum in Britannia potientes, fugiturus, vix vela in altum dederat, cum vox a littore audita, vehereturne ea navi Partharitus? et ajentibus nautis, responsum, cursum ergo inhiberet, extincto ante triduum Grimoaldo, quem fugeret. In portum revectus, auctorem nuntii non reperit, eo certius creditum, missum fuisse divinitus, et visum spem blandientem sequi, quam eventus brevi implevit. In Italiam enim regrediens, ad fauces Alpium primos Langobardorum, cum regiae domus familia et magna de caetero multitudine ipsum praestolantes reperit: quibus comitantibus Ticinum ingressus, puero facile exturbato, regnum inter omnium

[note: Paul. l. 5. c. 37. etc. 33] gratulationes, tertio mense a Grimoaldi obitu recepit. Vir ut corporis dignitate conspicuus, ita pietate et fide magnus, aequi et boni ante omnes retinens, quo nemo egentium magis misertus tenuitatem largius sublevavit, ut in summis ejus laudibus unum fraternum dissidium, multorum annorum aerumnis expiatum, merito excipias. Rodelindam conjugem cum filio mox ab [note: Paul. l. 5. c. 34.] exilio revocat, neque quidquam prius habens, quam Deo liberatori et vindici, maximas quas posset gratias referre, egregium sacrarum virginum monasterium sanctae Agathae nomine eo loco condit, ubi Vnulfi olim consilio evaserat, uxor basilicam Mariae virgini sacram extra urbis moenia.

[note: ANN. POST CHR. NAT. DCLXXVII. CVNIRERCVS.] Octavo posthaec anno, superiorum motuum reliquiis dudum [note: Paul. l. 5. c. 35. et 36. Herman. Roserius in hist. stemmatum Lotaring. diplomata Martini Ducis an. 673. et 679 scripta profert, quibus Bertha Bavariae Ducissa ejus uxor nominetur. Sed dubiae fidei scriptori credere multa prohibent, qui praesertim hist. capit. 50. res Boicas ineptissime tractaverit. Et Bavariae sane nomen nondum illo saeculo auditum: ne quis a Martino in diplomata relatum, sibi persuaderi patiatur.] tranquillatis, festa pace florentem posteritatis cura subiit, regnum cum CVNIBERTO filio communicat: et longum res quieturae videbantur, nisi turbarum iterum ab Alachi Tridentino Duce extitisset initium. Bauzano et proximis circum castellis Boicus Comes praeerat, quocum Tridentinis, ut inter vicinos fit, forte aliquid controversiae, et cum res conditionibus disceptari nequiret, ubi ad manus ventum, Langobardus proelio vicit. Cognatam gentem bello lacessitam, Reges aegre laturos suspicari poterat, tum autem recenti victoria, quae et moderatos de caetero animos plerumque in insolentiam corrumpit, ad superbiam elatus, ab eorum imperio aperte desciscit; inde vindictae metuens, Tridentum omni ope communit. Partharitus, quo subitum incendium inter initia opprimeret, celeriter accurrens, urbem obsidione cingit. Neque Alachis vicissim sibi deesse, ut regios omnium securos negligentius agere exploratum habet, portis repente effusus, castrorum munitione primo impetu proruta, eum tumultum terroremque undique injicit, ut praeterquam fugae, obsessoribus spem nullam relinqueret. Rex salutem eâdem via expedire coactus. Vetus Cuniberto cum Alachi amicitiae usus intercedebat, cujus fructum eo potissimum tempore a se desiderari sentiens, hominem post tam atrocem inustam regio nomini contumeliam, cum patre in gratiam tamen reducit. Postquam pace conciliata in potestate fuit, Partharitum compluries cepit impetus, perfidiam morte vindicandi, cogitata ad rem statim collaturus, nisi filius identidem deprecator intercessisset. Qui ferum animum beneficiis mitigari posse nequicquam confidens, Brixiae praeterea, civitatis inter Langobardos opulentae, Ducatum illi contribuendum a patre, invito atque reclamante, et multum monente, impetrat. Prospiciebat quod res erat Partharitus, neque id quidem clam habens, expertae calliditatis hostem, a filio in sui ipsius capitis perniciem opibus augeri, quarum fiducia regnum proxima quaque occasione esset tentaturus, neque eo minus precum

[note: Paul. l. 3. c. 37. Herman. et Sigeb. in an. 687. consentiunt.] assiduitate fatigatus, cessit. Patris morte post decem annos insequuta, [note: ANN. POST CHR. NAT. DCLXXXVII HERMLLINDA.] Cunibertus imperium continuat. HERMELINDA ex Anglorum Saxonum gente uxor erat, quae Theodotis puellae Romanae inprimis nobilis formam, inter lavandum nudato corpore observatam, marito incautius praedicans, dissimulantis animum mala libidine incendit, ille morae impatiens, captata protinus occasione, virgini stuprum per insidias infert. Visum divinum numen, quas a patre domestici odii poenas expedierat, a filio ob [note: Paul. l. 5. c. 38.] externum amorem repetere. Alachis adolescentem mutuae benevolentiae confidentia exarmatum nactus, scelus quod mente dudum conceperat, maturum ratus in apertum profert, duplicem in dominum inque servatorem molitus perfidiam. Primos se Aldo, et Grauso fratres, Brixia orti, praebuere duces, affluentibus deinde multis undique rerum novarum studio. Et aberat commodum Cunibertus, instantis periculi juxta ignarus et securus, cum Ticinum urbem et regiam improviso adorti, vacuas occupant. Cunibertum quo res inexspectatior, et auctor is, qui unus omnium minime debebat, eo gravius perculit: regno in praesentia desperato, vitae consulturus, in insulam lacus Larii, natura et arte communitam, refugit. Tyrannus dominatum flagitiose partum, superbe et crudeliter habens, quoscunque Cuniberto amicos sciret afflixit, sacerdotes praesertim, adversus quos singulari et eximio odio ferebatur, neque Damianum Ticinensem ipsum episcopum reveritus, virum vitae sanctimonia et litteris clarum, cujus diaconum Thomam sacrae benedictionis caussa ad se missum, ludibrio et contumeliis excepit. Magnam sibi eo facto concivit invidiam, ecclesiastici ordinis hominibus metu ingenti incusso, quid porro sperandum exemplo videlicet admonitis. Accessit res dictu [note: Paul. l. 5. c. 39.] parva, momento non item; pecuniam forte annumeranti, nummus manibus elapsus in terram deciderat, eum Aldonis filius puerulus ludens sustulit, cum Alachis, quae pusionem nec animadversurum nec curaturum crederet, in patrem jacit, abundare eum pecunia, qua se brevi potiturum esse confideret. Infans domum vespere regressus, a patre per blanditiam de Rege interrogatus, audita refert. Cohorruit Aldo, quo verba spectarent satis intelligens, fratri quanto in periculo versentur significat, et vocatis amicorum certissimis, quid facto opus consultant. Vt convenit, Alachim compositis dolis adeunt, quid ita domi totos dies otiosus desideat, certe quod de civitatis et populi fide dubitet, non esse, neque quod a Cuniberto timeat, nihil illo lurcone desertius et contemptius, quin egrederetur, venatui cum nobili juventute indulgeret, sibi custodiam civitatis curae fore, et vero polliceri, se cis paucos dies Cuniberti caput ad eum delaturos. Vt credula res est spes inimicum vindicandi tam prope admota,

persuasus exiit: conjurati ad Cunibertum in insula latentem properant, ibi genubus advoluti, anteactorum veniam, quae tum fortuna, celeriter impetrant, quo tyrannus in eos sit animo, quaeque ipsi adversus illum consilia agitent, docent. Fides data et accepta, manantibus utrimque lachrymis, die dicta Cunibertus Ticinum veniens, regnum haud majori molimine quam amiserat, incredibili omnis aetatis et ordinis gratulatione recepit. Nuntius ad Alachim confestim excurrens, per ludibrium narrat, praestitisse Aldonem et Grausonem quae spoponderint, adesse Cuniberti caput, sed et corpus. Ille animo primo consternatus, ut se collegit, in convicia et minas effusus, regiam armis repetere constituit, reliquarum undique civitatum studia, qua vi qua blanditiis colligens. Cunibertus valido item comparato exercitu, obviam progreditur: castris utrimque metatis, in campis, quibus Coronatae [note: Paul. l. 5. c. 40.] nomen, adversarium ad singulare certamen provocat, bellum alterutrius morte dirimi posse monet, parcerent tot mortalium sanguini, ibi regnum fore, ubi victoria fuisset. Aderat Alachi Tuscus, inter amicos habitus, qui ad idem cohortaretur, verum ille tergiversari, hominem esse dicere Cunibertum, ut ingenio stupidum, et uni ventri per otium deditum, sic ubi res poscat, inter primos audacem, et incredibili corporis robore, meminisse cum in Ariperti aula adolescentes ambo versarentur, eum praegrandes oves extenso brachio villo apprehensas, terra solitum sustollere, se idem expertum nequivisse. Tuscus confessionem ignaviae aspernatus, ad Cunibertum transiit. Jamque aciebus eo promotis, unde pedem sine proelio referre neutra posset, Zeno diaconus basilicae Joannis Baptistae a Gundeberga conditae, Regem adit, et pro eximio, quo eum prosequebatur affectu, supplex rogat, quandoquidem in unius capite omnium salus verteretur, neque dubium, quin illo occiso, Alachis in caeteros extremae crudelitatis exempla editurus esset, pateretur se potius regiis armis ornatum id discriminis subire, utili in utrumque casum consilio, sive caesi, facilem fore jacturam, sive victoris, gloriam in dominum redundaturam. Abnuentem Cunibertum, amici circum flentes, insuetae charitatis officio paene invitum uti coegere. Zeno non suae fortunae cultu instructus, e regio tabernaculo prodiens, ut statura corporisque habitu compar erat, omnibus Regis speciem praebuit. Commisso proelio acerrime pugnatum, Alachis insignibus falsus, in unum latus, longe fide quam ulla militari arte paratiorem obtruncat, caput que conto suffigi et victoriam laetus acclamari jubet. Sed ut laxatis cassidis vinculis errorem conspectus aperuit, ira et pudore incensus, se vero foedas de omni clericorum ordine poenas aliquando victorem repetiturum vovet. Cunibertus contra insperato prodiens,

turbatas suorum mentes, imperatore ut putabant caeso fugam circumspectantium, erexit. Et cum pugnam iterandam appareret, ad Alachim rursus misit, solus tandem congrederetur, neutri satis decorum, tot popularium millium sibi caedem imputari, quin genti incolumi et florenti imperaret, cui Deus victoriam annuisset. Probantibus consilium familiaribus, Alachis, Quî possum, ait, qui inter inimica tela Archangelum Michaelem obversantem conspiciam, in cujus ego templo me Cuniberti sacramento obligavi? Apparebat, conscientiam sceleris jam ferre non posse, itaque confidentior ex amicis unus, tu quidem, inquit, pavore oculis praestrictis, cernis quod nusquam est, nam haec olim meditata oportuit. Novum atque atrox praelium exarsit, quale irritatis in diversum unius gentis studiis, inter fidentes sibi ambos exercitus, Rege hinc vivo, quem mortuum luxerant, inde victoria jam propemodum parta feroces. Res diu neutro inclinata stetit, donec Alachis pugnans confoditur. Sensit utraque acies, neque Cuniberti deinde vis sustineri potuit, hostes passim fusi, magna strages facta est, multos nandi imperitos, aut fessos et armorum pondere gravatos, Abdua propinquum flumen hausit. Tyranni corpus foede laceratum, capite cruribusque truncatum, feris et alitibus ludibrium jacuit, Zenonis diaconi, qui vicariam mortem oppetiisset, Ticini honestissimo funere, in vestibulo basilicae cui praefuerat conditum, quo pugnatum loco, monumentum victoriae, monasterium Georgii martyris nomine, excitatum [note: ANN. POST CHR. N. DCXGII.] est. Annales annum sexcentesimum nonagesium secundum [note: Herman. Sigeb.] ascribunt. Rebus pacatis, Cunibertus ingenii humani more, [note: Paul. l. 6. c. 6.] veteris injuriae memoriam prae recenti beneficio retinens, Aldoni et Grausoni insidias comparat. Ferunt rem monstri similem, quam ego ut a Paulo proditam invenio referam, magis ne praeteriisse videar, quam quod in eum modum gestam narranti fidem accommodandam existimem. Regem dum familiarium uni cogitata aperit, muscam in fenestra forte visam cultro petiisse, quae ictu corpore vitato, pede praeciso avolaverit. Aldonem sub idem tempus ad regiam cum fratre tendentem, obvium habuisse hominem pede altero mutilum, enixe monentem, ne pergerent, certae a Cuniberto neci destinati. Tum illos formidine attonitos, sese in proximam Romani martyris aedem conjecisse. Regem re intellecta, fidem accusasse ejus, cum quo uno consilium contulisset, Regis illum rursus appellasse conscientiam, quod post eum sermonem habitum nusquam digressus, neminem profecto mortalium alloquutus fuerit; neque id Rex inficiari poterat, nec omnino quis indicium supplicibus fecisset suspicari, donec spe impunitatis facta, ipsi professi, se ab homine ignoto, utente genu tenus crure altero ligneo, de praesentis exitii periculo

admonitos, saluti consuluisse, reditum in memoriam muscae, et intellectum daemonicum utrumque spectrum fuisse, fratribus ignotum esse.

Dum haec in Italia geruntur, Emmerammi apud Bojos fama magis indies magisque clarescente, Theodo Princeps caedis noxiam, [note: Hun. din metrop. et ms. de monasteriis Boicis.] cujus poenitentia dudum caperetur, aliquâ expensurus, Georgii martyris aediculam adjecto monasterio, quo loco lucum olim Deorum religione sacrum fuisse memorant, ampliat. Petri Apostoli [note: ANN. POST CHR. NAT. DCXCVII.] et ipsius Emmerammi nomine indito, primus Apollonius Abbas, anno post Christum natum sexcentesimo nonagesimo [note: Ex actis horum sanctorum, quae extant. in monast. Rot.] septimo praefectus est. Tum Marinus atque Anianus pietatis etiam professione inclyti, ad radices Alpium propter Oenum flumen mortem oppetiere. Qui quo tempore Martinus Pontifex Constantis Imperatoris scelere in Chersoneso occubuit, ecclesiae statu magnopere perturbato, peregre ad Bojos venientes, ibi se, discretis uterque sedibus, in solitudinem abdiderant, sic ut neque tamen de rebus divinis quaerentes aditu arcerent, et ultro saepe progressi, religionis causa ad populum multo cum fructu verba facerent, Marinus Episcopi, Anianus Archidiaconi munere functus. [note: Id olim fieri solitum annotavit Molan. in natal. sanct. Belgii die 25. Martii.] Episcopatus nomen sive intercidit, sive quod magis opiner, nullum certum fuit, gentibus docendis quorundam olim exemplo generatim destinato. Omni virtutum laude eximii, cibi praesertim potusque abstinentia, veterem Aegyptiorum patrum morem revocabant, jejunio bis admodum singulis hebdomadis, praeter Dominicam diem, aquae haustu et olerum cum pane ac sale esu, soluto, quantum vitae trahendae nimirum sufficeret, solennior aliqua et sanctior lux, pauxillum casei et lenticulae nonnihil adjiciebat. Tenuere institutum ad Leontii imperium, per quadraginta circiter annos, cum barbaros tota provincia populabundos vagantes, spes praedae ad istas latebras adduxit. Vandalos fuisse memorant, qui Slavi, hoc est, Venedi de proximo fuerint [note: Crantius etiam historiam quam de-Slavis et Venedis scripsit, appellavit Vandalicam.] oportet, nam eosdem Vandalos appellare, vetus et vulgatus error est. Marinum ad aram sacrificantem, numen, semel iterumque aperte monuerat, pergeret alacriter, palmam prope esse, quâ ipse et Anianus, ut parilem vitam vixerant, eâdem die munerandi. Latrones ergo eum in exspectatione mortis pronis genubus orantem nacti, ad vultus orisque gravitatem primo territi, aliquantum restitere, brevi reditum ad ingenium, et cum reculae obviae cupiditati nulla ex parte sufficerent, verisimile autem videretur, hominem senem praecipuae existimationis, argentum alicubi occulere, multa minati promere jubent; Marinus, si divitias, inquit quaeritis aeternum, mansuras quaerite. Illi sermonem ad pietatis studium vocantem nihil morati, instare Christi nomen ejuraret, et quoniam habitatorum late tota regione

fuga facta erat, quae quis quibus locis defodisset indicaret, se ad scrutanda abdita alpium ducem praeberet, nihil ejus viciniae virum id aetatis latêre posse, renuenti mortem per extremos cruciatus paratam sciret. Intentatum periculum, animum divinitus incensum amplius inflammavit, neque se Christum negare, neque vivum ex ea movendum sede respondet, quam sibi perpetuam legerit. Tum nudatum verberatumque et servilem in morem tortum, igne necant. Auditus inter medios flammarum globos, multa Deum expansis manibus precans, pro his etiam quorum scelere occidebat. Anianus morbo tenebatur, ne magistro adesse posset, de cujus obitu ut cognovit, jam laetus et exultans, eucharistia percepta, ea ipsa luce, quae fuit XVII. Kal. Decembr. inter orationes et gratiarum actiones animam, futuri securus, nulla externa vi adhibita exhalavit. Aliquot post annos Pipino et Carolomano rerum potientibus, specie per visum Priamo presbytero oblata, corporum reliquiae detectae, et conditâ ecclesiâ, curante Tollusio Episcopo, in pagum quem Aurisium appellant, multis miraculis insignes translatae sunt. Posterorum pietas monasterium adjunxit, quod a praefluente amne Rota nomen reperit. Nos cuminde historiam testatis litterarum monumentis, quae adhuc extant, eo quo narravimus modo descriptam, hauriremus, animadvertimus scriptorem, qui Marianum et Anianum ante annos paullo minus ducentos a Bojis caesos prodidit, quod [note: [?]ag. 79. Paul. l. 6. c. 17. Sigeb. hunc an. ascribit, Hermanni postrema editio sequentem.] superiori libro memoravimus, neque rerum, neque temporum rationem quam debebat maxime, ullam habuisse.

[note: ANN. POST CHR. NATDCIC. LIVTBERTVS.] Anno unde septingentesimo Cunibertus naturae satisfecit, eo majus sui desiderium Langobardis relinquens, quod LIVTBERTI filii aetatem, ne ea imperio nondum matura, rebus novandis locum praeberet, verebantur. Pater Ansprandum testamento tutorem dederat, virum genere et virtute praestantem, regno, quantum humanis consiliis provideri poterat, firmamentum, caeterum [note: REGINBERTVS.] eventu dispari. REGINBERTVS enim Taurinorum Dux, quem Gundeberto [note: Pag. 122. Paul. l. 6. c. 18. et sequent. Sigeb. octavum mensem in an. 700. incidisse confirmat. Haec Herman. ad an. 702. Sigeb. ad 701. refert.] Rege natum, patre occiso ante annos quadraginta vitam miseratione infantiae emeruisse supra dictum, occasionem repetendae paternae hereditatis, cui cogitatione semper imminebat, [note: DCC.] demum obvenisse ratus, regno vi invaso, octavo mense a Cuniberti morte, Ansprandum in Novariensi agro acie congressum [note: DCCI.] fudit. Et rebus humanis anno a victoriâ adhuc vertente ereptus, [note: ARIPERTVS.] ejus fructum ad ARIPERTVM filium transmisit. Qui superstite Liutberto, omnia incerta et infida sentiens, bello redintegrato, [note: DCCII.] sequenti Ansprandum atque auxiliares copias, magna iterum pugna ad Ticinum superat, Liutbertum, quod inguine saucius [note: Vita S. Boniti Arvernensis Surii to. 1.] vivus in potestatem venisset, cognationem nihil reveritus, balneo inclusum necat. Ansprandus se ex fuga Larii lacus insula tuebatur,

ubi obsidionem parari intellexit, inde elapsus per Rhaeticas Alpes in Boicam abiit. Victor hac praeda frustratus, in necessitudines versus, Sigibrando filio oculos eruit, Theuderadae uxori et Auronae filiae, nasum auresque foedo vulnere praecîdit, objecta matri spes regni, et voces in eam sententiam muliebri levitate insolentius fusae, ipsum insulae oppidum, quod receptum hosti praebuisset, solo aequatum. Vni Liutprando parsum liberorum minimo, permisso paterni exilii errores, ingens ut in adversis levamen, comitari. In memoriam credo regrediebatur Aripertus, eorum quae sibi eâdem aetate et propemodum caussa, a Grimoaldo contigerant: divino interim haud dubie nutu, regno successor destinatus, servatus est. Ex Liutberti propinquitate [note: PETRVS.] PETRVS supererat, quem priusquam sacris initiaretur, gentile [note: Paul. l. 6. c. 56.] aliud nomen habuisse, fit verisimile: huic Spoletum relegato, et aedem Sabini martyris religiose frequentanti, responsum aliquando redditum, confideret, futurum ut rediret in patriam, et Ticinensem ecclesiam regeret. Oraculi fidem cum res longo post tempore comprobasset, Sabino posito templo honorem habuit, et Episcopi munere sanctissime functus est, insigni animi corporisque castimonia et integritate, tum nullo non virtutis genere, atque miraculis divinitus editis inclytus. Nec praetereundum erat hoc Boicae originis coelo receptum sydus, peregre splendens, domi adhuc opinor ignotum.

[note: THEODIBERTVS SECVNDVS.] Bojis post Theodonem THEODIBERTVS praefuit, an frater, quae [note: Arnolf. l. 1. c. 1. de S. Emmer. Theodonem hunc signare videtur, Dioto scilicet [?]ir illuster, cui silie in regnum non successerant. Etsi ordine perturbato, Theodonem, ad quem S. Rupertus venit, post hunc nominet, atque eum ipsum cum illo ad quem S. Corbinianus, confundat. De Theodiberto et Italica expeditione Paul. l. 6. c. 35.] quorundam sententia, parum liquet: Theodonis posteritatem non regnasse, id constat; lege autem ex Agilolfingis suffici necesse erat, non qui defunctum proxima consanguinitate contingeret, [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCXII.] sed fide et prudentia praestantem. Theodibertus Ansprandum humaniter receptum, benigne aliquamdiu habuit. Decimo demum fugae anno, sive continentibus supplicis precibus victus, sive hominis innocentis sortem ultro miseratus, sive pium ratus indignam Liutberti necem armis ulcisci, sive sibi amplum, reges regno per scelus parto dejicere, meliores imponere, nec prae eo, quod jus et fas prosceret, Boicam in Ariperto originem respectans, infestis copiis in Italiam venit. Langobardo cum exercitu obvio, incitatis utrimque animis statim acie congredi, et rem fortunae semel inclinandam dare placuit. Acriter pugnantibus nox supervenit, et apparebat Bojos de victoria concedere, nisi Aripertus signo receptui dato, castra ipse sua pernicioso errore praetervectus, Ticinum refugiens, suorum animos fregisset. Mirum quam eo facto versa derepente in contrarium omnia, Langobardi se ducis exemplo pro victis gerere, Bojis audacia crescere. Accessit vecors aliud juxta ac calamitosum, nec pro pristina Ariperti industriae fama consilium, quod voluntates popularium turpi fuga offensas,

hostes de proximo instare animadverteret, turbatus praecipiti metu, melioris eventus spem omnem praecidit, seque ad Francos prorepturus, auro ex regia gaza quantum potest onerat, gravem eo, gurges fluminis, quod nando trajiciendum erat, haurit. Frater [note: GVNDEBERTVS. REGINBFRTVS CVM DVOBVS FRATRISVS.] GVNDEBERTVS fugae comes, in Franciam pervenit, reliquum aetatis in exilio cum tribus filiis acturus. Natu maximus REGINBERTVS, Aurelianensis civitatis praefecturam regum benignitate gessit; ultimus ex Garibaldi Bojorum Regis stirpe surculus, [note: Herman. Ariperti mortem in hunc an. 712. confert, quod reliquae temporum rationi consentaneum est, siquidem an. 702. iniit, et per decennium regnavit, quot ann. Ansprandum exulasse Paul. auctor est. Sigeb. 701. iniisse, novem ann. regnasse, 710. obiisse scripsit. Regino hactenus consentit, Ansprandum novem tantum annis exulasse. Paul. 6. c. 43.] cujus saltem auctorum monumentis extet prodita memoria. Ariperti cadaver postero die repertum, certam victoriae fidem asseruit. Et vero observatum, Boici sanguinis apud Langobardos imperium, quo coeperat nomine, eodem desiisse, nec virtute quidem impari. Nihil quippe ambigas, Aripertum, quâ religionis, liberalitatis, justitiae, prudentiae opinione vixit, si regnum omnino ipsum, non aditum item exitumque spectes, in praestantissimis regibus numerare. Grandi justitiae documento, civitates dissimulato habitu per noctem circuire solitus, omnium de se deque iis quos juri dicundo praefecerat rumores aucupabatur: Prudentia prope altiore, exteros legatos nullo apparatu, non vino, non epulis lautioribus, viles ipse pelles indutus, contra quam Reges solent, excipiebat, ne domum ii reversi, famâ Italicae opulentiae populares ad ejus soli cupiditatem existimularent, quam Gallis Alpes trajiciendi aliquando caussam extitisse scire poterat. Ansprandus regno sine controversia, tres non amplius menses superfuit. Morituro Luitprandus filius, assiduus utriusque fortunae socius, multum ea re laetanti, sublegitur. Hic gratiam relaturus [note: GVNTRVDA.] familiae, cujus beneficio regnaret, GVNTRVDAM Theodiberti filiam, matrimonio sibi adjunctam, in regii fastigii communionem vocat. Neque tot tamen vinculis pax diutius contineri [note: Paul. 6. c. 58.] potuit. Paulus Luitprandum fere initio regni narrat, pleraque Bojorum castella intercepisse: offensionis caussas quas non explicat, ad finium controversias, mortuo jam Theodiberto, pertinuisse crediderim.

[note: Vita S. Corbiniani ap. Sur. to. 5.] [note: THEODO QVINTVS.] Theodibertum Theodo rursus excepit, quintus nostra quidem sententia; sextum numerent oportet, qui a Danubii trajectu tres ordine Theodones posuere. Grimoaldo Theodiberti fratre natum, Glisonotham uxorem habuisse, iidem magis suo arbitratu, ne quid unquam ignorent scilicet, quam antiquis testimoniis confirmant, nobis in incerto relinquitur, quod et verum esse, et apte ad continuandam stirpem fictum potest. Eopalam errant, cum Theodibertum ante septingentesimum annum obiisse produnt, nam Paulus Ansprandum a Theodiberto reductum scripsit, quod decimo aut duodecimo ejus saeculi anno contigisse, vetusti annalium auctores consentiunt. Magna apud finitimos

principes potentiae fama fuit Theodo, armis virisque validus, tum egregia trium adolescentum filiorum indole felix. Moribus ipse ad omnem virtutis laudem compositis, pietate in Deum nulli majorum secundus, primus Bojorum religiosam peregrinationem [note: Paul. l. 4. c. 46.] ad Apostolorum limina instituit. Romam venisse Gregorio secundo Pontifice indictione decima quarta, ab Anastasio [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCXVI.] [note: Anast. in Greg. 2. Beda in epit. an. 688. Ceadualiam et an. 709. Conredum Romam venisse narrat. Idem habet hist. eccles. l. 5. c. 7. et c. 20. Vbi Huum praeterea et Offam adjungit.] annotatum est. Quo paullo ante Anglici reges eâdem de caussa venerant, et exemplum valuisse putandum, ne in Italiae propemodum vestibulo positus, ab extremis Britannis isto officii [note: THEODIBAI. DVS. GRIMOALDVS.] genere vinceretur. Domi provinciam in quatuor partes tribuit, uni ipse praeerat, caeteras filiis procurandas cessit, THEODIBALDO, aut Theodoaldo nimirum, GRIMO ALDO et HVGIBERTO [note: HVGIBERTVS SECVNDVS.] singulas: nam qui quartum sive Theodebertum, sive Theodonem adjiciunt, neque quem sequantur habent, et ab Aribone abeunt, quo nullus, qui hodie extet, haec certius scire potuit; Aribo enim patrem provinciam, se inter et liberos, in quatuor partes divisisse scripsit, quae ad istorum rationem quinquefariam fuerat [note: Aribo, Heres idem et Cyrinus dictus, vitam S. Corbin, scripsit, tertius post ipsum Episcopus. Vita S. Corbin.] partienda.

Corbinianus ea aetate pietatis studiis apud Gallos floruit. In Melitonensi agro natus, quem nomen a Meloduno Senonum urbe, ut est apud Caesarem, corrupte traxisse suspicor, monasterium ad sancti Germani ecclesiam condiderat; ubi cum annos quatuordecim vixisset crebrescente sanctimoniae fama, quotidianis [note: Caes. l. 7. de bel. Gall.] omnium ordinum adibatur concursibus, qua consilium et orationes poscentium, qua munera inter egenos partienda afferentium; [note: Falsus est Otho Fris. l. 5. c. 24. Corbinianum ad tempora Pipini Regis referens.] nam et Pipinus Heristallus Equitum magister, cujus maxima secundum Reges apud Francos auctoritas, miserat hominem ex suis primarium, qui Corbiniani precibus illum submisse suppliciterque commendaret. Vt ex quietis tranquillitatisque portu, quem secessu petierat, in medios jam hominum negotiorumque aestus videretur revectus. Offensus ea re, et interpellantium frequentiam impedimentum ad beatiorem vitam interpretatus, Romam abit, solum aliquem ad divi Petri basilicam angulum a Pontifice impetraturus, quo cum suis latitans, vita sancte instituta, uni Deo vacaret. Votis ad Apostoli aedem factis, sese ad pedes Pontificis abjicit, copiosa oratione rationem itineris, quidque quas ob caussas petitum venisset prosequens. Gregorius, ab homine quantum vis diserto, in quam partem rogabatur flecti non potuit, in aliam ultro motus est; animadverso enim, quam mirifica contentione omnibus pietatis exemplis exercitus, pura et simplici mente in Deum ferretur, cum ea exterius accederent adminicula, quibus omnis et aetas et sexus caperetur, insignis oris facundia, morum incredibilis candor, faciles suavesque congressus, intellexit eum altius evectum, et in hominum concilia,

quae fugiebat, remissum, egregios et uberes fructus esse laturum. Nec mora, promotum per sacrorum ordinum gradus, Episcopum creat, addito honoris caussa pallio, et sacra benedictione amplissima formula, quâ exercendae dignitatis ubicumque terrarum fieret potestas. Pontificis imperium detrectare non ausus, contra quam sperarat, novum in Galliam onus invitus et coactus retulit. Ita vero gessit, ut priorem sanctimoniae opinionem miracula divinitus edita exaugerent, illumque vulgo etiam, sed apud pios praecipue, in magna admiratione et laude ponerent, supplices et munera indies copiosius circumfluerent. Quo homo ab omni ambitionis et avaritiae specie longe abhorrens, ad repetendum Melodunense latibulum compulsus est. Ibi septennio cic iter acto, res eodem rediit, tanta virtus nullis parietibus cohi eri poterat, famâ quo studiosius pressa, magis magisque erumpente, et adeuntium coitiones fiebant jam prope turmatim. Romam ergo quo prius animo, sed clam devio et insueto alio itinere, regredi cogitat, ne si recto, consilium emanaret. Haec in Germaniam deflectendi caussa. Vt ad Bojos venit, quos Noricorum nomine Aribo appellat, plerorumque ruditatem miserans, officii delati memor, verba de rebus divinis saepe utiliter in publico fecit. Rumor brevi Theodonem attigit, qui quoscumque sacerdotes comiter excipere solitus, peregrini Episcopi desiderio magnopere incensus, eum ad se vocat, et coram omnia supra quam sermonibus celebraretur expertus, quibus potest precibus contendit, Boicam de caetero sedem legat, sibi, ne obtemperasse aliquando poeniteat, curae fore. Assensus exprimi non potuit, muneribus itaque onustum dimittit. Nec de Theodone quidquam post illam diem, quod extet, proditum. Ab eo ad Grimoaldum filium ventum, cui pars provinciae in Italiam vergens obtigerat, regiâ Frisingae constituta. Non minori ibi sive principis sive popularium gratulatione acceptus, ad primum virtutis doctrinaeque gustum, majori etiam contentione ut subsisteret rogatus est. Grimoaldus omnibus modis blandiendo, supplicando, hereditate quin inter liberos pollicitâ, insistere, ne se abiens desereret. Cum nihil exoraretur, nec invitum retinere placeret, amplis item donato muneribus, comites additi, qui ad Italiae fines honorifice deducerent, simul Venusticae vallis reliquisque circa populis, ipso inscio imperarent, Româ revertentem observare, ad regiam reducendum. Nox euntes inter aspera alpium in campis ad sylvam, Breonum regione oppresserat, cum equum clitellarium incustoditum ab urso raptum dilaniari contigit; tum Corbinianum sarcinam, quae prius jumenti fuerat, urso imponi jussisse ferunt, paruisse belluam, sylvestri ingenio deposito, vicaria opera toto reliquo itinere functam. Illustre

visum miraculum, dignum inter multa, quod posteritatis memoriae imaginibus additum repraesentaretur. Inde Tridentum Ticinumque progressus, trajecto Pado iter per Hetruriam Romam tenuit. Vbique signa, quae quam Deo charus esset ostenderent, edita. Liutprandus Rex eunti redeuntique quantum maximum potuit honorem habuit, ut neque ad genua accidere, neque se ejus orationibus perquam demisse committere, infra Regium fastigium putaverit. Romae Gregorius appellatus, de concilii sententia perstitit respondere, non placere Episcopum privatam et residem in monasterio vitam ducere, neque munus, quod omnibus precibus orabat, abdicare, quin feliciter coeptum, pari cura prosequeretur, et eo rediret ubi plurima bonae frugis spes esset. Adjecta insuper certa et dilucida sacrarum litterarum testimonia, quibus haec ipsa confirmabantur. Auctoritate et argumentis victus, cum aliquot dies Pontificis benevolentiae dedisset, [note: Arenpek l 2. c. 17. Majas Meraniam, quae ad Athesim est interpretatur. Supra pag. 93.] accepto commeatu quâ ierat revertitur. Vt Tridento Majas, Boicae tum ditionis primum ab Italia castellum, venit, castellanos non fefellit, jussus subsisteredum Grimoaldum consulerent. Ille interim occasionem sequutus, sancti Valentini Episcopi corporis reliquias veneratur. Valentinus enim Batavis olim pulsus, laetiori successu in alpes delatus, ecclesiam Majis condidit, in qua mortuum humavere, ibi tunc Corbinianus supplicavit. Et montanam proximam regionem per otium lustrans, solo sylvis frugibusque laeto capiebatur, avio inprimis loco delectatus, cui incolae Camina nomen fecerant, Timone et Finali amnibus utrimque irriguo, de quo jam tunc mercando, et exstructo tuguriolo rebus divinis destinando, cogitabat. A Grimoaldo reversi nuntiant, principem in summa ejus exspectatione esse, sibi adducendi negotium delegatum, quod ut ipso volente propitio exequerentur, venerabundos rogare. Doluit latere non potuisse, cum vero dissimulandi locus nullus restaret, invitus assensus est. Theodibaldus Corbiniano Romam profecto, fato [note: PILIDRVDES.] concesserat, PILIDRVDE uxore relicta, Franca origine, forma et nobilitate praestante; quam Grimoaldus adamatam, spreta fama, et calcata fraterni thori reverentia, justae conjugis loco domi habebat. Vt rescivit Episcopus, aversatus scelus, praemittit qui semel diceret, se in principis conspectum neutiquam venturum, [note: 1. Cor. 6.] quamdiu probrum illud ei haereat, gravi addita inter caetera Pauli Apostoli verbis comminatione, neque adulteros neque fornicatores regnum Dei possessuros. Prope fuit ut procax foemina [note: S. Lambertus passus an. 609 S. Chilianus an. 698.] veterem Herodiadis tragoediam repeteret, et recentia Alpeidis in Lambertum, Geilae in Chilianum exempla erant ante oculos, nam constitit agitata esse id genus consilia, non ignaro periculi Corbiniano, aperte professo, se Joannis factum imitantem, nisi

quod Herodes uxorem fratri viventi tulisse creditur, ejusdem exitum non perhorrescere. Pergebat nihilo minus ablegatis amicis monere, obtestari, tantum piaculum quamprimum a se amolirentur, varie ostentata spe veniae ad meliorem mentem redeuntibus, et quae poenarum supplicia pervicaces brevi manerent. Quadraginta dies contentio tenuit. Mollitis tandem animis, affuere ad pedes Episcopi ambo conjuges, humi passis brachiis strati, peccatum confessi detestatique et diducturos incestum matrimonium, et quae praeterea juberet, omnia facturos pollitici. Cruce fignatos expiatosque sublevat, multa monens, quam in posterum vivendi rationem orando, jejunando, pauperibus largiendo, insisterent. Cibum inde una capientibus, Caminae mentio injecta, Grimoaldus facile in rem praesentem venire persuadetur, et amoenissimum [note: Otho Fris. Ecclesiam S. Henedicto dedicatam fuisse scripsit, sc. quod monachi Benedictini incolerent. Arenpek. l. 2. c. 18. S. pag. 91.] terrarum tractum pretio a dominis redemptum, ecclesiae S. Mariae virginis Frisingae, quae Episcopo sedes destinata, contribuit. Arenpekius Christianorum basilicam a Maximiliani martyris aetate id loci stetisse prodidit, Maximilianum autem Cari et filiorum imperio vixisse, supra dictum. In Camina Corbinianus templum sanctorum Valentini et Zenonis memoria celebre aedificat, vitem circa et frugiferas arbores serit, opimum etiam de proximo agrum, Chories nomine, coemit, erogata pecunia, quam a Pipino Heristallo dudum dono acceperat. Illud priscae interim severitatis exemplum edit, quod quam a nostrorum morum remissione abit, tam vereor ne parum fidem inveniat: Vt mensae assederat, solemni formula bene epulis precatus, principem cani panis frustum animadvertit projicere, tum sella indignatus exsiliens, quaeque parata erant propellens, argento humi voluto se se foras proripit, indignos sacra benedictione clamitans, qui canes ea dignos crederent, sibi constitutum et cibo et cura illius domus de caetero abstinere. Pilidrudi divortium aegre ferenti, cum ira et libidine succensa omnem nocendi aditum quaereret, plana et prompta visa occasio, et Grimoaldum irritatum erat verisimile, tum illa urgere, nihil jam reliquum, tentatam a praesule principis patientiam atroci et insignita injuria, quam quo animo ferat, multum multumque referre, si segni et remisso, omnibus appariturum alibi nomen imperii, alibi vim et potestatem esse, secus si majestati pares iras gerat, et principalem dignitatem unius exteri hominis sanguine sanciat. Nihil motus Grimoaldus foeminae vocibus, misit qui abeuntem clementer sustinerent, ipse cum proceribus statim insequutus, nullo non officii genere satisfaciens, vix placatum in palatium reduxit. In colle ad urbem ecclesia Stephano martyri sacra jam tum stabat, quam Corbinianus orationis caussa visere solitus: eo cum aliquando, sive valetudine ipse occupatus sive negotiis, reliquum clerum matutinas

Deo laudes dicturum ablegasset, montem subeuntibus, canentium chori clarius clariusque ab ecclesia auditi et mirisici splendores tecto fenestrisque emicantes visi, introgressis, lumen quidem evanuit, suavissimus vero late odor diffusus, tertio demum die remisit. Episcopus certior de ostento factus, clerici enim, qui sacro horrore perculsi pars ante vestibulum, pars illo vix superato exanimes conciderant, ut sibi quisque redditus, ad eum recurrêre, animum ad locum adjecit, et modicas quas incoleret aedes ecclesiae conjunxit. Aegre ferre visum famulitium, ob aquae praesertim inopiam, nam difficiles in tantam tumuli altitudinem quotidianas subvectiones querebatur. Miseratus ergo vir sanctus, solus circumiens, se, qua mons in meridem vergit, humi abjicit, suppliciterque aliquamdiu orans terram scipione quo nitebatur effodit, ibi tanta aquarum vis erupit, ut et colentium usibus large sufficeret, et toto abunde clivo deflueret, quamdiu ille quidem vixit; mortuo, per annos amplius quinquaginta, ut temporis ratio rescribere postulat, nam in Aribone quadraginta sunt, aruit, donec relato Frisingam corpore, quo miraculum esset testatius, se iterum ostendit, adhuc perennis. Nec eo minus Mariae virginis templum dignitate praestabat. Quo ad vespertinas forte preces tendenti, rusticana mulier, veneficii jam antea delata, fit obviam, comitabantur viri aliquot onere graves. Interrogata nihil dissimulat, munera ferri Principis liberalitate in se collata, quod filiolum daemonum praestigiis prope perditum, excantatione salvum et incolumem reddidisset. Raro alias Corbinianus sic visus excandescere, equo se praecipitans foeminae in os involat, et foede mulctatae dona adimit, inter egenos ad urbis portam partienda, Grimoaldo, fidem Deo toties mutatam exprobrat. Pilidrudes, ut eam venefica cruentata facie flens atque lamentans adiit, furenti ipsa propior, humile et abjectum Grimoaldi ingenium aspernari, hanc dicere unam esse Corbiniani confidentiam, se certiori via manifestarium inimicum ulturum. Ninum ministrorum fidissimum vocat, rem ferro expedire imperat. Et patratum fuisset facinus, nisi Episcopus clam monitus, tectum ea nocte mutasset. Adest summo mane sicarius, domum armatis cingit, Episcopum in caedem deposcit, nec multum tamen quaesitum reperit. Aedibus vastatis, dedecore et ignominia oppletus, [note: Matth. cap. 10.] ad dominam revertitur. Corbinianus ad Christi praescriptum persequentes fugiens, provincia excedit, Majas una cum clero profectus, hujus enim castelli imperium ad Langobardos reciderat, inter ea quae Liutprandum Bojis abstulisse supra dictum, Principi simul per certum hominem denuntiat, poenas morte persolvendas exspectaret, et Pilidrudem ea ruina collapsuram sciret, quam ultro innocentibus strueret. At Grimoaldus muliebris

flagitii agebat ignarus, neque de Episcopi abitu adhuc cognoverat. Nuntio excitatus, propere ablegat qui orent, deprecentur, obtestentur, omnia faciant, ut quibus possint, precibus, quacumque conditione, reditum evincant. Nequicquam. Responsum, Jezabelis cavendas insidias. Designata Pilidrude Jezabelis nomine, [note: Annal. Fuld. Herman. Aim. l. 4. c. 52.] quae itidem prophetas olim feralibus odiis persequuta. Nec morata vindicis numinis ira se exserere. Carolus Martellus [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCXXII.] Francorum Princeps, anno post Christum natum septingentesimo vicesimo secundo, trajecto Danubio in Bojos movit. Scriptores, ut nuda fere est omnis eo saeculo historia, nec caussam expeditionis, [note: DCCXXI II.] nec eventa tradunt: nisi quod duro et difficilii bello Francum victorem defunctum esse convenit. Pace constituta, sequenti statim anno rebellatum, et rebelles iterum victi. Tum [note: Aimoin. ad Danubium usque accessit, illoque transmeato, fines Baugaren ses occupasit. Subacta regione illa cum thesauris multis, et cum matrona Plectrude (quondam uxore patris sui Pipini) et nepte sua Sonichilde, regreditur, glossema videntur verba, quae parentheseos nota inclusa, ab sunt enim ab appendice Gregor. c. 108.] gaza ingens de Bojis parta, Pilidrudes cum Sonichilde nepte, inter victoriae praemia abducta. Ita Gregorianae appendicis scriptor auctor est: nam in Aimoino Plectrudis nomen, assuto etiam glossemate, perperam pro Pilidrude legitur, quod utique Aemilium, diligentem scriptorem, neque eum tamen solum, fefellit. Aribo Pilidrudem Carolum in Galliam sequutam scripsit, post fastiditam, eo miseriarum recidisse, ut quo diuturniore supplicio scelerum poenas expenderet, dignitate et bonis exuta, vitam per extrema quaeque ducens, veluti piaculare ostentum asello circumvectaretur, in Italiam tandem incertis erroribus delatam, infelicem ibi animam exhalasse. Et liberos paterna hereditate excidisse, matris fortuna per varias aerumnas aetatem pressos. Infans, qui magico carmine lustratus visus revalescere, exspiravit. Grimoaldus conjuratorum factione percussus, Ninus foeda et infami morte, dum alvum levat lancea trajectus, periere. Et vindicta [note: DCCXXVIII] hactenus constitit. Domestici annales Grimoaldi mortem [note: DCCXXIX.] in annum septingentesimum sive octavum sive nonum referunt. Ex Theodonis filiis Hugibertus supererat, solus jam Boicae potens. Cui benigne et humaniter revocanti, Corbinianus non difficulter paruit, summo quo merebatur honore ab eo habitus; sacri lavacri foedere conjunctos fuisse, Aribo prodidit, credo quod Principis liberos Episcopus tinxerit. Mortem ut ex propinquo imminere animo praesensit, tam quidem certe et distincte, ut diem, et omnino horam familiaribus notaret, Erimbertum fratrem ad Liutprandum Regem legat, orat auctoritatem interponat, qua Majensium praediorum possessio Frisingensibus sit perpetua, mortui cadaver, quod S. Valentino dudum commendaverit, inibi condi patiatur. Alium ex discipulis ad Hugibertum mittit, qui in eandem sententiam, cadaver Majas deferri roget. Octavo post die, lotus rasusque sacram vestem induit, sacrificium

offert: et mysteriis perceptis domum redit, ubi cum vinum poposcisset, vix gustato, fronteque cruce signata, extremum spiritum, nulla cum doloris significatione, reddidit. Funus a ministris Frisingae ad D. Mariae curatum. Apparuit Deo cordi esse, supremam morituri voluntatem non negligi. Totos triginta dies continens imber, inter vehementes procellas depluit. Tum Hugibertus corpus exhumari mandat, quo vivus jusserat devehendum. Integrum repertum est, per omnia suaviter dormienti, quam aut mortuo aut aegrotanti similius, et fuere in magna hominum ad spectaculum confluentium turba, qui vivere crederent, moto, calidus de naribus sanguis fluxit, quem fictili exceptum, in castello, quod hospitium proxima nocte praebuit, terra condidere. Majis Langobardicum praesidium, insidias a Bojis veritum, funus non nisi ostenso Liutprandi diplomate admisit, tum quoque loculo scrutato, stragula sudariumque capitis ut evolvêre, cadaver spirantis habitu conspectum, et integer iterum sanguis naribus manavit. Accessere alia tum in itinere, tum Majis miracula. Vt ad S. Valentini humatus, triduo post intempesta nocte in ea ipsa ecclesia visa candidissima funalia tanto splendore exardescere, ut diem vincere crederentur, et jucundissimus odor [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCXXX.] fusus est. Annum septingentesimum tricesimum annales numerant. Ratharium adventitium Episcopum, hac aetate Reginoburgi [note: Arnolf. de S. Emer. l. 1. c. 1.] egisse, quam ante Emmerammi tempora, quod quidam prodidere, verius est, cum Arnolfus Hugibertum Grimoaldi successorem, monasterio S. Emmerammi fundum, Pirchenwanch nomine, sub Rathario dono dedisse scripserit, id vero nisi ad hanc rationem, profecto fieri non potuit.

MARCI VELSERI RERVM BOICARVM Liber quintus.

[note: Vita extat apud Surium tomo 3.] AT vero Bonifacius, supra eos, qui rem Christianam in Germaniâ unquam tractavere, sive fama nominis, sive pietatis profectu, longe omnes emicuit, gentem quippe ingenti animi conatu universam aggressus, quod caeteris abunde magnum per partes facere. Anglis parentibus apud Britannos orto, puero Vinifridonomen fuit. Qui cum se Deo totum dedisset, ex monacho sacerdos, in Frisiam trajecit. Inde Romam ad Gregorium secundum Pontificem veniens, potestate donatus sacram doctrinam ubivis gentium explicandi, in reditu Bojos attigit: sed tum quidem progressus, praecipuam Toringis, Hassis, Frisiis operam impendit: credo Corbinianum Boicae suffecturum existimans. Interjecto haud multo tempore, Romam revocatus, nominis asperitate honoris caussa in Bonifacium versa, Episcopus renuntiatur. Populos, quorum nomina posuimus, et confines circa, incredibili successu docuit, ut jam nec ipse, neque quos seoum habebat presbyteros, tantae Christianorum multitudini pares essent. Suppetias ergo domo petit, quod Britannia religiosorum hominum illa aetate scaturigo haberetur et seminarium: nam haec quoque temporis diuturnitas immutat. Inde tum viros, tum foeminas, virtutis atque doctrinae laude praestantes, evocat. Ex quibus [note: ANN. POST CHR. NAT.] Vilibaldus et Vinibaldus, Valtpurgis et Cuniburgis, apud Bojos claruere. Gregorio secundo Pontifice mortuo, anno post [note: DCCXXXI.] Christum natum septingentesimo trigesimoprimo, tertius eâdem appellatione successor, Bonifacium Archiepiscopi dignitate, [note: DCCXXXII.] misso sacro pallio, honestavit. Tum ille se primum, anno sive [note: DCCXXXIII.] proximo, sive proximum sequenti ad Hugibertum, gravi de

caussa contulit. Vix obierat Corbinianus, cum infaustum nomen Erenvolfus, homo haereticus, primus, cujus memoria inter Bojos extet, si his quoque pestibus annotandis operae pretium facimus, flagitiosa impiorum dogmatum labe serendâ grassari coepit. Bonifacius, ut erat acri in divinum cultum studio, propere accurrens, ne virus latius serperet, auctorem sceleris, mature ex sacrorum canonum praescripto damnatum, ab ecclesiae communione rejicit, simul populum salutaribus concionibus admonitum, [note: DCCXXXIIX] in viam revocat. Quinquennio post Romam tertio repetit, Francis, Britannis et jam Bojis magno numero comitantibus. Pontifex illum benigne et humaniter, caeteri admiratione virtutis, rerumque gestarum magnitudine perculsi, venerabundi excepere. Honores qui maximi haberi potuere, habiti, sacrae reliquiae petenti prolixe concessae, addita, discedenti munera alia, et Pontificis nomine litterae, quibus auctoritas et reverentia apud Germanicos populos amplissimis verbis augeretur. Epistola ad Bojos et Alemanos in haec verba concepta. In qua quae nomina quibus sedibus conveniant, difficulter conjectes, nisi quod Vivilum an Vivilonem, Laureacensibus et Batavensibus praefuisse constat, caetera Alemanicas spectare inde scias, quod Bonifacius Boicas vacantes reperit.

[note: Haec nomina varie leguntur. Quae vero Vivili et Addae synonymia sit, acutiores conjicient.] Dilectissimis nobis Episcopis, in provincia Bojoaria et Alemaniae constitutis, Wigoni, Luidoni, Rudolto et Vivilo seu Addae, Gregorius Papa.

Catholica sanctorum patrum auctoritas jubet, ut bis in anno pro salute populi Christiani, seu exhortatione adoptionis filiorum, synodalia debeant celebrari, ut caussarum canonicarum exhortatio provenire possit, atque ut necessitas uniuscujusque poposcerit, [note: Ephes. 4.] pia educatio agatur. Vnde secundum Apostoli doctrinam, admoneo et hortor vos, charissimi, per misericordiam Dei, ut digne ambuletis vocatione qua vocati estis, ut ministerium vestrum perfectum sit coram Domino. Opportunum est namque vos nosse, fratrem ac coepiscopum nostrum praesentem Bonifacium, nostram agentem vicem, cum digno ac debito honore pro Christi nomine suscipere, et ministerium ecclesiasticum cum fide Catholica, secundum morem et normam sanctae Catholicae et Apostolicae Dei ecclesiae, cui misericordia Dei praeveniente, praeesse videmur, sicut Apostolica auctoritate a nobis destinatus est, ab eo suscipientes, dignanter teneatis, et gentilitatis ritum, et doctrinam vel venientium Britonum, vel falsorum sacerdotum et haereticorum, undecumque sint, renuentes ac prohibentes abjiciatis, et utpopulum vobis a Deo commissum piis admonitionibus edoceatis, et a sacrificiis mortuorum omnino abstineatis, et juxta quod fueritis a praedicto nostro consacerdote edocti, ita Catholicam et Apostolicam doctrinam tenentes,

Domino Deo salvatori nostro placeatis, et in quo vobis loco ad celebranda consilia convenire mandaverit, sive juxta Danubium, sive in civitate Augusta, vel ubicumque indicaverit, pro nomine Christi parati esse inveniamini: quatenus cognoscamus per ejus mandatum de vestro conventu, ut in die adventus Christi JEsu, cum fructu boni operis ante ejus tribunal assistere mereamini, [note: Is. 8.] dicentes: Ecce nos et pueri, quos dedisti nobis Domine, non perdidimus ex eis quenquam. Vt et vos Dominicam vocem [note: Matth, 25.] audire mereamini, Venite benedicti patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum est ab origine mundi.

[note: Arenpek. l. 2. c. 23. et manuscr. plerique. Steindel an. 740. quidam 735 habet.] [note: ANN. POST CHR. NAT.] Hugibertus sequenti anno vita functus, VTILONEM, sive [note: DCCXXXIX. VTILO SECVNDVS.] Otilonem aut Odilonem, incompertum an ex se natum, caeterum ingentis spiritus principem, successorem habuit. Erenvolfo quamvis represso, multae adhuc ejus generis pestes tota provincia volitabant: pars se Episcopos mentiri, pars presbyteros, alii alia, ut cuique commodum fingere, ecclesias pervertere, populum, vulgus enim novando inprimis capitur, seducere. Sedes sacrae per Boicam habebantur quatuor, Laureacum sive Batava, Salisburgum, Frisinga, Reginoburgum. Sabionae ratio non habita, quod Langobardicum imperium respiceret. Nuenburgum Reginoburgo credo accensa. Verum eae nec continentibus Episcoporum successionibus, nec certa finium descriptione satis constitutae. Soliti praeterea Pontifices Romani legare homines persaepe exteros, magna et excellenti virtute, Corbinianos et Bonifacios puta, qui Episcoporum munere ubique libere sine exceptione fungerentur. Fraudatoribus dolo obtegendo utraque caussa serviebat, posterior maxime, quo peregrini et ignoti facilius irreperent, Pontificiam missionem credulis persuadebant, si qui praesertim Britanni, fuci ejusdem cum apibus patriae consortes essent, quod ipsum superior Gregorii epistola innuit. Vtilo tantam et tam late patentem, tamque perniciosam improbitatem coercendam ratus, Bonifacii opem implorat. Is Roma reversus commodum apud Luitprandum Ticini haerens, statim vocatus affuit, et omni Boica perlustrata, impuros nebulones profligavit, populum pravis opinionibus corruptum, Christianis mysteriis ab ipsis iterum rudimentis instituit. Multum ei rei operae multumque temporis impensum. Vt fructus responderet, et ne res ad hanc aliquando perturbationem relaberetur, placuit sedibus quorum nomina posuimus, quod vacarent pleraeque, Episcopos, Vtilone, et optimatibus volentibus, praeficere, tum jurisdictionem, descriptis dioecesium limitibus distinguere. [note: Catal. episcop. Salisburg. Hundii et aliorum.] Salisburgensibus post Rupertum et Vitalem, deinceps Ansologus, Savolus, Ezius, Flobargisus praefuerant, Abbates omnes monasterii Petri Apostoli, quod Rupertus in ea urbe instituit:

tunc quoque Joannes inde datus est. Frisingensibus Erimbertus, [note: Catal. Batav. Scritovini et Hundii, qui tamen, quod Vivilonem a Gregorio 2. an. 722. Episcopum constitutum scribunt, errant.] Corbiniani nuper defuncti frater. Reginoburgo, Bojorum regiae, Gaubaldus sive Garibaldus. Laureacensis et Batavensis Episcopatus coaluerant paullatim, Philoni et Brunoni unus Theodorus successerat, Theodoro Vivilum sive Vivilonem Gregorius non ita dudum surrogarat, quem excisa ab Hunnis Laureaco, sub Hugiberti demum mortem, sacra sacerdotesque in Batava transtulisse auctores habeo. Bonifacius de Vivilo, qui unus legitimus in Boica esset Episcopus, nihil mutavit, dioecesim perinde ac reliquas descripsit. Visum Pontifici actorum rationem per epistolam reddere, quae cum exciderit, capitum argumenta ex rescripto intelligimus.

Reverendissimo et sanctissimo fratri Bonifacio coepiscopo, Gregorius servus servorum Dei.

Doctoris gentium egregii et beati Pauli Apostoli vox est, dicentis: [note: Rom. 8.] Diligentibus Deum, omnia cooperantur in bonum. Agnoscentes itaque in syllabis fraternitatis tuae, quia de Germaniae gentibus, quas sua pietate Deus noster de potestate paganorum liberavit, et ad centum millia animas in sinu sanctae matris ecclesiae, tuo conamine et Caroli Principis Francorum, aggregare dignatus est, sed et in Bojoariorum provincia quae a teacta sunt agnoscentes, datori omnium bonorum Domino Deo nostro, extensis ad coelum manibus gratias retulimus: quia januam misericordiae et pietatis in illis partibus Hesperiis, ad cognoscendam viam salutis aperuit, et misit angelum suum, qui praeparavit viam ante te. Igitur quia indicasti, perrexisse te ad gentem Bojoariorum, et invenisse eos extra ordinem ecclesiasticum viventes, dum Episcopos non habebant in provincia, nisi unum nomine [note: Hinc palam est, Vivilum non a Gregorio a. sed a tertio ordinatum esse, quod paullo post iterum diserte dicit.] Vivilum, quem nos paullo ante ordinavimus, et quia cum assensu Vtilonis Ducis eorundem Bojoariorum, seu optimatium provinciae illius, tres alios ordinasses Episcopos, et in quatuor partes illam divisisti, id est, in quatuor parochias, ut unusquisque Episcopus suam habeat parochiam: bene et satis prudenter peregisti, frater, quoniam Apostolicam praeceptionem ex nostra vice implesti, et sicut tibi praecepimus, ita egisti. Itaque non desinas, frater reverendissime, docere eos sanctam Catholicam et Apostolicam Romanae sedis traditionem, ut illuminentur rudes et viam salutis teneant, per quam possint ad aeterna praemia pervenire. Presbyteros autem quos ibidem reperisti, si incogniti fuerint viri illi, a quibus fuerint ordinati, et dubium est, eos Episcopos fuisse, qui eos ordinaverunt, si bonae actionis et Catholici viri sunt ipsi presbyteri, et in ministerio Christi omnique lege sancta educati, ab Episcopo suo benedictionem bresbyteratus suscipiant, et consecrentur, et sic ministerio sacro fungantur. Illi vero

qui baptizati sunt per diversitatem et declinationem linguarum gentilitatis, si tamen in nomine sanctae Trinitatis baptizati sunt, oportet eos per manus impositionem et sacri chrismatis confirmari. Nam Vivilus Episcopus a nobis est ordinatus. Hic si aliquid excedit extra canonicam regulam, doce et corrige eum, juxta Romanae ecclesiae traditionem, quam a nobis accepisti. De concilio vero, ut juxta ripam Danubii debeas celebrare, nostra vice, praecipimus fraternitati tuae Apostolica auctoritate, te ibidem praesentari. Et inquantum tibi Dominus vires dederit, praedicare verbum salutis non cesses, ut religio Christiana in nomine Domini crescat et multiplicetur. Nec enim habebis licentiam, frater, pro incepti laboris utilitate in uno morari loco, sed confirmatis cordibus fratrum et omnium fidelium, qui rarescunt in illis Hesperiis partibus, ubi tibi Dominus aperuerit viam salutis, praedicare non desistas. Et ubi locum inveneris, secundum canonicam regulam Episcopos ordina ex nostra vice, et Apostolicam atque canonicam traditionem eos tenere edoce. Ex hoc enim magnum mercedis praemium tibi praeparabis, quoniam omnipotenti Deo facies plebem perfectam. Non pigeat, dilectissime frater, itinera carpere aspera et diversa, ut Christiana fides longe lateque tuo conamine extendatur, scriptum namque est, Arcta [note: Matth. 7.] et angusta via est, quae ducit ad vitam. Operare itaquefrater opus bonum, quod coepisti, ut in die Christi JEsu merearis dicere, Ecce ego et pueri, quos dedisti mihi, non perdidi ex eis quenquam. Et iterum, Domine, quinque talenta dedisti mihi, ecce alia [note: Matth. 25.] quinque superlucratus sum. Vt subsequenter merearis audire vocem Domini dicentis, Euge serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, supra multa te constituam, intra in gaudium Domini tui. Data IV. Kal. Novemb. imperante Domino piissimo Augusto Leone, Imperii ejus anno XXIII. sed et Constantini Imperatoris ejus filii anno XX, indictione VIII.

[note: Annal. Fuld, alii.] [note: ANN. POST CHR. N.] Anno septingentesimo quadragesimo primo, Martellus [note: DCCXLI.] Francorum Princeps obiit: bello longe quam pacis artibus clarior, Saracenicae inprimis geminae victoriae aliorum operum fastigia supergressae, una in Aquitania, altera Narbonensi provincia parta. Aemilius Narbonensi Luitprandum Langobardum, Lantfredum Alemanum, simul et Otilonem Bojum, quem Odillonem [note: Aemilius Aegidium Rotomag. Archiep. inter Martelli liberos numerat. Sed tabulae Rotomag. ecclesiae id nomen non habent.] ille nominat, cum popularium quemque copiis affuisse narrat, et egregiam adversus barbaros navasse operam, divisis inter se partibus, pulso hoste, amplissimis verbis collaudatos, cum muneribus domum remissos esse. Quae domesticis annalibus praeterita. Justa uxore nati Martello Carolomanus, Pipinus, Hiltrudis: Sonichilde Gripho, ut Aimoinus quidem auctor. Qui quod Sonichildem sive Suanahildem, Vtilonis neptem dixit,

[note: In Aim. l, 4. c. 58. Gripho fratribs ma jor legitur, librarii vitio, fuit enim omnium minimus.] an rectum et genuinum ejus vocis sensum sequutus assequutusque sit, ignorata stirpe parum comperio, et fere ambigo. Hereditatem crevere Carolomanus et Pipinus, illi Austria an Austrasia et Turingia, huic Burgundia, Neustria, Provincia cessit: Vt Boica Carolomanum respexerit. Gripho excludi pro indignissimo habuit, mater praeterea, saucium adolescentis animum magis incendens, [note: Thoromach. 6. Chiltrudis quoque filia ejus, artelli, faciente consilio nesario novercae suae, fraudulenter per manus sodalium suorum Rhenum transtit, et ad Odilonem Ducem Bagu ariae pervenit. Ille vero eam ad conjugium copulavit, contra voluntatem vel consilium fratrum suorum. Thassilonem an. 742. natum scribit Aren ek. l. 2. c 23. et alii. Steindel habet an. 743. Annales plerique domestici de Regio Vtilonis nomine consentiunt.] paterni testamenti injuriam vi et armis vindicare exstimulat. Lauduno ergo praecipiti consilio occupata, fratribus pari temeritate bellum indicit. Nihilo illi segnius excipiunt, et urbe obsidione statim cincta, brevi potiuntur. Parsum fraternae necessitudini et aetatis lubrico, ratione enim ducta ab expeditione qua mater capta fuit, Gripho duodevigesimum vitae annum nondum attigerat, Novocastrum ad Arduennae saltum asservandus mittitur. Sonichildes hac spe dejecta, privignorum odio aliam [note: HILTRVDIS] molitur machinam, Hiltrudi, ostentatis Vtilonis nuptiis, trajecto clam fratribus Rheno, fugere persuadet. Neque Bojus [note: ANN. POST CHR. NAT.] nobilissimam virginem, benigne exceptam, sibi despondere cunctatur. [note: DCCXL II.] Altero anno stirps virilis ex novo matrimonio fuit, cui [note: THASSILO SECVNDVS.] THASSILONEM parentes dixere nomen. Apparebat Carolomanum et Pipinum injuriam inultos non laturos: sed Aquitanicum et Alemanicum bellum, Griphonis calamitatem consequuta, [note: DCCXLIII.] vindictam distulere. Vtroque victores defuncti anno septingentesimo quadragesimo tertio, coactis quam maximis potuere copiis, in Bojos movent. Vtilo, quo fidem faceret, se Francis nulla ex parte obnoxium agere, existimationem simul aucturus, Ducis nomen ponit, Regis assumit, et ad fines armatus occurrit. Consederant exercitus in Lyci utrimque ripa, ut sermones conspectusque mutui ex propinquo essent, ne manus mox consererent, fluminis alveus distineret. Prior Francus, post segnem aliquot dierum moram, Bojorum conviciis irritatus, noctu pluribus agminibus, locis inobservatis raptim trajicit, eâdem celeritate castra invadit, omnia clamore, tumultu, trepidatione complet, nec pugna in tenebris constare, nec fuga sine magna caede [note: Annal. Fuld. Franc. anon. Reg. Aimoin. Mar. Sigeb. et omnium copiosissime Thoromach. qui Oenum fluvium igne nominat.] explicari potuit, Francis victoria, multo tamen sanguine venit. Vtilo amisso exercitu, paucis comitantibus, aegre se ultra Oenum eripuit.

Carolum, cui Magno postea cognomen fuit, in Boica per haec tempora Pipino, ex Berta sive Bertrada conjuge, natum esse, auctores sunt, humiles illi quidem et obscuri, qui tamen sectatores repererint. Longa par somnio narratio, quam inter Gallicas et Italicas vernaculas etiam fabulas legere memini, sed mutatis locorum appellationibus, ut id decus aliter atque aliter ad se quisque trahit. Egode Carolo plurimum Eginhardo credam, qui natalium ignorationem ultro fassus, eum anno decimoquarto noni

saeculi, aetatis septuagesimo secundo obiisse scripsit. Vnde fit, ut cum omnis de originis loco asseveratio dubia atque incerta maneat, tum eum genitum oporteat, priusquam pater Vtilonem vicerit, anno qui Thassiloni natalis fuit. Neque si Boica alicubi locorum nomina, ad Pipinos et Carolos utcumque alludunt, Carolum ibi editum conficitur. Sed magnorum virorum ortus vel falso vendicare, si minus virtutis, claritatis amor est.

Zacharias Pontifex eodem anno, Bonifacio potestatem, quam a decessore acceperat, firmavit, novisque accessionibus ampliavit. Partem epistolae a Zacharia Non. Novembr. datae infra scripsimus.

[note: Epist. Decret. tomo 2. sed confusus indict. numerus, Baron. XI. habet.] Suggessisti etiam nobis, per alia tua scripta, quod in Bojoaria unum reperisses falsum sacerdotem, qui et affirmabat, quod a nobis fuisset Episcopus ordinatus: et tua fraternitas hoc optime egit, dum ei non credidit, quia falsus homo omnia falsa suggessit, et falsum reperiens, sacerdotio suspende. Sic enim auctoritate beati Petri Apostolorum principis tibi praecipimus, ut quemcumque repereris a sacris canonibus deviare, nulla ratione patiaris sacrum ministerium attrectare. Et quia si deberes in Bojoaria provincia jus habere praedicationis sciscitasti, an non, quam a decessore nostro habuisti concessam: Nos denique, auxiliante Deo, ea quae tibi largitus est decessor et praedecessor noster, non minuimus, sed augemus; et non solum Bojoariam, sed et omnem Galliarum provinciam, donec te divina jusserit superesse majestas, nostra vice per praedicationem tibi injunctam, quae repereris contra Christianam religionem vel canonum instituta, spiritualiter stude ad normam rectitudinis reformare.

[note: Annal. Fuld. Herman. ult. ed.] [note: ANN. POST CHR. NAT.] Proximo anno pax iterum convenit, Hiltrudis ut videtur [note: DCCXL IV.] opera, hinc fratres, hinc maritum exorantis, ne paricidialibus propemodum odiis, affinitatis vinculum diducere pergerent, si qua sit ejus connubii culpa, suam esse, se belli caussam, aut in sororem fratres iram verterent, aut eidem condonarent, puero saltem deprecatore. Vtilo se Francis minorem fassus, ad Ducis nomen [note: Annal. domesti. ms.] ex prisco foedere rediit.

[note: DCCXIVI.] Anno septingentesimo quadragesimo sexto Carolomanus, pro egregia in rem Christianam propensione, cujus multa jam documenta dederat, luculenta praesertim duo, coacto statim a patris morte sacerdotum concilio, et aedificato ad Fuldam amnem incredibili magnificentia Salvatoris nomine coenobio, auctoritatem [note: Herman. Lamb. Marian. alii.] interposuit, quo Virceburgensis et Eistadiensis Episcopatus, instante Zachariae jussu Bonifacio, constituerentur. Huic Vilibaldus, [note: Catal. Episcop. Eistad. Hund. parte I. general. Boic.] illi Burcardus, Britannici ambo generis, praefecti. Eistadiensi Suigerum Hirsbergensem Comitem, volente et consentiente Vtilone, quod Boica usque eo pertingeret, multa liberaliter

adeo contulisse ferunt, ut ejus usque adhuc auctor habeatur [note: Catal. Episcop. Eistadiens.] et conditor. Frater Vilibaldi Vunibaldus, Heidenheimi virorum monasterium, Valtpurgis soror foeminarum excitavit: summa omnes virtute et vitae sanctimonia. Vunibaldum Vtilonis gratia floruisse, et opibus sublevatum esse, ex vetusto vitae scriptore [note: Ms. codex de vita Vinibaldi sie habet, Otilonem Ducem inquisivit, protinusque ab illo magno susceptus suerat honore, magnisque ab illo dona[?] erat donorum... dign tate, in regione, in possessionibus, atque in aliis pecuniarum opulentia. Meminit hujus controversiae, praeter vitam S. Bonifacii, Gratian. de consecr. dist. 4. c. 86. item Burcard. et Ivo.] didicimus. At vero Carolomanus rerum humanarum indies magis pertaesus, abdicatâ, inque Pipinum omni principali potestate translatâ, se monasticae tandem vitae addixit. Soractes illum mons primum, post Cassinum habuit.

In Boica jam tunc Virgilius et Sidonius pietatis docendae caussa versabantur, quorum sequentibus temporibus virtus et dignitas magnopere inclaruit. Virgilio Hibernia patria, quae Sidonio fuerit, non est proditum. Iis gravis cum Bonifacio disceptatio inciderat, de sacerdote qui latinitatis ignoratione, in sacra baptismatis formula peccare solitus: read Pontificem delata, adversus Bonifacii sententiam, in haec verba rescriptum est.

Reverendissimo ac sanctissimo fratri Bonifacio coepiscopo, Zacharias servus servorum Dei. Virgilius et Sidonius viri religiosi, apud Bojoariorum provinciam degentes, suis apud nos litteras usi sunt, per quas intimaverunt, quod tua reverenda fraternitas eis injungeret, Christianos denuo baptizare. Quod audientes, nimis fuimus conturbati, et in admirationem quandam incidimus, si habetur ut dictum est. Retulerunt quippe, quod fuerit in eâdem provincia sacerdos, qui Latinam linguam penitus ignorabat, et dum baptizaret nesciens Latini eloquii, infringens linguam diceret, Baptizo te in nomine patria et filia et spiritus sancta. Et per hoc tua reverenda paternitas consideravit rebaptizare. Sed sanctissime frater, si ille qui baptizavit, non errorem introducens ac haeresim, sed pro sola ignoratione Romanae locutionis infringendo linguam, ut supra fati sumus baptizans dixisset, non possumus consentire ut denuo baptizentur: quia (quod bene tua compertum habet sancta fraternitas) quicumque baptizatus fuerit ab haereticis, in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti [note: Sicest to 5. Concil et to. 2. epist. Decret. sed Imperii an. VI. pro IV. reponendus videtur, ut an. 26. Constant et Indict. 14. conveniat. Aimoin. l. 4. c. 58. Griphonem in custodiam permansisse scribit, usque quo Carolomanus Romam! profectus est. Fluviorum nomina Fabric. orig. Saxon. l. 1. Ocram et Mussaham habet. Annal. Franc. anon. et Fuld. Aim. l. 4. c. 61. Sunithgerum habet.] nullo modo rebaptizari debeat, sed per solam manus impositionem purgari debeat. Nam sanctissime frater, si ita est ut nobis relatum est, non amplius a te illis praedicentur hujusmodi, sed ut patres sancti docent ac praedicant, tua sanctitas studeat conservare. Deus te incolumem custodiat reverendissime frater. Data Kalendis Julii, Imperante domino piissimo Augusto Constantino a Deo coronato, magno Imperatore, anno vicesimo sexto, imperii ejus anno quarto, Indictione decima quarta.

Gripho custodias elapsus, indignatus se ne cedente quidem [note: ANN. POST CHR. N.] Carolomano, in imperii partem vocari, ingenio juxta atque aetate [note: DCCXLVII.] ferox, anno quadragesimo septimo Saxones concitaturus profugit.

Coacto exercitu castra ad Ovacrae alveum locat. Pipinus insequutus, Saxonum legatos ad Missaham flumen obvios habet, quorum interventu pugna abstinetur. Suspiciosum visum Griphoni, nec hospitum diutius fidei credere, necse fratri ausus, et [note: ANN. POST CHR. NAT.] omnia post regnandi ambitionem habens, anno sequenti, subitario [note: DCCXLVIII] ex popularibus collecto milite, valebat enim gratia apud plerosque Francorum, Lantfredo et Svigero auxiliantibus, sese magna vi improvisus in Bojos intulit. Facile fuit, incautos im paratosque opprimere. Hiltrudem omnia alia a fratre exspectantem, in deditionem accipit. Vtilo, sive provincia abfuit, captante mulieris solitudinem Griphone, sive sefuga tutatus est.

Discordia inter Bonifacium et Virgilium interim gliscebat, improbis pessimorum hominum rumoribus excitata auctaque: tanto nimirum facilius, quod Moguntiaci unus Episcopus, alter apud Bojos, procul agerent, suffundit enim vires calumniae longinquitas. Bonifacius Zachariae questus, responsum sibi honorificum, in adversarium asperum abstulit. Caeterum Pontifex se Virgilium [note: Epist. integra in vita S. Bonifac. et alibi extat.] evocaturum, coram de caussa cogniturum ostendit. Caput epistolae, quae Kal. Maji hoc anno ad Bonifacium data, sequitur.

Intimatum est etiam a sanctitate tua, quod Virgilius ille (nescimus si dicatur presbyter) malignatus adversum te, eo quod arguebatur a te, erroneus esse a Catholica doctrina, seminaret odium inter te et Vtilonem Ducem Bojoariorum, dicens, quod a nobis accepisset licentiam, ut unius defuncti ex quatuor illis Episcopis, quos tua illic ordinavit fraternitas, dioecesim obtineret. [note: Psal. 26.] Quod nequaquam verum est, quia mentita est iniquitas sibi. De perversa autem doctrina, quam contra Dominum et animam suam locutus est, quod scilicet alius mundus, et alii homines sub terra sint, aliusque sol et luna, si convictus fuerit ita confiteri, hunc accito concilio ab ecclesia pelle, sacerdotii honore privatum. Sed et nos scribentes praedicto Duci, evocatorias de praenominato [note: Hae litterae interciderunt, si eas tamen Zachar. ut in animo habebat, scripsit, dubium enim fit ex sequentibus.] Virgilio mittimus litteras, ut nobis praesentatus, et subtili indagatione requisitus, si erroneus fuerit inventus, canonicis decretis condemnetur. Qui enim seminant dolores, metunt eos. Pro Sidonio et Virgilio supradicto presbyteris, quod scripsit sanctitas tua, agnovimus: et illis quidem, ut decebat, comminando scripsimus, tuae autem fraternitati credulitas plus quam ipsis admittetur. Si autem Deo placuerit, vita comitante ad sedem Apostolicam eos, missis, litteris ut praelatum est, evocabimus. Docuisti enim eos et non susceperunt, et factum est illis sicut scriptum [note: Eccl. c. 22.] est in libro Sapientiae, Qui docet fatuum, quasi qui conglutinat testam arenâ. Non ergo ad iracundiam provocetur cor tuum frater, sed in sapientia ubi tales repereris admone, obsecra, increpa, ut convertantur ab errore ad viam veritatis. Et si conversi

fuerint, salvasti animas eorum: si vero in malitia perseveraverint, mercedem laboris tui non perdes.

[note: Ne quis miretur, susurronibus tantum inter Bonif. et Virg. licuifse, iidem propemodum Bonif. a Zacharia Pontif. alienarunt. Cui rei fidem facit epist. et. to. 2. epistolarum decret.] Disceptationis exitum non comperio. Fit verisimile, aut purgasse se Virgilium Pontifici, sive coram sive per litteras: aut cognitis invidorum utrimque fraudibus, nam quâ Virgilius animi probitate et vitae sanctimonia fuit, quae Bonifacio renuntiata, neque dixisse neque fecisse potuit ultro, quod inter bonos solet, in gratiam esse reditum. Sane Bonifacius toto deinde septennio superfuit, neque istius tamen dissensionis praeterea vestigium apparet. Quod quidam conjecere, non abnuerim, Virgilium de terrae specie acutius, quam pro vulgi captu disputasse, globosam esse, et vivere e contraria parte, qui adversis vestigiis stent contra nostra vestigia, quos antipodas vocemus, hos perinde ac nos sole et luna lustrari: ea ignoratione audientium perperam accepta detortaque longe et alio sensu ad Bonifacium perlata, offensionum praebuisse sementem.

[note: An. Fuld. Herman. Aimo in. alii.] Anno undequinquagesimo, Pipinus se bona et integra fide [note: ANN. POST CHR. N.] cum Vtilone in gratiam rediisse approbavit. Injuriam sorori illatam [note: DCCIL.] ulturus, cum Gripho sibi jam provincialium voluntates adjunxisset, et repugnaturum appareret, maximas florentissimasque in Boicam copias duxit. Vt primum fines intrati, versa rerum facies, potior belli pars nominis fama, et solo terrore confecta est, [note: Thorom. l. 6. copiose, ubi Oenum Igni vocat, propius advernaculum sonum In.] hostes imbecillitate sua circumspecta, animis mox concidentes ne pedem quidem conferre ausi, omni cis Oenum provincia decedunt, fluminis objectu se et conjugia liberosque tuentur. Substitere Franci, contractis navigiis trajecturi. Boji semel perculsi, oratores de pace cum muneribus mittunt, ipsi imperatis obsidibus sacramentum novant. Provincia tanta celeritate recepta, documento [note: Arenpek. l. 3. c. 23. an. 748. perperam habet, alii 749. consensu. Thassilo hinc principatus annos numerare solitus. DeGriphone scriptores Francici passim, cujus mors in an. 751. incidit. De anno dissensus est, quidam 751. malunt, quod res eo anno coepta, sequenti perfecta est.] fuit, inanem et caducam esse, non sua vi nixam, occasionibus imminentem potentiam. Pipinus sororem cum Vtilone restituit, Thassilonem simul puerulum Ducem appellat. Nec adversus Griphonem quidem fratrem exuens, duodecim in Neustria comitatibus donatum, et ipsum Ducum loco habet. Nequam animus nullis beneficiis flectitur. Ad Vaifarium Aquitanum, qui Francis bellum indixerat, recta abit. Vt ibi nihil profectum, ne ullam alieno a Pipino gentem intentatam relinqueret, profectionem ad Langobardos parans, in alpibus valle Mauriena interceptus, occisus est.

[note: DCCLII.] Anno quinquagesimo secundo, Merovea in Gallia stirps regnare desiit, dejecto, inque monachum tonso Childeberto, Meroveorum omnibus nominibus postremo et ignavissimo, qui tantam contumeliam tacitus ferre potuerit, se tam luculenta hereditate, sine majori ullo motu, sit passus exui. Pipinum suffectum, et Pontificis auctoritate Regem appellatum, Bonifacius unxit.

Quod Vtilonem quidam ejus consilii auctorem scripsit, id vero [note: Irenicus l. 12. Arnold. Vion. l. 4. c. 12. 15. et manuscripti.] hariolari est: neque quisquam ad regnum, qua plana et directa via, monitore eget, multi petiere per praecipitia. Childericum, sive in Medardi monasterium Suessionum urbe compactum, sive Emmerammi Reginoburgi, sive Novientum in Triboccis, sive Germani aut Dionysii ad Parisiorum Lutetiam, varie proditum. Vxorem foeminarum coenobio ad Cochelum Boicae lacum conclusam. Ego in tanto dissensu, nihil mea fide affirmatum volo.

[note: Catal. episcop. Trevir. et Abbatum monast. S. Maximini. Catal. Reginob. Cratepol. perperam pro Ethardo Eberhardum habet.] [note: ANN. POST CHR. NAT.] Quinquagesimo tertio, Hidulphus Trevirorum Episcopus, [note: DCCLIII.] monasticae vitae desiderio tactus, magistratu ultro abiit. Fratres Erhardum et Albertum habuit: quos Nervios alii, alii Noricos hoc est Bojos, quidam, quibus, si verum amamus, rectius credimus, Scotos dixere: sanctitate praestitisse satis convenit. Hidulpho sufficiendus Erhardus, Reginoburgum aufugit, ibi editis miraculis et vitae innocentia clarus, monasterio, quod vivo latibulum praebuit, inferius appellant, mortuus humatur. Albertus Romam religionis caussa profectus, et redux defunctus, eodem cum fratre [note: Garibald. iniit an. 739. Hidulphus abdicavit an. 753. quae res Erhardo Reginoburgum veniendi occasio fuit.] sepulchro conditur. Episcopos fuisse, uti non pernego, sic profecto Reginoburgensibus nemo recte annumeret. Ante enim Garibaldum, quod isti ponunt, temporis ratio referre non patitur, posteriores autem Arnolfus ordine recenset, nec inter eos ista tamen nomina. De Velipholaego sive Wolflaico, quem Erhardo et [note: ANN. POST CHR. NAT.] Alberto subjiciunt, in neutram partem liquet. Sequenti anno [note: DCCLIV.] commentariolus perscriptus est, quem in S. Emmerammi [note: Arnolf. de vita S. Emmer. l. 2. Extat Wieberthi nomen, cum Wera, Burgardo, Abe lo et Wibaldo coepiscopis, in epist. quam S. Bonifacius ad Athelbaldum Regem Merciorum scripsit an. 745 quam Baron. annalibus inseruit. Vita S. Bonif.] monasterio autographum extare ajunt, cum epilogo. Scripsi ego ipse Vhicterbus, quamquam peccator, Episcopus, jam senex, puto nonagenarius, aut supra, dolentibus membris et caliginantibus oculis, hoc non quasi potens, sed pro studio charitatis quam circa te habeo. Quia volebam, dum saeculi dignitatem regis, vitam aeternam nunquam perdas. Pax tibi et vita a Domino augeatur. Amen. Et fiat, fiat. Tertio anno regnante Pipino filio Carli Rege Francorum, in mense Junio, in diebus decem scripsi hunc libellum, hoc est, anno DCCLIIII. a nativitate Christi, septima indictione.

Vhicterbum vero ubivis terrarum potius, quam Reginoburgi extitisse Episcopum, eaedem rationes evincunt. Neque illos mirari desinam, qui non expensa tam distincta notatione temporum, Garibaldum Vhicterbo successisse, nugari adhuc pergunt.

[note: DCCLV.] Anno septingentesimo quinquagesimo quinto, Bonifacius impiorum latronum scelere in Frisia trucidatus, spiritum Deo jam olim devotum, sancte reddidit. Quem cum vita multis et praeclaris exemplis acta, bonis omnibus commendasset, tum multo magis mors, pro religione constanter adita, et quae mortem

[note: Fere exprivatis monasteriorum annalibus, mss. aliis, et Hundii metrop.] divinitus prodigia consequuta sunt, in aeterna laude posuerunt. Quod si qui nunc demum, virtutem quam venerari debebant, jejunis et ineptis calumniis incessere pulchrum existimant, unum assequuntur, ut importunum irreligiosae mentis morbum aperiant, Bonifacii memoria, supra omnem judiciorum aleam, Boicae [note: Alt-aich, annosa quercus, Max. sermone utrum Düs dicanda sint signa.] semper sancta erit. Neque non fructus ejus doctrinae constitit, nunquam pietas culta impensius. Quod ipsum pleraque monasteria per id tempus posita indicant, post tot saeculorum etiam aetates, et structurae dignitate, et vectigalium magnitudine adhuc miranda. Princeps Vtilo Altachium utrumque condidit: superius [note: Privilegium Theoderici Regis, qui innt an. 720. Datum mense Julio, die 12. an. regni 3. sic habet: Venera ilis Siv Perminius, gratia Dei Episcopus, nostris temporibus, cum monachis suis, Deo inspirante, pro Esangelio Coristi peregrinatione suscepta monasterium virorum in eremo vasta, quae Vosagus appellatur, in pago Alsacensi, in loco, quivocatur Vivarius peregrinorum, (qui ante appellatus est Murbach) in allodio sidelis nostri Ebrobardi Comitis, cum ipsius adjutorio, Deo donarteconatus est construere. Hinc, quod quidam negant, certo confirmatur, Pyrminium sive Perminium Martelli aetate veniss in Germaniam.] et inferius ad nominis distinctionem appellant. Fama manet, nec a nominis ratione, nec a vero abhorrens, stetisse iis locis ad Danubii ripam praegrandes et annosas quercus, Deorum superstitioni dicatas, quas victimarum sanguis saepe resperserit, Bojos, postquam gentilem errorem excussêre, excidisse, ecclesiis Christiano ritu substitutis. Nam Maximus Tyrius, ex Platonis schola philosophus, altissimam olim quercum pro Jove Celtico cultam scriptum reliquit. Vtilonis item opus Manseum ad lacum, Niderburgum, Pfaffenminster, et quae quorundam sententia, Osterhova. Quibus aedificandis Pyrminii sanctissimi hominis consilium sequutum, Pyrminium sive Meldensem sive Metensem Episcopum ferunt. At fidem tabulae ecclesiasticae neutrobi firmant: eo Meldis aut Mediomatricum urbe, sive natum, sive profectum, sive utrumque nomen corruptum esse, quam in earum alterutrâ Episcopum extitisse, magis credam. Is peregrinis monachis comitatus, Martellitemporibus in Germaniam veniens, monasteria complura, prius quam Boicam attingeret, constituit: ampla et opulenta inprimis duo, Murbaci ad montem Vogasum unum, cui Vivarium peregrinorum nomen ex re inditum, alterum in Acronii lacus insula, qua olim Tiberium pro arce bello Vindelico usum esse, Rhenanus ex Strabone conjicit, Augia dives abopum magnitudine dictum est. Quod vero Martello patrono uteretur, Theobaldi Suevorum Ducis factione inde pulsus, multis post annis primum apud Vtilonem gratiae locum tenuit. Vtilonis etiam ope monasterium ad Iseniscum amnem Josephus Episcopus, Erimberti in Frisingensi ecclesia successor, condidit. Pipinum auctorem Altenminster laudat. Altoni Scoto, cui coelitum honorem posteri habent, Pipinus terrarum tractum, sylvis vastum et horridum contribuit, Alto succisis extirpatisque arboribus, ad hominum cultum purgavit. Sed Lanfridi, Valdrami, Elilandi, illustrium fratrum, in hoc genere monumenta, non tam laudem et admirationem habent, quam fere est, ut fidem vincant, quippe quibus maximorum hodie Regum comparata munificentia, tenuis saepe et modica videatur. Sunt, qui Valterio

Bliantii Comite natos, Valterium cum Martello ex Gallia venisse tradant: alii Antorfae et Loysae Comites aliquanto probabilius existimant, nam peregrinitatis fidem, potentiae aestimatio detrahit. Octo per omnem Boicam sparsere monasteria, quorum genuina, ut adhuc fecimus, ponemus nomina, dura quantumvis et aspera, ne iis inflectendis molliendisque speciem ita commutemus, ut rebus sua natura perspicuis, non necessariae tenebrae per elegantiae colorem obducantur. Origines distincte excutere, aliam historiam postulet. Beuren, Schlechdorf, Vessesprun, Polling, supersunt post annos paullo minus octingentos, sive a primo ortu incolumia, sive restituta: Siverstat, Sandau, et Stafelse, Cochelense, ad cognomines utrumque lacus, perierunt. Bonifacius templa dedicavit, coenobia legibus ad Benedictinam normam instituit. Prioribus monachi, postremis tribus virgines transcriptae, [note: Arenpek. l. 2. c. 23.] Cochelensi Gailsvindis, trium fratrum soror praefecta. Monasterium ad lacum Tegerensem per eadem tempora conditum, [note: Tegerensis monasterii annales pri vati copiose, quos qua ratione corrigendos censeam, explico.] quod caetera quam late Boica patet, splendore et dignitate multis modis superat, fossa et propugnaculis in regiae speciem cinctum; nam et Abbas ministris ex equestri nobilitate, Principum more utitur, et vero Principis aliquando nomen ab Imperatoribus tulit. Condidere Adalbertus et Otkarius Tegerenses Comites, sive Grimoaldo Duce, sive patre Hartwico Burgundo, matre Boja nati, duplex enim hîc quoque fama est. Vetustorum diplomatum [note: Ottonis 2. privil. Germani fratves, et illustres comites.] fide hactenus liquet, illustri genere ortos, quod Reges propinquitate attingerent, caetera fere obscura sunt. Romam religionis caussa profecti, cum omnia hostium incursionibus vasta, [note: Henrici 6. privil. Comites Otkarius et Albertus regali prosapia exerti.] urbem luctu et pavore oppletam reperissent, commoti homines militares, qui primam pietatem interpretarentur, sacrorum sedem inultam indefensamque non relinquere, sese Romanis duces eosdem vindictae, socios periculi praebuere. Nec mora, hostes aggressi, secundis aliquot proeliis, egregia virtute, ingentem gloriam pepererunt. At haec narratio quorundam temeritate in vanitatis suspicionem traducta est, qui, quod saepe queri necesse habeo, ornandi studio colorem fuco mentiti, nec rerum nec temporum rationi consentanea assuerunt. Zachariam nominant, quo ego Pontifice Romam nec captam, nec omnino obsessam legere memini: operam, de qua quaerimus, ecclesiae sub Gregorio tertio praestitam sentio. Antequam iniret Zacharias, Trasemundus Spoletanorum Dux, Langobardicum imperium detrectans, ad Gregorium profugerat, neque repetitus dedebatur. Indignatus Luitprandus, Romanum agrum cum infesto exercitu invasit, oppidis aliquot captis, urbem obsedit, augustam S. Petri basilicam, quod moenibus non contineretur, injuriae expositam, spoliavit. Pepercerant superioribus saeculis victores Gothi, religione quamtumvis Ariani tacti, quo indignius in Catholicis visum

[note: Anastas. in vita Greg. 3. et Zach. is pleraque sub exitum Greg. gesta, principio Zach. refert, quod parum attentos lectores fefellit. Epistolas. Gregor habet Baron. an. 739. et 740] facinus. Obsidione soluta, et Rege digresso, Trasemundus, Romanorum qua auxilio qua consilio subnixus, id enim Anastasius indicat, sese diversis itineribus in Spoletanorum fines inferens, universum Ducatum brevi recepit. Redit Luitprandus, pluribus exercitibus Romanos aggreditur: ut priori quidem bello Gregorius ad Martellum scripserit, persecutionem et oppressionem gentis Langobardicae, jam sufferrinon posse, posteriori epistolam ita orsus sit, Nimia fluctuamur tribulatione, et lachrymae diu noctuque ab oculis nostris non deficiunt. Horum igitur alterutro, et superiori maxime, Comites Bojos Romanis opitulatos existimo. Nam Zacharias a Langobardis itidem lacessitus, rem precibus et legationibus, inermis confecit. Quod si extarent [note: Metell. Quirinalib, oda 20. de Zach. Recitantur super baec sua scripta, Data quondam tibi praesul Bonifaci pie martyr, Eaenostram quoque sirmant rationem. Zachariam rem sub Gregorio gestam descripsisse suspicor, et Metellum ad lapidem, ad quem plerique alii, im pegisse. Vconem quidam Alberti et Otkarii fratrem, quidam sororium dicunt, quos Metell. sequitur. Sed in vetusto Tegerensium codice Alber. et Otkar. Vtonis avunculi diserte nominantur. Vto ipse Metello oda 23. Audon est.] litterae a Zacharia ad Bonifacium scriptae, quas Metellus poeta ante annos amplius quingentos legit, et in quibus omnem ordine historiam, dissimulatis tantum nominibus, descriptam fuisse significat, haberetur temporis conjectura proclivior, et omnino confirmatior. Nunc quodcumque id tandem, magna factum sequuta gratia, Pontifex egregii muneris loco, S. Quirini corpus petentibus concessit, quod in Tegerensi ecclesia sancte adhuc colitur. Reversos, ardens adeo religionis studium subiit, ut posthabitis, quae apud mortales caeteroqui prima sunt, monachorum instituta, in monasterio quod ipsi condiderant profiterentur. Nam id antiquitus a viris cum dignitate et potentia principibus, tum omni anteacta aetate militari fortitudinis laude florentibus, scimus factitatum, saepius quam nunc autsoleat, aut pro ista temporum remissione et segnitie prope sit credibile. Major fratrum Adalbertus, Abbas dictus, centum quinquaginta monachis praefuit. Sorore Adalberti Vto natus, avunculorum pietatem tam religioso saeculo pro viribus aemulatus, Ilmunster ad Ilmum an Ilmonem amnem instituit: quod collegium, dudum antequam haec scriberemus, Monachium ad virginis Mariae translatum est. Tot ergo tantarum molitionum et impensarum sacra aedificia, viginti fere annorum curriculo, intra unius provinciae fines excitata, et annuis immensis reditibus instructa, fidem pietati quam laudavimus astruunt: nec enim eorum ullum aut annum septingentesimum undequadragesimum praevertit, vel sexagesimum ejus seculi subsequutum est.

[note: ANN. POST CHR. N. DCCLVI.] Septingentesimo quinquagesimo sexto, Pipinus Astulfum Ticini obsidione cinxit, poenas Langobardicae perfidiae ab eo exacturus. Ibi Thassilonem prope puerum in castris et procinctu habuit. Sigebertus gratiam tum inter eos reconciliatam scripsit: verum ut credamus non impetrat, cum nec inimicitiae prius

Ticinensi obsidioni quid am an. 755. assignant, nos annales Francic. et Fuld. sequimur. Thorom. l. 6. Rex Pipinus cum nepote suo Thassilone Bojoariorum Duce, partes Italiae usque ad Ticinum iterum accessit, etc.

[note: Aimoin. l. 4. c. 64. Annal. Franc. Ado Fragmentum chron. ms. Thassilo Dux venit Bojoariorum, in vasatico se commendans per manus, sacramenta juravit multa et in num erabilia, reliquiis sanctorum martyrum manus imponens, et fidelitatem promisit Regi Pipino, et supradictis filiis ejus, domino Carolo et Carolomano, sicut vasallus, recta mente et firma devotione per justitiam sicut vasal. lus domino suo esse deberet etc. De feud. l. 4. tit. 13. et ibi Cujac.] [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCIVII.] fuerint, nec per alterius aetatem etiam esse quiverint. Sequenti, Thassilo primoribus Bojorum comitatus, Francorum conventum Compendii adiit, se suaque Pipino in clientelam, quam Vasaticum veteres annales appellant, solemni gentis more tradidit, sanctissimo juramento interposito, se in ipsius filiorumque fore potestate, neque officio unquam decessurum. Eadem fuit procerum formula. Et sacramenta deinde ad tutelarium divorum corpora, Dionysii, Rustici, Eleutherii, Martini, Germani repetita. Qui sive testes jurisjurandi bona et integra fide culti, sive eo violato, perjurii aliquando vindices essent atque ultores. Decimumquintum annum agebat Thassilo, cautum vero feudorum legibus, quae quamvis post haec tempora perscriptae, ad antiquissimas consuetudines conformatae sunt, ne minor sacramentum praestare cogatur, priusquam aetatem doli capacem attigerit, quam jurisconsulti anno decimoquarto exacto definiunt. Foedus sexennio sacro sanctum perstitit, Bojus Francis Saxonico atque Aquitanico adversus Vaifarium bello affuit, cum Carolus Pipini pari aetate filius Aquitanico tirocinii quoque rudimenta poneret. Anno [note: DCCLXIII.] sexagesimo tertio, cum Nivernensi conventu iterum expeditio in Vaifarium pararetur, incertum qua re mutatus, exercitum per valetudinis simulationem deserit, et ut primum in patriam reversus est, defectionis consilium palam nudat, conceptis verbis professus, se vero in Pipini conspectum posthac non rediturum. Gallici scriptores, et fidei neglectum, et propinquitatis jus violatum objiciunt, tum beneficia, quae ab ineunte aetate multa in eum Pipinus contulit, odiose exprobrant, quod unum maxime [note: Largiter errant qui 12. annos foederi tribuunt, annal. Franc. sub Ludov. scripti et Fuld. consentiunt, Thassilonem fugisse an. 763. Carolum bello Aquitanico interfuisse, iidem habent, et Aim. l. 4. c. 65.] par erat, offensionis caussas non aperiunt: altum et acerbum equidem vulnus fuerit oportet, quod cicatricem aliquando visum ducere, plenae curationis fidem nunquam implere potuit. Vt Pipinum ea cura incessit, Francorum consilium postero anno [note: DCCLXIV.] Vormatiae cogit. Ibi fixum omnibus et destinatum, desertorem ferro ulcisci: sed dubii erat discriminis, gravibus duobus bellis, tanto praesertim locorum intervallo, uno eodem tempore implicari, Bojis ergo dilatis, cum Aquitano debellari placuit. Proximo, [note: DCCLXV.] Vtilo fatis concessit. Sunt qui Osterhovae ferant cum uxore conditum, et monumenta monstrantur. Alii Gengenbachi extra Boicam obiisse produnt. Ego illis credo, qui in monachum tonsum, Altachium inferius incoluisse, et ibi sepultum scribunt. Quo tempore filius Pipino sacramentum dixit, patrem religiosam vitam professum, ditionem abdicasse, verisimile [note: Annal. Franc. et Aimoin Regino superiorem annum habet.] fit, neque exin quidquam principis jure egisse comperio. Thassilonem ab Vtilonis morte, Pipini jussu et voluntate imperasse, annales habent, ut in gratiam rediisse necesse sit: quam quibus

officiis, post apertas et professas inimicitias, emeruerit, veteres scriptores, qui quidem extant, nihilo magis quam quae fuerint prima offensionum initia, explicant, sive Vtilo, contentionum caput, odia morte explevit, sive Vaifarii arma, uti prius proferendo bello, ita nunc sanciendo foederi caussam praebuere: reliquum [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCLXVIII] enim aetatis Pipini Vaifarius armis omne exercuit, hoc, anno post Christum natum septingentesimo sexagesimo octavo occiso, ille paullo post vita etiam functus est.

[note: Pag. 118.] De Samone superiori libro dictum, humili loco natum Carantanis Dagoberto Rege imperasse, strenue et fortiter. Impar successorum virtus, ne tam splendido quidem exemplo excitari potuit. [note: Mss. et vita S. Virgilii tom. 2. ant. lect.] Pipini aevo principatus Boruto obtigit, qui Hunnicis iterum armis pressus, imbecillitatis conscientia Bojos implorat. Cum adversus pernicissimum hostem, omnia in celeritate essent posita, auxiliis propere submissis, Hunni facile pulsi sunt. Sed grande victores operae statuere pretium, petito Francicorum Regum nomineimperio gentis, quae se suis viribus tueri non posse fateretur. Proclive fuit, armatos a perculsis impetrare, quae [note: Al. Cacatius.] vellent. Ictum foedus, obsides imperati, inter quos Karastus Boruto [note: Al. Chetumarus et Chetmars.] genitus, et Chetimarus fratris filius. Borutus utrumque institui, et Christiano ritu tingi voluit. Dubium an religione serio tactus, an quo victoris populi animos obsequio demereretur. Mortuo Boruto Karastus successit, Francorum voluntate Carantanis petentibus redditus. Quo intra tertium etiam annum extincto, Chetimarus Pipino auctore Dux appellatus est. Eum Lupus sacerdos, insulam quae in Chimo lacu incolens, ex sacro fonte susceptum erudierat: tum sanctis monitis abeuntem prosequutus, inprimis hortatur, Salisburgensem ecclesiam venerari pergeret, inde sacrorum doctrinam et ritus peteret, Majoranum presbyterum adjungit, Salisburgensis monasterii alumnum, sibi sanguine proximum, eadem coram usque instillaturum. Religiose paritum, Chetimarus annuis deinde obsequiis animum sacrae sedi obnoxium testatus est. Nam insigni sanctitatis laude Salisburgenses ferebantur, quae nedum vicinos, sed magnis etiam terrarum spatiis dissitos, in amorem atque admirationem raperet. Extat Alcuini an Albini in eam sententiam epistola, quam exscripsimus, eo libentius, quo luculentius et gravius est hujus viri testimonium, qui omnis tum doctrinae princeps citra controversiam habitus.

[note: Alc. ep. 20. tom. 1. ant. lect.] Sanctissimis in Christo fratribus Juvavensis ecclesiae, humilis levita Albinus, in Christi charitate salutem. Audiens laudabilem in Christo unanimitatis vestrae conversationem, multa animus meus laetitia gavisus, multoque anhelabat desiderio praesentialiter

ordinem videre vestrum, et me ipsum humili devotione vestris sacrosanctis commendare orationibus. Sed quia hoc usque prohibuit variarum eventus rerum, et prolixa terrarum longinquitas, meae parvitatis litterulas in hoc officium dirigere curavi, ut desiderium cordis mei in apicibus cognoscatis, quod et olim pio patri Aquilae Pontifici, Germano meo, pastori vestro injungere studui, cupiens spiritali praesentia unus esse ex vobis et unum esse vobiscum, ut vestra me sanctitas a terrenis levaret cupiditatibus, et in coelesti vobiscum collocaret desiderio. O quam felix est vita monachorum, Deo placabilis, angelis amabilis, hominibus honorabilis. Qui hac feliciter vivit inter homines, haud dubium feliciter regnat inter angelos. Hanc primitiva per Apostolos [note: Act. 2. et 4.] in Judaea initiavit ecclesia, quibus omnia communia fuisse leguntur, et nemo aliquid suum esse dicebat. Hoc non solum in saeculari substantia servandum esse arbitror, sed etiam in desideriis spiritalibus, ut omnes unum concupiscant, et obedientiae bonum magis exsequantur, quam propriae voluntatis affectum. [note: Joan. 5. et 6] Si Christus suam non venit facere voluntatem, sicut ipse in evangelio testatur, sed Patris, quanto magis monachus suam non debet facere voluntatem, sed Christi, nec segnis in opere Dei, sed studiosus, nec tantum considerare quid jubeatur, sed [note: Num. 16.] quomodo perspiciatur quod jubetur. Nec ullatenus murmurationis malum crescat in aliquibus. Si aliqui ex populo Dei in eremo propter murmurationis perierunt peccatum, quanto magis monachus monasterii, spiritali plectatur vindicta, si murmurationis malo mentem insolescere non metuit. Quapropter, cum gratiarum actione accipiat, quod ei pastoris cura praeviderit sufficere. Sit enim sanctae pacis concordia inter sanctos, vitae castitas in adolescentibus, morum gravitas in senibus, fervor operis in juvenibus, nec quisquam se canonicis horis vel regularibus psalmodiis subtrahat. Melius est cum angelorum coetibus Christum laudare, quam torpentem segnitia somno delectari, vel vigilando inania exequi desideria. Et non solum verba sanctae lectionis resonent in ore, sed intima cordis compunctio sequatur verba legentis vel cantantis. Et nullatenus horis competentibus sacrae scripturae lectio recedat de manibus, quia diversae nunc haereses, sicut audistis, catholicae fidei puritatem maculare nituntur. Quapropter armate vosmet ipsos scientia veritatis, sententiis evangelicae auctoritatis, ut resistere valeatis contradicentibus veritati. Quomodo pugnat inermis? vel quomodo docere potest qui discere noluit? Spiritales sunt divitiae, sapientia in [note: Prov. 21.] corde ut Salomon ait, thesaurus desiderabilis requiescit in ore prudentis. Sanctae fidei veritatem diligenter discite, et agnitam cordis recondite thesauro, et spe firmissima vos retinete ad Dominum,

et charitate ferventissima illum amate, honorate, et laudate, [note: Luc. c. 10.] quia haec est pars optima, quam Maria elegit, sedens secus pedes Domini, quae non auferetur ab homine in aeternum. Sed tanto ardentius post hanc vitam amatur Christus, quanto perspicacius ejus intelligitur bonitas. Sed non est opus meae parvitatis, vos admonere de singulis, dum habetis sacrae institutionis libros notissimos, et pium patrem pastorem vestrum praesentem, qui vos viva voce melius admonere poterit, quam mea series litterarum. Tamen, ut debitam vobis ostenderem charitatem, paucis vos apicibus appellare studui, ad cognoscendam in vos meae dilectionis fiduciam. Praefato itaque patri cum omni humilitate obedite. Ille habet rationem reddere solicitudinis suae pro vobis, et vos obedientiae vestrae in illum aequaliter rationem reddere habetis. Ille pro vobis in magno positus est periculo: vos pro illo magna charitate intercedere studete, ut mercedem pro vobis habeat apud Deum, et vos requiem cum illo habeatis in regno Dei. Filiorum eruditio laus est magistrorum, profectus gregis merces est pastorum. Divina auxiliante gratia custodite vos fratres, in omni castitate, humilitate, concordia et charitate, onera vestra invicem portantes. Omnis sermo malus et impudicus et impatiens, et inutilis ex ore vestro non procedat, sed quae sunt sancta, pia et justa, et vestrae condigna sanctitati, ad exhortationem audientium loquimini. Et semper Deus honorificetur in ore vestro, et quae ad pacem pertinent veram, tota sectamini intentione, et Deus pacis erit vobiscum.

Aquila Pontifex, quem Albinus germani nomine dignatum, Juvaviensium pastorem appellat, Joannes est Episcopus, Salisburgensi sedi a Bonifacio, cum Bojas dioeceses distingueret, praefectus. Amat quippe Albinus hos ingenii lusus sectari, Carolum fere Davidis, et alios item saepe aliis effictis nominibus compellans. In Aquila plana et manifesta ratio, cum Evangelicae historiae scriptorem Joannem illa volucris designet. Eâdem figurâ sequens epistola ab Albino ad Joannem ipsum scripta est.

[note: Epist. 35.] Charissimo germano Aquilae antistiti, Albinus salutem. Si mihi gerulus gratus occurrisset, saepius tuae scripsissem dilectioni, ut litteris implerem, quod verbis non potui, et charitatis dulcedinem, lingua tacente, apices monslrarent. Hoc dedit Deus absentibus in solatium, ut per chartas loqui potuissent, et necessaria proferrein cor alterius, dum animus gravi carcere corporis [note: f. non valet.] circumseptus, suae naturae velocitatem explicare valet, indices litteras fraternus amor sibi invicem dirigeret. Quid de gloria sanctorum dicendum putas? Ubi nulla tarditas sarcinae corpoporalis, quae voluntati obsistit, quin quod placeat impleat. Quid est hoc saeculum nisi miseria, et velut umbra fugax, et seducens

delectatio? Festinemus tota mentis intentione ad illam requiem, quam nullus dolor perturbat. Ascendamus per gradus charitatis ad illam civitatem, in qua Deus solus Rex regnat in aeternum, in qua tota beatitudo sine ulla miseria viget et valet. Vt ad illam pervenire mereamur, eodem auxiliante Rege, nos invicem exhortemur, et velocior charitatis cursu, tardiorem admonitionis sedulitate trahat. Tum etiam fraterna diligentia socordiam castiga, vel tuae sanctitatis precibus jacentem releva, ut fraternae dexterae ducatu, non lassescat in via veritatis, qui huc usque se volvebat in saeculi coeno. Veniens veniebam ad sancti Amandi protectoris nostri dulcissimas mansiones, quaerens amatorem meum, ut ejus dulcissimo eloquio refrigerarem animam meam: sed quia necdum de nido Juvavensi avis optata evolavit, misi hanc invitatoriam obviam illi chartulam, ut nostram agnosceret prosperitatem, vel suam nobis praesentiam designaret. Fidelis amicus diu quaeritur, vix invenitur, difficile conservatur, cujus dulcedo omnes saeculi superat jucunditates. Quid divitiae sine amicis? Avarus aurum quaerit, et quid in auro nisi species vana? Nonne unus panis esurienti melior est, quam mons aureus? Aurum prodesse potest danti, non possidenti. Ideo demus divitias in praesenti, ut in futuro possideamus illas, nam pauperis manus gazophylacium est Christi. Nullus melior custos divitiarum est, quam Christus. Proficientem te, charissime frater, divina auxilietur gratia in aeternum.

Vt visum haec tantae vetustatis monumenta Salisburgensi ecclesiae asserere, haud ab re duxi, verbis quoque ipsis, ut ab Albino tradita perscriptaque sunt, referre. Neque vereor, ne quis plus justo a rerum ordine declinatum existimet. Celebris Salisburgi S. Amandi aedes, dulcissimae appellationis nomine ab Albino designatur, [note: Pag. 94. Ex catal. Salisburg. et Batav. Vita S. Virg] in qua S. Maximi et sociorum cadavera condita fuisse, libro tertio narravimus. Joannes vero Episcopus, Pipino adhuc vivente defunctus, Virgilium successorem habuit. Comes Sidonius, Batavensi cathedra post Vivilonem potitus est. Virgilius, etsi omnem pastoris et curam et laborem gnaviter obiens, qua tamen erat animi demissione, ut Episcopi nomen dignitatemque reciperet, toto biennio reluctatus, vix tandem, continuis provineialium Episcoporum precibus persuaderi potuit. Interim vicaria Dobdae cujusdam opera usus, in iis quae honori et ornamento Episcopis magis, quam oneri censentur, nam in hunc eum finem secum adduxerat. Episcopus appellatus, Dobdae Chimensis [note: Cum an. 1181. S. Virgilii sepulchrum detegeresur, imago] insulae procurationem contulit. Neque de caetero quidquam antiquius habuit, quam sacra, sacrorumque splendorem asserere. Ingentis, et posteris quoque admirabilis molis basilicam, plurium annorum opere exaedisicat, Pontificiam cathedram,

[note: depicta c[?] carmine reperta est, Virgilius templum construxit sebemate pulchro. Vita S. Virg. c. 5.] quae ad D. Petri monasterium adhuc fuerat, ibi collocat, Ruperti simul et Cunibaldi et Gisilarii corporum reliquias religiose transfert, ut loco nimirum reverentia accederet, tum sibi successoribusque Episcopis tanquam speculum, quod ante oculos situm semper inspicerent, proponeretur. Saepe a Chetimaro evocatus, recurrentibus identidem armorum motibus impeditus, venire distulit, sed praestanti virtute legatos in Carantanos misit, Modestum Episcopum, Vatonem, Reginbertum, Gozarium, Latinum presbyteros, Richardum diaconum, et clericos praeterea aliquammultos, qui Christianam religionem per omnem provinciam ita procurarent, ut ne quâ a sanctorum patrum decretis, praeceptorumque traditionibus discederent. Ecclesiae Mariae virgini in Solvensis oppidi ruinis et Liburnia, tum aliae alibi positae. Latinus, qui Salisburgum redierat, post Modesti obitum iterum ac tertium remissus est, tum Madalous, et Varmanus etiam presbyteri. Recrudescente vero a Chetimari morte bello, sacerdotibus ejectis, provincia Christianis sacris per aliquot annos caruit, donec postulante, qui provinciam deinde tenuit, Valtunco, [note: Varie haec nomina in antiquis codic. scripta extant.] Virgilius denuo Heimonem, Reginbaldum, Majoranum, Gozarium, Erchenbertum, Reginardum, Augustinum et Guntarium, nec enim piget tot nominum asperitatem ascribere, pluribus commeatibus submisit. Barbaricae tandem superstitioni radicitus exstirpandae, et confirmandae pietati, cujus fundamenta isti jecissent, se ipsum itineri accingit. Mira omnium ordinum gratulatione exceptus, agris, vicis, oppidis tota provincia lustratis, concionibus ad populum passim habitis, ecclesiis dedicatis, et clericis ad sacros ordines lectis atqueinitiatis, ad Hunnorum usque fines, ubi Dravus Danubium illabitur, pervasit, tam crebra tamque splendida ubique virtutis et sanctitatis impressa relinquens vestigia, ut eum omnis Carantanorum posteritas Christianae fidei doctorem et Apostolum concelebret. Atque haec certis annorum spatiis digerere, suscepti operis ratio admonebat, sed negligentia commentariorum unde haurienda fuere, premimur. Hactenus liquet, in Pipini et Caroli tempora, quae sive exequuti, sive mox exequuturi sumus, incidisse.

[note: ANN. POST CHR. NAT. DCCLXX.] [note: Ado, Reg. Aim. l. 4. c. 68.] Pipinus Carolum et Carolomanum filios reliquerat, uterque Rex appellatus est. Berta mater, Langobardicas nuptias majori conciliatura, anno septingentesimo septuagesimo in Italiam [note: DCCLXXI.] proficiscens, iter per Boicam tenuit. Minore sub finem sequentis in ipso aetatis et fortunae flore rebus humanis erepto, imperii summam ad unum Carolum devolvitur. Thassiloni [note: IVITPVRGA GVNTHERVS THEODO SEXTVS. DCCLXXII.] LVITPVRGA uxor erat, Desiderio Langobardo Rege nata, ea [note: Ms. S. Emmer. Steind alii.] GVNTHERVM prius, THEODONEM anno septuagesimo secundo peperit. Theodonem Hadrianus Pontifex salutari lavacro abluit,

cum parentes Romam, religionis opinor caussa, adiissent. Nam qui Thassilonem in Caroli comitatu eo venisse pertendunt, praeterquam quod duos annos interjiciant oportet, mihi haud temere persuadent, sive Bojum, quo erat in Francos animo, sui ipsis tam prolixam potestatem fecisse, sive Carolum ejus opera Langobardico bello usum, qui Desiderii filiam in matrimonio haberet, quod tamen utrumque sit consequens, ex Ticinensi enim obsidione [note: Joam. Steind. ms. S. Emmer. et alii. S. pag. 93. [?] Catal. Episcoporum Sabionensium sic habet. S. Cassianus, S. Ingenuinus. S. Constantius. Praeconius, sive Procopius, Gonstantius. Vrsus. Pigencius. Projechus, Maturninus. Marcellus. Valerianus. Agnellus. Anrihanus. Antonius. Laurentius. Joannes. Alimus. Otfrid. l. 4. 6. Ioh then adalerhon, Sid tho thesan Warbon.] Carolus Romam profectus est.

Domestici annales, Carantanos eodem anno a Thassilone victos atque subactos memorant. Rem tantam, nam ea ingens fuit Boicae potentiae accessio, verbo strictim significasse satis habentes. Valtuncum, quem Bojis volentibus regnasse, Virgilii amicitia ostendit, prius obiisse, in dubium, apud me quidem non venit.

Bojorum inde concilium Prid. Id. Octobr. Dingolvinguam indictum. Alium prius conventum Aschaimi actum, sunt qui scripserint, cujus ego nulla adhuc satis certa detego vestigia. Affuere Dingolvingae Episcopi, primo loco Manno Nuenpurgensis ecclesiae, quae postea Episcopos habere desiit, dioecesis magna pars Augustanae Vindelicae conjuncta et inferta est. Alimus Sabionensis post hunc. Quo fit, ut Sabionum in Thassilonis potestatem cum bona soceri gratia concessisse, et Boicae rursus contributam fuisse existimem. Habuit illa a Cassiano, quem puerorum stylis confossum narravimus, complures Episcopos, inter quos Ingenuinus et Constantius sanctitatis fama claruere, reliquorum nuda tantum nomina, atque ea saepe incerta, supersunt. Alimum Virgilius Salisburgensis: hunc Visericus Batavensis sequitur, qui Sidonium, et Antelmum decessores habuit. Reginoburgo Simpertus, Garibaldi successor venit. Vltimus Heres, Frisingensis post Erimbertum et Josephum Episcopus, idem Aribo et Cyrinus, [note: Cap. 39. Ego Aribo Heres, licet indignus, ipsius Frisingensis sedis Episcopus. Hebraeis ioresli heres est. Sed Cyrini etymologiae color ex Graeco sermone peti potest, siquidem Jurisconsulti heredem tanquam herum dictum contendunt. Instit. de her. qual. et differ.] unus tribus nominibus appellatus: nisi verius unum idem nomen, trium linguarum interpretatio est. Nam hoc quoque non praeter institutum enucleabitur. Erbon et arbon, majoribus heredes dictos, qui nobis erben sint, eo Otfridum, Germanicorum scriptorum antiquissimum, Warbon voci erbon, tanquam similiter cadenti, in carmine opposuisse: accrevisse mediami, ex prisci saeculi consuetudine, quod crebrum vocalium interjectum, contra quam hodie fit, nostri olim aucuparentur. Aribonem itaque, Latine nil nisi heredem esse. Quod is ipsum scilicet respexit, utroque in vocabulo in Corbiniani vitâ conjuncto. Quin longius progressus, cum in syllabo Hebraicorum nominum, qui sive Hieronymo, sive Bedae auctoribus tribuitur, Cyrinum cum heredis interpretamento reperisset, quam vere, sacrae linguae gnari sciunt, hac quoque elegantia, ut tum sentiebant, delectatus, se sub finem vitae S. Emmerammi Cyrinum dixit. Vnde nemini adhuc

[note: Arnolf. Comes epist ad Burcardum Abbatem to. 2. ant. lect. In gestis videlicet domesticis clarissimi patroni nostri Emmerammimar tyris, du dum a quod[?]m, qui se Cyrinum et Heredem nominat, Frisingensis Ecclesiae Episcopo, ut puto recte scriptis.] suspicari in mentem venit, eam ab Aribone scriptam: nec nobis quidem fortasse suboluisset, nisi lectione Arnolfi admonitis, a quo cum Cyrinum eundem Heredem esse didicissemus, facile fuit et Aribonem componere et tot diversorum nominum caussas investigare atque eruere, ipsius praesertim Cyrini indicio, qui Josephum sive Joseppum, decessorem suum diserte nominat, ad Josephum Frisingae ante Aribonem sedisse, ex illius ecclesiae tabulis comperimus. Abbates praeterea tredecim Dingolvingae praesto fuere: qui quibus transcribendi monasteriis, parum ex antiquis monumentis liquet, neque sine his bene recentiorum fidei creditur. Reliquorum procerum nomina non sunt prodita. Acta, sive actorum fragmenta verius, magnae navis laceras tabulas, ex veterrimis membranis, priscam pietatem venerati, huc transferemus, mutato nonnihil ordine; hinc enim initium ducendum [note: Quidam XXII. habent, scriptorum errore. Membr. XXIIII. Recte; cum Thassilo an. 749. Dux appellatus fuerit. Pro sub die consulem fort. leg. sub die Callisti. quae Prid. Id. Oct. incidit. Etsi barbaro aevo, interdum diem et consulem, indefinite scimus posita.] esse, res opinor loquitur.

Regnante in perpetuum Domino nostro JESV Christo, in anno vero XXIIII. regni religiosissimi Ducis Thassilonis gentis Bajoariorum, sub die consulem, quod erat II. Id. Octobr. atque anno ab incarnatione dominica DCCLXXII. Indic. X. Divina praeflatus inspiratione, ut omne regni sui praenotatus Princeps collegium procerum coadunaret, in villam publicam Dingolvingam nuncupatam, ut ibidem tam regulare moderaret in sancto habitu coenobium virorum et puellarum, quam Episcopales moderaretur obsequias, insuper gentis suae institutiones legum per primatos imperitos, universa consentiente multitudine, quae reperit diuturna vitiata, et videbantur abstrahendo evellere, et quae decretis placerent componenda, instituerentur. Inter tot vero collegia sacerdotum, devolutis Episcoporum et Abbatum [note: primates et peritos. diuturnitate. parochiae.] in praesentia paginis, regularis ordines vitae, atque canonum normas, vel decreta patrum, nullis comprobare quiverant testimoniis, ut monachis parochi commendari deberent, vel publica baptismatis obsequia, nisi forte pro periculo mortis, et nihil [note: Excepto si.] eorum implerent commorandi negotio. Excepto vicissitudinis villarum propriarum singulis annis obedientialibus curis commissio, ab Abbate proprio fuerint determinata. Vnde ab universis Abbatibus facta professio, ut minime titulis popularibus se ingerere [note: deberent.] depellerentur, et haec omnia, cui commissae sunt plebes, sub potestate Episcoporum permanerent, sicut in sanctis synodis, vel decretis priscorum patrum, perarata comprobatur conscriptio. [note: prolatis.] Ab Episcopis vero simili modo, et nihilominus praelatis ponderaverunt sententiis, ut erga eos charitatis gererentur curae, ita ut canonica auctoritas confirmat, et spiritualis concordia

declarat. Hoc peracto concilio, et ab universis uno ore confirmato, [note: ut si quis] it si quis de eâdem institutione deviare praesumpserit, [note: publica.] â collegio eorum alienetur, usque iterato examine, id est publico synodo.

HAECSVNTDECRETA, quae constituit sancta synodus, in loco, qui dicitur Dingolvingen, Domno Thassilo mediante.

De die dominico ita constitutum est, ut tali honore habeatur, [note: si quis.] sicut in lege scriptum est, et in decretis canonum, et si quid praesumpserit frangere contra legem, aut decreta canonum, tali [note: poenae.] poena subjaceat, sicut ibi scriptum est. De hereditate, quae tradita est ad ecclesiam, ita constituit, ut quisquis hereditatem suam ad ecclesiam ante donaverat, aut postea donaverit, si quid mutare voluerit, chartam suam habeat ita scriptam, ut locum et tempus et personam habeat, aut tribus testibus fidelibus et nobilibus testificetur. Si sacerdos non habeat chartam nec testem, ut praediximus, tunc sicut in lege Bajoariorum, et judex judicat, sic defendat. De eo quod Episcopi juxta canones, et Abbates [note: viventes sint, ita constituit. Constitutio autem excidit.] monasteriorum juxta regulam viventes, ita constituit. De eo quod sanctae moniales, quae in servitio Dei sunt, ita constituit; Vt nullus ausus sit in conjugium et in matrimonium ducere. Aut si quis ausus fuerit, contra decreta canonum, ita componat, sicut [note: sanctimoniales, Hic quoque aliquid excidit.] canones decreverunt. De eo quod jus ad legem quam habuerunt in diebus patris sui, nobiles et liberi et servi ejus ita donaverunt, ut firma fieret. De eo quod ut si qui de nobili genere [note: Haec manca et corrupta sunt, ut etiam sequentia pleraque.] de hereditate sua dare ad sanctuarium Dei, in sua potestate esset, nec mutaret, in perpetuum. De eo, quod ut servi Principis qui dicuntur Adelscalhe, ut suam habeant Weregeldam, [note: dare vellent. Adelschalk, nobilis minister. Weregelda et Were-geldus, aestimationis pretium. Poenit.] juxta morem quem habuerunt sub parentibus, et caeteri minores Weregeldi juxta legem suam, ita constituit. De eo, quod parentes principis, quodcumque praestatum fuisset nobilibus intra Bajoarios, hoc constituit: Vt permaneret et esset sub potestate uniuscujusque relinquendum posteris, quam diu stabiles foedere servassent apud Principem, ad serviendum sibi, et haec firma permaneret, ita constituit. De eo, ut nullus hereditate sua [note: Rom. tit. 4. c. 17. precium tuum, id est, Wirigeldum tuum. Vbi perperam Wireldum legitur.] privetur, nisi per tres causas, quas in pacto scribentur, propter homicidium, hoc est, ut quisquis hominem Principis sibi dilectum occiderit, ob injuriam Principis, et ad calumniam, hominem componet secundum legem, tunc privetur hereditate sua. De eo, quisquis mulierem nobilem acceperit in conjugium, et non praescivit, ita constituit, ut iterum libera esset, dimittat [note: Grat. sive Pal. 17. q..4 c. 26. ex conc. Trib. etiam Wirigildum haconc. Trib. etiam Wirigildum habet, ubi vetust. edit. pro voce non intellecta, Renaldum praeferunt. quae in pacto scribentur.] servum, et postea non redigatur in servitium, sed esset libera. De eo, quod etsi quis de quocumque reatu accusatus ab aliquo, potestatem accipiat cum accusatore suo pacificare, si voluerit, antequam pugnam quae Wehadinc vocatur, permittat.

De eo, quisquis de nobili genere deprehensus fuerit de illis IIII. causis, de quibus supra diximus, si ille hereditate sua portionem pro illius criminis reatu perdat, uxor autem illius, suo jure non privetur, ita constituit.

DE COLLAVDATIONE, quam Episcopi et Abbates in Bajoaria inter se fecerunt, pro defunctis fratribus. In Christi nomine. Notitia, qualem convenientiam gentis Bajoariorum Episcopi et Abbates inter se fecerunt: quorum nomina infra perarare stylo decrevimus. [note: Secunda et tertia caussa cur quis hereditate privandus, videntur excidisse. quisquis servus mulierem. fort. Wehr dinc, pro Wehrding] Id est, Manno Nujuenpurgensis civit. Eps. Alim, Virgilius, Wiserich, Sintpreht, Heres, Episcopi. Opportunus, Wolfpreht, Adalpreht, Ato, Vto, Lantfrit. Albune, Ruothart, Ernest, Reginpreht, Volchanhart, Perhkoz, Sigido, Abbates. Vt eorum quis de hac luce migraret, unusquisque superstitum Episcoporum vel Abbatum, pro defuncto, in domo sua Episcopali vel coenobio c. missas speciales, et eodem numero psalterio cantare faciat: ipse vero de propria persona sua XXX. speciales missas compleat, vel a religiosis sibimet subjectis, implere omnino [note: illis III. causis, de quibus supra diximus, ille hereditatis suae. psalteria.] praenotatum faciat numerum, presbyteris sive monachis, cum de hoc saeculo migraverint, Episcopus seu Abbas, uno presbytero vel uno monacho, XXX. missas speciales, totidem psalteria faciant celebrari.

[note: sic constituit.] Praenotatus Princeps, universo concordante collegio, hic constituit. Vt nullus a provinciae suae mancipium limine venundare, vel proprium vel fugitivum, praesumpserit. Et si quis hoc decretum non observaverit, Weregeldo suo culpabilis remaneret. Vt nullus furtivam rem, tam in equis et aliis quadrupedibus, quam in reliqua supellectilia extra finem Bajoariorum venundare, [note: Deest aliquid.] vel machinis diabolicis extra minandi, insidiis tegi, ut si quis hoc praesumpserit, XL. sol. componat in publicum. Vt quis domum, tam liber quam servus, altius effoderit, et ibi occisus fuerit, sine compositione in sua damnatione permaneat. Si autem supellectilia abstulerit de eadem domo, et eo fugiente in curtem vel extra curtem, hic cui damnum intulit consequitur, et interfecerit, pari subjaceat sententia. Similiter qui liberum vel mancipium suum furaverit, et cum comprehendere minime quiverit, et ibidem interfecerit reum, superior permaneat sententia. Sed tamen ea genera trium homicidiorum, debita signa vicinis suis, [note: Insegnare. Ital. docere.] et his qui assistunt, insignet. De pugna duorum, quod Wehadinc vocatur, ut prius insortiantur quam parati sunt, ne forte carminibus, [note: An Wehrdinc. dicimus.] vel machinis diabolicis, vel magicis artibus insidiantur. Qui supra praedictae pugnae, quod Chamfwic diximus, peracto judicio, se simili vindicta erigere contra querentem praesumpserit, sacramentum quod ante id dicitur, juret in ecclesia, cum

[note: Formula juramenti sacrament. extat leg. Aleman. tit. 6. ita dicat. debes. abstuli. vice.] tribus nominatis sacramentalibus. De eo quod Bajoarii Stapsaken dicunt in verbis quibus, ex vetusta consuetudine paganorum idolatriam reperimus, ut deinceps non aliter, nisi indicat qui querit debitum, Haec mihi injuste abstulisti, quae reddere debet. Reus vero contra dicat, Nechoc abstulisti, nec componere debeo. Iterata voce requisito debito, dicat, Extendamus dexteras nostras ad justum judicium Dei, et tunc manus dexteras uterque ad coelum extendat. Vt nullus furtivam rem suscipere, vel intra terminum abscondere praesumat, qui hoc fecerit, XL. sol. componat. Vt hi qui Ducali manu liberi dimissi sunt, [note: Vrtheil, fententia.] ad eadem cogantur judicia quae Bajoarii Vrtella dicunt. Vthi qui in ecclesia libertatem conquirebant, deinceps, tam ipsi quam eorum posteritas, in secura libertate permaneant, nisi forte sibi ipsimet insolubile damnum inferant, quod componere minime quiverunt. Qui ex eis occidentur, pretium eorum his solvatur ecclesiis, ubi liberi dimissi sunt. Liberi qui ad ecclesiam dimissi sunt liberi, vel per chartam acceperunt libertatem a Rege si occidantur, LXXX. sol. componantur ecclesiae, vel filiis eorum, in dominico XL. sol compon. Si ancilla libera dimissa fuerit per chartam aut in ecclesia, et post haec servo nupserit, ecclesiae ancilla [note: Bajoaria.] permanet. Si autem libera Bajoario servo ecclesiae nupserit, [note: ancillae.] et servile opus ancilla contradixerit, abscedat, si autem ibi filios vel [note: exeundi.] filias generaverit, ipsi servi et ancillae permaneant, potestatem exinde non habeant. Illa autem mater eorum, quando exire voluerit ante annos III. liberam habeat potestatem; si autem III. annos [note: Exadomaverint, hoc est, liberali caussa vindicaverint, et ex domo eduxerint. Mallum et Placitum conventus est. K. Martiis, quae solemnes apud Francos, agendis conventib. zeugenzucht. selbsuochen. homicidiis. reperti. Alode, praedium jure mancipi, opponitur bonis beneficiariis, sive feudalibus. Extraminetur ab acto officio. Depellatur magistratu quem gerebat. et reum.] induraverit opus ancillae, et parentes ejus non exadomaverint eam ut libera fuisset, nec ante Comitem, nec ante Ducem, nec ante Regem, nec in publico mallo, transactis tribus Kalendis Martis, post haec ancilla permaneat in perpetuum, et quicumque ex ea nati fuerint, servi et ancillae sunt. Qui furtivam, quod zougenzuht dicitur, super furem comprobare nequiverit, furtivo compon. more. Qui resisterit domum suam, quod selisuchen dicunt, qualem rem querenti resistebat, talem compon. In publico XL. sol. Qui manum immissionem resisterit, quod hantelod dicitur, XL. sol. solvat in publico, et ipsam rem quaerenti reddat. De his qui supradictis homiciis debita morte in furto repertis, Vt si quis hujus interfecti parentelae, eum qui suo scelere captus est, vindicare tentaverit, a propria alode alienus efficiatur. Et si quis signum, quod est sigillum, inhonoraverit, vel hujuscemodi injuncta minime impleverit, prima vice arguetur, secunda XL. sol compon. III. suum Weregeldum. IIII. extraminetur ab acto officio. Vt si quis judicium furti in bina vel terna reprehensione non damnaverit, et eum diabolico lucro dimiserit, ut per illum quasi conparticeps, pauperum

[note: ditaretur, tot scelerum quot reus efficiatur cui fraudem.] spoliis ditarentur, tot sceleris, quod commiserint ante oculos Dei et angelorum efficiatur, et nihilominus cujus fraudem fecerit, quasi proprium componat debitum. Vt si quis in virtute conjunctus, a conjuge propria adulterina separatus fuerit, ejusque [note: dimissione quis.] ex cognatione conjugis, propter eandem dimissione, quae eum persequi tentaverit, a proprio alienetur patrimonio. Vt nullus post tonsuram, capillos usu populari nutrire praesumat: nec velata, relicto velo, saecularem habitum sumat. Vt si quis vel qua in hoc vitio reperti fuerint, aut corripiantur, aut excommunicentur.

Concilii acta et decreta hactenus. Quae quamtumvis rudia, et plerisque locis obscura, nec nobis satis intellecta, tamen mutari religio prohibuit, ne antiquitate consecratis manus attulisse censeremur: qui enim hoc genus monumenta, suavi et Latino sermone interpretari maluere, eos multo labore quaesitam eruditorum lectorum gratiam non tenuisse animadvertimus, quod sibi quisque ipsi credere, quam alienam fidem sequi malit. Porro multa in iis sunt, quae Thassilonem, ut est insatiabilis humanus animus, quamquam opum et potentiae magnitudine, atque regia cognatione, Francicorum Ducum facile primum, altiora jam tum spirasse ostendant, viam ad eos conatus munientem, qui postmodum erupêre. Nec regni vocabulum de nihilo interjectum, nam concilia conventusque cogere, et leges condere, Regum nimirum apud Francos munus, a quorum etiam initiis annorum numerus iniri solitus; quod sibi Thassilo propalam utrumque sumpsit. Principis idem et Ducis nomen promiscue ferens, Principis tamen libentius et crebrius usurpavit, quod Ducis [note: Leo chron, Casin. l. 1. c. 10.] magis obnoxia appellatio haberetur. Itaque Leo Ostiensis, Herchempertum in Langobardica historia auctorem sequutus, Archisum memorat, cui Adalperga altera Desiderii filia matrimonio juncta fuit, eâdem de caussa abdicato Ducis titulo, qui superioribus omnibus suffecerat, primum se Beneventi Principem nominasse, et ab Episcopis unctum, corona usum esse, diplomatis sacratissimo palatio, quod reges solent, ascripto.

[note: Omnium script. consensus.] Carolus anno septingentesimo septuagesimo tertio, ab Hadriano [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCLXXIII.] adversus Langobardos evocatus, in Italiam venit, Desiderium, quod sui copiam extra munitiones non faceret, Ticini obsedit. Sequenti, deditionis necessitatem expressit, et regnum [note: DCCLXXIV.] Langobardicum, quod supra ducentos annos in Italia steterat, ad Francos transtulit. Rex cum conjuge captivus ductus, Adalgisus filius fuga Constantinopolim evasit. Bojo et Beneventano soceri calamitatem miserari licuit, Carolum virtute et fortuna florentem, palam lacessereneuter tum ausus est, etsi ingentes de caetero spiritus alerent. Sed angebatur inprimis Luitpurga, ferox

[note: Sangall. de vita Caroli l. 2. c. 26. hoc repudium inter causas belli Langobardici numerat.] et vindictae cupiens foemina, quae sororis prius injuriam, cui Carolus anno, postquam uxorem duxit, repudium renunciaverat, nunc patrem de regio culmine ad tantam humilitatem dejectum indignissime passa, virum nec nocte nec interdiu conquiescere sinebat, donec paulatim animum, a Francis antea etiam alienum, in consilia traxit, quorum temeritas, Desiderio nulla ex parte opitulata, Bojorum fortunam ad Langobardicae modum depressit. Quod quidam, fidem et auctoritatem veterum nihil reveriti, Thassilonem Langobardis a Carolo praefectum, atque adeo Regem [note: Jo. Steind. Magnus presb. et vit S. Virg. Hund. fundamenta an. 767. jacta, templum intra an. 12. absolutum, 13. dedicatum scribit. Nos vetustioribus credimus. Aren. l. 2. c. 35. Steind. Catal. Batav. Ado, Reg. Ann. Fuldens. et Franc. Vita Caroli M. mon. Egolism. Eginh. Sigeb. Aim. l. 4. c. 72.] appellatum prodidere, eos perspicue ineptire, neque tam vana, quam absurda et stulta scribere compertum, qui dictis refutentur dignos non habeo. Virgilius basilicam Salisburgi absolutam, VIII. K. Octobr. dedicavit, et corpus S. Ruperti, de priori sepulchro exemptum, una cum sociorum presbyterorum corporibus, honoris caussa in eam intulit. Arenpekius Thassilonem eodem anno, quem regni ejus vigesimum septimum perperam habet, concilium Prid. Id. Octobr. coegisse narrat: nobis id unum videtur, quod ante biennium, veteris exemplaris fide retulimus. [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCLXXV.] Septuagesimo quinto, Visericus Batavensis Episcopus morte functus, Valdericum successorem habuit.

Carolus triennio post, Ibanalarabi Saraceni accitu, florentissimum [note: DCCLXXIIX] exercitum duobus itineribus in Hispaniam duxit: pars cui ipse praeerat Pompelonem, munitam sub Pyrenaeis montibus urbem cepit, muros, ne qua unquam obsequium exuendi oriretur fiducia, solo tenus dejecit, victricia arma per omnem provinciam circumtulit. Ibero deinde vado trajecto, auxilia Bojorum, Langobardorum, caeterarumque foederatarum gentium, quorum longe maximus erat numerus, alia via progressa, ad Caesaraugustam recepit. Ibi explicato agmine, et ostentata obsidione, civitatem opulentissimam et potentissimam sic terruit, ut datis obsidibus, et pacto grandi auri pondere, ultro se imperata facturam polliceretur. Ingens expeditionem sequebatur gloria, nisi [note: [?]ginhard.] eam vulnus in reditu acceptum, hebetatam imminuisset. Longo agmine exercitus inter arcta Pyrenaei ducebatur, ubi ad summum evasum, Vascones, tecti opaco nemorum, verticem insidebant, ii primos taciti transmittunt, ad sarcinas et impedimenta ex insidiis consurgunt, postremos summa vi invadunt, loco et armorum levitate superiores, Francos in subjectam vallem agunt praecipites, ut magna caedes adita, eorum qui restitere nullus superfuerit, impedimenta direpta sint. Neque Carolus angusto praeruptoque saltu, aciem vestigio temporis in pugnam obvertere, nec, ingruente nocte dilapsis cum praeda latronibus, cladem postea ulcisci potuit. Cecidere, praeter promiscuum vulgus, Eghartus regiae mensae praepositus, Anselmus Palatii Comes, et Britannici

littoris praefectus Rutlandus, bellandi virtute inter primos illius [note: [?]AAMAN.] aevi, sed veras laudes monstrosae fabulositatis scriptores deterunt. Iidem NAAMANVM Bojorum Ducem desideratum tradunt: princeps Turpinus, Naamani cadaver in Galliam revectum, in campis [note: Turp. c. 30. et ex eo Vincent. l. 25. c. 13. et 21] Aylis ad urbem Arelatem, a se conditum asseverat, coemeterio, quod multa praeterea millia ceperit, eorum qui tunc caesi sint. Campi lapidei ad Rhodani ostia, quorum crebra est apud [note: Plin. l. 3. c. 4. Solin. c. 8. Mela l. 2. Strabo l. 4. citatis Aeschyli versibus.] veteres geographos, nec ea fabularum immunis mentio, levibus ingeniis fingendi materiam praebuere. Sed si tamen Naamani Boji nomen his auctoribus recipimus, quo propendeo, quando inaniter excogitando caussa non fuit, in eo saltem offensum, quod genti imperasse creditus, eo ipso tempore, quo Thassilo praeerat, consortis si quis unquam impatiens: cujus auspiciis auxiliares copias in Hispaniam duxisse, et se, fortiter agendo, in Caroli [note: Na-hman, ad verbum, post-virum vertas.] amicitiam insinuasse, posterorumque memoriam emeruisse, magis ex vero sit. Nam etymon quoque, si quis hujus argumenti tenuitate capitur, vernaculo sermone submissionis notam continet. Atque haec quidem foris. Domi alius interim luctus Principalem [note: Ms. de monast. Bojor-Annales Chremsmunst. Extat Frisingae liber magnus tradition. scripcus ann. 1187. in quo etiam an. 30 Thas sil. cum 1. Ind. comparatur, et ad eandem rationem an. 25. cum Ind. 11. Item an. 26. cum Ind. 13. ubi intelligere licet priorem partem an ni 26. concurrisse cum Ind. 12. posteriorem cum 13. Quod vero in eodem libro comparantur anni Thassilonis II. 12. 27. 32. cum Iudictionib. 11. 12. 1. 12. alterutros numeros vitiatos, manifestum est.] domum funestavit. Major filiorum Thassilonis Guntherus, Laureaco sub brumam venatum egressus, in rarae magnitudinis aprum forte incidit, propter fontem et piscinam, quam hinc nomen traxisse ajunt: comitibus per sylvam dilapsis, animum solitudine non despondens, venabulo objecto, feram strenue excipit, et luculento vulnere conficit: ipse vicissim a dolore et furore percita consauciatur, ambo in eodem vestigio corruunt. Ibi canis latrantis indicio repertus, magnae indolis adolescens, miserandum suis in tam tristi exitu praebuit spectaculum. Pater quantum maximum potuit, sepulturae honorem habuit, templo cum monasterio magnificentissime excitato, et amplissimis reditibus instructo, quod a praefluente Chremsa nomen traxit. Valdericus, Virgilius et Simpertus Episcopi dedicarunt, Hadrianus Pontifex, Agapiti Praenestini martyris corpus, Roma honoris caussa dono misit. Veteres tabulae dedicationem in annum Thassilonis tricesimum, Theodonis primum, indictione prima conferunt. Quo cum plerique annales refelluntur, de superiori anno consentientes, tum apparet, Theodonem fratris morte non dubium heredem, mox a patre collegam, in partem dominatus ascitum esse. Sunt vero in antiquitatis memoriam injurii, qui levi suspicione nixi, quod diploma de monasterii constitutione (istis orationem appellare placuit) Guntheri nomen non habet, id ex omni narratione contendunt expungendum. Propensus in religionem et sacras caeremonias Thassilo, Salisburgensi etiam sedi multa ipse contulit, multa aut subditi conferrent indulsit, quae ab Arnone diligenter annotata sunt. Matseum

praeterea, Thierhauptum et Chiemseum virginum, nam duplex est, monasteria condidit: pleraque antea condita vectigalibus auxit, sic ut horum quoque vulgo auctor habeatur. Fert enim et urbium et monasteriorum saepe ratio, ut modica initiis, auctibus aestimentur, et confusa temporis diuturnitate memoria, posthabitis conditoribus, eorum nomina celebrent, quorum maxime [note: Extat dipl. in cod. ms. Fris. quod etiam Hundius retulit. Datum, Sub die Consul: quod fuit XII. Calend. Februar. Indict. XII. Regnante Domno Thassilone An. XXXII. Sed mendosus inscript. numerus, III. Indictio reponenda est.] ope creverint. Quidam multa extra Boicam adjiciunt, de quibus nobis minus liquet: tum intra non pauca, quae certiores commentarii, Thassilone recentiora esse evincunt. Sive qui huic tribuunt omnino errant, sive quod priusquam monasteria aedificarentur, ecclesiae iis locis steterint, in quas ille munificus: excusatione cum probabilitatis, tum adversus scriptores humanitatis plena. Anno ejus tricesimo secundo, Adaluncus, Hiltipaldus, [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCXXC.] Kerpaltus et Otakirus fratres Schlierseum instituerunt. Eodem Principe, annus in incerto est, Scheftlarium Walchericus, Garsium Boso, Au Baldunus et Robertus presbyteri condidere. Haec Arno Garoz et Awam nominat. Apud quem Zottinge quoque cellam (monasteriorum ea antiquitus appellatio) a Guntario Comite, in S. Stephani honorem tum constructam, et cellulam ad Caoffstain, ubi fratres manibus laborare [note: Arno in annot. Arenpek l. 2. c. 34. Joan. Stein del, et magnus presbyt. Arenpekius ab utroque diversus videtur.] scribit, reperio: vocabulis locisque mihi quidem adhuc ignotis, nisi si Zotinge Oetingam ex Arenpekio interpretamur, et Caofstain Kopfstein est. Per haectempora, nam ne de anno plane constiutam, scriptorum dissensus obstat, quorum alii ad annum septuagesimum septimum, quidam ad octogesimum quartum revocant; per haec igitur tempora, corpus S. Valentini Episcopi, quod Langobardi Majis Tridentum transtulerant, Tridento [note: Meminit hujus translationis incertus auctor, qui de invent. S. Valentini scripsit, Surii tom. 4. Sed is Thassilonem cum patre Grimoaldi perperam confundit. Ex vita S. Corb. ab Aribone scripta c. 39. et sequent.] ad Batava, agente Thassilone, ut quae vivo debebatur, saltem mortuo sedes redderetur, delatum, in crypta ante fores aedis maximae, inter duos muros conditum est. Arenpekius reliquias Tivilonis quoque Episcopi, quem sancti honore dignatur, Laureaco Batava devectas scribit. Aribonem de S. Corbiniano cura coquebat, cujus corpus Frisinga abesse eo indignius rebatur, quod satis compertum haberet, eum Majis ob unam Valentini venerationem sepeliri voluisse, nunc conditione mutata, nihil esse, cur longinquo et deserto loco diutius inhonorus jaceret. Synodo coacta, post triduanum jejunium et continentes preces atque sacrificia, piorum plerique per somnum moniti sunt, relationem a Deo probari. Tum provincialium Episcoporum et Thassilonis ipsius usus consilio, honestissimos ecclesiastici ordinis viros Majas legat. Quibus ad tumulum pervigilantibus, noctu ingens fragor, in tonitrui morem, sereno coelo auditus. Mane corpus a venerabundis exhumatum, integrum et incolume vivido colore apparuit, ut hominis magis somno, quam morte,

ante tot praesertim annos depositi, speciem ferret. Feretrum subiere viri religiosi, tanta alacritate, ut pedibus euntes equitatus honori et custodiae additus, aegre assequeretur. Cum alia per viam signa edita, tum illud insignem admirationem habuit, ut pompa [note: Pag. 139.] eo loco substitit, quo Corbiniani sanguinem conditum supra diximus, qui crucem praeferebat, hastile terrae fixurus, vasculum forte imprudens pertudit, inde liquidissimus iterum sanguis, colore a recenti nihil differens, fluxit. Res digna existimata, cujus memoria exstructâ ecclesiâ servaretur. Frisingam appropinquanti, Thassilo cum Episcopis et apparatissimo omnium ordinum comitatu obviam processit, ibi sacrum pignus aedi Mariae virginis inter sacros hymnos illatum est.

Atrox interea odii Luitpurga, quae patre inultovitam omni [note: Sigebert. an. 780. Annal. Fuld.] exitio acerbiorem duceret, quod Carolus Romam religionis nomine proficiscens, Germania excessisset, vindictae occasionem obvenisse existimans, maritum ad rebellandum, nullo caussae emolumento impulit. Vix enim animum nudavit Thassilo, cum [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCLXXXI.] Hadrianus Pontifex, gliscens incendium veritus, interque initia restinguendum [note: Reg. Sigeb. Ann. Fuld. Franc. et mss.] ratus, sequenti statim anno, Formosum et Damasum, utrumque Episcopum, legatos in Boicam mittit: Carolus Richolfum Diaconum, et Eberhartum pincernarum praefectum adjungit. Hi Thassilonem, sacramenti, quod Pipino et filiis dixisset, admonitum, facile ad officium revocant, ita ut fide et obsidibus acceptis, vim abfuturam, Vormatiam ultro veniens, se Carolo praesens sisteret, jusjurandum etiam novaret, et sacramenti sanctitati duodecim delectorum obsidum pignus adjiceret, rata fore promissa, tum adversus Carolum, tum eos, qui in Caroli fide [note: Jo. Steind. Catal. episcop. Eistad. Vunibaldum an. 760. Valtpurgim 776. obiisse narrant. Catal. Frising.] essent. Et obsides quidem, Simpertus Reginoburgensis Episcopus Carisiacum paullo post adduxit. Idem annus Vilibaldum Eistadiensem Episcopum Non. Julii abstulit, Vunibaldo fratre [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCLXXXII] et Valtpurgi sorore longe ante defunctis: omnibus coelestes honores decreti. Eistadiensem sedem Gerochus tenuit. Octogesimo secundo Aribo Frisingensis Episcopus fatis concessit, [note: Jo. Steind. Arenp. Ann. Fuld. alii.] Atto sublectus. Chimensis virginum ecclesia Kal. Septembr. dedicata [note: DCCLXXXIII] est. Tertio, S. Emmerammi magni operis basilica Reginoburgi a Simberto absoluta. Hildegardis Caroli uxor e vita abiit. Quam ut domi pernobilem, Suevam origine fuisse satis [note: Eginhardus Brusch. de monast. Hund. in geneal. Theg. de gestis Ludov.] constat, sic sunt qui Andecsii in Boica, matre Regarda Andecsensi Comite natam esse contendant. Fidem adhibere Theganus vetat, a quo Imma, Gotofridi Alemaniae Ducis proneptis, Hildegardim [note: DCCLXXXIV] peperisse, plane traditur. Anno octogesimo quarto Virgilius, Episcopus inaestimabilis sanctitatis et meriti, id enim a vitae scriptore tributum elogium, posteritas consentiens approbavit, [note: Chron. Magni presb. Jo. Steind.] leni morbo v. Kal. Decembr. decessit. Multa et mirifica, eaque

[note: Catal. Salisb. alii. Vita Virg. corrupte habet an. DCCCLXXX. 4. K. Dec. reponendum ann. DCCLXXXIV 5. K. Dec. Ann. Hein. Steronis an. 1233. to. 1. ant. lect. Catal. Episc. Salisb.] salutaria plerisque signa, ad mortui cadaver sunt edita; verum ego nullum uni beneficio antetulerim, quod Carantanis Christianae fidei mysteriis erudiendis vivus praestitit. Gregorius nonus Pontifex, divorum numero post aliquot saecula publice ascripsit. Salisburgensibus juxta Rupertum, patronus et tutela colitur. Bertricus successor, vix toto anno superstes, sedem morte vacuam Arnoni tradidit; cujus primum opera et illustri apud Carolum Leonemque Pontificem gratia, Archiepiscopatus dignitas in eam commigravit. Tum Simpertus quoque e vita discedens, triste sui Reginoburgensibus desiderium reliquit. Et [note: Catal. Reginob. habet Simpertum iniisse ann. 752. sedisse an. 32. sit itaque consequens, obiisse an. 784.] vero tot continuata praestantissimorum antistitum funera, iram divini numinis, haud paullo certius, quam quaevis prodigiosae monstrorum facies, denuntiabant, cum his tantis columnis, ruina qua Thassilo non multo post praeceps concidit, valide sustineri potuerit et fulciri. Male cum Carolo sarta gratia, tanquam ruptis compagibus, subito dissiliit, Liutpurgae rursus impulsu, satis credo: etsi veterum annalium hîc quoque mira est jejunitas, neque nos recentium ex ingenio copiam moramur. Thassiloni [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCLXXXV.] illud perincommode accidit, quod anno septingentesimo [note: Ann. Fuld. Regino, Sigeb. alii.] octogesimo quinto, Saxoniâ post diuturnum bellum subactâ, Franci ea cura liberati, toto dein pectore in res Boicas incubuerunt. [note: ANN. POST CHR. NAT. DCCLXXXVI DCCIXXXVII] Carolus sub exitum sequentis anni in Italiam profectus, [note: Ann. Franc. Regino, Aimoin. Steindel. Arenpek. Ms. alii.] Romam octogesimo septimo pervenit. Ibi Arno Episcopus et Henricus Manseensis Abbas, Hadrianum Thassilonis nomine adeunt, ut pacem iterum communis pater conciliet rogant. Nec detrectavit operam Pontifex. Vt vero copiosa oratione Carolum persuadere aggressus est, statim sibi eo labore supersedendum intellexit, respondente quippe Rege, nihil sibi pace antiquius vel antehac fuisse, vel nunc quoque esse, cujus rei luculenta dederit testimonia, quae nihil opus commemorare, se multa expertum, quo Thassilonem religione foederum in officio contineret, quod frustra fuerit, culpam certe praestare non debere. Quin ipse Hadrianus, pacis conditiones nunc coram inter praesentes diceret, eas se, pro veneratione, qua Apostolicam sedem semper prosequutus sit, recepturum polliceri. Tum tergiversari legati, neque se ea mandata domo afferre, neque sine mandato rem tantam, qua Principis obstringatur fides, spondere. Apparebat magis moram bello, quam id quod praetexebatur, quaeri. Iratus itaque Pontifex, Thassilonem, quique ejus partes sequantur, diro anathemate percellit, nisi sanctitatem sacramenti, quo Pipino prius nexi, nunc Carolo teneantur, per omnia ratam habeant. Simul eum per hos ipsos legatos seria admonitione obtestatur, etiam atque etiam quo progrediatur cogitet, nam si porro pervicacia et perfidia animo indulgere pergat, se Carolum et Francos,

Deo et S. Petro auctore, jam nunc crimine solvere, caedes, incendia, rapinas, quaeque alia mala bellum semel motum consequantur, in ipsius caput recasura, ipsum omnium scelerum supplicia luiturum. Legatis dimissis, Carolus loca sacra veneratus, benedictione a Pontifice accepta, in Germaniam revertitur. Ibi indicto Vormatiam conventu, proceribus, cum reliqua Italici itineris acta narrat, cum de subdola Thassilonis legatione, manifestis indiciis ab Hadriano deprehensa, adjicit. Re quamtumvis compertâ, placuit tamen ire qui Thassilonem adhuc percunctarentur, quid [note: Quod quidam scripsit, Boicam a Thassilone Carolo cum sceptro traditam, cui homo insculptus, vereor ex ingenio esse. Otho Fris. l. 1. c. 5. 6. de Frid. et Gunt. l. 1. Regna per gladium, provincias per vexillum, Episcopatus per sceptrum tradi ostendunt.] illi tandem animi, ecquid pareret postremis Pontificis monitis, jusjurandum vel nunc respiceret, et se concilio, imperium coram accepturus, sisteret. Cum nihil pro sano responderetur, officium armis et metu visum repetere. Bello ergo decreto, maximus trium exercituum apparatus fuit, quibus Boica quacumque Francis adiri posset, (cum a tergo Hunni clauderent) peteretur. Rex primum in campis Lycatibus ad urbem Augustam castra posuit; Thuringi, Saxones, quique Franci ad orientem colunt, Pferingam in Danubii ripa tenuere: Pipinus Caroli filius, Tridenti patris jussu substitit, copias Italicas quas ducebat, Bauzanum praemisit. Postquam se Thassilo undique tanquam indagine cinctum circumspexit, nec quae domi sperarat praesidia reperit, Bojis Franco fidem semel datam, quod jus fasque inde staret, non mutantibus, neque ullis artibus in defectionem trahendis, sero intellexit, quam non suarum virium haec esset concertatio. [note: Conditur hac fovea, quem pie Christe bea. Thassilo Dux primum, post Rex, monaechus sed ad imum Idibus in ternis decesserat iste Decembris.] Caroli clementiam tentare unum supererat, cui in castra veniens, peccatum fassus, nec quidquam quod imperaretur detrectans, se suaque permisit. Carolus, quanquam jure irasci poterat, hominem cognatum poenitentia satisfacere passus, veniam dedit. Clientelae sacramentum iteratum, et tredecim obsides, inter quos Theodo filius, praesens pignus fidei toties irritae, traditi. Thassilonem Regem appellatum, domestici annales habent, et tumuli quoque carmen affirmat: sed nec quo tempore, nec per quam occasionem, sat planum proditur. Ego ambitionem diu agitatam, [note: Annal. Franc. et Fuld. Reg. Sigeb. Eginh. Aimoin. Et praecipue Ms. anonymus, quem Theodulphum suspicamur. Aemilius inter caussas odii Luitpurgae fratrem Adalgisum caesum perperam recenset, Adalgisus enim hoc quidem anno, sed Thassilone demum Principatu exuto, victus et caesus est.] demum in apertum exiisse censeam, cum Francico imperio palam excusso, manifeste rebellatum est, cujus rei Regium ipsum nomen quaedam veluti tessera, ut apte Eginhardus in Caroli vita scriptum reliquerit, bello celeriter et excitando et finiendo, hostis qua superbiam qua socordiam caussam praebuisse.

[note: ANN. POST CHR. NAT. DCCXXXIIX.] Luctuosus rei Boicae annus subsequitur. Efferatior in dies Luitpurga, acuebat enim iras petitae obtentaeque veniae indignitas mirum in modum, maritum usque muliebriter inculpare, mollitiem ignaviamque objicere, qui servitutem sub umbra foederis pati paratus, nullo vindictae, nec libertatis quidem desiderio angeretur. Neque ille perpetuis conjugis querelis, ut erat uxorius,

diutius repugnare sustinens, jam nova consilia coquebat. A quibus populares vehementer abhorrere, proximo tumultu expertus, eo descendit, ut nec Hunnorum inimicissimae Bojis gentis opem adversus Francos implorare dubitaret. Quamquam minus hoc, illud altioris indignationis, et impotentissimi animi indicium, quod admonitus periculi, quo obsides et Thedonem inprimis involveret, auditus profiteri, sefacile decem etiam Theodonum capita, si totidem dentur liberi, infirmando Francico foederi impensurum, quo ut se teneri patiatur, ne propriae quidem salutis aspectu adduci possit, nam ut nunc res habeat, mori quam vivere utique satius ducere. Ab Hunnis auxilia prolixe promissa, nulli in tempore fuere usui. Cum enim Carolum Thassilonis coeptum non falleret, quod dicta factaque ejus multa, quae non nisi ab inimico et irato proficisci possent, emanassent, nihil moratus, concilium Ingelhemum indixit: Franci, Boji, Langobardi, Saxones, caeterique provinciales convenere. Thassilo accitus, nihil adhuc parati habens, se judicio necessario exhibet. Ibi Bojorum [note: Meriscliz five Herislitz, scissio exercitus. Leg. Franc. l. 4. c. 73. et capit. Car. l. 3. c. 70. Quicumque ab sque licentia vel permissione Principis, de boste reversus suerit, quod factum Franci beriscliz dicunt, Velumus ut antiqua constitutio, id est capitalis sententia, erga illum puniendum custodiatur,] potissimum testimoniis premitur. Objectum, quo tempore superiori anno Regi fidem jurejurando astrinxerit, aliud ore promptum, aliud pectore habuisse conditum; nam et suos monuisse, qui conceptis tum verbis una jurarint, mentem eodem modo injuratam gererent. Additum de pactione cum Hunnis inita, de insidiis amicis Regiis structis, de vocibus ad violationem foederis spectantibus, non perplexe jactis. Quorum omnium Luitpurga fons et caput sit. Aemilius Vitechindum Saxonem, acerrimum Francici nominis hostem receptum, frustra adjicit, Vitechindus quippe ad Normanos, hoc est, Danos profugit, itague Normanos absurde Noricos interpretatus, eosdem Bojos censuit. Cum nullum accusationis caput negaretur, concilium praeterea in memoriam rediret, exercitus ante annos viginti quatuor Pipino Rege, ab eo deserti, quod ipsum (Heriscliz Francorum leges appellant) capitale haberetur, reus confessus, majestatis omnibus sententiis, acclamatione damnatus est. Intercessit Carolus. Lenem animum respectus vicissitudinis sortis humanae subiit, et miseratio Principis nuper florentis, longe supra eos, [note: Monach. Egolism. Monachi ambo facti sunt, in Olto monasterio, ubi S. Bonifacius requiescit. Nimirum Laurissa in insula Aldemmunster-Sed S. Nazarii nomen] qui nunc de ipsius capite judicarent, tum propinquitatis etiam maxime jus valuisse, proditum. Accidentem ad genua, neque jam quidquam excusantem, quam rebus ipse suis conditionem dicat, quod porro vitae genus instituere cogitet, interrogat. Ille coenobio condi suppliciter orat, actae aetatis delicta inter monachorum choros lachrymis piaturus. Assensum. Habitum una cum filio attonsus mutat. Laurissa utrumque accepit, monasterium in Rhenensi pago, ut tum loquebantur, a Cancore Comite, ante annos amplius viginti aedificatum: nam qui Laureacense

[note: pro Bonifacii reponendum, ex annal. Laurisheim. constat.] ad Danubium malunt; quod Thassilonem struxisse ajunt, nominis similitudine deceptierrant. Nunquam fidem habuisset Carolus, quantumlibet monacho, in Boica ad Hunnorum fines degenti. Eginhardus diserte, evocatum, non permissum redire narrat. Et sepulchrum Laurissae visitur. Neque illi adversus magnorum auctorum testimonia audiendi sunt, qui pugna victum, captum, objectu ignitarum pelvium caecatum tradunt. [note: Aim. l. 4. c. 80.] Reliquum vitae tam religiose Aimoinius egisse scripsit, quam lubenti animo monasterium ingressus sit: dubialapprime et ancipiti sententia, sed quam domestici annales opportune in commodiorem partem interpretantur, nimirum eluisse benefactis superiores maculas, et propitiando numini assiduam adeo operam [note: Vion. l. 4. c. 6 et 27. Thassilonem sub veste laica ita vixisse scribit, ut sanctorum catalogo post mortem ascribi meruerit. Theodonem presbyterii honore fuisse decoratum. Sed fides apud eos auctores est, quos ille non nisi recentiores nominat.] navasse, ut mortui etiam monumentum signis divinitus editis illustratum claruerit. Quod, quoniam se religioni lubens multumque precatus mancipavit, etsi sero, atroci et difficili suo tempore, profecto ab Aimonii oratione non abhorret; nec a caetera quidem Thassilonis pietate, nisi qua illum odium in Francicum nomen transversum egit, discrepat. Exitus Agilolfingorum imperii is fuit, anno ducentesimo octogesimo postquam Theodo primum pedem in Boica posuit: stirps inter Germanicas sine controversia vetustissima et nobilissima, in cognomine Theodone Thassilonis filio extincta est. Carolus paucos Bojorum, qui cum Thassilone senserant, exilio multat. Luitpurgam monasterio inclusam, magis conjicere, quam vetustis testimoniis confirmare possumus. AEmilius prius mortuam, quam maritus monachum indueret, scriptum reliquit; unde haustum, [note: Multa in hac caussa AEmilius imperite, multa perturbate, multa absurde, sed omnium caput est, quod Bojos eosdem Avares, eorumque con sanguineos Hunnos esse dixit.] non satis comperio. Sane nec veri speciem obtinet, et ille caetera laudatus scriptor, multa sibi in Boicis imperite permisit, haud dubie in nulla historiae parte negligentius versatus. Bellum interea Hunni, pro eo ac cum Thassilone et Luitpurga convenit, summa ope paraverant, neque arma, quae non tam Bojorum gratia, quam praedae spes et cupido induisset, illis celeritate oppressis, exeunda, quin jam Franco accola, acrius etiam exercenda rati, ingentibus simul duobus exercitibus in Forum Julium et Boicam impetum faciunt. Vtrobique rejecti. Bojis victoriam cessisse in campo, cuiIborae nomen, Grahamanum et Odoacrem Regios legatos, cum auxiliaribus nonnullis Francis affuisse, Regino auctor est. Hunnis ea res rabiem magis quam audaciam incendit, contumeliae enim visum propius, ab iis victos esse, quibus fe auxilio venisse dicerent. Collectis iterum copiis, irarum pleni redeunt, et vindictam popularium superbe professi, primo concursu [note: Ad o, Aimoin.] a Bojis et Francis, haud majore momento quam antea pelluntur. Ibi caedes omnia obtinet, si quos fuga hosti armato eripuit, plerosque Danubius, tranare conatos, mersit.

[note: CAROLVS MAGNVS.] CAROLVS magno tumultu levi opera compresso, Boicam adit, Reginoburgi recentem provinciam ordinat, descriptamque Comitibus, hoc est Judicibus regendam tribuit, leges veteribus addendas [note: Pag. 161.] proponit, quas ex membranis supra laudatis, subjicimus.

[note: Erant in eodem ms. codice alia etiam Cap. quibus praescriptum, In lege Salica mittenda sunt. Quae quod privatim ad Bojos non spectarent, non visum exscribere. Eorum vero quae hic proponuntur, nonnulla in collect. Capitulor. a Pithaeo editor. extant l. 3. c. 22 23. 24. append. 2. ad l. 4. c. 2. lib. 5. c. 138. 139. 140. 141. eos occiderit. nisi ut ad ejus praesentiam.] CAPITVLA QVAE DNS [abbr.: DOMINVS] KAROLVS SERENISSIMVS ADDERE IVSSIT.

Vt bannum ipsius quis libet irrumperet, componere debeat. Vt ecclesia, viduae, orphani vel minus potentes, pacem rectam habeant, et ubicumque infractum fuerit, LX. sol. componatur. Vt raptum vel vim per collecta hominum et incendia, infra patriam, nemo facere praesumat, et qui hoc commiserit, LX. sol. in bannum nostrum compon. Similiter et qui jussionem regiam in hostem bannitus irruperit. Haec capitula in assiduitate, reliqua autem reservata sunt Regibus, ut ipsi potestatem habeant nominative demandare, inde exire debent. De dineralibus, Vt si quis eos * Regi componantur. Similiter de his qui per chartam in ecclesia juxta altare dimissi sunt liberi, cum XL. sol. compon. Regi. Hi vero qui per chartam ingenuitatis dimissi sunt liberi, ubi nullum patrocinium, et defensionem non elegerint, similiter Regi compon. cum XL. sol. Vt clericum nemo recipere audeat sine consensu Episcopi sui; et si eum aliquis acceptum habet, quando licentia ipsius Episcopi fuerit, aliter non faciat, nisi cum ejus praesentiae, perscrutandum si dignus fuerit, deducatur.

Vt nullus ad mallum vel ad placitum infra patriam arma, id [note: Si Francus. Desideratur alterum membrum, Si Bajoarius.] est scutum et lanceam portet. De latronibus, Quicumque post missam sancti Joannis latroni mansionem dedit, si Francus est, cum XII. similibus Francis juret, quod latronem, cum fuisset, non sciret, licet pater sit, fratres, aut propinquus. Si hoc jurare non potuerit, et ab aliquo convictus fuerit, quod latronem in hospitio [note: infidelis.] suscepisset, quod et ipse latro et infideles judicetur: quia qui latro est, infidelis est noster et Francorum, et qui illum suscipit, similis est illi. Si autem audivit quod latro fuisset, et tamen nescit firmiter, aut solus juret, quod nunquam eum audisset, nec per veritatem nec per mendacium, eum latronem esse, aut sit superatus, [note: ut simil.] si de illo latrocinio postea victus fuerit, aut similiter damnetur. Vt nullus comparet caballum, bovem, jumentum, vel aliud quid nisi illum homines cognoscant a quo venditur, aut de quo [note: Senior pro domino.] pago est, vel ubi manet, aut quis ejus senior. De adventitiis, Vt cum Missi nostri ad placitum nostrum venerint, habeant obstricte [note: in illorum.] quaesitum quanti adventitii sunt ad illorum missatico, et de quo pago sunt, et nomina eorum et qui sunt seniores eorum.

Similiter direximus Missos in Aquitaniam et Langobardiam, ut omnes fugitivos et adventitios ad nostrum placitum adducant. Quicumque ista capitula habet, ad alios Missos ea transmittat, [note: haec.] qui non habent, ut nulla excusatio de ignorantia fiat, et hoc Missi nostri ante nativitatem Domini omnibus cognita faciant. Inprimis [note: Ecclesiae earum.] omnium jubendum est, ut habeant Ecclesias eorum justitias, tam in vita illorum, qui habitant in ipsis Ecclesiis, quamque [note: Haec manca et corrupta.] in pecuniis et substantiis eorum. Ast ut omnes Episcopi potestati, vel secundum regulam canonicam doceant et regant eorum ministeria, tam in monasteriis virorum quamque puellarum, vel [note: forensibus.] in forensis presbyteris, seu reliquo populo Dei. Vt viduae et orphani [note: defensione.] et minus potentes, sub Dei defensionem, et nostro mundeburdo [note: justitiam.] pacem habeant, et eorum justitia. Episcopi cum Comitibus stent, et Comites cum Episcopis, ut uterque pleniter suum ministerium peragere possit. Vt latrones vel homicidae [note: districtione et correctione sint. secundum Bajoariorum leges, aut aliquid simile.] seu adulteri velincestuosi, sub magna districtionem et correctionem sunt correpti, secundum eo Wabajoariorum velle. De rebus proprensis, Vt ante Missos et Comites nostros et Judices veniant, et ibi accipiant finitivam sententiam, et in antea nullus praesumat alterius rebus proprendere, nisi magis suam caussam quaerat ante Judices nostros, ut diximus, et ibi recipiant quod justum est. Etsi aliquis voluerit dicere, quod juste ei non judicetur, [note: veniat.] tunc in praesentiam nostram veniant. Aliter vero non praesumatin praesentiam nostram venire, pro alterius justitia dilatandum. Quod non amplius de illis justitiis Missi nostri ad praesens [note: hiatus videtur. marcam. Huc Reginonis verba pertinent, Carolus Ratisbonam benit, ibique marcas et fines Bajoariorum disposuit.] modo faciant, nisi de temporibus Thassilonis seu Luitpirgae: exceptis illis qui avi et genitoris nostri * vel ad nos venerint. Et marca nostra secundum quod ordinatum vel scaritum habemus, custodiant, una cum Missis nostris.

Arno Notitiam sive descriptionem praediorum Salisburgensium, cujus auctoritate non semel usi sumus, isto etiam anno, volente, ut ait, Carolo, collegit.

ATque haec nos nunc quidem habuimus, quae priscis monumentis eruta et in certos annos tributa descriptaque, de rebus Boicis, a prima gentis origine ad Agilolfingos pulsos, memoriae mandaremus. Quibus sicubi levior et incertior aliqua alicui conjectura intermixta videbitur, nam conjecturis interdum, tanta rerum temporumque caligine, sane nitendum fuit, is meminerit, nos neque eas praestare unquam induxisse animum, et aequos tamen judices de illis ipsis ferre posse. Hac interim fidei conscientia conquiescere, quod nihil toto opere, pro certo non arbitrario a nobis pronunciatum confirmatumque usquam est, cujus gravis et locuples ex antiquitate auctor non queat excitari. Id enim consilium,

magno popularis aurae detrimento, redimere tam non piguit, ut etiam fuerit studium. Te nimirum, MAXIMILIANE Princeps, et secundum te cordatos lectores alios, quibus nihil ex vano haustum placere possit, non turbam spectavimus.

Extare locum l. 2. Rhetoricor. ad C. Herennium, quem Turnebus cladem vetustatis persensisse merito ait, Quasi si [note: Turneb. Advers. l. 20. c. 25.] quis ad Olympiacum venerit cursum, et steterit, ut mittatur, impudentesque illos dicat esse, qui currere coeperint, ipse intra carcerem stet, et narret aliis, quomodo Ladas Bojus cum Sicyoniis cur sit arint. Hunc nos, omnibus interpretibus depositum conclamatumque, etsi Bojus, aut Boiscus, uti quidam legere maluerunt, Boica respicere videbatur, quod nihil sani erui posse confideremus, scientes praeteriisse.

MARCI WELSERI, OPERA IN UNUM COLLECTA.

AD STUDIOSUM LECTOREM PRAEFATIO CHRISTOPHORI ARNOLDI.

VIRI ILLVSTRIS, MARCI VELSERI, VITA, GENVS, ET MORS, PER CHRISTOPHORVM ARNOLDVM DESCRIPTA. ANNO M. DC. LXXXII.

C. Plinius Caecilius Epistolâ ad Maximum libro V.

Pindarus Isthmiis, Ode I.

Appulejus in Floridis.

JO. BRANTIUS LECTORI.

JUSTUS RYCQUIUS JOANNI BRANTIO V. C. S. D.

ELEGEIA IN FUNERE Viri Ampliss. et Clariss. MARCI VELSERI Reipubl. August. Vindel. PRAEF. PERP.

THRENUS.

TUMULUS.

MARCI VELSERI Aug. Vindel. II. Viri, Praefectique VII. Virûm Collegio, MANES, AB AMICIS MANIBUS.

[gap: Greek word(s)] Viro Clarissimo DAVIDI HOESCHELIO, August. Vindel. Gymnasiarchae Annaeo, de Graecis literis optume promerito, civi meo et amico Pyladeio, etc.

IN OBITUM Nobiliss. et Incomparabilis Viri, DN. MARCI VELSERI, Curatoris Reip. August. II. Viri: die 23. Junii: hor. 4. matut. An. 1614. defuncti. THRENUS.

I.

II.

III.

IV.

V.

VI.

VII.

VIII.

IX.

X.

XI.

MARCE VELSERE,

Excerpta e Sylva D. BENEDICTI SOSSAGI Insubris.

Ejusdem.

Idem.

CL. V. GEORGIO REMO JCto. Consiliario Norico.

Aliud.

Aliud.

ALIUD.

Cenotaphium Velseri.

CATALOGUS LIBRORUM, Quos partim M. VELSERUS edidit; partim edendos procuravit novos; aut veteres politiores, emendatioresque; dum contulit Symbolam, Editiones ope consilioque juvit, auctoritate, auspiciisque suis prodire jussit, voluitque.

CENSURA.

ELOGIA VELSERIANA VIRORUM ILLUSTRIUM. JUSTUS LIPSIUS.

TOBIAE SCULTETI I. C. ac CONS. CAES. PARODIA.

ANTONIUS MAUCLERQUIUS.

CUNR. RITTERSHUSIUS, De OBITU FULVII URSINI ROMANI, Ad ILLUSTR. MARCUM VELSERUM REIPUBL. AUGUST. II. VIRUM.

IDEM POST PAULLO:

IDEM In Elegia, pro Criticis Operibus Gasp. Schoppii:

JOHANNES MEURSIUS.

PETRUS SCRIVERIUS.

HUGO GROTIUS.

JANUS GRUTERUS. In novam Photii editionem Augustanam.

Tandem Is longissimam elegiam suam his obsignavit versiculis:

JAC. BIDERMANVS e S. J. Lib. III. Epigr. XXXVI. MARCI VELSERI eruditissimae epistolae:

BENEDICTVS SOCIAGVS, DOCTOR COLL. AMBROS. AD MARCUM VELSERUM.

ANT. QUAERENGUS, ad Vitam Joh. Vincentii Pinelli, Patricii Genuensis, Auctore Paulo Gualdo, Patricio Vicentino scriptam, curaque ac beneficio M. Velseri Aug. Vind. editam.

PHILIPPUS MENZELIUS P. L. Medicinae Doctor et Professor Ordinarius Acad. Ingolstadiensis, in Carmine ad Jac. Gretseri S. J. tomum secundum de S. Cruce.

MATTH. ZUBERUS MARCO VELSERO, Patritio, et Duûmviro Augustano.

IDEM EIDEM

MARCI VELSERI RERVM BOICARVM LIBRI QVINQVE, AD MAXIMILIANVM BOJORVM DVCEM.

Liber primus.

MARCI VELSERI RERVM BOICARVM Liber secundus.

MARCI VELSERI RERVM BOICARVM Liber tertius.

MARCI VELSERI RERVM BOICARVM Liber quartus.

MARCI VELSERI RERVM BOICARVM Liber quintus.