CAMENA Early Modern Latin Texts

IOHANNIS SLEIDANI, DE STATV RELIGIONIS ET REIPVBLICAE, CAROLO QVINTO CAESARE, COMMENTARII VARIA AC MVLTIPLICI RERVM VTILISSIMARVM COGNITIONE REFERTI, NVNC RECENS ACCVRATA DILIGENTIA, SVMMAQVE FIDE RECOGNITI, ET NOVIS SVMMARIIS SINGVLORVM LIBRORVM, PRO FACILIORI RERVM COGNITIONE, ET INVENTIONE, AVCTI, ET ILLVSTRATI. Auctor Iohannes Sleidanus ad Lectorem. MVlti queruntur multa per hos libros, Occultarerum sparsa negotia, Ornata nusquam gratia, Omnia Vera, sed obticenda. Plures queruntur, plurima suscipi, Indigna, summo cum scelere et probro, Ad supprimendam Veritatem Religionis, et innocentes. Vtrisque causae sunt querimoniae: Sed iustiores, pars habet altera. Haec Lector, ut ne te laterent, Causam habet Autor, ut ista scribat. ADIECTA EST ETIAM APPENDIX, SEV CONTInuatio eorundem Commentariorum, Ab anno Christi M. D. LVI. quo Autor e Vita excessit, vsque ad praesentem M. D. LXVIII. Annum, ex fide dignissimis historijs ad publicam vtilitatem collecta. Auctore Viro Clarissimo D. Iustino Goblero, Goarino, V. I. Doctore. Cum Indice Rerum omnium locupletissimo. [gap: illustration] FRANCOFVRTI AD MOENVM, PER PETRVM Fabricium, impensis Hieronymi Feyrabend. ANNO M. D. LXVIII.

ILLVSTRISSIMO PRINCIPI, AVGVSTO, ELECTORI, SAXONIAE DVCI, LANTGRAVIO TVRINGIAE, MARCHIONI Misniae, Imperij Archimarescallo, Domino suo clementissimo, Iohannes Sleidanus. S. P. D.

MVLTOS et uarios rerum humanarum casus ac regnorum mutationes diuersi nobis Authores prodiderunt, illustrissime Princeps: Deus autem ista docere nos ipse, tanquam sua uoce uoluit, multo antequam acciderent. Et de summis quidem illis mundi quatuor Imperijs, eorumque uicissitudine ac successione, per Danielem nos erudijt. Cuius praedictiones, magna sui parte, iam nobis expositae sunt et obuiae, suauissima quadam et consolationis plena cognitione. Religionis autem et doctrinae tum immutationes tum certamina et idem uates praedixit, et secutus eum Paulus aperte quoque praenuntiat. Ea uero cuiusmodi sint, non ab uno traditum est et literis explicatum: sed illa, quae in nostrum hoc tempus incidit, omnium est maxime illustris uicissitudo. Romanum Imperium quod et fore postremum, et longe potentissimum, et diuisum iri Propheta dixit, ad summam tenuitatem, ex illa immensa uastaque mole redactum est, uti constat, et intra Germaniae tantum limites consistit, et uaria fuit eius ac dubia subinde fortuna, partim ob intestina mala, partim ob exterorum factiones. Tandem uero Caesarem nobis dedit Deus, quo non fuit a multis iam seculis potentior: nam ad hunc unum amplissima regna confluxerunt, et haereditates, ut opulentissimae, sic etiam ad res terra marique diuersis locis gerendas, imprimis oportunae. Et sicut ipse reliquos omneis Germaniae Caesares, inde a Carolo Magno, potentia uincit, ita quoque propter ea, quae in ipsius aetatem atque gubernationem inciderunt, maxime conspicuus est ac memorabilis. In his uero primum locum obtinet religionis mutatio: quae simul cum illius regni primordio sumpsit initium. Nam tunc, cum Caesar Maximilianus e uita migraret, non supra quatuordecim menses fuit haec agitata causa. Cum autem hic eligeretur a Septemuiris, eodem prope tempore lacessitus prodijt in palaestram Lutherus, et Lipsiae palam cum Eccio disceptauit, ac tunc primum excitata fuerunt utrinque studia. Diligenter ergo considerandum est huius Imperium, et e superiorum temporum memoria iudicandum. Nam certi quidam ac prae

caeteris illustres fuerunt a Deo singulis temporibus excitati uiri principes, cum aut religionis mutaretur aut Reipublicae status. Eiusmodi sunt Cyrus, Alexander Macedo, C. Iulius Caesar, Constantinus, Carolus magnus, Ottones quoque Saxones, et nunc is de quo loquimur, Carolus Quintus. Est autem eius generis haec mutatio, de qua uerba facimus, ut sine stupore nemo de illa possit, qui modo rem teneat, et admiratione summa cogitare. Nam et tenue fuit ac fere contemptum initium, et totius orbis odium ac im petum unus tantum homo sustinuit: et hic ipse tamen sopiri poterat atque se dari, si, quam principio deferebat, accepta fuisset ab eius aduersarijs conditio. Silentium enim promittebat, modo idem illi facerent. Cum autem id recusarent, ac reuocationem ei praescriberent, in eoque permanerent: ille uero, nisi demonstrato prius errore non se posse mutare sententiam diceret: creuit dissidium, et ad Imperij conuentus delata res deinde fuit, et nunc in eam se diffudit, uti uidemus, amplitudinem. Quibus autem id rationibus effectum sit, quid Pontifices, quid academiae, quid reges atque principes moliti sint, quomodo suam ipse causam, coram Caesare principumque concilio defenderit, quomodo multi doctrina praestantes uiri sese illi coniunxerint, quomodo res identidem agitata fuerit in comitijs, quomodo tentatae conciliandi rationes, quomodo Caesarem aliosque reges non semel Pontifices interpellarint, quomodo spem emendationis et concilij subinde fecerint, quae sint excitatae persecutiones atque supplicia, quae facta foedera et coniurationes, quomodo non per Germaniam tantum, sed alijs etiam in locis haec fuerit propagata religio, quomodo nonnulli defecerint, alij uero constantes permanserint, cuiusmodi natae sint per hanc occasionem turbae, simultates atque bella: haec, inquam, tanta, tamque uaria praeterire silentio, neque literarum commendare monumentis, neminem esse puto, qui non piaculum esse iudicet. Ad haec, cuiusmodi fuerit reipublicae status hoc Caesare, totos nunc Annos XXXVI. quae [correction of the transcriber; in the print que] gesserit ipse bella, qui fuerint interea motus atque turbae, quae regnorum atque prouinciarum fortunae, minime quoque praetereundum fuit. Tametsi, quae sit in hoc argumento seruata ratio, post indicabitur. Etenim, ut latissimis finibus regnat hic Caesar: ita quoque grauissimi sese illi opposuerunt aduersarij. Maxima sunt igitur atque summa, quae nostra haec uidit memoria, hoc rerum potiunte Caesare. Porro, superioribus aliquot annis nonnulli magna uirtute et doctrina uiri, cum istarum rerum mentio nonnunquam fieret, coeperunt mihi esse monitores, ut quicquid in haec tempora, praecipue uero causam religionis incidisset, literis mandarem: et hortabantur quidem, non quod ipse hoc optime praestare possem, aut quod non alij multo magis essent idonei: sed quod illa me uiderent exercitatione delectari cumprimis, ideoque fore putabant, ut naturae quodam impellente

stimulo, non malam operam, in eo fortasse nauarem. Ego sane, qui non ignorarem, quantum esset mihi pelagus ingrediendum, et quam ea res alium posceret, ingenio maiori praeditum et ubertate dicendi, licet prope desperarem illud a me posse confici, tamen authoritate uictus eorum, qui tale de me iudicium facerent, statui rem tentare, et ab eo tempore, quo Lutherus indulgentias uenales oppugnare coepit, initium sumens, et ad disputationem usque Lipsicam, institutam a Georgio Principe, rem perducens, illud, quod ita composuissem, ueluti specimen aliquod, ijs, qui mihi fuerant authores, Vuormaciam, ubi tum erat Imperij conuentus, ante annos decem, legendum misi atque cognoscendum. Hi postea per literas, et coram etiam, magis, uti pergerem, instabant: sed incidit non multo post luctuosum Germaniae tempus, exorto bello, quod ut passim literarum studijs et artibus impedimentum intulit, ita mihi quoque rationes meas et institutum interuertit atque tardauit. Nec enim progredi licebat, ut optabam, et subinde fuit interponenda mora. Sed ubi primum ab illis incommodis respirare licuit, et praesertim his tribus proximis annis, omne fere studium huc et operam contuli, neque prius conquieui, quam ad optatum finem esset peruentum. De religione quidem potissimum et imprimis est institutum opus: uerum politica tamen etiam propter ordinem inserenda putaui. Iam ad narrationem totam quod attinet, ea cuiusmodi sit, legendo quisque facile deprehendet. Historiam nihil magis decet quam ueritas atque candor. Ego certe, ne quid in ea parte posset in me desiderari, diligenter incubui. Nec enim ex uano quicquam hausi, uel auditione leui, sed scribendi materiam mihi suppeditarunt acta, quae studiose collegi, de quorum fide nemo dubitare possit. Interuenit etiam uere nobilis et praeclari uiri, Iacobi Sturmij, subsidium et opera qui per annos amplius triginta uersatus in publicis et arduis negocijs, maxima cum laude, cum sua me non dedignaretur amicitia, quae fuit ipsius humanitas, dubitantem et herentem aliquando in uadis atque scopulis, peritus ipse gubernator, subinde reduxit in uiam aequabilem minimeque salebrosam: et maiorem operis partem, ante morbum, quo sublatus interijt, meo rogatu perlegit, et quorum oportuit, diligenter admonuit. De reb. externis, praesertim Gallicis atque Britannicis, multa quoque fit mentio. sum autem et hîc eandem secutus rationem, et nihil, quod non sit compertum atque testatum, inserui: et Gallica quidem ipse magna sui parte spectaui: nouem ijs annis, quib. hospitium illa mihi praebuit. Nam pleraque supplicia et incendia, quorum fit mentio, multa deinde facta decreta, et in quosdam Ecclesiae ministros a Theologis Parisinis actio instituta et aliquando post edita religionis dogmata, et factiones aulicae, meum illud in tempus, cum ijs locis essem, incurrerunt. Bellicas autem res et quicquid est eiusmodi, non quidem omitto, neque sane potui: sed tamen ex professo non sumpsi tractandas. Nam, ut paulo supra dixi, causae regionis hic est potissimum dedicatus labor. Itaque Lectorem, cum ad id genus loca perueniet, admonitum esse uolo, ne

prolixiorem aliquam narrationem expectet: nec enim instituti mei fuit, et ex aliorum libris, qui sibi partem hanc scribendi sumpserunt, haurire licebit, quicquid in eo desiderabitur. Alterum, quod in historia seruandum esse dixi candor est, ne quid uidelicet tribuatur affectui: quod etsi difficile uidetur, quoniam a paucis praestatur, et quanquam me diligenter illud cauisse, non omnibus fortasse per suadebo, tamen, ne qua suspicione grauer ante tempus, etiam atque etiam obtestor. Opus hoc meum confectum est totum ex actis, ut dixi, magna diligentia collectis: quorum etiam bona pars typis iam ante procusa fuit, partim Latino, partim sermone populari, quaedam Hetrusce, quaedam etiam Gallice. Habet autem orationes multas et postulata et responsa, complures etiam accusationes et refutationes: haec omnia, nude, simpliciter, et bona fide, prout quaeque res acta fuit, recito: nec enim de meo quicquam addo, nec ullum interpono iudicium, sed id lectori liberum relinquo. nulla etiam utor rethoricatione, nec in ullius hominis inuidiam aut gratiam aliquid scribo, stylum accommodo solum, meisque uerbis utor ut perpetua et aequabilis ubique sit oratio, et in suum quaeque locum digero, sicut ordine consecuta sunt. Primis illis annis, Leo Pontifex et Adrianus acerbe multa dixerunt in Lutherum. Horum ego scriptis ut nihil detraho, sic etiam responsis Lutheri nihil addo: neque, uel querimoniam illorum deteriorem, uel huius efficio meliorem defensionem. Qui secuti sunt Pontifices, Clemens atque Paulus, et hic quidem imprimis, cum iam longe lateque esset Lutheri propagata doctrina, digressi ab eius persona, principes etiam uiros atque ciuitates odiosissime criminati sunt: hîc eandem rationem sequor, et per totum adeo uolumen his insisto uestigijs. Itaque Lectorem obtestor, ut praeiudicium omne deponat, et rem ipsam prius cognoscat, et laborem hunc meum, qui sane maximus fuit, fauore prosequatur et beneuolentia. Nam certe nisi quae causae me principio mouerunt, uti scriberem, eaedem uti pergerem et molestiam omnem exhaurirem, incitassent, iam pridem destitissem ab incoepto, cum tanta sese uarietas ostenderet et amplitudo. Sed animus et robur accessit, primum, quod cogitarem istud ad gloriam Dei pertinere, qui suam omnipotentiam et admirabile consilium hoc nostro tempore sic patefecit: deinde mouit me communis utilitas. Nam et per Germaniam pauci rem actam tenent, et exterae gentes comperti nihil quicquam habent, et praeiudicijs occupati multorum animi, secus quam oportet, de plerisque pronuntiant. Ad haec, posteritatis habui rationem: si tamen lucem ac diuturnitatem scripta mea ferre poterunt. Huc accedit, quod eius generis pleraque neque uere neque moderate sunt ab alijs prodita literis: et extat cuiusdam, nostrae nationis, liber ante sextum annum editus Moguntiae, criminationibus, calumnijs, nugis, conuicijs refertissimus: et his proximis annis editi sunt Florentiae Tomi duo, quorum author

prolixe quidem et ample suorum temporum historiam tractat, sed ubicunque de rebus Germanicis loquitur, presertim de religione, morbum animi prodit. Nam et incomperta fere sunt et falsa et calumniosa quaecunque scribit, ut luculenter demonstrari potest. Mitto tot orationes, Epistolas, praefationes, quae typis euulgatae, cum res istas attingunt, non maleuole tantum et inuidiose omnia tractant, sed a ueritate quoque longissime receptum. His inquam de causis progrediendum esse, neque commitendum putaui, ut rei gestae series uel ad hanc nostram uel ad futuram aetatem transmitteretur [correction of the transcriber; in the print trasmitteretur] mendosa. Quid enim in hoc genere turpius, quid minus ferendum, quam ea, quae peritiorem debent reddere lectorem, falsis narrationibus deprauari? Magistratus nimirum interest, prouidere, ne quid licenter in eo fiat. Habet autem hoc uitij nostra haec aetas, ut eiusmodi scriptores plerique gratiam captent, et dum uni alicui placere student, atque gratificari, de multis male mereantur, et complures in errorem abducant. Ego sane, quod sine ostentatione dictum esse uelim, ita sum affectus, ut si quid in hoc opere minus uere praescriptum esse scirem, dispuncturus illud sim, et lectorem ipse moniturus ultro, ne fidem habeat. Sed plane confido, futurum, ut nulla mihi uanitas obijci posset. Quantum enim studium meum his aliquot annis et diligentia interuenerit, ut exacte singula cognoscerem, et multi uiri boni testari possunt, et res ipsa docebit, uti spero. Ceterum, etsi complector ea, quae in huius Caesaris gubernationem uenerunt: licet ille supersit, et rempub. gerat, quanquam in eius aetatem incurrere possunt adhuc fortasse multa: tamen, quoniam anteacta primam et potissimam et maximam partem sibi uendicant, diutius illa nolui desiderari, flagitantibus multis, non Germanis modo sed exteris etiam, uiris doctis, ut ipsis in eo gratificarer. Impendent haud dubie grauissimi motus et mirae uicissitudines: quod et Scriptura sacra non ambigue nec obscure praenuntiat, et praesens rerum status omnino significat, ita quidem, ut ijs, qui uolent huc animum applicare, non sit defutura scribendi materies: uerum, quae me causa mouit uti scriberem, publica nimirum utilitas, ea mihi nunc etiam persuadet, ut quae scripta sunt, et his uigintiquinque compraehensa libris, in manus hominum exire patiar. Hunc uero laborem meum, et quicquid est inpensum opere, tibi uolui, princeps illustrissime, consecrare totum, qui genus et origi nem ducis ex ea familia, quae huic doctrinae perfugium et hospitium primae dedit: cuius pater auido complexus est illam, cuius frater ad educationem iuuentutis in literis atque pietate maximas facultates contulit: cuius etiam socer praeclarum nomen inter reges obtinet, propter hanc ipsam causam. Et quoniam his illorum uestigijs tu quoque magna cum laude insistis, opus hoc, quod multis proderit, uti spero, non ingratum tibi futurum esse confido. Celsitudinem tuam Deus incolumem seruet. Dat. decimo Calend. April.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI I.

Martinus Lutherus venalibus diplomatis (vulgo indulgentias vocant) a Leone decimo Pontifice Romano sparsis animose reluctatur, tum concionibus publicis, tum etiam capitibus aliquot in disceptationem propositis, et ad archiepiscopum Moguntinum missis. Oppugnant omnium primi Thecelius, Eccius, Siluester, Prierias, et Hogostratus, Dum haec geruntur, Pontifex Caietanum mittit legatum ad Maximilianum Caesarem. Citatur Lutherus vt Romam veniat. Friderici Saxoniae principis opera Caietano respondet in conuentu Augustano. Caietanus minis et decretorum fulminibus authoritatem et tyrannidem Pontificis asserere conatur. Post abitum Lutheri Caietanus literis Fridericum frustra solicitat. Pontifex nouo edicto sancit et promulgat indulgentias in Germania. Vt alliciat Fridericum aurea rosa donat. Interea Maximilianus moritur. De Imperio obtinendo agitantur multa consilia. Tanem Carolus Austriacus Caesar creatur: quod illi nunciatur in Hispania. Imperij leges et bulla aurea recitantur. Erasmi de Luthero testimonium. Quo tempore disputatur Lipsiae, Vlrichus Zuinglius docet Tiguri: atque praeconi cuidam indulgentiarum sese fortiter etiam opponit.

[note: Leo Pontifex emittit indulgentias uenales.] LEO decimus, Pontifex Romanus, ex familia Medicea, Florentinus, pro sua, quam in omneis Christiani nominis Ecclesias habere se putabat, quadam vsurpatione maiorum, potestate, missis per omnia regnaliteris atque diplomatis, omnium delictorum expiationem ac salutem aeternam pollicebatur, interuentu pecuniae, quam quisque daret. Ad eamque rem qui mittebantur, quaestores, ac huius tanti beneficij praecones, aeraria passim per omneis prouincias constituerant: nec id modo, verumetiam aeditis libellis, dogmata sua defendebant, in Germania praesertim. Hanc vero condonationem peccatorum, suo quodam vocabulo, iam olim recepto, nominabant indulgentias. Ad haec, ouis, lacte, caseo, carne vescendi facultatem [note: Lutherus docet contra indulgentias.] diebus vetitis, pretio vendebant. Erat tum Vuittenbergae, quod est ad Albim, oppidum Saxoniae, Martinus Lutherus, theologus Augustinianus. Is concionibus illis et quaestorum libellis excitatus, cum videret vulgo credi quod illi iactabant, coepit monere homines, agerent prudenter, neque merces illas tanti compararent: quod enim his rebus impenderent, multo posse collocari melius. [note: 1517] Fuit hoc anno salutis humanae supra M. D. XVII. Vt autem maiori cum fructu rem ageret, pridie Calendas Nouembris ad Archiepiscopum Moguntinum, [note: Luther. scribit archiepiscopo Moguntino.] Albertum Brandeburgicum, datis literis, quid illi doceant, exponit, et populo sic esse persuasum queritur, quasi pecunia comparatis illis diplomatis, de salute nihil amplius dubitare debeant, quasi nullum possit admitti tantum scelus, quod eius rei beneficio non sit condonatum: quasi eorum animae, qui crucientur igni purgatorio, simulac nummus in arculam sit iniectus, in coelum e vestigio subuolent, solutae poenis: ostendit mandatum esse Christi, vt doceatur Euangelium, et Episcoporum esse proprium munus, vt recte populum erudiant. Commonefacit igitur officij et orat, vt pro sua authoritate libellos aeditos aboleri iubeat, et declamatoribus illis meliorem decenti rationem praecipiat, ne grauius aliquod ex eo dissidium oriatur, quod omnino futurum sit, nisi coerceantur. Causa cur ei scriberet, haec erat, quod ad ipsum propter Magdeburgensem Ecclesiam, cuius

[note: 1518.] erat etiam antistes, earum rerum omnium cura pertineret. Cum ijs literis vna mit tebat themata, quae nuper disputandi causa. Vuittembergae promulgarat, numero XCV. ijs et de purgatorio et vera poenitentia, et charitatis officio, deque indulgentijs copiose disputat, et quaestorum conciones immoderatas impugnat, sed indagandae solum veritatis causa, sicut dictum est. Nam et ad disputationem inuitabat omneis, qui vellent in medium aliquid adferre, et eos, quibus adesse coram non vacaret, vt scripto sententiam suam ostenderent, orabat, et protestatus. nihil adfirmare, sed sanctae Ecclesiae iudicio rem omnem submittere, veruntamen Thomae Aquinatis, et id genus alia scripta non se recipere demonstrabat, nisi cum sacris literis et Patrum decretis consentiant. Moguntinus ad ea nihil respondit: et non multo post, Ioannes Tecelius Dominicanus, Francofurti, quod est ad Viadrum flumen, Brandeburgicae ditionis oppidum, alia quaedam themata, Lutheranis omnino contraria diuulgat, quibus et Pontificis potestatem, et fructum indulgentiarum, et eam, quae passim tunc erat in templis erecta iussu Pontificis, crucem ligneam vehementer praedicabat, ita quidem, vt cum Leone X. Petrum Apostolum, et crucem, in qua pro nobis vitam Christus profudit, cum hac Pontificia componeret. Cum autem ad disputationem Vuittembergae propositam, resistendi causa nemo veniret, et quae diximus themata, [note: Lutherus scribit Episcopo Brande burgico, et Leoni Pontifici.] summo cum applausu legerentur a multis, Lutherus explicationem eorum scribit valde prolixam: et primum ad Hieronymum Episcopum Brandeburgicum, cuius erat ditioni subiectus, deinde ad Ioannem Staupicium Augustinianae familiae vicarium mittit, rogans vt ad Pontificem curet perferri: sed et ipse Iunio mense datis ad Leonem literis, exponit, quam temerarie quaestores illi doceant, et quam agant auare, freti ipsius vel abusi potius authoritate: non se dubitare quin sit grauiter delatus, verum iniuriam sibi fieri: concionibus enim quaestorum et libris nimium ineptis coactum, aedidisse quaedam disputandi solum gratia, quae nunc apertius declaret: orare, ne criminationibus illis fidem habeat. Fridericum Saxoniae principem Electorem, ea esse prudentia et integritate, et erga religionem obseruantia, vt, si vera essent quae delata sunt ab aduersarijs, non sit passurus prouinciam suam ad eum modum contaminari: sed et academiae Vuittembergicae consimilem esse voluntatem: breuiter, omnia sua scripta, vitam quoque et salutem, ipsius arbitrio atque potestati sese permittere: quicquid ab ipso profectum fuerit, eo loco futurum apud se, ac si dimanasset a Christo, et tanquam ex oraculo aliquo dictum esset: neque capitis recusare poenam, si quidem ita videatur ipsi.

Praeter alios qui ipsius themata et his adiunctam explicationem oppugnabant, [note: Eccius scribit contra Lutherum.] Ioannes Eccius Theologus, aduersarium quoque scriptum, Obeliscos edit. Huic respondet Lutherus, Nihil sacrae Scripturae, nihil e scriptis Patrum, sed sua quaedam ipsum adferre modo somnia, iam olim praua consuetudine nimium in scholis recepta.

Post Eccium, Syluester etiam Prierias Dominicanus palatij (quod vocant) [note: Syluester Prierias scribit in Luth.] sacri magister, contra scripsit, aedito dialogo cum praefatione ad Leonem, valde confidenter et animose, dum ait velle se periculum facere, num ita sit ferreus et inuictus Lutherus, vt conuelli non possit aut superari: qui si respondeat, tum se datu rum esse multo maiora et diligentius elaborata. Lutherum etiam compellat, et se, quanque sit aetate grauis, iamque longo tempore in eiusmodi palaestram non descenderit, pro pontificatu Roma. nihil non esse facturum demonstrat, et ipsum, vt ad sanitatem redeat, hortatur, et priusque disputationem ingreditur, themata quaedam adfert, veluti sententiae suae fundamentum, quibus et Pontificem Romanum, totius Ecclesiae caput, et Romanam omnium esse primam ac

[note: 1518.] praecipuam, in ijsque rebus affirmat errare non posse, quae ad fidem atque religionem pertinent, sed ne concilium quidem, cui Pontifex Romanus intersit: sacram quoque Scripturam accipere vim omnem et authoritatem ad Ecclesia et a Pontifice Romano, tanquam a regula fidei longe certissima. Qui contra sentiat, aut Ecclesiae Romanae doctrinam non sequatur, aut eius eleuet potestatem, hunc esse dubio procul haereticum. Eo posito sundamento, venit ad disceptationem. Huic [note: Lutherus respondet Syluestro.] scripto Lutherus deinde respondet, et ad Syluestrum praefatus, ipsius themata suspicere se magis, quam intelligere dicit, deinde secutus illius exemplum, muniendi sui causa themata quoque sibi sumit ipse, verum e sacris petita literis, quibus ostendit, non quibus libet hominum doctrinis habendam essefidem, sed omnia prudenter expendi oportere, et quod verbo Dei consentaneum sit, amplectendum: ne praeter eam doctrinam, quae sit a Prophetis et Apostolis relicta, non esse recipiendam aliam, quamlibet etiam sit speciosa. Qui proxime ad illam accesserint scriptores, admittendos, de caeteris vero faciundum esse iudicium. Ad indulgentias quod attinet, non licere quaestoribus aliquid in eo fingere noui, sed iuris pontificij praescriptum in eo sequendum esse. post obijcit, quod scripturae testimonium nullum adducat, quod Thomae tantum opiniones recitet, qui et ipse pleraque omnia pro suo arbitratu sine scipturarum authoritate tractarit. Itaque reijcit vtrunque, et id non Paulisolum iussu, verum Augustini quoque se facere confirmat exemplo. Iure consultis admodum esse familiare, vt dicant non licere quicquam pronuntiare, nisi ex praescripto legis: in rebus autem sacris multo minus debere tolerari, si quid absque testimonio Scripturae dicatur. Praeceptum esse Pauli, vt qui populo erudiendo praesunt, instructi sint, non syllogsmis aut varijs hominum decretis, verum sana doctrina, diuinitus inspirata, nobisque relicta. Quia vero praeceptum hoc plerique sint aspernati, densas admodum tenebras incidisse, et inutilium quaestionum vim maximam inundasse. Cum ad hunc modum sibi strauit viam, venit ab confutationem, et sub finem ait, nihil se moueri comminationibus ipsius atque re tamen, et immortalem esse Christum, cui sit omnis tribuenda gloria. si posthac in aciem prodire velit, alijs vtendum esse telis: alioqui fore, vt cum Thoma non admodum excipiatur commode. Syluester ad ea rescribit: Valde sibi placere, Romani Pontificis arbitrio se permittat: cupere etiam vt ex animo et vere dixerit. Ambitonem et assentationem ei Lutherus obiecerat, ea remouet a se, quantum potest: Thomam vero strenue defendit, eiusque doctrinam omnem, ab Ecclesia Rom. sic esse receptam dicit et approbatam, vt etiam quibuscunque scriptis anteferatur: ipsum autem, qui de tanto viro parum sit locutus reuerenter, obiurgat, et honorficum sibi ducit, vocari Thomistam: sed tamen aliorum quoque scripta sibi esse cognita, quod aliquando sit declaraturus. Huic praesationi libellum subiungit Epitomen: in eo Romani Pontificis potestatem mirifice commendat, ita quidem, vt concilijs et omnibus plane decretis eum praeferat, et ab eius authoritate vim Scripturae dependere omnem affirmet.

Thomas iste natus illustri genere, totum sese dedit literarum studijs, et Italia relicta, Coloniam primum, deinde Lutetiam profectus, inter sui temporis viros doctos principem locum obtinuit, varijs aeditis libellis, quibus et theologica tractat et philosophica. fuit ordinis Dominicani, discipulus Alberti Magni. Mortuum Ioannes xxij. Pontifex retulit in numerum diuorum, quinquagesimo circiter anno post, quam e vita decesserat. Pontificiam dignitatem mirifice propugnauit. nam et principatum in omnes Episcopos et vniuersam Ecclesiam atque reges, et iurisdictionem tam ciuilem quam sacram ei tribuit, et ad salutem esse necessarium, vt omnes ei subsint, eumque plenam habere in Ecclesia potestatem,

[note: 1518.] et ipsius esse congregare concilium, et in eo facta decreta confirmare: quinetiam a Synodis ad ipsum recte dicit appellari: breuiter, nihil ei non ascribit: hoc solum admit, quod noua dogmata fidei, vel, vt vocant, articulos condere non possit, nec etiam eos abolere, qui sunt nobis per Apostolorum manus atque Patrum relicti. De indulgentijs quoque passim multa scripsit, in ijsque largiendis Pontificem plane Regem constituit, Mortuus esse dicitur ad annum salutis humanae, M. CC. LXIIII. Vulgo Doctorem vocant Angelicum, ob acumen ingenij.

Syluestri scripto, Lutherus epistola solum ad Lectorem respondet, et hunc eius libellum ita conflatum esse totum dicit ex mendacijs et horrendis nominis Diuini contumelijs, vt Sathanam eius appareat authorem fuisse. Quôd si Pontifex et Cardinales idem sentiant, si Romae quoque sic doceatur, iam non esse dubium, quin Roma sit ipsissima sedes Antichristi. felicem esse Graeciam, felicem Bohemiam, et omneis, qui diuortium ab ea fecerint: miseros autem esse, qui cum ea commune quid habeant: nisi Pontifex illum coerceat, nisi cogat vt scripta reuocet, dissentire se ab eo profitetur, ac non modo non agnoscere Ecclesiam Romanam, sed habiturum esse deinceps illam, vt sentinam aliquam impurissimam, et locum impietati consecratum. excogitari quotidie noua et inaudita Pontificis Romani praeconia, callide nimirum et insidiose, vt ne concilio legitimo possit esse locus: quandoquidem et ipsum adulatores anteferant concilio, et ab eo, tanquam a certissimo Iudice, Scripturae totius intelligentiam esse petendam confirment. Quod si pergant ita furere, suisque praestigijs orbem terrarum [note: Profugi e Bohemia ob Euangelium.] ludificare, nihil aliud superesse remedij, quam vt magistratus in ipsos animaduertat: fures, latrones et id genus alios maleficos poena capitis plecti, sed multo esse aequius, vt hi longe nocentissimi Reipublicae hostes, communi hominum studio et opera comprimantur. Pontificis enim minus teneri praeceptis diuinis, quam quemuis etiam infimi gradus hominem. qui secus doceant, maximam eos iniuriam facere maiestati diuinae. Tunc etiam acerbe scripsit in Lutherum Iacobus Hogostratus Dominicanus, Pontificem ad vim atque flammam exhortatus. Et paucis admodum respondens Lutherus, animum exprobrat crudelem et sanguinarium, et hominis imperitiam salse ridet ac monet vt ita pergat: hoc enim ad veram gloriam comparandam inprimis conferre, cum quis ab indoctis et vitiosis improbatur: de Leone autem Pontifice meliora se sperare dicit. Dum haec [note: Conuentus Augustae sub Maximiliano.] more scholastico scriptis vtrinque geruntur, Maximilianus Caesar conuentus agit Augustae Vindelicorum, quo et Leo decimus legatum deinde misit, Thomam Caietanum Cardinalem, et conuentui Septemuiri principes omnes aderant, qui propter ius creandi Caesaris dicuntur Electores. De bello Turcico deliberatum hîc fuit. Nam Turcarum Caesar Selymus, deuicto nuper Sultano, Syriam et Aegyptum in suam ditionem redegerat. Caietanus autem orationem habuit exhortatoriam, et Pontificis nomine thesauros Ecclesiae pollicitus in hoc bellum Maximilianum Caesarem, vt Ecclesiae defensorem, de auxilijs implorabat.

[note: Moguntinus cardinalis delectus.] Ad hoc tempus Leo X. Cardinalem creauit Archiepiscopum Moguntinum Albertum: et hoc in conuentu per Caietanum inaugurari iubet ceremonijs et sacris in ea re consuetis. Caesar deinde nouum Cardinalem e templo domum reducit, ac munera mittit, Regiam lecticam, equos et stragulam vestem multam, valde praetiosam. Pontifex autem dono dabat pileum, auro, gemmis et margiritis intextum, et ensem deaurata vagina. Nam plerique omnes Episcopi Germaniae, tam ciuilem quam Ecclesiasticam iurisdictionem obtinent. Hunc autem honorem ei detulisse Leo creditur, vt Ecclesia Romana

[note: 1518.] defensorem haberet in Germania, nobilitate generis et dignitate conspicuum: etenim licet Episcopi sunt omnes fide et iureiurando deuincti Romano Pontifici, tamen hi, qui dicuntur Cardinales, multo sunt illi magis obligati: Deinde non ignorabat, quantum hic posset in rebus Imperij, qui principum electorum [note: Maximiliani ad Pontificem literae.] esset primus ac veluti consul perpetuus, antiqua consuetudine. Maximilianus, de controuersia Lutheri certior factus, Augusto Mense dat literas ad Leonem, Audire sese, quemadmodum Lutherus multa disputarit, et pro concione dixerit, in quibus pleraque videantur esse haeretica, hoc eo magis dolere sibi, quo pertinacius ille suam doctrinam defendat, et quo plures habere dicatur suorum errorum approbatores, et in his quidem nonnullos magni nominis: hortatur, vt ipse prosua, quam habeat, potestate summa, quaestione omneis otiosas, et inutiles rescindat, omnem quoque sophisticen et contentiones verborum inhibeat. Qui enim his rebus operam dent, nocere plurimum Reipublicae Christianae, quandoquidem hoc solum spectent, vt quod ipsi didicerunt, hoc laudetur ab omnibus et recipiatur. Diligenter quidem esse cautum aetate superiori, vt idonei constituantur doctores, ac omnis fugiatur sophistica. praeceptum autem hoc fuisse paulatim contemptum, ita quidem, vt mirum videri non debeat, si quos aliorum oportuit esse doctores, ij saepius aberrarint. Hos nimirum esse in causa, quod prisci illi scriptores, sacrarum literarum interpretes, multo iam tempore et neglecti iacuerint, et facti sint mendosiores. His etiam imputandum esse, quod multae nostris temporibus exorte sint in re literaria turbae, et quod haec ipsa nunc sit nata de indulgentijs plena periculi disceptatio. Magnitudinem rei sane postulare, vt nascenti malo mediciam faciat, priusque longius euagetur atque serpat: nam esse morae coniunctum periculum, quicquid ipse decreuerit, hoc se laudaturum, et vt per Imperij prouincias omnes locum habeat, curaturum esse. De scriptis aduersarijs Lutheri et Syluestri supra diximus, cum is et munus publicum [note: Leo citat Lutherum, ut Romam ueniat.] Romae haberet, ac causam exagitaret. Leo citat Lutherum, et denunciata poena, Romam venire iubet: post, ad suum in Germania legatum Caietanum, dat literas Augusti mensis die vigesimo tertio, quia non in Academijs tantum, sed ad populum etiam, ac aeditis per Germaniam libris, Lutherum audiat tueri quasdam opiniones impias, et a sententia Ecclesiae Romanae alienas, quae fidei sit et religionis magistra, se, qui paterno quodam effectu cuperet illius reprimere temeritatem, Hieronymo Episcopo Asculano, ad quem istud proprie pertineat, mandasse, Romam illum euocaret, vt et accusationibus responderet, et fidei suae rationem redderet. Asculanum fecisse quidem imperata, sed illum non modo ad sanitatem non redisse, verumetiam in haeresi pertinacem, multo edidisse deteriora scripta, magno certe suo cum animi dolore ac perturbatione. Det igitur operam, vt Augustam perducatur, in eoque Germaniae principum et Caesaris opem imploret: et cum adductus erit, custodias ei ponat, quo Romae deinde sistatur. Quod si sponte resipiscat, et delicti culpam deprecetur, ignosci iubet, et Ecclesiae restitui, quae poenitentes nunquam excludere soleat: sin minus, tum ei sacris interdicat. Mandat etiam vt huic edicto pareant omnes, qui secus fecerint, Ecclesiasticis quidem adimit omnia quae possident bona, simul spem omnem et facultatem vlla consequendi deinceps tollit: alios vero, ciuilem functionem obtinentes, et esse infames, et ab honoribus remoueri, et sacra sepultura carete, et priuari omnibus, quae vel ab se vel ab alijs etiam acceperint, beneficijs aut praefecturis iubet. Qui vero fidelem operam in eo praestiterint, ijs vel communem illam et plenam delictorum remissionem concedi, vel etiam munus aliquod largiri praecipit, et huic edicto subijcit omneis, vnum modo Caesarem eximit, nec vllius vel immunitatem vel priuilegium vult aliquid contra valere.

[note: 1518.] Eodem quoque die, ad Fridericum Saxoniae principem, qui tum erat Augustae, [note: Leonis ad Fridericum Saxonem literae.] scribit. Inter alia Saxonicae domus ornamenta, proprium hoc illi semper fuisse, quod religionis esset obseruantissima: non esse igitur verisimile, quen quam eius familiae sic a suis degenerasse maioribus, vt illum qui de religione Christiana minus bene sentiat, protegere velit et patrocinio suo iuuare: veruntamen, magno cum animi dolore complures audire se quotidie et graues de Luthero querimonias, homine perdito, qui sui ordinis et professionis oblitus, multa proterue, quae sint aduersus. Ecclesiam Dei, faciat, magna quadam confidentia, dum iactat principis fauore et tutela munitum se, nullius authoritatem vereri: non se quidem dubitare, falso istud ab eo spargi, sed tamen haec pauca voluisse ad ipsum perscribere et admonere, vt sui suorumque maiorum dignitatis et splendoris perpetuo memor, non modo culpam, sed culpae quoque suspicionem omnem fugiat: sibi certo constare, multa illum docere prorsus impia et haeretica: se, suique palatij magistrum, diligenter eius opiniones omneis habere notatas: hanc nimirum esse causam, cur et illum citarit, et legato suo Cardinali Caietano, quid in eo praeterea fieri velit, iniunxerit: et quia religionis hoc fit negotium, et ad Ecclesiam Romanam hoc munus, de cuiusque fide cognoscendi, proprie pertineat, horari se atque mandare, vt interpellatus a suo Legato, det operam et efficiat, vt in suam ille pot estatem veniat, quod et Deo gratissimum obsequium, et ipsi totique familiae priuatim futurum sit valde honorificum. Quod si Romae habita quaestione, nihil in eo culpae fuerit deprehensum, fore, vt saluus et incolumis domum reuertatur: sin autem crimen aliquod in eo resederit, tunc ipsum, qui nocentem hominem diutius ferre noluerit, extra culpam esse futurum, ea quoque se praeditum esse clementia, vt nec sit oppressurus immerentem, nec respiscentem a [note: Leonis ad uicarium ordinis Augustini ani epistola.] sua gratia repudiaturus. Ad hunc modum nihil intentatum relinquebat, vt illum opprimeret. Hoc etiam anno datis literis ad Gabrielem Venetum, ordinis Augustiniani promagistrum, hortatur, vt Lutherum, qui sit eius sodalitatis sacerdos, ac in Germania res nouas moliatur, ac noua dogmata tradat, ab incepto reuocet, ea authoritate, quam ipsi det praefectura, et diligenter solicitet, tum literis, tum per doctos internuncios. celeriter autem id esse faciundum: sic enim fore non difficile, modo natam flammam extinguere, nam ea quae iam primum oriuntur atque surgunt, non sustinere paulo maiores impetus, verum si differatur, donec malum sumpserit vires, verendum esse, ne possint incendio post adhiberi remedia: nam labem istam indies augescere, neque videri quicquam ita metuendum, atque moram. incumbat igitur huc omni studio, labore, cogitatione, diligentia, quandoquidem imperium in ipsum habeat.

Vbi citatum se Lutherus, et Romam euocatum esse vidit, multum sollicitabat, vt de sua causa per Germaniam alicubi cognosceretur, idoneis constitutis iudicibus, in loco minime opportuno iniuriae. Cum autem id impetrari non posset, academia Vuittembergica, missis ad Leonem literis XXV. die Septem bris, egregium Luthero dabat et amplum vitae ac eruditionis testimonium. Illum [note: Vuittembergica academiae pro Luthero literae.] quidem ob themata quaedam esse Romam euocatum, sed propter imbecillam valetudinem et viae periculum ei non esse integrum, rogant, vt de ipso non secus atque de viro bono sentiat: disputandi solum non definiendi causa, quaedam ab eo fuisse proposita, quae in deteriorem partem interpretati sint et admodum exacerbarint aduersarijs se quidem nihil aduersus Ecclesiam admisuros, et rogatos a Luthero non potuisse non testimonium hoc ei dare, cui vt fidem habeat, vehementer orant. Cum ijs literis alteras quoque mittunt ad Carolum Miltitium, Germanum, Leonis cubicularium: exponunt, quomodo Lutherus, nullo suo merito sit apud Pontificem in magnum adductus odium, ita

[note: 1518.] quidem vt Romam citatus, impetrare, adhuc non potuerit, quo de causa per Germaniam alicubi cognosceretur, alicubi cognosceretur, se quidem ita esse non erga religionem modo, sed erga sanctam quoque Romanam Ecclesiam affectos, vt si quod in Luthero crimen haereret, aut impius error, non sint eum toleraturi: sed illum ea esse tum eruditione, tum vitae integritate, sic etiam esse de ipsis, deque Academia tota meritum, vt in hoc rerum statu deesse ipsi non possint. Fridericum quoque principem, pro sua, tum fide, tum prudentia, nisi bonum virum esse iudicaret, non fuisse illi diuturnam aliquam concessurum impunitatem. Apud Pontificem ergo pro sua gratia et familiaritate perficiat, vt ei non Romae, sed in Germania decernantur iudices non suspecti: nihil se dubitare, quin ille sit facturus homine Christiano et theologo dignum officium, et declaraturus, quam nulla sit ab ipso quaesita temere vel praeter causam litigandi occasio. id autem eo se vehementius petere, quo maio rem spem habeant, ipsum, qui sit Germanus, commendatione quadam naturae et communis patriae, non esse defuturum in causa tam honesta, calumnijs propemodum oppresso et de salute periclitanti Germano. Praeter hancamicorum intercessionem, Fridericus etiam princeps Caietanum interpellat Augustae: remque [note: Luther. Augusttam ad Caietanum euocatus.] eo deducit, vt solutus necessitate proficiscendi Romam Lutherus, Autustam euocaretur, apud Caietanum dicturus causam. Quo cum venisset, initio mensis Octobris, triduum ibi fuit ante, quam Caietano loqueretur. Nam ij, quibus eum Fridericus commendarat (qui finitis comitijs domum redierat) vetabant, ne prius illum accederet, quam ipsi publica fide cautum esset a Maximiliano Caesare. Ea demum impetrata, venit: et cum humaniter excepisset, nolle se dicebat Caietanus, in disputationem cum eo venire, sed controuersiam amice componere: simul duo quaedam Pontificis mandato proponit: primum vt ad sanitatem redeat, et quos diuulgasset errores, reuocet: alterum, vt ab eiusmodi scriptis, quae tranquillitatem Ecclesiae perturbarent, in posterum abstineat. Lutherus ad ea, se nullius [note: Caietani cum Luthero colloquium.] erroris sibi conscium esse respondet, et si quid errarit, demonstrari petit. Ibi Caietanus obijcit, in thematis ipsum affirmare, Christi seruatoris merita, non esse thesaurum indulgentiarum, eam sententiam aduersari Clementis sexti decreto: deinde, accessuris ad Sacramentum, necessariam esse fidem, ita quidem, vt certo statuant peccata sibi condonari: ne hoc quidem esse verum. Lutherus, et lectum sibi decretum illud pontificium esse dicit, et quid de eo sentiret, ostendit, et Thomae Aquinatis facta mentione, scripturae sacrae authoritatem longe praeferendam ei confirmat. Tum ille Pontificis dignitatem praedicans, omnibus eum scripturis atque concilijs anteponit, et concilij, quod diuersum statuisset, abrogationem recitat: Gersonem quoque Parisiensem, et alios eius sententiae approbatores, damnat. Lutherus contra, Pontificis maiorem esse, quam sit concilij, authoritatem negat, suaeque sententiae laudatores, inter alios, nominat theologos Parisienses. A multa disceptatione, cum ipsis non conueniret, Lutherus deliberandi spatium petit: postridie redit, et praesentibus aliquot testibus atque scriba, consiliarijs quoque Caesaris quotuor adhibitis, Ecclesiam sanctam Romanam a se reuerenter coli profitetur et obseruari: si quid etiam alienum ab ea dixerit, nolle ratum habere: sed quia sit admonitus et iussus, vt errorem deponat et deinceps abstineat, ait existimare, nihil se pronuntiasse, quod vel asacra scriptura, vel a Patrum sententijs, vel a Pontificum decretis, vel a recta quoque ratione discrepet. Non se quidem negare, quin [note: Lutheri a Caietano prouocatio.] labi possit atque falli: hoc enim esse humanum, ideoque deferre se cognitionem legitimae et sancte Ecclesie, totamque causam eius iudicio permittere, nec id modo, verumetiam quouis in loco suae doctrinae rationem esse redditurum: hoc sinon placeat, scripto responsurum ipsius argumentis, quae forte adducet: neque recusare, quo minus academiae Germanicae, sed et Parisiensis, iudicium suum interponant.

[note: 1518.] Caietanus iterum vrgebat, vti pridie fecerat, illud Clementis decretum, quasi pro se faceret: tandem, vt scriptum exhibeat, permittit. eius autem hic erat sensus: Quo tempore themata sua promulgarit, et eorum post explicationem scripserit, lectum antea sibi fuisse decretum Clementis, verum animo suo non satis fuisse factum: nam etsi cautum sit Pontificis Romani decreta non minus quam Petri Apostoli vocem esse recipienda, tamen hoc ita debere accipi, modo cum sacris literis conueniant, nec a maiorum decretis aberrent. Petri quidem vocem esse sacrosanctam, sed tamen illum grauiter a Paulo repraehensum, neque doctrinam eius receptam fuisse prius, quam Ecclesiae, quae tum erat Hierosolymae, consensus interueniret: audiendas omnium esse voces, verum ad Christi vocem, qui solus falli non possit, oportere cuncta referri: decretum illud pugnare cum plurimis sacrae scripturae locis, et hanc fuisse causam, cur tunc temporis illud thema in medium adduceret, et postea commentarijs etiam vestire non dubitauerit. Ab eo quidem tempore propositum sibi fuisse, non mouere vllam grauiorem super eo disputationem, et aliorum potius audire sententiam: nunc vero, etsi malit, ab alijs erudiri, praesertim a Pontifice Romano, tamen, quoniam vrgeatur necessitate quadam defendendi sua, facturum se periculum, et daturum operam, si qua ratione decretum illud cum suis thematis conciliare possit. Hac vsus ad illum praefatione, rem ipsam aggreditur, et facta explicatione, decretum illud pro se facere demonstrat, verum ita, ne vel Pontificis, vel etiam ipsius hoc ipso velit imminutam esse dignitatem. Post ad alterum accusationis caput accedit, et multis adductis ad suum institutum Scripturae locis, fidem esse, quae coram Deo nos faciat iustos, copiose demonstrat. Itaque rogat, vt benigne secum agat et errorem doceat: nam eorum, quae protulisset [note: Lutheri modestia] e sacris literis, tantam esse vim, vt sua credat niti veritate, quam deserere non possit, eo quod magis obediendum sit Deo, qui hominibus. Illam ergo reuocandi conditionem praeduram sibi remitti petit, et Pontificem reconciliari: non arrogantia, non vllius gloriae cupiditate se in hanc palaestram venisse: nihil etiam optatius euenire sibi posse, quam si veritas patefiat, et si quid adferatur ab aliquo magis eruditum atque pium: orare se, ne suam ipse conscientiam vulnerare cogatur. Scriptum hoc Caietanus oblatum ab illo suscepit, et vbi legisset, leuiter aestimabat. pollicitus tamen illud mittere ad Pontificem, valde instabat vt reuocaret: nisi faciat, poenas a Pontifice iam constitutas minatur: simul abire, nisi resip iscat, et in posterum â suo colloquio iubet abstinere. Lutherus tertio post [note: Lutheri ad Caietanum literae.] hanc comminationem die, qui fuit dies Octobris 17. dat literas ad illum officij plenas et beneuolentiae. Caietanus enim, obiurgato Luthero, sicut diximus, et a se dimisso, priuatim egerat cum Ioanne Staupicio, familiae Augustinianae vicario, vt illum ad reuocationem spontaneam impelleret. In ijs ergo literis commemorat Lutherus, quid secum egerit Staupicius: nihil videlicet esset praetermissum ab eo, quod hominem fidelem et amicum praestare deceat: agit gratias pro ipsius ergase beneuolentia, quam e Staupicij sermone cognorit, quo quidem valde sit recreatus, et ita quidem, vt nemini malit quam ipsi gratificari: fatetur nimis acrem se fuisse, et parum obseruantem dignitatis pontificiae: verum importunitati quaestorum hoc omne tribuendum esse: petit sibi condonari factum, et maiorem deinceps modestiam pollicetur, et pro concione quoque se Pontifici posthac satisfacturum confirmat. Ad indulgentias quantum pertinet, nullam se posthac mentionem esse facturum, si modo suis aduersarijs eadem lex feratur. Vt autem a se promulgatam et adhuc defensam sententiam reuocet, non se posse cum bona conscientia praestare, quamdiu sacrae Scripturae testimonijs non demonstretur error. Petit ergo causae cognitionem ad Pontificem

[note: 1518.] deferri: nihil enim sibi fore iucundius, quam super eiusmodi controuersiis audire vocem Ecclesiae. Cum ad eas literas Caietanus nihil responderet, biduo post, amicorum secutus consilia, praesertim, quia voces ille quasdam minaces emiserat, discedit, relicta quadam appellatione, quae post affigeretur palam: et sub tempus abtionis denuo scribit ad Caietanum, Nihil a se praetermissum officij: peditem, [note: Lutheri Augusta abitio.] et tenui valetudine, longissimo confecto itinere, Augustam venisse, quo suam erga Pontificem declararet obseruantiam: nunc autem, quando et parum sit reliquum viatici, et hospiti suo, Carmelitarum domui, nolit diutius esse grauis, rediturum se esse domum, praesertim, cum et ipse conspectum suum non ferat, et colloquio interdixerit: ex amicis plerosque omneis consuluisse, vt ab ipso prouocet ad Pontificem: se quidem hoc sua sponte non fuisse facturum, quod non admodum putet esse necessarium: sed tamen illum admonitiones non sibifuisse integrum repudiare, vel ideo cumprimis, quod existimet Fridericum quoque principem malle prouocationem hanc interponi, quam temere quicquam et inconsulto reuocari. Appellatio fuit certis verbis ad hunc fere modum concepta: quaestionem [note: Luther prouocat ad Pontificem.] illam de indulgentijs, varie tractatam a multis, nunquam fuisse certo definitam: in eiusmodi vero quaestionibus dubijs liberum esse, praesertim theologis, disputare: hoc etiam se fecisse tunc, cum declamatores quidam non temerarie solum et incircumspecte scriberent atque docerent, verumetiam miris artibus populum expilarent: et fecisse quidem non affirmandi, sed veritatis cognoscendae causa: disceptationem quoque omnem et doctorum hominum iudicio et Leonis arbitratui permisisse: illos autem excogitasse varias contra se calumnias, et grauiter ad Pontificem accusasse, remque eo deduxisse tandem, vt Asculano et Syluestro Prieritati causa committeretur, ab ijs euocatum se fuisse Romam: sed quod vterque suspectus, alter etiam ad eius rei iudicationem minus esset idoneus: deinde, quod de praesentissimo periculo, si Romam iuisset, nemo quisquam dubitaret, quod etiam a suo magistratu iuberetur manere, his de causis atque etiam metu omnino tali, qui in constantissimum quemque cadere possit, se orasse principem Fridericum, efficeret, vt causae cognitio deferretur in Germania viris aliquot peritis et idoneis, in loco non suspecto, nec ad iniuriam opportuno. Pontificem igitur legato suo, Cardinali Caietano, rem omnem mandasse, quod haud dubie factum sit aduersariorum suorum impulsu, qui de Caietani mente ac voluntate compertum haberent. Et quanquam hic ipse non iniuria suspectus videri poterat, se tamen obtemperasse: illum vero statim a primo congressu mandasse, vt sua reuocaret: se tum respondisse, facti sui rationem se redditurum, vel disputatione praesenti, vel scripto, et non academijs tantum, sed etiam Ecclesiae Romanae iudicio velle rem totam subijcere. verum his omnibus nihil emollitum mandasse perpetuo reuocationem, et quum extorquere non posset, comminatum esse graues poenas, tum sibi, tum alijs etiam qui suae essent sententiae. Cum ergo talibus praeiudicijs valde se grauari sentiat, eam ob causam, a pontifice Romano minus edocto, quantum quidem ad hoc pertinet, prouocarese ad Pontificem rectius edocendum, atque hoc ita protestari palam. Porro, decretum [note: Extrauagans Clementis.] illud Clementis extat in ea iuris pontificij parte, quam dicunt Extrauagantem. Ibi Clemens pontifex, tempus illud vti vocant, Iubileum, centesimo quoque anno praefinitum a Bonifacio octauo, redigit ad quinquagesimum, et de Christi seruatoris [note: Indulgentiarum scaturigo.] beneficio locutus, vna guttula sanguinis ipsius liberari potuisse genus humanum demonstrat: cum vero tantam sanguinis copiam profuderit, vt toto corpore nihil est in eo sani, nihil aspectu miserabilius, omne illud quod superfluum fuit, maximi thesauri loco reliquisse dicit, in vsum Ecclesiae, ac D. Petro qui sit coeli clauiger, eiusque deinde successoribus mandasse, vt eum thesaurum in homines vere poenitentes

[note: 1518.] atque peccata sua confessos diffundant, et tanquam oeconomi distribuant, poenamque temporalem peccatis debitam eis remittant: huc etiam ait accedere Mariae virginis, et omnium Sanctorum merita. sic. vt inex hausta sit condonandi materies atque facultas. Ex hoc igitur decreto, Caietanus vim indulgentiarum asseuerabat. Lutherus autem Petro, et successoribus nihil esse commissum dicebat, praeter claues ac verbi ministerium, quo Christus iubet, fiducia sui, delictorum annuntiari remissionem credentibus: hanc esse veram et genuinam Scripturae sententiam: quod si decretum Clementis idem sentiat, placere: sin minus, non se posse illud approbare. Quod praeterea dicatur de Sanctorum meritis, repugnare totum sacris literis. homines enim, quicunque tandem illi sint, non modo non facere plus quam oporteat, sed ne illud quidem, quod debent, posse praestare, neque suis meritis, verum sola Dei misericordia fieri saluos: nam omnibus orandum esse quotidie, vt debita seu delicta nostra Deus pater nobis condonet, nec in iudicio contra nos consistat, ne condemnemur. De Pontificis potestate quod Caietanus adfert, sic habet. In concilij Constantiensis quarto et quinto consessu cautum fuit, vt etiam Pontifex Romanus obediret Synodi [note: Papa sub concilio.] decretis. Idem deinde sancitum fuit, atque repetitum in Basiliensis concilij consessu, terti oet duodeuigesimo: sed Eugenius quartus, cum nollet ad Basiliense venire, quanquam saepe praemonitus atque citatus, irritum pronuntiauit illud: et alterum indixit Ferrariae, quo Graecorum etiam Imperator penultimus, Ioannes Palaeologus cum patriarcha Constantinopolitano Iosippo venit, et Episcoporum [note: Concilium Ferrariense sub Eugenio.] turba. Fuit hoc anno salutis, M. CCCC. XXXV III. Ferraria deinde Florentiam iuerunt omnes, atque ibi de consensu Graecorum fuit inter alia decretum, Ecclesiam Romanam habere principatum, Pontificemque Romanum esse Petri principis Apostolorum successorem, et verum Christi vicarium, et totius Ecclesiae caput, et Christianorum omnium patrem atque doctorem, ipsique traditam esse a Christo plenam potestatem pascendi et gubernandi vniuersam Ecclesiam. Huic nunc inhaeret decreto Caietanus, et Pontificem concilijs [note: Caietanus in Basili. synodum declamat.] anteponit. Nam et ante annum sextum, quo tempore nondum erat Cardinalis, verum ordinis Dominicani magister, orationem habuerat in altero consessu Lateranensis concilij, de quo postea dicetur, et in Cardinales aliquot, qui secessionem fecerant, multa locutus, Constantiense pariter et Basiliense concilium oblique perstrinxerat, quod patres eo tempore ius et authoritatem in Pontificem sibi vendicassent. Recte factum igitur ab Eugenio, qui factionem illam represserit, neque suam potestatem sit passus imminui. Eam orationem Iulius secundus pontifex, in cuius gratiam ista dicebantur, in acta referri deinde iussit. Caietanus [note: Gerson Parisiensis theologus.] autem, Leone pontifice Cardinalatum est consecutus. Gerson, de quo loquitur, theologus Parisiensis, magni nominis, varia scripsit: Interfuit autem concilio Constantiensi, et decretum ibi factum. quo cauetur, vt Pontifex concilio subsit, aeditis libris valde celebrat, et dignum esse dicit, quod templis omnibus atque locis publicis ad sempiternam memoriam inscribatur. Nam eos admodum esse perniciosos adulatores, qui tyrannidem hanc in Ecclesiam inuehunt, quasi neque parere debeat concilio Pontifex, nec ab eo iudicari possit, quasi concilium ab ipso vim omnem atque digntiatem accipit, quasi conuocari non possit, nisi de ipsius voluntate, quasi nullis legum teneatur vinculis, neque factorum ab eo possit exigiratio: longe nimi [gap: sign for Rec. (recipe)] haecesse repudianda monstra verbo [gap: sign for Rec. (recipe)] , quae cum legib. et cum aequitate pugnent, ipsaque ratione. Penes concilium enim esse potestatem omnem Ecclesiae et a pontifice licere ad illud appellare, et eos qui rogant, vtrum pontifex maior sit an Ecclesia, perinde facere, ac si praerant, num parte sit maius totum. Etenim et creandi pontificis et iudicandi, et loco remouem di facultatem atque ius ad concilium pertinere,

[note: 1518.] ac nuper id demonstratum esse Constantiae. Cum enim super eononnulli dubitare viderentur, et Pontificiplusculum tribuerent atque deferrent, definitam, hanc ibi fuisse questionem prius, quam Ioanni XXIII. magistratus abrogaretur. [note: Papa Io. 23. magistratu abdicatus.] Haec et id genus alia multa scribit in eam sententiam Gerson. Itaquenunc a Caietano reijcitur. Mortuus est autem anno salutis, M. CCCC. XXlX. Caeterum, schola Parisiensis idem quod ille, sentit, et immensam illam Pontificum vsurpationem his veluti cancellis includit, et mensibus aliquot ante, quam Lutherus de indulgentijs a liquid aederet, a Leone decimo prouocauit ad contilium, obantiquatam legem, siue Sanctionem pragmaticam, quae literarum studiosis per Galliam admodum est vtilis, et ad honores etiam patefacitaditum.

[note: Caietanus scribit ad Fridericum.] Post abitum Lutheri, Caietanus dat literas ad Fridericum principem, Octobris die 25. venisse Lutherum Augustam, sed non prius locutum sibi, quam Caesaris interuenisset cautio, valde se mirari, tam exiguam sibi fidem haberi. Post multam actionem se paterno quodam affectu monuisse hominem, vt ad sanitatem rediret: et licet pertinacior esset, tamen cum Staupicio et alijs quibusdam rationem inijsse conciliationis: ita quidem, vt et Ecclesiae Romanae sua dignitas, et illi suus constaret honos. Cumque iam bona quaedam essent eius rei iacta fundamenta, Staupicium primo, post etiam Lutherum abijsse clanculum: quod omnino sibi praeter expectationem acciderit. Illum prae se ferre quidem, quasi disputandi et cognoscendi tantum causa rem istam agat, in concionibus autem ad populum asseuerare omnia, quod minimesit tolerandum: quando quidem et ab Ecclesia Romana discrepet eius doctrina, et valde sit perniciosa: quod certo possit affirmari. Monet igitur vt existimationi suaeconsulat et conscientiae, vt Lutherum aut Romam mittat, aut e suis finibus eijciat. fieri non posse, vt negotium hoc tampestiterum diu consistat. neque dubium esse, quin Romae sint per acturi iudicium: et se quidem, quod suisit officij, rem omnem et commissam fraudem nunciasse Pontifici. Orat nefidem illis habeat, qui de Lutheri scriptis videntur non pessime sentire, neue maculam istam atque labem honestissimae familiae [note: Friderici ada Caietanum literae.] suae inurat, quemadmodum saepe sit pollicitus. Ad eam epistolam, XIX. die Nouembris allatam, Fridericus princeps octaua die Decembris respondet. pollicitum se fuisse, curaturum vt Augustam Lutherus veniret: id quoniam factum sit, nihil a se posse praestari magis. ipsum vero inuicem promisisse, fore vt Lutherum amice dimitteret. Nunc vero quod illum indicta causa voluerit ad reuocationem cogere, mirum hoc sibi cumprimis videri. Plurimos enim esse, non suae tantum ditionis, verum alijs in locis, viros eruditione et virtute praestantes, qui doctrinam illius minime damnent: eos autem qui se illi obiecerint, auaritia fuisse et odio, propter interuersum emolumentum impulsos: quod si demonstraretur illius error, se, qui et gloriam Dei spectet, et conscientiae suae consultum esse cupiat, iampridem sua sponte fuisse facturum in eo Christiani principis officium: prorsus igitur hoc sibi praeter opinionem euenisse, quod scribat actionem in illum iri continuatum Romae. Quod etiam a se petat, vt vel Romae sistatur, vel e finibus exterminetur, id sibi non esse integrum: primo, quod illius error nondum sit commonstratus: deinde, quod maxima sie istud futurum Academiae Vuittembergensis a se constitutae iactura: quae et multis ornata sit doctis atque studiosis Hominibus, et Lutherum, vt hominem de se bene merentem, magna complectatur beneuolentia. Se quidem illi hanc ipsius Epistolam, vt legeret, misisse: illum vero, quod et antea non semel sit professus, affirmare, se paratum esse, disputationem in loco non suspecto subire, et aliorum, qui rectius aliquid adferre possint, iudicia pati, vel etiam scripto respondere. Sibi certe videri aequum esse, vt hoc ei concedatur,

[note: 1518.] atque etiam petere vt ita fiat, quo tandem videri possit, et quamobrem pro haeretico sit habendus ille, et quid sibi praecipue sequendum sit. Quemadmodum enim sciens et intelligens, nullum errorem approbare, et sicut inuitus admodum ab Ecclesiae Romanae obseruantia discedere velit: ita quoque se non posse illum, nisi detecto primum errore atque crimine, damnare. Caietani literas Fridericus ad Lutherum misit, vt paulo supra dictum est. Lutherus ergo Principi statim respondet. Quod ad Caietanum, nisi prius impetrata cautione Caesaris, non iuerit, amicorum id fuisse factum consilio: quae de indulgentijs deque fide in Sacramentis necessaria scripserit, illum voluisse reuocari: se quidem de priori non admodum laborare, sed vt alterum diffiteatur, quoniam in eo salutis nostraesumma posita sit, non se posse facere. post demonstrata pontificijs loca Scripturae deprauari et alio detorqueri, commemorat etiam, quid singulis diebus actum sit, et quomodo Caietanus tandem ad minas deuenerit. certe, nihil tam optare se, quam vt doceatur, quid erret: meliora docenti libenter obtemperaturum. quod si tantum operae propter se tenuis conditionis hominem illi suscipere recusent, saltem vel ad ipsum Principem, vel ad Caesarem, vel aliquem magni nominis Episcopum Germaniae perscribant, aut disputationem liberam alicubi decernant: eos haec omnia sibi adhuc denegasse. quod si in eo perseuerent, facile posse iudicari, suane an aliorum interueniat culpa. Cum igitur ad saeuitiam hortatur et immanitatem, non oportere ipsum his illorum vocibus permoueri: nam, annotare, qui videbuntur, errores, et scriptocompraehensos in Germaniam emittere, multo illis esse facilius, quam sibi magno sumptu et praesenti vitae periculo, Romam, vt de suis erroribus cognoscat, proficisci. Quod ille demum iactet fore, vt in iudicio res peragatur Romae, nisi vel eo se conferat, vel extra fines eijciatur, non serecusare exilium: satis enim sibi constare, quam non possit vllo in loco esse tutus in his aduersariorum insidijs et maleuolentia: futurum quoque sibi longe grauissimum, siquidem sui causa quis in periculum incurrat. Itaque, ne quid illi moliantur, excessurum se finibus iam et tota regione, quocunque Deus duxerit. Proinde gratias agit, et salutem ei precatur, sibi vero gaudet atque gratulatur ipse, quod pro nominis Christi gloria Deus aliquid se perferre voluerit. Post [note: Vuittembergica schola intercedit pro Luthero ad Fridericum Ducem.] haec academia Vuitembergica, nono calendas Decembris dat literas ad Fridericum principem. Ex Luthero se cognouisse de Caietani literis, quid et ille petat, et quid ipse inuicem Augustae detulerit, cum ergo Lutherus et errorem sibi demonstrari cupiat, et sanctae Ecclesiae Rom. sese permittat, orare, det operam, ne quid illi grauius in eum statuant, sed erranti viam e sacris literis commonstrent, Ipsum quidem de Leonis humanitate bene sperare, sed vereri plurimum, ne transuersum rapiant adulatores aduersarij, et Ecclesiae nomine abutantur. Fridericus, etsi pontificijs morem non gerebat, et ne qua Luthero vis inferretur, diligenter cauebat, vt ex ijs quae commemorata sunt, satis apparet, tamen in eum vique diem, Lutheri nec scriptum legerat vllum, nec audierat conciones, vt ipsemet in quadam fatetur epistola, quam Augustae scipsit ad Raphaelem Riarium Cardinalem, a quo fuerat amice pro veteri inter ipsos notitia commonefactus, [note: Leo Nouas mittit indulgentias in Germaniam.] ne Lutheri susciperet patrocinium. Interea dum haec geruntur, Leo defectionem aliquam metuens in hoc crerum statu, quinto Idus Nouembris, nouo quodam edicto sancit indulgentias, eamque dicit esse Ecclesiae Romanae, quaemagistrasit reliquarum omnium, doctrinam, vt Petri successor, pontifex Romanus, et Christi vicarius, potestatem habeat hoc tantum beneficium largiendi, sic quidem, vt non viuis tantum, sed et mortuis in purgatorio prosint: hanc esse recipiendam omnibus doctrinam, nisi ab Ecclesiae consortio velint separari. Decretum igitur hoc ad Caietanum mittit, vt omnibus innotesceret, is mandatum secutus, Lincij,

quod est ad Danubium Austriae oppidum, librarijs atque testibus adhibitis, edictum promulgat, et in exemplaria multa describi curat, eaque post mense Decembri per Germaniam mittit Episcopis, et nomine Leonis mandat, graui constituta poena, vt e vestigio suis denuntient, et religiose commendent atque praedpiant. Lutherus, quoniam e Caietani literis acceperat, fore, vt contra se Romae iudicaretur, nouam [note: Lutherus prouocat a Pontifice ad Conciliuum.] interijcit appellationem, Nouembrisdie XXVIII. Initiô profitetur, nolle se Romani pontificis recte sentientis authoritatem conuellere, multo minus ab Eccledia dissentire: veruntamen, quia Pontifex pari sit cum reliquis mortalibus conditione, fieri posse vt erret et delinquat, nec illi hoc esse tribuendum, quasi ipse vnus fallinon possit aut labi, docet hoc exemplo Petri, quem aberrantem in sana doctrina Paulus grauiter et aperte reprehenderit. Quod si Pontificis tantae sint opes atque facultates, vt et quiduis imperet, nec vllius mandato cohiberi possit, iam iij, qui sibi vim ab eo fieri putent, vnicum superesse remedium, appellationem. postea commemorat, quomodo Caietani Cardinalis nimia coactus asperitate, ad Pontificem prouocarit, cuius in humanitate praesidium aliquod sibi reliquum esse putaret, quum et aequissimas proponeret conditiones, et omnia se facturum profiteretur, errore sublato. Iam vero, postquam hac appellatione contempta, reiectis etiam conditionibus, nihil opis aut salutis a Pontifice sperandum esse videat ex Caietani literis ad Fridericum principem datis, adductum extrema necessitate prouocare se a Pontifice ad futurum concilium, quod illi sit modis omnibus praeferendum. [note: Leo mittit Miltitium ad Fridericum Ducem.] Posthaec, Leo Carolum Miltitium, de quo supra diximus, in Germaniam mittit, et Fridericum aurea rosa donat, quae multis cum ceremonijs atque pompa solet quotannis a Pontifice et consecrari, et singularis beneuolentiae causa cuipiam donari. Datis etiam literis ad Degenartum Pheffingerum, ex Friderici cosiliarijs, virum nobilem, rogat, vt in ijs, quae suo nomine sit acturus cum Friderico Miltitius, bonam operam nauet, vt Lutherus, Satanae filius, coerceatur, et nequa labe Saxonica domus, honestissima semper habita, et religionis admodum obseruans, contaminetur. In eandem quoque sententiam scribit Georgio Spalatino, quoque magis persuadeat, ait se totum in hoc esse, vt noxias herbas ex agro Christi reuellat et extirpet. Ad eundem fere modum procancellarius etiam illius ad Degenartum scribens orat, vt Fridericum ad maiorum imitationem hortetur, ne quid illorum memoria committat indignum.

[note: 1519. Lutherus scribit ad Leonem decimum.] Miltitius in Saxoniam vbi venit, exhibita rosa, negotium sibi commissum strenue agebat. Eo cognito, Lutherus, Martij die tertia, dat literas ad Pontificem valde quidem demissas. grauiter se delatum ad principem Fridericum, quasi proteruius in Ecclesiam Rom. egerit: non mediocriter autem eo se commoueri: nam ipsius ab se alienationem animi, valde sibi grauem esse, neque tamen interim apparere, quid, aut qua ratione sit agendum, vrgeri se perpetuo, vt sua reuocet: quod si ex vsu et dignitate Ecclesiae Romanae possit aliquid hac ratione confici, non se recusaturum, sed esse complures in Germania praestanti ingenio et eruditione viros, qui de tota controuersia recte iudicare possint: itaque fore: vt, etiam si reuocet, hoc ipsum tamen ad Ecclesiae Romanae dedecus atque detrimentum magis quam ad dignitatem pertineat. Iniuriam enim se nullam ipsisecisse, verum quaestores illos atque declamatores potius, qui auaritia ducti, foeda quaedam et ignominiosa dixerint ad populum. ab ijs delatum se grauiter et accusatum esse praeter omne suum meritum. Se quidem erga Romanam Ecclesiam et ipsum quoque sic esse affectum, vt nihil in eam moliri cogitet: tantam enim eius Ecclesiae potestatem esse, vt praeter vnum Christum in rebus humanis, nihil ea sit excellentius: orare, nesuis aduersarijs fidem habeat: de indulgentijs nullam se posthac mentionem esse facturum, modo suis inimicis inuicem mandetur silentium: pro concione quoque se velle commonefacere

[note: 1519.] populum, vt de Ecclesia Romana pie sentiant et honorifice, necalienam temeritatem aut auaritiam huic asscribant, nevesuum imitentur exemplum, qui quodammodo coactus ab aduersarijs parum reuerenter illam atque digne tractarit: breuiter, omnia se facturum pacis causa. Hoc vnum modo spectasse in omniactione, ne qua labes Ecclesiae Romanae per alienam improbitatem aspergeretur, neve populus impia doctrina falleretur: hanc solicitudinem atque diligentiam non posse in vllam adduci reprehensionem. de rebus medijs et non necessarijs nihil se magnopere laborare, modo in animis hominum nullus resideat error aut persuasio falsa. Priusquam Miltitius in Germaniam venit, Maximilianus Caesar e vita migruit in [note: Maximilianus Caesar moritur.] Auistria, die XII. Ianuarij. Erant tum electores, Albertus Moguntinus, Hermannus Coloniensis, Richardus Treuericus, archiepiscopi: Ludouicus Palatinus, Fridericus Saxoniae dux, Ioachimus Brandeburgicus Marchio: Bohemiae principatum obtinebat Ludouicus Vngariae rex. Hi pro consuetudine Imperij a Moguntino conuocati, lunio Mense, Francosurti, quod est ad Moenum flumen, oppidum, conueniunt. Bohemiae rex legatum eo misit Ladislaum Sternebergum. [note: Moguntinus pro eligendo Caesare oratio.] Initium sermonis facit Moguntinus, et de magnitudine rei multa locutus, ad concordiam eos hortatur, et multis in medium adductis exemplis, quantum malorum inuexerit in Germaniam, patrum memoria, Electorum dissensio, demonstrat: vt autem nunc omnes idem velint atque sentiant, tanto magis requiri, quo grauius a Turca periculum immineat, et ab alijs, qui Germaniae diuulsionem quaerunt. [note: Ambiunt Imperium Carolus Austriacus et Franciscus Galliae rex.] Ambiebant Imperij dignitatem duo, Carolus Austriacus, qui ante annum tertium, Hispaniae regi Ferdinando, auo materno successerat, et Franciscus Galliae rex, qui ante annum quartum deuictis Heluetijs ad Marignanum, Mediolanensem principatum tenebat. Et Caroli quidem legati sub hoc tempus Moguntiam vsque venerunt, quod Francofurto quinque milliaribus abest: Gallici vero Confluentiae substiterunt, quod est archiepiscopi Treuirensis oppidum, ad Rheni et Mosellae confluentem. Vtrique per literas et internuncios, principem quique suum Electoribus commendant, et quaecunque possunt, adhibent argumenta, quibus persuadeant: Galli cumprimis, quisuam causam non tam esse gratiosam facile intelligebant, eo, quod lingua, moribus, institutis a Germania differrent. Superatis Heluetijs, vt dixi, Galliae rex Insubriam tenebat. sed quôd ad sui regni salutem prope necessariam esse duceret Heluetiorum amidtiam, magnis iacturis et pollicitationibus eam anno sequenti redemit. Nunc ergo cum inhunc casum res deuenisset, a morte Maximiliani, missis ad ipsos legatis, quamobrem cupiat designari Caesar, exponit, ac simul petit, vt suam causam apud Electores adiuuent. Illi, quo tempore amicitiam cum eo pepigissent, Ecclesiam Romanam et Imperium sese dicunt excepisse: ad Imperij vero maiestatem pertinere, vt sint Electorum liberrima suffragia: non ergô sibi licere, libertatem hanc vlla significatione suae voluntatis impedire. [note: Heluetiorum literae ad Electores.] Sic, dimissis legatis, dant literas ad Septemuiros, et quid ille cupiat, quid etiam ipsi responderint, exponunt, et ne rationem eius habeant, sed Germanum aliquem principem eligant, hortantur, et de sua voluntate prolixe pollicentur. Sed et Leoni decimo scribunt, et quoniam sit ipsius inaugurare et confirmare designatum Caesarem, petunt, eô totus incumbat, ne munus hocad externum aliquem principem deferatur. Adhae cille, audire se, quendam ad hunc honorem aspirare, cui per leges non liceat: nam reges Neapolitanos esse pontificis Romani beneficiarios, et fide data iam olim sic esse pactum, ne Romanum Imp. appetant, sed vt alterutro sint contenti: huius etiam rei se commonefecisse iam principes electores. Hac oratione [note: Heluetij deuicti a rege Gall. 1515.] designabat Carolum Austriacum. Post deuictos enim Hebitios ab Rege, quod fuit anno salutis humanae, M. D. XV. Idib. Septemb. et abductum in Galliam Maximilianum Sfortiam principem, Leo pontifex, fortunam secutus, Decembri

[note: 1519.] mense Bononiam venerat, et ibi cum Francisco rege victore, diu multumque collocutus, amicitiam firmauerat: et haec quidem causa fuit inter alias, quamobrem in ipsius partes magis iam inclinaret. Quod autem de regno Neapolitano dicit, sic habet. Cum Manfredus Fridericisecundi Caesaris filius, nothus, Ecclesiam Rom. vexaret armis, Clemens IIII. pontifex, qui praefuit anno salutis, M. CCC. LXV. vt illum reprimeret, fecit id, quod eius antecessor Vrbanus IIII. erat facturus, vti quidem memoriae proditum est, et Carolum, prouinciae, Galliae ac Andegauiae, [note: Regnum Neapolianum vectugale Ecclesiae Rom.] comitem, quum in Italiam vocatus venisset, Siciliae regeatque [?]Neapolis pronuntiat, ea conditione tamen: primum, vt accepti beneficij nomine, quotannis Ecclesiae Rom. persoluat aureorum mulia XL. deinde, ne Romani Imperij dignitatem vllo tempore vel ambiat, vel oblatam vltro suscipiat. Vbi ventum est ad deliberationem, [note: Moguntini oratio.] Moguntinus, communicato prius consilio separatim cum Saxoniae duce Friderico, cuius erat authoritas permagna, rem inchoat et de tribus omnino sententijs ait esse quaestionem. An Galliae rex Franciscus, an Hispanorum rex, Carolus, an vero Germanus quispiam sit eligendus. Ad Gallum quod attinet, legibus, inquit, nostris et iureiurando nos arbitror impediri: quibus cautum est, ne decus hoc Imperij transferatur ad exteros. quin autem peregrinus ille sit princeps, nulli dubium esse puto. Deinde, etiamsi natio non impediret, tamen e Republica non est, quia fines ac ditionem suam Gallus amplificare volet, et Carolo, quem odit, bellum faciet. imo, iam illud denuntiauit. Itaque fiet, vt Germania maximis motibus implicetur. Nos autem prouidere decet, ne ciuile bellum excitemus. Ad Caroli ditionem pertinet Austria: si Gallus hanc oppugnet, vt omrino faciet, an eam prostituemus? Itane de nobis et Imperio meritus est Maximlianus Caesar? Illis autem regionibus oppressis, an incolumen diu nobis libertatem nostram fore putatis? Mediolanesem agrum suis finibus nuper adiecit: idem in Germania conabitur. Magnificis autem illorum promissis minime nos oportet commoueri: nam cupiditas et ambitio plerunque rapit homines transuersos, vt ab officio discedant. Multi fuerunt olim in Gallia viri principes: nunc autem in angustum redactus est eorum numerusmam rex prope solus omnia tenet. Animi fortitudinem ei tribuunt: sed ad Monarchiam illa spectat: nobis autem in primis est Aristocratia retinenda. De bello Turcis inferendo grandia pollicentur: optabile quidem istud esset, ac in primis omnium maxime salutare: neque nescio quanti sit momenti, Germania cum Gallijs et Italia facta coniunctio: verum ille potentiam atque vires omnium primo volet in Caroli prouincias experiri: tentabit Belgium, aggredietur Neapolim, eamque, velut sibi debitam et haereditariam recuperare volet. Quid? an vt ista taciat, nos illum armabimus? Nec est, quod de rebus incertis atque dubijs vaticinari me quis dicat: iam enim exercitum ille conscribit. Quoniam igitur et lese et iureiurando et charitate communis patriae impedimur, equidem profiteor et censeo, minime illum esse creandum. Nunc ad reliquas partes veniam: vt ne Carolus eligatur moueri nonnullos e vobis puto, quod a nostris finibus remota sit Hispania, quodque per illius absentiam non commode Sit habitura Germania, vel propter bellumTurcicum, vel ciuiles etiam dissensiones. Ego sane, non solum ista fateor: sed dum attentius cogito, moueor etiam et prope inhorresco: nam et hoc mihi venit in mentem, si quando Caesar iratus veniat in Germaniam, et Hispanos adducat, libertati nostrae magnum fore periculum: cogito etiam posse fieri vt Imperij dignitatem hanc vix aegre nobis aliquando restituant Hispani, et si virtute viribusque suis Mediolanum recuperent, futurum, vt sibi retineant. Itaque propê satius esse videtur, nostrae gentis aliquem creari, qui sit idoneus exemplo maiorum, qui saepe praeteritis externis, contenti fuerunt indigenis. Non equidem istud negare velim: sed alius tunc erat temporum status, et aetas multo felicior.

[note: 1519.] Nunc vero, si quis erit Caesar infirmior, an qui sunt ditionis Caroli, Begas et Austriacos, dicto fore putatis audientes? Quod si Gallus etiam arma sumet in Carolum, vt omnino facturus est, vel in Belgio, vel Italia, num otiosus erit spectator, num patietur nouus hic noster Caesar, vt Imperij bonam partem exterae nationes diripiant: Imo, quae nunc hic noster Caesar, vt Imperij bonam partem exterae nationes diripiant: Imo, quae nunc sunt tempora, credibile est fore, vt Imperatore suo contempto, Germaniae principes, alijse coniungan Austriacis: alij Gallis. Friderico tertio, Caesare, Carolus Burgundiae dux, j per Germaniam, Philippus autem Maria, dux Mediolani, per Italiam bellum circumtulit, impune quidem, sed nobis id certe dedecori fuit: illud etiam turpius, in Austria circumcessum Caesarem, imo finibus tunc fuisse pulsum ab Vngaris. Et tamen eo tempore Caesari fuerunt coniuncti Bohemi. meus etiam auus Albertus Brandeburgicus et Saxoniae dux eiusdem nominis. Id si tum accidit, quid hodie sit expectandum, videtis, cum stipendijs erunt alij principes alijs addicti. Mitto, quam multae possint incidere causae, quamobrem obedientiam praestare principes atque ciuitates recusent. Nunc etiam de religione videntur imminere grauissimi motus. Etenim de indulgentijs, de potestate Pontificis, de legibus Ecclesiasticis natae sunt disputationes, quae nunc quidem sanabiles adhuc videntur, sed paulo pôst magnam secum trahent ruinam, et Ecclesiae mutationem: nam et plerique subscribunt, et fortissimae gentes causam hanc agunt, Saxones ac Heluetij: neque sanari malum istub poterit, nisi per concilium, Imbecillior autem Caesar, quomodo concilium vel coget vel desendet, maxime, si caeteri reges aduersentur. Superest quoque Turcium bellum, quod nobis plane non modo defendendum, sed inferendum est etiam, vt amissia recuperemus, et Graeciam in primis libertati restiuamus. Hoc autem vt fiat, opus est multarum nationum copijs: eas vero Caesar, si potentiae parum et authoritatis habeat, quomodo comparabit? His ergo de causis praepotentem aliquem creandum, et Carolum Austriacum caeteris Germaniae principibus anteferendum esse duco, et si quae sunt incommoda quae deterrere possint, ea longe esse puto illis minora, quae sunt nascitura, si quidem ad alium quem piam rei summa deferatur. nam et origine est Germanus, et multas obtinet prouincias, Imperij beneficio, neque communem patriam aliqua volet opprimi seruitute, et de non transferendo Imprerio, vel imminuendo iure ac libertate nostra, fidem nobis dabit per iusiurandum. Magnae sunt nimirum, quas dixi, causae: veruntamen, nec illae me permouerent, nisi de ipsius indole compertum esset: nam et religionem et iustitiam et pudicitiam amat, et saeuitiam omnem odit, et ingenio certe valet. Haescilicet virtutes illum officij perpetuo commonefacient, vt rempublicam curet. Qui familiariter norunt, valde praedicant: et si patrem eius Philippum, si auum Maximilianum consideremus, dubitare non possumus. AEtate quidem est non magna, sed tamen idonea nunc et matura rebus gerendis, vtetur etiam aui sui consiliarijs, et Germaniae principibus aliquot delectis. Dixi quidem antea, permagnum in eo fore incommodum, si quidem a Gemania diutius illum abesse contingat: sed ea de re certis legibus cum ipso transigetur. Deinde, quoniam et ipse per amplas habet in Germania regiones, fieri potest, quin eas aliquando reuisat. Turca pellendus erit a Pannonijs: ab Italia vero, Galli: constituenda erit et emendanda Ecclesia: multis etiam alijs auxilia ferenda: quae dum cogito, minus eo moueor, quod propter eius absentiam metuendum esse videtur. Nam et insitus animi vigor, et patriae charitas, et ipsa rerum necessitas, eum, vt subinde ad nos redeat, exuscitabunt. Vbi dicendi finem Moguntinus fecit, hortatus, vt singuli dicerent: collegae paucis [note: Treuirensis archiepiscopi oratio.] collocuti, Treuirensem monent vt succedat: nam huius erat celebre nomen, propter singularem industriam vsumque rerum. Praefatus igitur nonnulla de quodam vate, qui maximilianum dixerat vltimum fore Caesarem Germanum. Nunc, inquit, eo

[note: 1519.] mihi res propemodum spectare videtur, quandoquidem Mogentinus, qui sane prudenter multa dixit, omnino suadet, vt ad externum deferatur Imperij summa. sed valde miror, cur Gallo praeferat Hispanum, Certe dolet mihi Germaniae conditio. Quod si maiorum insisiteremus vestigijs, nihil opus erat alieno praesidio. Nunc autem, quando peregrinos euocamus, quid aliud quam seruitutem nobis comparamus ipsi? Verum hac omissa quaerela, quem Moguntinus, eundem et ego sequarramus ipsi? Verum hac comissa quaerela, quem Moguntinus, eundem et egosequar ordinem, deque lege et iureiurando primum dicam. Legis autem illius hanc opinor esse causam atque fundamentum, ne, si quis eligeretur externus, et qui domicilium non habeat in Germania fixum, Imperij decus hoc sensum ad alienigenas transferretur. Si quidem haec est mens atque sensus eius legis, non magis eligi potest Hispanus, quam Gallus. Iam vero, si Carolus, quoniam habet ditionis Iperij prouincias, ideo creari potest, necesse est, vt idem in Francisco valeat, qui et Insubriam et Arelatense regnum obtinet, quae sunt reipublicae nostrae partes. Duobus ergo propositis, [note: Gallia olim coniuncta Germaniae.] videamus, vtrum sit praestabilius. Sane, quo tempore Gallia fuit coniuncta Germaniae, quod fuit Franconum aetate, florentissinum extitit hoc nostrum Imperium: et quidem eius temporis recordatio non medio criter me delectat, quoties in historiarum lectionem et res anteactas incido. Nun autem plane consimilis est oblata nobis occasio, quae certe minime praetermittenda videtur. Sentiunt idem extere quoque gentes, pontifex Romanus, Veneti, principes omnes, atque ciuitates Italiae. Gallica nimirum gens et origine nobis est coniuncta, et ijsdem prope legibus vtitur atque moribus, et amorem omnem atque beneuolentiam nostris hominibus praestat: deinde, propter vicinitatem valde nobis est ac Italis opportuna. Si quis orietur tumultus, erunt ilico parati exercitus, ad quos alendos Gallia subministrabit pecuniam: et si vel Pannoniam vel Italiam inuadet Turca, sicut plane facturum arbitror, pacata nunc videlicet Asia, nonne erit optatissimum habere tam propinquum et florentem Imperatorem, vitriusque nationis viribus instructum? Hispani vero, licet praedicentur bellicosi, quid tamen vnquam praeclare gesserunt in Italia, sine Gemanorum auxilijs: Adhaec, quia longissime a nobis absunt, non est quod vllum ab eis auxilium in tempore expectemus: quod etiam sivelint, tamen non lumtum nobis poterunt commodare. Nam quia nauigationibus perpetuis exhauritur Hispania, non potest vllas maiores emittere domo copias. Huc accedit, quod Gallos habebimus commilitones et laborum omnium socios. Hispani vero, si quid recte gestum erit, omnem ad se glorum traducent, et victorijs nostris fruentur, et prouincijs ipsi praeerunt. Tunc demum seruitutem nostram sero deplorabimus. Verum hac omissa collatione, veniam ad lextionem. Si Galliae rex assumetur, non erit vlla per Ialiam belli causa: nam Mediolanum iam ante tenet: ne quid autem Neapoli moliatur, nos ei suasores erimus, et plane quidem persuadebimus. [note: Discrimen inferiorum Germanorum a superiorib.] Idem est facturus de belgio, modo et illi quiescant. Cur autem ad nos magnopere Belgium pertinere putermus, non video: sunt quidem nobis vicini, multo iam tempore, sed societatem nobiscum aut foedus nullum habent, nec Imperij leges ad se quicquam pertinere ducunt, nec ad publicos vsus quicquam contribuunt, non magis quam Britanni vel Scoti. Cum ergo maxima sit Galliae regis potentia, cum Insubriam habeat pacatam, cum sit a rebus omnibus pratissimus, multo suscipiet ampliora: bellum videlicet in Turcam geret, et omnes eo vires conuertet, vt a Pannoniae finibus et Italiae pulso vastatore, tutam efficat Gaemaniam. Si vero Carolum ei praeferemus, Deum immortalem, quantos excitabimus in Italia motus: Volet ille recuperare Mediolanum, et erit bellum diuturnum, et interea dum sic conflictabitur omnium pulcherrima prouincia, Turcae vires omnes in Vngriam ex pedient, his, obserco, quis resisitet? quis tustum opponet exercitum? Haec sane consideranda sunt paulo diligentius, neque

[note: 1519.] leuiter praetereunda. Iam Italici belli quis sit futurus exitus, incertum est. Gallus quidem victor, Neapolim affectabit: et fieri potest, vt Pontifex illius impulsu, nostram electionem rescindat: ex eo quanti sint orituri motus, nemo non itelligit. Contra, si Carolus rerum potiatur, non est, quod Italiam nobis redditum iri putemus. occupatam perpetuo sibi retinebunt Hispani: nec id modo, sed nec imperium quidem hoc nostrum e manibus facile dimittent. Vt Neapolim sibi seruarent, in cuius possesionem quomodo venerint, satis notum est: quid non pertulerunt? In Italiam igitur nequaque sunt euocandi. Nunc de vtroque rege nonnulla dicam: placido et modesto ingenio Carolum esse, non dubito: sic enim a multis praedicatur, sed cum aetate sit adolescens, quomodo potest de illis virtutibus, quae in summo principe requiruntur, iudicium in eo fieri? Talem respublica desiderat, qui praeter aliaa constituat et emendet Ecclesia statum, quod Moguntius etia prudenter admonuit. Hoc sane Franciscus rex omnium rectissime poterit praestare: nam et ingenio valet et iudico, et de reliogione subinde cum doctis hominibus conferre solet, et legit ipse multorum scrpta. deinde praesens temporum status principem requirit atque ducem rei militaris peritum, diligentem, sortunatum. Cedo, quis hac in parte palmam eripiet Fracisco? iam eius cognita est et explorata virtus: de Carolo nihil habemus comperti, nisi que indoles aliquid promittit: ille vero suos maiores omnes rerum gestarum magnitudine vincit. Heluetios enim, fortissimam, et inde a C. Caesaris aetate prope inuictam gentem, praelio nuper superauit. non est igitur tanto duci praeferendus adolescens. Moguntinus incommodum quidem esse dicit, siquidem Carolus a Germania diutius abisit, sed tamen ocioso nos animo hic esse iubet: ego autem summi rem esse periculi puto, Caesarem extra fines Imperij longinquius abesse. Quis enim Turcarum impetus, quis repentinos tumultus, quis offensiones atque motus ciuiles coercebit? orta tempestate, quis nauim gubernatore destitutam seruabit: Absens nihil prope certi de rebus nostratibus cognoscet: falso multa deferentur ad ipsum: habebit in concilio non Gemanos, sed Hispanos tantum: edicta subinde faciet et ad nos transmittet tempore alienissimo. Postea, si calumnijs et criminationibus aliquorum irritatus, in Germaniam aliquando venerit, adducto milite peregrino, qualem huius Imperij fortunam fore putatis? Quapropter si vobis ita videtur, et si fata volunt, vt in hoc tempore diadema nostrum capiti suo rex alienigena superimponat, equidem Gallum censeo praeponendum Hispano: si vero lex prohibet creare Gallum, valeat eadem in Hispano, neque subtili quadam interpretatione Carolum pro Germano ducamus: verum aliquem ex omni principum numero circumspiciamus, qui nullum habeat nisi in Germania domicilium, qui sit origine, moribus, ingenio, lingua, Germanus. Incommoda multa Moguntinus in contrarium adduxit, et propter infirmitatem tenuemque fortunam, contemptibilem fore putat eiusmodi Caesarem. Atqui si deligamus idonueum, satis habet Germania neruorum atque potentiae, qua sistineat hoc onus. Qui fuit vndecimus ante Maximilianum [note: Rudolphus Caesar.] Caesar Rudolphus, non magnum quidem attulit robur, sed virtute praestabat, et quod pertenue tunc erat, multisque bellis affictum Imperium, ita restituit, vt vicinis regibus metum adferret. Quam praeclare senseerint etiam exteri principes, ac in his Ludouicus XII. Galliae rex de Maximiliano Caesare, solum proter ingenium atque virtutem, non ignotum vobis esse puto. nimirum fuit semper illustre Germaniae principum nomen et fama celebris: ea nondum est extincta, sed viget incolumis, et sunt inter alias, Germaniae tres hodies praecipuae familiae, Bauarica, Saxonica, Brandeburgica: sunt in his etiam nonnulli praestantes viri. Si quem igitur ex illis rerum summae praeficiemus, et notris copijs adiuuabimus, vt certe debemus, non est quod exteros metuamus. modo idensentiamus et velimus omnes, intuto res erit. Omissis ergo peregrinis, e medio nostrorum hominum coetu, quempiam deligamus: non

[note: 1519.] deerit successus, et sunt testimonia multa domestica notrorum virtutis: ex ijs vnum recitabo. Pannoniae rex Matthias, bellator potens ac fortunatus, bellum aliquando parenti tuo, Friderice, denuntiauit: sed quum exercitum sibi iustum oppini videret, impetum et ardorem omnem facile remisit. Sic etiam nun rationem domi retineat, [note: Saxonis pro Carolo suffragium.] et foris authoritatem. Tertio loco verba facit Saxonniae dux, Fridericus, et vbi Gallum excludi lege, Carolum vero Gemanum esse pricipem, inque Germania domicilium habere demonstrasset, opus esse reipublicae aliquo praepotente dicebat: sed qui cum Carolo sit conferendus, neminem se talem nouisse. Placere ergo sibi, vt is renuntietur Caesar, veruntamen certis legibus, vt et Germaniae sua liberatas constet, et ea, de quibus facta sit mentio, pericula vitentur. Hanc demum sententiam vbi reliqui comprobassent, Treuericus, Germaniae factum, inquit, et iam impendentem agnosco mutationem: sed tamen, quia vobis ita visum est, a vestro iudicio voluntatem meam non remouebo. Fuit hoc Iunij die XXVIII. Iam multa nox erat. itaque disceditur et postridie rursus conuenitur. Ibi coeptum est agi, cuiusmodi conditione Carolo sint ferendae, disceptata res fuit per aliquot dies: vbi cum eas illi recepissent literas referuntur singulorum suffragia, sicut fieri [note: Carolus Austriacus creatur Caesar Fridericus Imperium recusat.] consueuit, et oblatam eo nomine magnam pecuniae vim deinde nobilitate ac omni multitudine, Moguntinus in aede diui Bartholomaei, pro concione, Carolum, Austriae principem et regem Hispaniarum, consensione sit electus, Deo gratias agendes esse dicit, et vt illi fidem omnem ac officium praesten, hortatur, et in ipsius laudationem digressus, quamobrem ex omnibus vnum hunc elegeritn, demonstrat. Eam orationem subsecutus est multitudinis et ordinum applausus et admurmuratio. Posthaec, legati, qui iam propius accesserant, et vno solum aberant miiliari, [note: Legati Caroli Francofurtum verniunt.] vocantur. Hi erant, Matthaeus Cardinalis Salisburgensis, Eradus episcopus Leodinus, Bernardus episcopus Tridentinus, Fridericus Palatinus, Casimirus Brandeburgicus, Henricus comes Nassouius, Maximilianus Sibeburgius, et alij quidam consiliarij. Cum venissent, habita communi deliberatione de republica interim administranda, dum Carolus in Germaniam veniat, Casimiro principi negotium datur, vt conductis copijs ac suo loco dispositis, prouideat, nequid accidat incommodi. Postea, datis ad Carolum literis, Electores et missa legatione, rem [note: Fridericus Palatinus mittitur in Hispaniam.] omnem denuntiant. Legationis erat princeps, Fridericus Palatinus: verum interea nonnulli priuatim in Hispaniam contendunt eius rei nuntij, quos inter vnus Francofurto dicitur nono die Barchinonem venisse. Earum haec erat summa, vt delatum Imperium accipiat, et omni postposita mora, quamprimum in Germaniam accidat. Carolus per Mercurinum Cattinarium liberaliter respondet. ac licetj grauissimi videantur impendere motus, hinc a Gallis, illinc a Turcis, tamen non se posse, dicit, neque velle deesse communi patriae, praesertim, cum tanti principes tale de se iudicium fecerint, et hoc ab se reuirant. Itaque delatum honorem atque munus habere gratum, et primo quoque tempore vela facturum, vt ad Imperij fines perueniat. In eadem prope verba rescribit Electoribus, atque ita Fridericum honorifice donatum ab se dimittit. Sic ergo factus est Caesar, eius nominis quintus, vndeuiginti natus annos. Repulsam Galliae rex eo grauius tulit, quo maius impendere suis rebus periculum ab illo sciebat. Nam cuiuis alij dignitatem hanc

[note: 1519.] deferri malebat quam Carolo, cuius et iam ante suspectam habebat, et hac ratione mirabiliter augeri videbat atque confirmari potentiam. Auri vim maximam, vt sui haberetur ratio, profuderat: idem a Belgis quoque factum esse dicitur: sed nihil hîc affirmare [note: Caroli progenies.] possum. Caroli vero progeniem paulo repetemus altius. Gallie rex, Carolus quintur, cognomento prudens, fratri suo natu minimo Philippo, Burgundiae principatum ad se delatum dedit. Philippus vxorem postea duxit Ludouici Flandiae principatum ad se delatum dedit. Philippus vxorem postea duxit Ludouici Flandriea comitis filiam vnicam Margaritam, ex eaque filium procreauit Ioannem: huic natus est Philippus: fuit hic Caroli pater bellatoris, qui caesus ante Nanceium, filiam reliquit, amplissimarum regionum haeredem, Mariam: ea demum nupsit Friderici tertij Caesaris filio Maximiliano, et Philippum edidit. Is in matrimonium duxit Ioannam, Ferdinandi Hispaniae regis filiam, ex eaque suscepit Carolum ac [note: Caesaris natiuitas M. D.] Ferdinandum. Grauida Ioanna Flandriam petijt, et Gandaui Carolum peperit anno salutis, M. D. Februarij die XXIII. Hîc aliquid est per occasionem ad dendum de Ferdinando, Caesaris auo materno. Is erat Arragoniae rex atque Siciliae, et in matrimonio habuit Elisabetham, Ioannis secundi regis Hispaniarum, filiam haeredem: post etiam adeptus regnum Neapolitanum. Liberos autem ex ea genuit Ioannem, Isabelam, Ioannam, Mariam, Catharinam. Ioanne mortuo et Isabela sine liberis, totius regni successio, legibus patrijs venit ad Ioannam natu proxima sororem. hac ratione, quicquid habuit Burgundiae dux, longe certe potentissimus, quicquid Hispaniae rex Ferdinandus, id vniuersum ad Carolum Ioannae filium peruenit. nam Austriacae domus possessiones, in haereditatis diuisione, Ferdinando cesserunt. Itaque multis a seculis potentiorem nullum habuit Germania Caesarem, Patrem Carolus amisit sex annorum puer, auum vero Febdinandum, sexdecim annorum adolescens, ab eiusque morte profectus in Hispanias, ibi permansit, donec Caesar creatus, Germaniam peteret, vt infra dicetur. Et quoniam ad hunc locum peruenimus, non erit, alienum de modo creandi Caesaris quaedam explicare. [note: Modus creandi Caesaris.] Carolus Bohemiae rex, Caesar, eius nominis quartus, anno salutis, M. CCC. LVI. legem hac de re tulit, Bullam auream vulgo nominant: eius legis haec inter alia sunt capita, Vt mortuo Caesare, archiepiscopus Moguntinus, vbi primum resciuit, caeteris Electoribus ilico denumciet et diem constituat, vt intra tertium mensem Francofurti praesto sint ipsi vel ipsorum legati, cum plenis mandatis, noui Caesaris aut Romanorum regis eligendi causa. Quod si Moguntinus negligat, caeteri collegae nihilo secius intra tempus illud conueniant, et comitatum habeant singuli non supra ducentos equites, cum oppidum ingredientur, et in his armatos ad quinquaginta. Qui nec ipse venit, neque legatum etiam mittit, aut ante confectum nogotium discedit, ius electionis, eo quidem tempore, amittat. magistratus Francofurtensis omnem fidem Electoribus praestet, ac durante comito, neminem praeter Electores ipsorumque familiam intromittat. vbi conuenerint omnes, in aede diui Bartholomaei sacrum fiat, quo sancti Spiritus imploretur gratia. deinde singuli iurent, verbis praeeunte Moguntino, nihil se facturos in ea re vllius vel pacti, vel mercedis, vel largionis, vel pollicitationis causa: post, ad actionem veniant, neque prius illinc discedant, quam creato Caesare. quod si res vltra diem tricesimum differatur, omnibus alijs detractis cibarijs. praeter panem et aquam nihil eis deturquem maior pars elegerit, hic eodem loco sit, ac si communnibus omnium suffragijs, nemine repugnate creatus esse. ad hunc modum designatus Caesar, omnium primo confirmet Electoribus omnia priuilegia et quicquid ad ipsorum dignitatem, decus libertatem ac immunitatem pertinet. preater haec cauetur etiam atque statuitur, quemadmodum alter alteri per suos fines tutum iter praestare, quem quisque locum in cosessibus obtinere debeant, quomodo sint exquirenda suffragia, quod cuique sit obeundum munus, quum Caesar publice quid agit aut

[note: 1519.] prandet. Adhaec, vt interregni tempore, penes Palatinum sit summa rerum per Sueuiam, Franconiam et oram Rhenanam: penes Saxonem vero, his in locis, quae iure vtuntur Saxonico. vt Electori mortuo succedat natu maior filius aut frater consanguineus: vt Electoris locum, qui est infra octodecimum annum, expleat proximus agnatus, donec ille adoleuerit: vt Electores quotannis conueniant, deque republica deliberent: vt Francofurtum sit sedes electionis, Aquae vero Granenses, Belgiae oppidum, primae inaugurationis: vt Electorum filij, primis ab annis, Italicam, Latinam et Illyricam linguam addiscant, quo sermonem cum multis gentibus communicare possint. Dictum est antea de legibus, quas Caroli legati, praescriptas ab Electoribus, ratas habuerunt, interposita cautione, sicuti fieri consueuit, et illius nomine confectis ea de re literis. Conditiones autem sunt eiusmodi, Tueatur rempublicam Christianam, Pontificem et Ecclesiam Romanam, cuius sit aduotatus: ius aequabiliter administret, et paci consulat: leges omneis Imperij, praecipue, quam auream vocant Bullam, non modo confirmet, sed de ipsorum consilio, quum res ita feret, amplificet etiam: Senatum in Imperio constituat, ex Germanis delectum, qui rempublicam gerat: iura, priuilegia, dignitatem principum et ordinum Imperij minime conuellat aut imminuat: Electoribus liceat, quum erit opus, interse conuenire, deque republica deliberare: nullum autem ipse, quo minus id faciant, impedimentum eis inferat, nec in malam partem accipiat: multitudinis et nobilitatis foedera vel societates initas aduersum principes, aboleat, et ne tales in posterum fiant, lege prohibeat: de rebus Imperij nullum foedus aut pactum faciat cum externis, nisi de Septemuirorum assensu: facultates Imperij neque distrahat, nec oppignoret, nec alio quouis modo deteriores faciat, et quae sunt ab alijs nationibus occupata, vel ab Imperio diuulsa bona, primo quoque tempore recuperet, sic tamen, ne quid fraudi sit illis qui, vel priuilegio vel iure nituntur. Si quid etiam vel ipse, vel ipsius familiae quipiam possideat, quod sit Imperij, non acquisitum legitime, reddat, interpellatus a Septemuiris: cum vicinis alijsque regibus pacem et amicitiam colat, neque pro rebus Imperij, nisi de ordinum omnium, praecipue Septemuirorum, voluntate bellum suscipiat vllum intra vel extra fines Imperij: peregrinum quoque militem nullum in Germaniam adducat, nisi consentientibus illis: quod si autem bello petatur, ipse vel Imperium, liceat vti quibuscunque praesidijs: conuentum Imperij nullum edicat, neque vectigal aut tributum imperet, nisi de consensu Electorum: couentus etiam non agat extra fines Imperij: negotijs publicis praeficiat non exteros, verum Germanos, ex nobilitate delectos, et conficiantur literae omnes Latino vel populari sermone: extra fines Imperij nullum ordinem in ius vocet: quia Romae multa fiunt aduersus pacta quondam inita cum Pontificibus: det operam apud Pontificem, ne qua fraus priuilegijs fiat et Imperij libertati: quomodo mercatorum monopolia valde perniciosa Germaniae coerceri debeant, rationem ineat cum Electoribus, ac rem saepe deliberatam ad exitum perducat: portorium nullum aut vectigal imponat, nisi assentiantur Electores: neque literis commendatitijs Electorum, qui sunt ad Rhenum, vectigalia deteriora faciat. si quam habet actionem in aliquem ordinem, legibus experiatur, vim autem nullam adhibeat ijs, quise cognitioni legitimae sistunt: neminem indicta causa proscribat, sed iuris ordinem in eo sequatur: Imperij bona, quae forte vacabunt, nemini conferat, sed ad publicum patrimonium referat: si quam alienam prouinciam auxilijs ordinum acquiret, Imperio coniungat: si publicum quid suis copijs atque Marte recuperabit, rei publicae restituat: quod in terregni tempore Palatinus atque Saxo publice egerint, ratum habeat: consilium nullum ineat, quo dignitatem Imperij suae familiae peculiarem et haereditariam faciat, sed liberam et integram permittat Septumuiris eligendi facultatem, iuxta

[note: 1519.] Caroli quarti legem et iuris pontificij praescriptum: quod secus factum erit, irritum, habeatur: vbi primum licebit, in Germaniam sese conferat, inaugurationis causa. Quum ista legati per iusiurandum probassent illius verbis atque nomine, sicut dictum est, singulis Electoribus eius rei literas dederunt obsignatas. fuit hoc Iulij die tertio. De pontificio iure, quod dicunt, ad Innoentij pontificis [note: Ius creandi Imperatoris.] epistolam decretalem pertinet, quae profitetur, Electores principes Gemaniae ius habere creandi Caesaris liberum, et Imperij dignitatem non a successione pendere, sed abelectione. Vixit autem Innocentius anno salutis humanae circiter millesimo ducentesimo. Nunc ad Lutherum reuertamur. Ad hoc fere tempus, [note: Erasmi iudicium de Luthero.] Erasmus Roterdamus, quum alijs de rebus Friderico Saxoniae Duci scriberet Antueripia, Lutheri quoque meminit, eiusque libros magno cum applausu dicit a viris bonis atque doctis euolui. sed et vitam illius a nemine reprehendi, quod absit ab omni suspitione tum auaritiae tum ambitionis: theologos vero Louaienses, quod audiant illum valde grauari authoritate cardinalis Caietani, triumphare nunc, et in concionibus atque conuiuijs omnibus eum insectari, velut haereticum et antichristum. Id sibi valde displicere, praesertim, quum ille disputandi causa quaedam proposuerit, quum iuidcio se submiserit omnium, quorum oportuit, et quorum non oportuit: ipsi vero, neque monuerint hominem amice, neque docuerint, nec erroris adhuc conuicerint, sed turbulentis et seditiosis tantum clamoribus rem agant: hunc autem agendi modum prorsus indignum esse Christianae professionis hominibus, maxime vero theologis: nec enim haereseos temere quenquam insimulandum esse. In eadem prope verba scribit etiam ad Moguntinum et ad Campegium cardinalem, et sophistas theologos atque monachos insectatur, qui linguarum et eloquentiae studium ac puriorem omnem doctrinam ferrenon possint. Luthero quoque tum scribit Luoanio valde amanter, et ipsius epistolam sibi redditam esse dicit, quae et ingenij demonstret acumen et animum spiret Christianum: ipsius autem libris magnam ibi tragoediam excitari, seque grauem sustinere tum inuidiam tum suspitionem theologorum, nec excusando tamen quicquam proficere. per Angliam esse multos, et magni quidem nominis, qui de lucubrationibus ipsius optime sentiant: se quoque degustasse commentarios eius in Psalmos, et sperare magnam allaturos vtilitatem: sibi quidem vehementer placere. sed vnum esse, cuius ipsum velit admonere, nempe, ciuili modestia plus posse profici, quam impetu detonandum potius in eos, qui Pontificum adutuntur authoritate, quam in ipsos Pontifices: de rebus inueteratis, quae subito reuelli non possint, disputandum esse validis et confertis argumentis potius, quam asseuerandum, et affectibus nihil hîc oportere tribui. Haec autem admonere se, non vt faciat, sed vt in eo, quod facit, progrediatur. Rebus ad hunc modum exacerbatis, et multis in Lutherum excitatis aduersarijs, instituta fuit [note: Lipsica disputatio.] Lipsiae disputatio, quod est Misniae oppidum, Georgij Saxoniae ducis, qui patruelis erat Friderici. Venit eo Lutherus, Philippo Melanchthone comitatus, qui superiori proximo anno Vuittembergam venerat, accersitus a Friderico, literas Graecas docendi causa. Venit eitam eô Ioannes Eccius, theologus animosus et audax. Die praescripto, qui fuit dies quartus Iulij, disputationis factum est initium [note: Disputatio Eccij cum Luthero.] ab Eccio, qui propositis aliquot thematis, hoc voluit esse postremum, eos, qui Romanam Ecclesiam affirment ante Syluestri pontificis aetatem non fuisse primam et praecipuam omnium, errare: nam qui Petri principis Apostolorum sedem atque fidem obinuit, semper agnitum fuisse pro successore Petri, et Christi vicario in terris. Huic themati contrarium aliud promulgabat Lutherus, eos, qui Romanae Ecclesiae principatum tribuant, niti solum frigidissimis Pontificum decretis, quae facta sint annis ab hinc quadringentis: ea vero decreta esse contraria

[note: 1519.] et historijs omnibus, ante annos mille conscriptis, et sacris Literis, et Concilio quoque Niceno, quod sit omnium maxime celebre. Ingressus ergo disputationem Eccius, illud suum thema postremum arripit, deque potestate Romani pontificis et primatu, disputationis initium esse voluit. Verum Lutherus breui quadam vsus parefatione, demonstrat argumentum hoc. quia valde sit odiosum et non necessarium, se maluisse praeterire, et id quidem Pontificis gratia: dolere autem sibi, quod ab Eccio sit eo pertractus, et cupere nunc suos adesse coram aduersarios: grauiter quidem se ab illis accusatum: quod autem cognitionem causae nunc atque lucem defugiant, non recte ab ipsis fieri. Eccius quoque prefatus, ait non se litem hanc excitasse atque turbam, sed Lutherum, qui et in sua illa thematum explicatione prima, negarit pontificem Romanum ante Syluestri tempora fuiss reliquis dignitate et ordine priorem: et apud Caietanum affirmauerit, Pelagium pontificem ad suum arbitrium detorsisse multa Scripturae loca. Quod quum ita sit, omnem eius culpam in ipsum esse conferendam. Prima igitur concertatio fuit de Romani pontificis Monarchia, quam Eccius iure diuino dicebat institutam, et Lutherum dissentientem vocabat Bohemum, eo quod eiusdem quoque sententia fuerat olim Ioannes Hussus. Hanc crimitionem a se remouens Lutherus, ostendit Ecclesiam Christi longe lateque diffusam et propagatam fuisse viginti circiter annis ante, quam Petrus Romae constitueret Ecclesiam. Hanc igitur non esse primam omnium aut praecipuam iure diuino: pôst, aliud Lutherithema de purgatorio, tum illa de indulgentijs, de poenitentia, de condonatione culpae et poenae remissione, deque saccerdotum potestate, Eccius impugnat. Decimoquarto demum die disputationis fuit exitus, quae quidem instututa fuerat non Lutheri sed Andree Carolostadij et Eccij causa. Quum autem Lutherus Carolostadium comitatus eo venisset, audiendi gratia, pertractus ab Eccio, qui fidem ei publicam a Georgio principe impetrabat, ad congressum descendit. Alacer enim erat Eccius et confidens, ob argumenti conditionem, in quo certam sibi victoriam pollicebatur. Lutherus omnem postea disputationem eddit, et ex aduersariorum scriptis atque dictis, ingeniosa quadam animaduersione colligit varia doctrinae capita, prorsus, vt inquit haeretica, quo videlicet demonstret illos dum in gratiam Pontificis omnia loquuntur atque scribunt, et dum studio tuendae causae longius euagantur, admiscere plurima, quae propius inspecta, multum saepe contineant erroris et impietatis.

[note: Zuinglius doces Tiguri.] Docebat hoc tempore Tiguri, in Heluetijs Vlricus Zuinglius, qui sub initium huius anni venerat eo, vocatus, quum antea Glaronae et in eremo, quem vocant Diuae virginis, docuisset. Non multô post venit illuc, missu Pontificis indulgentiarum, vt aiunt, praeco, Samson Mediolanensis, Franciscanus, vt pecuniam emungeret, Ei sese fortiter opponit Zuinglius, ac impostrem esse docet.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI II.

Caroli Miltitij monitu Lutherus ad Pontificem scribit, illique defert librum a se recens conscriptum de libertate Christiana. Caesar ab Hispanijs soluit, et traiecta Anglia, in Belgium venit. Libellum consolationis plenum quem Tessaradecadem vocat, conscribit Lutherus libellum de ratione confitendi peccata. Item, de Votis libellum emittit. Coenam Domini sub vtraque specie omnibus porrigendam quodam scripto profitetur. Decretum quoddam concilij Lateranensis sub Iulio secundo, obijcitur: atque hic de rebus a Iulio tunc gestis narratio inseritur. interim Theologi Louanienses ac Colonienses libros eius facto decreto damnant vt impios, et incendio dignos in eius responso Ioannis Pici Mirandulani dogmata, questiones Occam, et controuersia inter Reuchlinum et Theologastros recitantur. Quum videret se ita ab hostibus infestissimis impeti, scribit ad Caesarem, ac non multo post ad Archiepiscopum Moguntinum, et ad Episcopum Merseburgensem. Fridericus quum intelligeret se ob Lutherum Romae non esse gratum, nec bene audire, missis literis causam suam tuetur, quod etiam facit Lutherus. Pontifex tamen contra Lutherum fulminat, ac iterum a Decreto concilij Mantuae habiti prouocat, libello de captiuitate Babylonica in lucem emisso. Caesar inaugurationis suae causa Aquisgranum concedit, cuius ceremoniae et ritus explicantur. Pontifex rursum instigat Fridericum, quum nihil proficeret, Lutheri libros cremari iubet. Eo cognito Pontificis decretum Lutherus palam incendit, et facti sui rationem exponit. Ambrosio Catarino respondet, a quo impetitus fuerat.

DE CAROLO Miltitio, quem Leo X. ad Fridericum principem miserat, ante diximus. Is animaduertens causam indies magis atque magis exacerbari, multa, quae ad reconciliationem facerent, tentabatn, et permissu Friderici, cum Luthero semel et iterum collocutus, rationem inire cognitabat sanandi vulneris. Quum [note: 1520.] autem occasione disputantionis Lipsicae, quam odiose tractauerat Eccius, doctrinam suam Lutherus magis illustraret ac patefaceret, Militius primores aliquot ordinis augustiniani conuocat. Communicato consio iudicabant omnes, ad componendum dissidium in primis fore idoneum, si quidem Lutherus datis ad Pontificem literis, honorificum [note: Lutherus iterum scribit ad Pontif.] ei testimonium praeberet. Horum itaque monitu scribit illi, ad sextum Aprilis diem, Etsi ad concilium ab ipso prouocarit, tamen interea suas preces ad Deum pro saltute ipius effudisse. magno sibi dari crimini, quod ipsius nomen atque dignitatem laesisse dicatur: eam criminationem admodum sibi dolere, et hanc esse caucam, cur nunc ad ipsium denuo scribat. In reprehendendis errorib. atque vitijs acrem se quidem fuisse, de ipso autem praeclare semper scripsisse, quod et libris de monstrari possit. Quod autem falsam doctrinam adeo libere perstringat, illud a se fieri tum Christi tum Prophetarum et Apostholorum exemplo: sed quo minus id genus reprehensiones ac salutares admonitiones locum habeant, id adulatorum fieri nequitia, qui auribus hominum seruiant. spectare se gloriam Dei, et hoc solum agere, vt veritas illucescat: hoc si possit obtinere, libenter in rebus alijs concessurum: vt autem a veri professione discedat, fieri non posse. Ad aulam deinde [note: Aula Romana.] Romanam transit, vti vocant, eamque dicit esse magis, quam fuit olim aut Babylon, aut Sodoma, corruptam atque sceleratam, et ad illius impietatem nihil adijci posse, ne ab ipso quidem antichristo: vehementer itaque sibi dolere, quod ipse, velut agnus

[note: 1520.] inter lupos, ibi versetur: indignam esse Romam, cui vel ipse vel ipius consimiles viri boni praesideant, multa se quidem scripsisse, quae ad doctrinae pertineant emendationem atque vitae, non quod Romam sanari posse credat, verum vt saltem [note: Roma, Lutheri iudicio, insanabilis.] aliquos ab illo vitiorum ergastulo liberaret. multo ipsi praestare, si bel tenui sacerdotio contentus, vel e suis copijs et patrimonij facultatibus vitam toleraret, remotissimus ab illis pestibus et assentatoribus, qui suis cupiditatibus et ambitioni nomen ipsius et authoritatem obducant. Bernardum deplorasse pontificis Eugenij conditionem, tunc, quum adhuc esset aliquanto Roma purior. nunc vero quando sitomnium locorum totius orbis terrarum foedissima sentina et inexhausta quaedam colluuies, multo rectius ipsum, qui praesideat ibi, deplorari posse. Hanc esse causam, cur ita sit inuectus. pertinere hoc non ad ipsius vllam contumeliam, sed ad salutem potius: et optandum esse, vt qui sunt vbique viri praestantes ingenio et eruditione, vim omnem et neruos ad illius monstri coferant oppugnationem. Libellis aliquot aeditis, cum frustra se moliri videret, ab in coepto voluisse desistere, et ijs qui secum essent in eodem collegio, studium et operam omnem impendere cogitasse: verum tunc fuisse excitatum Ioannem Eccium, qui placidas illas cogitaiones et optatum ocium sibi prorsus euerterit: institutam ab illo disputationem contra se valde odiosam, et acrem, de Pontificis Romani principatu. Qua quidem re nihil ille profecerit aliud, quam quod vrbis Romanae scelus atque turpitudinem magis patefecerit. Post haec actionem illam cardinalis Caietani paucis commemorat, in illiusque tum potestate fuisse dicit, causam componere, si voluisset: huic ergo non sibi tribuendum esse, quicquid ab eo tempore sit natum turbae. Venisse postea Carolum Miltitium, qui quum paci magnopere studeret, impeditus etiam fuerit importunis Eccij disputationibus, qui reuera sit ipsius hostis, et incendium hoc primus omnium inflammarit: quum vero sit a Miltitio suisque maioribus interpellatus, vt ad ipsum demisse et officiose cribat, nihil voluisse, quod ad reconciliationem pertineat, omittere, Primum igitur esse, vt suos aduersarios cohibeat, ne tam aspere contra se tumultuentur: [note: Conditiones a Luthero Pontifici oblata.] deinde, ne scripta sua reuocare cogatur, nec ad praefinitum modum interpretandi Scripturam alligetur. Euangelij doctrinam, quae libertatem animis hominum adferat, non posse certis astringi finibus: haec si displicere. Veruntamen, si conuicijs, vt ante hac semper, et iniurijs petatur, non se desuturum cuasae. In ipsius iam esse potestate, vt litem componat, si videlicet cognitionem eius ad se recipiat, et vtrique parti silentium iniungat: in primis autem caueat ab adulatoribus, [note: Adulatores Pont. cauendi.] eorumque voces, tanquam Sirenum blanditias atque scopulos, aure surda praeternauiget, qui diuitatem ipsi tribuunt, et totius orbis monarcham esse praedicant, et omnibus concilijs anteponunt: nihil enim esse perniciosius hoc genus parasitis. fidem potius illis habendam esse, qui suae conditionis ipsum et officij commonefaciant: et quoniam in vitae genere periculi pleno versetur, tanquam in medio mari, quod fluctibus varijs procellis agitatur, ideo se libere ad ipsum et sine adulatione perscribere, et hoc ipso veri amici praestare officium. Postremo, [note: Veri amici officum.] librum a se recens conscriptum, de liberate Christiana, illi defert, paucis eum commendans, quod verae doctrinae summam complectatur.

Veris intio Caesar soluit ab Hispanijs, et in Agliam profectus, ab Henrico rege, qui materteram eius Catharinam habebat in matrimonio, liberalissime tractur. post in Belgium venit, maximis omnium congratulationibus exceptus. Ad hoc fere tempus, Fridericus princeps grauiter aegrotabat. Lutherus ergo rogatu quorundam libellum ei conficit, consolationis plenum, Tessaradecadem cocat, [note: Tessaradecades Lutheri.] et scriptis ad eum literis, mandatum esse Christi dicit, vt inter alia charitatis

[note: 1520.] officia, quae nos inuicem exhibere oportet, aegrotos quoque subleuemus. Itaque se qui et peculiariter sit ipsi deuotus, et non vno nomine deuinctus, hunc libellum in ipsius gratiam collegisse, quum aliud non possit aut habeat quod praestet. In rebus humanis sic esse comparatum, vt si male affectum caput, reliqua membra condoleant, et aegritudinem illam ad se priuatim vnumquodque pertinere putent. nunc ergo, quum ipse decumbat, merito populum esse in lachrymis atque luctu: nam et Germaniae magnam partem, in ipsum, velut in singulare quoddam ornam namentum suum atque praesidium, oculos mentem habere defixam. Postea libellum aedit de ratione confitendi peccata, cuius haec fere sunt capita, Non esse [note: De peccatorum confessione.] nitendum fiducia confessionis, verum promissione Dei condonantis peccata: omnium primo confitendum esse Deo, et oportere confitentem odisse peccatum, et cupere vitam emendare, peccatorum omnium enumerationem non esse necessariam, imo propter innumerabilem humani cordis prauitatem et immunditiam et securitatem, non posse praestari. discrimen etiam esse diligenter faciendum inter peccata commissa contra praeceptum Dei, et contra leges humanas. Postremô, de votis, vt vulgo dicunt, aliquid adijcit, et carnificinam illam deplorat animorum, quam homines auari et indocti exerceant. sed de votis peculiarem deinde libellum emisit. Alio quodam in scripto dixerat vtile sibi videri, si quidem authoritate concilij permitteretur omnibus integra coena Domini, [note: De coena sub utraque specie sumenda.] vel, vt ipsi loquuntur, sub vtraque specie. Hoc illius dictum, eo quod Lateranensis concilij nouissimi decreto contrarium esse dicerent, multi grauiter tulerunt, et in his Ioannes Episcopus Misenus, qui suae ditionis ecclesiasticis omnibus inter dicebat, vt eo supresso libello populum docerent, sub vtralibet specie coenam Domini repraesentari totam. Eo cognito respondet Lutherus, eiusque mandati culpam, non in Episcopum, sed in paucos aliquot indoctos et quietis impatientes homines confert: et ad hos ipsos oratione conuersa, demonstrat, hoc suum votum, quod optet a concilio fieri tale decretum, nullam mereri iustam reprehensionem, non magis quam si dicat, optare se, vt decreto concilij sacerdotibus liceat vxores ducere. Pium secundum, Pontificem Romanum aliquando idem dixisse [note: Pupe Pij uotum.] et optasse: non ergo sibi vertendum vitio, quod idem optet: Laternanensis hoc esse concilij mandatum, non se diffiteri, sed tamen ineptum esse, velle sententiam hanc confirmare nouo concilij decreto, quo cum vetustissimis concilijs et antiquissimo Ecclesiae more pugnet. Bohemos percipere coenam Domini totam, eoque a nobis vituperari, qui solum retinemus dimidiam. Illos quidem vrgere Christi institutum et morem, inde ab Apostolis deductum et obseruatum ad nostra sere tempora: nos autem, quod illis obijciamus, aut quo possit ipsorum error demonstrari, [note: Laternense concilium.] nihil afferre, praeter illud Lateranense: quod valde sit friuolum argumentum atque leue. Cuiusmodi enim fuerit illud concilium, satis esse notum, quod causam non possint antiquiori ducumento probare, perquam hoc esse ridiculum. Porro, quod ad Lateranense concilium attinet, ita res habet: Iulius secundus, cum esset creatus Pontifex, iureiurando promiserat interalia, concilium se habiturum esse intra biennium. Fuit hoc anno salutis, M. D. III. Quum autem bellis Italiam turbaret, nunc Venetorum, nunc Galliae regis, nunc Ferraiae ducis, nunc Bentiuolorum Bononiensium hostis, Cardinales numero ad nouem, secessione facta, [note: Concilium Pisanum.] quum Mediolanum venissent, concilium indicunt, advrbem Pisanam. Inter hos erant praecipui Bernardinus Cruceius, Gulielmus Praenestinus, Franciscus Cossentinus, ijsque sese coniunxerant Maximiliani Ceasaris et Ludouici xij. Galliarum regis procuratores, qui idem agebant. Indictum vero fuit conciliumanno salutis, M. D. XI. Maij die XIX. vt calendis deinde Septembris inchoaretur.

[note: 1520.] Indicendi causam afferunt, quod ille iusiurandum violarit, quod tot annorum Pontifex concilijspem nullam praebeat: et quoniam grauissima sint crimina, de quibus ipsum accusare velint, non se potuisse diutius deesse Reipublicae. Erat ipsorum consilij, remouere illum magistratu, quem per largitionem et ambitum acquisisset. Et quoniam hae literae tuto non poterant ad eum perferri, palam eas affigunt Rhegij, Mutinae, Parmae, quae tum erant pontificiae ditionis oppida, et ipsum, vt sese ad praescrioptum diem sistat, monent. Iulius ea re cognita, XV. Calendas Augusti respondet, se, Cardinalem nihil optasse magis quam concilium: id regibus, id vniuerso collegio Cardinalium esse compertum: hac nimirum de causa Pontificem Alexandrum Sextum sibi fuisse vehementer infestum, eiusdem quoque nunc sese voluntatis esse: verum Italiae statum aliquot nunc annis admodum fuisse turbulentum, eiusque rei seminarium esse relictum ab Alexandro, neque potuisse cogi concilium in ea temporum difficultate. Postea refutat illorum indictionem, propter temporis angustiam et incommoditatem loci. Nam et Pisanam vrbem esse deformatam atque laceram superiorum annorum bellis, et omnem agrum circa deuastatum, neque tuto posse eo perueniri propter Florentinorum et Senensium simultatem: ad haec, illos non habere conuocandi potestatem, et falsa esse conuocationis causa. Itaque grauissima denunciata poena mandat, [note: Iulius clauum claeuo trudit.] ne quis omnium illis pareat. Ipse verô concilium indicit in proximum annum, ad XIX. Aprilis diem, inchoandum Romae, in aede Lateranensi. subscripserunt huic diplomati viginti vnus Cardinales. Hoc enim artis esse pontificiae dicunt, quando concilium declinant, vt alterum alicui loco ipsis opportuno denuncient. Post haec, aduersarios Cardinales monet, vt ab incoepto desistant, et impunitate proposita, Romam veniant: non obtemperantes, Octobris die xxiiij. proscribit, et nominatim treis illos, de quibus ante diximus, vt haereticos, schismaticos et laesae reos maiestatis: eiusque diplomatis exempla mittit ad Maximilianum, caeterosque Reges. Et quia Galliae complures Episcopi erant adiuncti Cardinalibus, hos quoque proscribit, nisi desistant, et intra certum tempus sese purgent. Cardinales contra, cum aliquoties illum, vt ad concilium veniret, frustra citassent, eaditis literis in octauo consessu, ab omni tam ciuili quam sacra iurisdictione illum suspendent, et omnibus in vniuersum mandant, ne deinceps ei pareant. Fuit hoc anno. M. D. XII. mensis Aprilis die xxi. Caeterum, etsi concilium Pisis translatum fuit Mediolanum nomen tamen retinuit, vt Pisanum dicatur. Erat tum Papiae Iureconsultus magni nominis, Philippus Decius. Hic aedito scripto Cardinalium causam aduersus Pontificem defendebat. Maximilianus inito postea foedere cum Iulio et Ferdinando Hispaniae rege, discedit a societate Cardinalium: et Episcopum Gurcensem Matthaeum Langum, mittit Romam, vt intersit concilio: hunc deinde creat cardinalem Iulius. Galliae vero regem Ludouicum [note: Iulius expponit in praedam regnum Galliae.] xij. inhaerentem proposito, et nuper fusis ad Rauennam ipsius copijs victorem, fulmine suo percellit, eiusque regnum in praedam exponit: sed a quinto consessu, die xxi. Februarij mensis, anno M. D. XIII. mortem obijt, ac successorem habet Leonem decimum. Is deinde rem continuat, et quia tranquillior tum erat Reipublicae status, multae venerunt eo Regum atque Principum legationes: Cardinales etiam, quos diximus, morte Iulij remissiores facti, quum supplices condonari sibi culpam petijssent, in gratiam a Leone recepti, dignitatem atue bona recuperarunt, vt in quadam ad Maximilianum epistola Leo demonstrat. Exitus concilij fuit anno, M. D. XVII. Martij die xvi. quum e Morte Iulij, septem modo fuissent habiti consessus, toto quadriennio: nam vltra duodecimum non est peruentum. Iam, ad actionem quod attinet, variae fuerunt ibi recitate oratines in laudem Iulij, ac deinde Leonis: de suscipiendo etiam in Turcas bello multa

[note: 1520.] dicebantur, deque reformandis Ecclesiae moribus, item, de immortaliate animae, [note: Romae de animae immor talitate dubitatum.] quoniam id in dubium Romae vocabatur, deque Bohemis ab errore reuocandis in viam. Et hoc esse crediderim, quod Lutherus ait in eo concilio fuisse de Eucharistia de cretum. Nam ex Bohemis plerique coenam Domini contendebant integram esse communicandam omnibus: alioqui decretum nullum ea de re speciatim ibi factum est, quod quidem extet: verum in concilio Constantiensi sancitum de eo fuit in consessu decimo tertio, sicut infra dicemus per occasionem.

Dum ea quaesupra diximus, in Saxonia geruntur, theologi Louanienses, [note: Luth. libridamnati a Louaniensi.] ac Colonienses, Lutheri libros aliquot, nempe ad Syluestrem Prieriatem, conciones etiam de poenitentia, de excommunicatione, de indulgentijs, de praeparatione ad mortem, facto decreto damnant, vt impios et irreligiosos et incendio dignos, quorum etiam authorsit ad reuocationem cogendus. His rebus cognitis, Lutherus ad singula suae doctrinae capita quae illi damnarant, respondet, in eiusque responsi praesatione conditionem atque sortem ipsorum deplorat. Quum [note: Capnio.] superioribus aliquot annis Capionem oppugnarent, se spem adhuc aliquam de ipsis retinuisse: nunc autem, quando, claram Euangelij doctrinam delere studeant, et tempore deteriores euadant, Deum in ipsos haud dubse grauiter concitatum esse. Quod si ita pergant, et si hanc ipsorum licentiam nemo coerceat, fore, vt sublatis e medio sacris libris, pro suo arbitrio quiduis decernant. Ideoque sibi haec omnia cogitanti, vel regnare nunc Antichristum, vel propediem, esse regnaturum, videri. Magnopere sibi dolere, quod ita se comparent: nam irae Diuinae magnitudinem ex eo satis intelligi posse: in omni ipsorum actione atque doctrina nihil esse firmi, nihil certi, sed fluctuare ipsos animis, et nunc hanc, [note: Theologorum scholasticorum mutabile iudicium.] nunc illam opinionem suscipere defendendam. Fuisse quondam ab Academia Parisiensi damnatum Gulielmum Occam, et tanquam impie sentiret eiectum: nunc autem in scholas esse receptum et celebrari: quantum etiam Parisinis tribuatur dogmatis, vel ex eo satis apparere, quod vix etiam domi recipiantur, foris quidem illa non habere locum ab Anglis enim prouerbio dici, Quod mare non transeant, ab Italis quod Alpes, a Gemanis, quôd Rhenum non transmittant.

[note: Picus mirandula.] Ioannis Pici Mirandulani dogmata, magnis odijs et acerbitate damnata, nunc esse in summo pretio, nec sine praestantissimi ingenij admiratione legi. Laurentium quoque Vallam eodem fuisse modo tractatum, sed homines literatos [note: Valla.] et iudicio praeditos, multo sentire aliter, in eiusque scriptis magno cum fructu versari. Litem illam aduersus Capionem, sic ab ipsis exagitatam esse, vt suam et ignorantiam et obstinatam malitiam vix vllo tempore magis patefecerint. mirabilia videlicet esse consilia Dei. Iudaeos olim fuisse peculiarem ei populum, sed quum Euangelij lucem fugerent, et Christi beneficium aspernarentur, repudiatos, locum dedisse gentib. ita quoque nunc fieri, vt qui sint et haberi velint pontifices atque Theologi, quique summam potestatem atque ius in Ecclesia sibi vendicant atque summunt, reuera nihil praeter inanem titulum habeant: alij vero procul ab hac ostentatione remoti, nomen illud atque titulum iure sibi possint arrogare: breuiter, omnes omnium temporum viros bonos et eruditos ab ipsis perpetuo fuisse diuexatos, neque tamen vllum proferri posse documentum, quo demonstrent, solidis et veris argumentis esse pugnatum, ac non potius mera fraude, insidij atque tyranide: talem etiam fuisse actionem illam in Ioannem Hussum et Hieronymum Pragensem, cuius quidem rei memoria sit ad omnem duratura posteritatem. sed in primis admirari se temeritatem ipsorum, qui tot exemplis commonefacti non desistant, tum sibi, reliquis Academijs ignominiam et maculam inurere sempiternam.

[note: 1520.] Vt enim maxime firmo fundamento nitantur ipsorum actiones, et vt verae sint atque legitimae ipsorum sententiae, quas huc vsque pronuntiarunt in multos insignes viros, tamen, quantum ad hanc suam causam et praesentem litem pertineat, inique factum ab ipsis et maleuole, quod ad hunc modum grassentur. Si quid peccarit, non debuisse statim in pessimam partem interpretari, sed cogitare secum, id esse proprium hominis: debuisse potius lentitatem et mansuetudinem afferre ad suorum dogmatum dijudicationem. Quod autem veluti furore quodam agitati, promiscue omnia damnent, in eo prodere ipsos animi sui morbum et odij virulentiam. Aristotelem ipsis in summo esse precio, et nihil ab eo dictum esse tam [note: Aristot. theologis tharus.] absurde vel aliene a nostra regione, quod non defendant, quod non aliqua interpretatione, quantumuis longe petita, circumuestiant, quo suus illi constet honos atque nominis existimatio. sibi vero non modo nullum tale beneficium aut adiumemtum praestari: se non solum, siqui parte sit nudus, ab ipsis non vestiri, verumetiam quibus in locis atque partib. optime sit vestitus et armatus, magna cum iniuria denudari. Potuisse nimirum aliud adhiberi remedium, quod erat, si se commonuissent, vt sua cripta vel explicaret, vel emendaret, vel non pertinaciter defenderet: quod si tum non obtemperasset, errore commonstrato, licuisse ipsis agere, quemadmodum Christus praecepit. Ad haec, facere ipsos non leuem iniuriam Pontifici Romano, quod libellum ei dicatum et inscriptum ad se rapiant, et hac sua condemnatione, veluti praeiudicio quodam videantur illi negligentiam et ignauiam exprobare. Quod autem in Pontificem hoc admittant, non esse nouum aut mirum in ijs, qui Diuinas etiam leges aduacissime contemant.

[note: G. Occam scripta.] ulielmus Occam, de quo verba facit, Ludouico quarto Caesare, floruit ad annum salutis, M. CCC. XX. et inter alia de summi Pontificis potestate scripsit. quo quidem in libro quaestiones octo varie tractat et multipliciter, An munus Pontificium simul et Caesareum ab eodem administrari possit: an Caesar a solo Deo, num etiam Pontifice Romano potestatem acceperit? an authore Christo Pontifex et Ecclesia Romana facultatem habeant, vt Caesar caeterisque regibus iurisdictionem committant exercendam? an Caesar electus plenum habeat hocipso ius administrandi Rempublicam? an caeteri reges praeter Caesarem et Roma norum regem, eo quod a sacerdotib. inaugurantur, aliquam ab eis accipiant potestatem? an eiusmodi reges vllo modo subiecti sint inaugurantibus? an, sinouum adhiberent sacrificum, aut diadema sibi sumerent ac imponerent ipsi, titulum atque potestatem regalem amittant? an Septemuiri principes electores tantum furis conferant electo Caesari, quantum caeteris regib. legitima successio. Multis in vtranquae partem expositis argumentis atque rationibus, vt dixi, pro magistratu ciuili plerunque decidit et per eam occasionem meminit Ioannis xxij. pontificis, qui tum [note: Extrauantes Io. 22.] vixit, et leges fecerat, vti vocant Extrauagantes, insertas iuri pontificio. quas quidem omnes ait a multis reprehendi, tanquam haereticas et omnino falsas. Deinde recitat errores animaduersos ab alijs, in illius non modo libris, verumetiam sermonibus, et homines sanos mirari dicit, tantam illis haberifidem: sed hoc nimirum esse tempus, de quo Paulus ad Timotherum scripsit, fore, vt homines vera [note: 2. Tim. 4.] neglecta doctrina, nouos quaereant magistros, qui seruiant ipsorum auribus, et ad fabulas adducant. Hunc enim esse praesentis temporis statum, vt plerique omnes, non quae Christi, quae fuerit Apostolorum, quae doctrina patrum, inquirant, sed quid Pontifex fieri velit atque iubeant, auscultent.

[note: Capnionis historia.] De Capnione Reuchlino quod ait, ita res habet. Ioannes Phefercornus, Christianae professionis Iudeaus, Maximilianum Caesarem diu multumque solicitauerat, vt libri Iudeaeorum abolerentur omnes, quod essent impij plenique superstitionis, et impedirent, quô minus ad Christianismum illi conuerterentur: itaque

[note: 1520.] nihil illis permittendum esse, praeter Biblia. Maximilianus tandem Vrieli mandat, Archiepiscopo Moguntino, vt academij aliquot et Iacobo Hogostrato inquisitori, et Ioanni Reuchlino det negotium exquirendi ac deliberandi, quid fieri conueniat, et an sit ex vsu nostrae religionis, vt Biblijs exceptis, reliqui omnes exurantur libri. Fuit hoc anno M. D. X. Reuchlinus, qui et lureconsultus erat, et Hebraicae liguae peritissimus, acceptis a Mguntino literis, quid sui esset [note: Heb. libri tripartiti.] consilij, perscribit, et Hebraeorum libros ait esse tripartitos, historicos, medicos, Thalmudicos: et hos quidem, non eiusdem esse generis omnes. In ijs autem etsi multa sint ridicula atque superstitiosa, tamen in hoc esse perutiles, quod ad illorum refutandos errores atque, deliria magnopere conducant. Hanc suam sententiam Archiepiscopo mittit obsignatam. Phefercornus autem vbi resciuit, magnam excitat Tragoediam, et euulgato libro illum oppugnat, et tanquam Iudaeorum vindicem atque fautorem traducit. Capnion, vt aestimationi suae consuleret, cotriario scripto erspondet, eoque multas in se concitauit Academias, Coloniensem imprimis. Erant tum in ea praecipui nominis Iacobus Hogostratus, Arnoldus Tongrus, et hic quidem inuectiuam in euam emisit, conatus idme, quod Phefercornus, demonstrare, ac libellum inscribit Maximiliano Caesari. Postea litem aduersus eum instituunt, et agitatares fuit apud Moguntinum, cuius ad iurisdictionem reus pertinebat. Actor erat Iacobus Hogostratus: eum Reuchlinus [note: Reuchlinus euxatur a Theologis.] vt inimicum atque suspectum recusabat, et initio quidem per procuratorem: quum autem nonulli intercederent, venit ipse Moguntiam, comitatus aliquot nobilitate generis et doctrina praestantibus viris, quos ei Dux Vuittemgergicus Vlricus adiunxerat. Quum ibi frustra pacis nonnulae rationes proponerentur, ille ad Pontificem Romanum prouocat. Is rem delegat Episcopo Spirensi, Georgio Palatino, simulque mandat, ne quis praeterea de causa cognoscat. Colonienses autem nihil eo commoti, librum Capniois damnant, citra contumeliam tamen, vt aiunt, authoris: et Februario deinde Mense, anni M. D. XIII. [note: Capnionis liber exustas.] exurunt. Tulit hoc indigne Spirensis, et quoniam Actor more consueto per interualla citatus non comparuerat, secundum Capnionem pronuntiat, eiusque librum approbat, et Hogostratum damnat in sumptum litis resarciendum. Ille vero, vt sententiam hac irritam faceret, Romam petit. Interim Theologi sodales Parisinam Academinam sollicitant, et per Leodiensem Episcopum, Eratdum Marchianum, qui tunc erat Gallicarum partium, Ludouico Regi XII. cuasam commendant. Itaque Parisienses, a multa deliberatione librum et ipsi damnant, vt incendio dignum, et authorem ad reuocationem cogendum, et libros Thalmudicos recte damnatos olim a Pontificus, et a suis antecessoribus crematos esse iudicant. Fuit hoc eodem anno, postridie Calendas Augusti. Priceps Vuittembergicus intercesserat apud eos perliteras: ipse quoque Reuchlinus amanter scripserat, quod ipsorum fuisset aliquando discipulus, et vna mittebat a Spirensi latam sententiam, sed id frustra fuit. Hogostratus Romam profectus, diligenter causam agit, sed erant Cardinales, qui propter insignem eruditionem amabant Reuchlinum. In his erat Adrianus, cuius extat de lingua Latina liber Leo tandem delectis aliquot rem committit, et quum hi magis in Capionem propenderent, Hogostratus, qui supratertium annum ibi commoratus fuerat, [note: Hogostratus Romae ludit operam.] nulla re perfecta domum reuertit. Incredibile autem est, quantum inuidiae sibi conflarint hoc facto Colonienses theologi: nam quicunque erant viri docti per Germaniam, emissis in illos atque facetis libellis, Reuchlinum propugnabant, salse deridentes illos, vt homines barbaros, linguarum et omnis literaturae politioris hostes. commendabat etiam eum Cardinalibus, et quibus opus erat, Erasmus Rotero damus, et extant eius hac de re missae Romam epistolae.

[note: 1520.] Theologi Louanienses, antequam euulgarent suam de Luthero sententiam, cum Adriano cardinale Derthusensi, Batauo, qui fuerat ipsorum aliquando collegij et ordinis, ac tum erat in Hispanijs, rem omnem communicarant: et. a ab illo confiarmati, censuram emittunt. Quum ergo tam graues atque multos haberet aduer sarios Lutherus, epistolam scribit ad nuper creatum Caesarem, Carolum quintum, [note: Lutheri ad Caesarem epistola.] et deprecatus veniam, quod ad tantum principem, ipse tenuis conditionis homo, scribat, ait causam esse grauem, cur ita faciat, et omnino talem, quae ad gloriam Christi pertineat: aeditos ab se libellos aliquot, qui multorum sibi concilia rint offensionem, sed nullo suo merito. Nam inuitum ad hoc certamen a suis aduersarijas esse pertractum. Multo se maluisse latere, sed hoc suum esse praecipuum et vnicum studium, vt puram Euangelij doctrinam contra falsas hominum leges patefaciat. complures eruditione ac virtute praestantes viros eius rei posse testimonium dicere: hanc nimirum esse causam omnis odij et indignitatis et periculorum et contumeliae et incommodorum, in quibus nunc fere per triennsum versetur. Vt autem res componeretur, nihil ab se praetermissum: sed quo saepius ipse pacis proponat conditiones, eo magis aduersarios exacerbari. frequenter sese multumque ab ijs flagitasse, vt errore commonstrato meliora doceant: illos autem praeter atroces iniurias et conuicia nihil prope respondere, et hoc spectare solum, quomodo et se pariter et Euangelij doctrinam extinguant, his ergo de [note: Caesar ara prasidiumque legum.] causis adhibere se nunc supremum remedium, et Athanasij exemplo confuagere ad ipsum, velut ad aram praesidiumque legum: orare, vt doctrinae Christianae tutelam suscipiat, seque contra vim et iniuriam omnem defendat, quousque de causa constiterit: nullam se petere defensionem, si malam sustinere causam conuictus fuerit, petere solum, vt cognitio fiat, neque prius aliquid pronuntietur: hoc ad ipsius officium pertinere, et idcirco tributam ei potestatem hanc a Deo summam, vt ius reddat et seuere conseruet, vtque tenues ac infirmos contra potentiorum iniurias defendat. In eandem fere sententiam deinde scribit ad omnes ordines, ac paucis repetit, quemadmodum inuitus ad hanc contentionem descenderit, et quam acerbis odijs agitetur, quum hoc solum spectet, vt verae doctrinae propagatione, homines a Salsis et nimium inueteratis persuasionibus eripiat: inde, quam multa fecerit pacis impetrandae causa, commemorat, quomodo silentium non semel promiserit, ea conditione tamen, vt aduersarijs eadem quoque lex poneretur, petens meliora doceri, et bonorum virorum censuram atque iudicum subire paratus: verum hsec sua postulata nullum habuisse locum adhuc, et aduersarios omne genus inuriarum et conuitiorum in se coniecisse: quod quum ita sit, orare ne crisminationibus illorum fidem habeant: si quid autem a se scriptum sit nimis vel a cerbe velleuiter, hoc se propemodum fecisse coactum ineptissimis eorum et immodestissimis libellis in se conscriptis. postremo, quas antehac semper obtulit, componendi dissidij rationes, eas nunc etiam offert, de eoque contestatur.

[note: Lutherus ad Albertum Mogunt.] Non multo post, ad Albertum archiepiscopum Moguntinum Cardinalem, valde scribit demisse, quod sit apud ipsum vocatus in odium, eô sibi magis dolere quod ab illis hoc existimet fieri, qui sua scripta soleant et laudare et tueri: sed siue vere siue falso illi criminentur, in vtroque tamen inesse peccatum. Nam si falsum deferant, hoc ad ipsum, qui tantum sustineat onus, quique tam multis praesit ecclesiis, magis quam ad se pertinere. Dauidem ipsum ab adulatore Siba fuisse in fraudem inductum: vix igitur vllum esse principem, qui id genns hominum insidias euita repossit: sin autem vera sit ipsorum criminatio, iam sane multô fuisse aequius, vt errorem sibi commonstrarent ac meliora docerent: quod ipsum a suis aduersarijs crebro quidem, sed frustra tamen, hucusque postularit, esse omninô genera hominum duo, qui sua scripta damnent, vnum eorum, qui nunquam legerint

[note: 1520.] alterum, eorum qui legant quidem, sedanimum afferant odij plenum et amarulentum, et ab his omnia sua, quantumuis recte et Christiane dicta, deprauari: quod sitempus aliquod ipse dare velitijs perlegendis, non dubitare se, quin secus atque illi sit iudicaturus. Orare igitur, necalumnijs credat, et suspicionem omnem sinistram deponat, et rem totam exacte cognoscat: hoc enim ad ipsius et plurimorum, quos insuam curam acceperit, salutem pertinere. Nam quoniam et audiri postulet et a doctiorib. erudiri fore, si non impetret, vt veritas ipsa plurimum violetur. Et quia de ipsius ingenio ac humanitate bene speret, tum etiam, quod in ea prouincia, quae proprie ad ipsius curam ecclesiasticam pertineat, natus sis et educatus, non potuisse non ad ipsum haec perscribere. Moguntinus ad ea [note: Moguntini ad Luther. responsio.] respondet, valde gratum esse, quod promittat non obstinate sua velle defendere, sed meliora docentibus vltro cessurum. Ad se quantum attinet, etsi religio sibi valde sit cordi, tamen ipsius legem de lucubrationes otium adhuc sibi defuisse. proinde nihil hoc quidem tempore de illis pronuntiare, et iudicium illis deferre, ad quos ea res proprie pertineat, quique iampridem susceperint eam expendendam: [note: Sacra quomodo tactanda.] optare se nihilo secius, vt et ipse et quicunque alij sacrorum interpretes, reuerenter et modeste et religiose, absque contumelia, et inuidia rem omnem tractent: audire semagno cum animi dolore, summis contentionibus, et a magnis quibusdam hodie disputari de pontificis Romani primatu, de libero arbitrio, et id genus alijs friuolis opinionibus, quaestiunculis et nugamentis, quae ad pietatem nihil magnopere conferant: vocari etiam hodie in dubiam a nonnullis ea, quae pridem recepta sint et confirmata communi Ecclesiae consensu et authoritate conciliorum. quale sit illud de coena Domini et communione Sacramenti: et quoniam haec etiam populariter fiant, nec ad vulgus dissimulentur, pessimas ex eo nasci et periculiplenas multarum rerum occasiones: non viderese, quomodo haec vel ab ipso vel ab alijs cum fructu pietatis ad eum modum tractari possint: quod si remotis omnibus docti priuatim de his rebus amice conferrent, posse tolerari. neque se reprehendere, quod verum a se doceri dicat, modo id fiat absque amarulentia et authoritatis ecclesiasticae contemptu. Nam si pio affectu leniter ac modeste verum profiteatur, fore vt consistat: sin autem fastus aut maleuolentia quaedam huc ipsum im pellat, non posse firmum ac diuturnum esse. Nam si quis Dei beneficijs abutatur, eum haud dubie grauem in se vindictam aecumulare. In eandem fere sententiam [note: Lutherus ad Episcop. Merseburg.] et eodem die, scribit etiam Lutherus ad Episcopum Merseburgensem. quod ad doctrinam attinet, bona se conscientia niti, nec aliud docere, quam quod Christus et Apostoli docuerunt: sed quoniam suae professionis mores atque vita non respondeant optare, vt a docendi remoueatur officio. Nullum se captare lucrum, nullam spectare gloriam, sed hoc solum, vt aeterna veritas omnibus innotescat. Qui sua damnent, eos vehementi quodam odio concitari, et suis affectibus falso pontificis Romani nomen obducere. Multos exterarum gentium viros, eruditione et ingenio praestantes, datis literis gratularisibi de suis scriptis, et permagnas agere gratias: quo magis etiam credat sanam se doctrinam proposuisse. Rogatigitur, vt paterne secum agat, et erranti viam commonstret. Adhuc quidem impetrarese non potuisse, vt res cognosceretur, licet omnibus precibus flagitarit. nunc etiam longe sibi fore gratissimum, si quis errorem sibi eripiat, obstinate nihil [note: Merseburgen. responso.] se facturum esse. Episcopus ad ea rescribit, sollicitum se vehementer ac saepe de ipso fuisse, neque parum sibi dolere, quod librum inter alios emiserit de coena Domini, quo multi non leuiter sint offensi. populum etiam suae curae peculiariter comissum, eo dogmate valde commoueri, quod sibi cumprimis doleat. Ipsius deinde asperitatem scribendi reprehendit, atque vt exteris probeturea ratio, se tamen probare non posse, verum optare, vt ad actionem istam animum adferat Christianum,

[note: 1520.] et ab omni vacuum perturbatione: minus reuerenter etiam ab ipso tractari Pontificem Rom, quod et non deceat, et alioqui valde sit indignum. Itaque monet, vt illam ingenij dexteritatem accommodet ad alia, quae plus in commune prosint, et vt contentionem omnem acriorem remittat. Quod autem demonstrari sibi petat errorem, seque tractabilem esse futurum polliceatur, ait non se posse iam literis ad ea respondere, [note: Fridericus Romas ninsibus inuisus.] sed coram aliquando prolixius acturum. Erat Friderico principi tunc temporis aliquid Romae negotij, quod Valentino Ditlebio commendarat, homini Germano. Is nuntiabat, et hoc et quaecunque alia ipsius negotia Romae parum esset grata, propter Lutheri temeritatem et immodestiam: qui et contra Pontifiacem et Ecclesiam Rom. et senatum Cardinalium odiose multa scripserit et acerbe: quem [note: Friderici purgatio.] quidem hominem ipse foueat et defendat, vt plerique omnes confirment. His acceptis literis, Fridericus respondet, nunquam sui fuisse propositi, vt suo patrocinio Lutheri doctrinam propugnaret, et ne nunc quidem cius esse animi, neque sibi iudicium sumere vllum eorum quae doceat. Audire se quidem ipsius dogmata valde probari viris doctis et iudicio praeditis, verum se nihil quicquam pronuntiare, et illi sua permittere defendenda. Duas autem ab eo conditiones oblatas esse iampridem, et adhuc deferri: primum, si fide publica idonec caueatur, coram legato pontificio (quicunque tandem ille sit) rationem se redditurum esse doctrin suae: deinde, si demonstretur error, paratissime discessurum a sententia, de eoque palam esse contestatum, et quanquam satis hoc ipso fecisse videri possit, tamen multo ante commonefactum a se, voluisse decedere finibus, nisi Carolus Miltirius aliud suasisset. Huic enim fuisse visum, vt in ijs locis maneret potius, quam vt alio se reciperet, vbi maiorem fortasse nactus libertatem, aediturus esset acriora multo quam adhuc fecisset. Itaque nullam de se male suspicandi causam idoneam adduci posse: sperare etiam nihil sibi fraudi futurum apud Pontificem. Grauiter enim molesteque sese laturum, si vulgo persuadeatur, errorem vllum suo tempore natum, [note: Friderici liberiores literae.] ab se defendi et confirmari. Post, familiarius ipsum appellat ijsdem literis, propter communem patriam, et audire se dicit, in eam contentionis acerbitatem nunquam fuisse rem deuenturam, nisi Eccius et id genus alij quidam ex diuerlis locis, atque etiam ex vrbe Roma litem excitassent. Eorum scriptis ad modum atrocibus impulsum ac prope coactum respondisse Lutherum, et occasione velut in manus atque sinum delata, patefecisse multa, quae nisi lacessitus ad eum modum, non fuerit dicturus vnquam. Hoc ita sibi deferri a viris doctis, qui rem omnem teneant, et ipsum quoque non diffiteri Lutherum. In eos ergo totius turbea conferendam esse culpam, qui dum Pontifici fortasse gratificari voluerunt, non mediocriter [note: Germaniae torporem excussit.] eum laeserunt. Non eundem esse nunc, qui fuit olim Germaniae statum: excitari videlicet ingenia praeclara, literas omnes bonas et artes efflorescere, et in discendis linguis ad veram eruditionem necessarijs, complures vtilem operam nauare, breuiter, eam nunc esse temporum conditionem, vt etiam homines plebei, magno quodam teneantur cognoscendae Scripturae desiderio. Quapropter multos ita putare, si conditiones a Luthero iamdudum propositae reijciantur, et Ecclesiastica potestas vim suam in illum conuertat, indicta causa fore, vt multo magis omnia exasperentur, et post ad compositionem res difficillime deduci possit. Illius. n. sicesse plurimoque animis infixam doctrinam, vt nisi legitime tractetur et Scripturae S. testimonijs ac solidis argumentis doceatur error, maximi sint per Germaniam et pleni discriminis orituri motus: vnde nec ad Pontificem nec ad quem uis alium vlla sit vtilitas reditura. Cum haec ille scripsisset ad Calen. Aprilis, Pontifex [note: Leo scribit Frid. Sax. Duci.] Iulij mensis die sexta, missis ad eum literis, quod nihil habeat cum Luthero commune, homine prorsus impio, valde sibi gratum esse dicit. Antea se praeclare semper de ipso propter virtutis opinionem sensisse, cum autem viri graues hoc sibi constantes

[note: 1520.] nunc affirment, non mediocriter auctam esse, qua sit ante complexus eum, beneuolentiam. Nimirum hoc ita decere ipsum, eiusque totam familiam, quae magnum semper honorem Ecclesiae Romanae detulerit: singularem quoque prudentiam ipsius ex eo satis apparere, quod intelligat, non illum a Christo, sed ab humani generis hoste Sathana in orbem terrarum immissum, qui ad insaniam vsque sit ambitiosus, qui et Vuicleui et Hussi et Bohemorum haereses ante damnatas resuscitet, qui popularem auram captet, qui falsa Scripturae interpretatione simplicibus occasionem peccandi praebeat, qui continentiam profliget, qui delictorum confessionem et huic annexam poenitentiam eneruet, qui Tucas fauore prosequatur, qui prophanis et impuris vocibus omnem Ecclesiae disciplinam euertat, qui poenas haereticorum deploret, breuiter: qui conetur summa miscere profundis et sacra prophanis: qui sit eo superbiae progressus atque dementiae, vt conciliorum et pontificum Romanorum authoritate contempta, suam vnius opinionem audeat omnibus aliorum iudicijs anteferre. Prudenter itaque factum esse, quod homini tam pestilenti non sit familiaris, quod nullum ipsius errorem approbet, quod maiorum suorum moribus insistat: cum eius rei mentio fit apud viros graues atque peritos, magnopere ipsius commendari virtutem se vere in primis agere magnas gratias Deo, quod talem ei mentem dederit. Tolerasse aliquandiu proteruiam illius ac temeritatem ea spe, fore, vt ad sanitatem rediret. nunc autem, quando suis monitis atque mansuetudine nihil profecerit, cogise violentum adlibere remedium, quod metuat, ne contagione sua plures ille corrumpat. Conuocato igitur Cardinalium senatu, et cum doctissimis viris re communicata, post multam et grauem deliberationem, decretum se fecisse, [note: Leonis fulmen in Lutherum.] praemonstratore spiritu illo sacro, qui Ecclesiae Romanae nunquam desit. Eo decreto recitari plurimos illtus errores, ex infinitis collectos, quorum alij sint palam haeretici, et cum religione Christiana pugnent, alij vero bonos mores deprauent, et vitae honestatem omnem eneruent, et ad nullum non maleficij genus homines inducant. Eius autem decreti exemplar se ad ipsum mittere, vt videat, quam prodigiosos errores ille Sathanae minister defendat. Suam vero hanc esse mentem, primum admoneat illum, vt omni deposita superbia, desistat ab instituto, deponat errorem, ab eoquepalam et folenniter discedat. Hoc si recuset facere intra diem praefinitum, det operam, vt custodiae mandetur: ita fore, vt asua domo et a Germania quoque labem omnem depellat, et magnam nominis gloriam sibi comparet, qui nascens illud incendium, patriae futurum longe funestissimum [note: Bulla Leonis.] extinxerit, facturum quoque rem Deo cumprimis gratam, Decretum vero illud, sane quam prolixum, fuit aeditum ad xvij. Calendas Iulij. Primum, adductis aliquot Scripturae locis, et ad suum propositum accommodatis, Leo pontifex Christum, deinde Petrum, Paulum reliquosque Diuos implorans, vt impendens Ecclesiae periculum auertant, grauissime quaeritur nunc demum exoriri doctrinam, quae et damnatas iam olim haereses, ac nouos etiam errores, et meram contineat impietatem. Hoc eo sibi dolere vehementius, quod ea pestis ortum habeat in Germania, quae non solum magna semper obseruantia fuerit in [note: Germani pro Papa sanguinem profuderunt.] Ecclesiam Romanam, verum pro huius quoque dignitate vitam aliquando profuderit, et acerrimas susceperit dimicationes. In recenti adhuc esse memoria, quantis animis et quo ardore Bohemos oppugnarint et Hussitas: nuper etiam Academias aliquot pristinae virtutis atque roboris praeclarum aedidisse documentum: quia vero sibi suaeque curaesit a Christo demandata totius orbis Christian multitudo, non se posse diutius ad tantam rem conniuete. Post, recitatis Lutheri dogmatis, aduersari ea dicit charitati Christianae, et reuerentiae, quam omnes Ecclesiae Romanae debeant. itaque congrepationem fecisse Cardinalium senatus

[note: 1520.] et aliorum, qui quidem a multa disceptatione pronuntiarint, ea minime recipi oportere, quod et concilijs et patriabus et Ecclesiae fidem derogent. De illorum ergo consensu ac voluntate doctrinam hanc omnem damnat, et pro ea quam habere se dicit, potestate, mandat omnibus, vt eam desugiant, graui constituta poe nasingulis, pro sua cuique dignitate et ordine ac vitae genere. Mandat etiam magistratui, praesertim Germano, ne quid eius doctrinae comprobent aut defendant: libros quoque Lutheri, quibus ista continentur, iubet exhiberi atque incendi commemorat deinde, quam egerit amanter atque paterne, vt illum ad sanitatem reuocaret: quomodo per legatos cum sit adhortatus, quomodo Romam euocarit, quomodo de profectione cauerit, et viaticum promiserit. Illum vero contempta [note: Pij et Iulij secundi edictum.] citatione, ad concilium a se prouocasse, contra Pij et Iulij secundi decretum, quo sit cautum, vt quisic prouocant, poenam subeant haereticis constitutam: ideoque sibi tunc integrum fuisse quidem, aduersus illum agere pro ipsius merito: sed tamen pro sua mansuetudine longius quoddam tempus atque moram indulsisse, si forte tanquam filius prodigus, calamitate sua melior effectus, ad gremium Ecclesiae redire vellet. Eius etiam animi erga illum adhuc quidem esse. Vehementer itaque per omnia sacra rogare, tam ipsum quam socios, vt desinant perturbare Ecclesiam. Id si faciant, multam eis beneuolentiam pollicetur. Luthero tamen mandat interim, vt a docendi munere discedat: deinde dies lx. praesinit, intra quos ad sanitatem redeat, et suos ipse libros aboleat, et doctrinam suam publice detestetur. Nisi pareat, damnat et proscribit, vt haereticum, et poenam legibus constitutam iubet irrogari, et sacris interdicit, et mandat omnibus, vt aditum ipsius atque sermonem defugiant, nec vllam rem cum eo communicent: qui secus fecerint, ijsdem legibus poenisque subijcit, et decretum hoc omnibus in templis, ac populi conuentibus, certis diebus recitari iubet.

De Pio quod dicit, deque Iulio Pontifice, sic habet. Ad annum salutis, M. CCCC. LIX. Pius II. Turcici belli causa praecipue concilium habuit Mantuae, atque ibi decretum fecit inter alia, ne quis a Pontifice ad concilium appeliaret, eo que [note: Nihil Papa maius in rerum natura, et ipsius decreto.] supra Christi vicarium nihil reperiri posse diceret, in rerum natura maius. Damnabat igitur eos qui contra facerent, et irritas pronuntiabat eiusmodi prouocationes. Neque multo post, Austriae duci Sigismundo sacris interdixit propter captum Nicolaum Cusanum cardinalem. Sigismundus autem ab eo prouocat ad concilium. Itaque Pontisex administrum eius rei Georgium Heimburgum iureconsultum proscribit, vt maiestatis violatorem et haereticum, ac senatum Noribergicum per literas monet, vt illum et vrbe pellant et bonis omnibus exuant. Hoc eius decretum Iulius deinde secundus denuo sanxit, vt contra Cardinales, qui cessionem ab eo fecerant, contraque Reges ac Principes, adeoque scholam Parisi ensem, qui hoc vtebantur perfugio sese tueretur. Pius autem pontifex, antea dictus [note: Aeneas Sylutui Honores nutant et raro in theliores.] AEneas Syluius, interfuit concilio Basiliensi, et rem omnem descripsit, et decreta ibi facta magnis laudibus extollit. sed ad summum dignitatis gradum euectus, mutata sententia, Pontifi ciconcilium debere subesse voluit. Lutherus, vbi se damnatum Romae cognouit, repetit appellationem illam superiorem, quando a pontifice prouocauit ad concilium: nunc vero, quia pontifex in tyrannide et impietate sua permaneat, eoque licentiae procedat, vt se nec vocatum, nec [note: Luthe. oppugnat censuram Leonis.] auditum, nec erroris conuictum damnet: ait se rursus ad concilium ab eo prouocare, quatuor potissimum de causis: quod videlicet non audita controuersia, non conuictum, pro sua libidine damnet, quod fidem in Sacramentis necessariam a se iubeat abnegari, quod suas opiniones et mere humana deliria sacris literis ante ponat, quia concilio nullum relinquat locum. Itaque temerarium vocat illum et praefractum et tyrannum, et superbum Ecclesiae contemptorem, et antichristum denique.

[note: 1520.] Haec autem omnia, quandocunque suis maioribus visum fuerit, demonstraturum se dicit, eoque Caesarem ac reliquos magistratus orat, vt gloriae Dei, et libertatis concilij tuendae causa, prouocationem hanc suam admittant, vt illius tyrannidi frenos inijciant, vt decretum ab eo factum nihil ad sepertinere putent, nec aliquid moueant, donec legitime causa fuerit disceptata.

[note: Luth. lib decapti uitate Babylon.] Prius, quam ad hunc modum prouocaret, quod fuit Nouembris die XVII. librum emiserat, de captiuitate Babylonica, et praefatus ait, In cognitione Scripturae se indies magis magisque proficere: primis illis annis aeditum a se libellum esse de indulgentijs pontificijs, et reuerenter quidem tunc scripsisse, quôd magna quadam religione teneretur et Romanae tyrannidis obseruantia: nunc autem multo aliter iudicare, et aduersariorum stimulis excitatum didicisse, pontificatum Romanum nihil aliud esse, quam regnum Babylonis, et robusti venatoris Nimrodi potentiam. Deinde, de Sacramentis Ecclesiae disputat, et tria solum [note: Tria sacramenta Lutherus statuit.] esse contendit, Baptismum, Poenitentiam et Coenam Domini. Et de his quidem tractat, post etiam de reliquis, confirmatione, ordine, matrimonio, vnctione. sed [note: Quae proprie dicenda Sacramenta.] his nomen atque titulum Sacramenti non tribuit, et Sacramenta proprie vocari dicit signa, quae sunt annexa promissis: caetera, quae promissis alligata non sunt, nuda dicit esse signa, ideoque ne poenitentiam quidem in hunc numerum recipi posse putat, si proprie velimus et exacte loqui, iuxta definitionem vocabuli, propterea quod signo visibili et diuinitus instituto careat. Post acceptum ergo Pontificis decretum, Lutherus et appellationem, de quasupra diximus, interponit, et simul scriptum aedit contrarium: et omnia sua dogmata, quae Leo damnauerat, ordine confirmat et asseuerat.

[note: Caesar Aquisgrani inaugurandus.] Caesar interim constitutis in Belgio rebus necessarijs, Octobris diem sextum designat Electoribus, vt inaugurationis causa sibi praesto sint Aquisgrani: sed per id tempus admodum saeuiebat ibi pestis. Itaque Principes, vbi Coloniam venissent, decem ab Aquisgrano milliaribus, et grassantis morbi fama quotidie cresceret, missis literis atque legatis, Caesarem, qui tum erat Louanij, rogant, vt propter eam causam alio se conferat. Oppidani vero, qui maximos iam sumptus fecissent in adornandis domicilijs et alimonia comparanda, per idoneum interpretem, morbivim extenuantes, animum eius confirmant, ne dubitet venire. Perstitit igitur in sententia Caesar, neque Caroli quarti legem, qui sic statuisset, temere se posse mutare dicit. Octobris ergô die XXI. veniunt eo Moguntinus, Coloniensis, Treuericus, Saxoniae ducis et Brandeburgensis Marchionis legati. Nam Saxo per causam valetudinis Coloniae substitit. Postridie obuiam Caesari contendunt, et appropinquantem honorifice, quum ex equis descendissent, excipiunt, verba faciente Moguntino: ipse, per Salisburgensem cardinalem beneuole respondet. Coniunctis igitur agminibus vrbem petunt. Ante portam occurrit Palatinus. Equitatus erat omnis Electorum, circiter mille sexcenti, partim hastati, partim sagittarij: Caesaris autem ad duo millia, splendidissime omnes vestiti. Dux Cliuensis Ioannes, plane finitimus, equites adduxerat quadringentos, insigniter armatos. Iis contentio multa fuit cum Saxonicis, vtri praecederent: ita quidem, vt pompam istam, qua vix vllam Germania viderat illustriorem, nox interpellaret. Latus vtrunque Caesaris claudebant Coloniensis et Moguntinus: pone sequebatur Bohemiae regis legatus, item Sedunensis et Salisburgensis et Croius, cardinales: Regum atque Principum oratores, Pontificius tantum aberat et Anglicus. Quod eo fecisse putantur, ne postpositi Principibus Germanis, eorum a quibus erant missi, viderentur imminuere dignitatem. Caesar in aedem diuae Virginis introductus, ibique precatus, ac deinde separatim cum Electoribus collocutus, in domicilium suum diuertit. Altera die rursus in templo conuenitur:

[note: 1520.] tantus autem erat hominum concursus, vt a stipatoribus armatis aegre coerceri possent. In medio templi dependet corona quaedam perampla: subtus erant stragulae vestes multae: hîc aliquandiu Caesar pronus decumbit, interea dum Coloniensis quasdam precationes absoluit. Postea, sublatum Moguntinus atque Treuericus ad aram diuae Virginis adducunt. Hîc iterum procum Dit, et peractis precibus in solium auratum deducitur. Incipit sacrificare Coloniensis, et aliquousque [note: Inaugurandi Caesaris caeremonia.] progressus, latinis verbis rogat, an fidem Catholicam seruare, defendere Ecclesiam, administrare iustitiam, restaurare Imperium, tueri viduas, pupillos et id genus calamitosos homines, an honorem debitum Romano pontifici velit exhibere. Vbi annuit, ductus ad aram, conceptis verbis iurat: post ad solium regreditur. Principes, deinde Coloniensis interrogat, an fidem et obsequium ei praestare velint. Eo promisso, et rursus aliquot dictis precibus, in pectus et caput et brachiorum flexus et manuum palmas illum inungit: vnctum Moguntinus et Treuirensis in sacrarium abducunt, atque ibi Diaconi more vestitum, rursus in cathedra collocant: et post certas iterum preces, Archiepiscopis collegis adhibitis, ensem euaginatum ei Coloniensis tradit, ac Rempublicam commendat: et gladio in vaginam recondito, annulum inserit eius digito, postea pallium induit regale, sceptrum quoque ponigitatque pomum, quod orbis terrarum figuram repraesentat: diadema vero simul Archiepiscopi tres eius capiti superimponunt: inde ad aram adductus, iterum iurat facturum se boni principis officium: post, in sublimiorem locum, comitantibus Archiepiscopis, ascendit, et in saxea sede collocatur. Ibi Moguntinus lingua populari verba facit, et multam ei salutem precatus, se suosque collegas et ordines omneis Imperij diligenter commendat. Idem deinde faciunt primarij templi sodales, quorum in collegium etiam allectus fuit, veteri consuetudine: posthaec, publicam laetitiam symphoniaci et tubicines excitabant. Harum rerum omnium spectatrix erat Margarita, Caesaris amita, quae Belgio toti praeerat. Peracto sacro cum Coenam Domini Caesar percepisset, in equestrem ordinem recipit volentes. Hic honos communicari solebat antiquitus ijs tantum, qui strenue pugnassent in hostem, eratque praemium fortitudinis: nunc autem recepta consuetudine, reges gladio stricto leniter feriunt humeros eorum, qui hunc ordinem affectant. Et hac sola caeremonia promiscue multi hodie fiunt equites, non ex nobilitate tantum, sed mercatores etiam et quicunque prae caeteris in honore esse volunt. E templo ventum est in palatium magnificentissime comparatum. Ibi demum Caesar prandium sumit, et Electores etiam singuli separatim, in eadem aula, dispositis mensis ad vtrunque latus mensae Caesaris, Treuirensi locum obtinente contra Caesarem, iuxta formulam legis Carolinae. Veteri consuetudine bos eodie torretur, farctus alijs animalibus. Ex eo pars aliqua defertur ad Caesarem, reliquum est multitudinis: vinum etiam duabus fistulis ad eamrem comparatis toto die publice profunditur. A prandio reuersus in diuersorium Caesar, Imperij sigilla Moguntino tradit: postridie coenam dat Electoribus. Eo qui secutus est die, templum ingressus, finita Missa, Diuorum reliquias, vti vocant, veneratur, et in his, linteolum, quo Seruatorem nostrum in cunis vagientem, inuolutum fuisse confirmant. Ab eo Moguntinus profitetur, pontificem Romanum, approbata creatione, iubere, vt electi Caesaris nomen in posterum Carolus vsurpet. Digressis Electoribus, ne diutius haererent in loco pestilenti, Caesar etiam iter suscipit: et cum sub calendas Nouemb. Coloniam Agripinam [note: Caesar indicit conuentum Imperij.] venisset, dimissis per Germaniam literis, Imperij conuentum indicit, et vt Ianuarij mensis die sexta, Vuormaciae sibi praesto sint omnes, iubet. Porro, quod Moguntinus de Pontificis approbatione dixit, moribus ita receptum est et in oleuit, conuerso rerum ordine, Nam olim Episcopi Romani solebant ab Imperatoribus

[note: 1520.] approbari, cum essent tenuiores: amplificati vero non solum arbitratu [note: Pontifex Rom. olim subditus Caesari.] suo regere coeperunt, verumetiam eo rem adduxerunt tandem, post acerrimas contentiones, vt eligendi quidem ius, Germaniae Septemuiris permittant, confirmandi vero potestatem sibi propriam esse dicant. Et hac quidem authoritate saepe sunt vsi per omnia prope regna, maxime per Italiam, Germaniam, Galliam: quando designatis regibus abrogato magistratu, substituerunt alios. Etenim, vt reliqua iuris Pontificij loca praeteream, in Gregorij noni decretalibus epistolis, Innocentius tertius affirmat, ius eligendi Caesaris beneficio Pontificum et Ecclesiae Romanae delatum esse a Graecis ad Germanos et ad Carolum Caesarem, cognomento magnum, et ipsorum esse cognoscere ac iudicare, num sit idonea persona, nec eo contenti, fidem etiam exegerunt per iusiurandum a summo totius orbis terrarum magistratu: quae quidem res maximis offensionibus atque bellis causam [note: Clementis V. lex de iureiurando. Caesar.] saepe dedit. Tandem vero, Clemens quintus, qui vixit ad annum salutis millesimum trecentesimum, legem hac de re tulit, insertam iuri pontificio. Cum enim Henricus eius nominis septimus, e familia Lucemburgica Caesar, nollet ad hunc modum obligari, quod diceret nouirem esse exempli, nec vsurpatam aetate superiori, Clemens, vt in posterum caueret, copiose rem explicat, et quid eo iureiurando contineatur, demonstrat: nimirum, vt Caesar Ecclesiam Romanam defendat, vt haereticos exterminet, neque cum impijs vllum habeat commercium, vt Pontificum dignitatem modis omnibus tueatur, vt priuilegia quondam Ecclesiae Romanae concessa, quocunque tempore conseruet, in primis ea, quae profecta sunt [note: Caesares Papae benefici.] a Constantino, Carolo magno, Henrico, Ottone quarto, Friderico secundo, Rudolpho: ne quid iuris in vllas Ecclesiae Romanae facultates atque possessiones, quocunque titulo sibi vendicet: vt reliquas etiam vbiuis Ecclesias, earumque libertarem atque iura protegat. His rebus deuinctum sibi Caesarem esse dicit, et Henricum etiam per internuncios haec sibi promisisse confirmat, vtcunque postea dissimulauerit. [note: Rom. curia in Gallias translata.] Exijt autem hoc decretum, Henrico iam mortuo. Clemens hic est, qui primus omnium Roma Cardinales euocauit Lugdunum, et in Gallia cum illis consedit. Post eam aetatem, Caesarum per Italiam authoritas atque robur indies magis magisque decreuit, et auctae fuerunt Romanorum pontificum vires, ita quidem, vt huius et paulo superioris memoriae Caesares obedientiam hanc atque fidem omnino se debere illis arbitrentur. Inter Pontifices autem, qui Caesares nostrates vehementer exagitarunt, praecipui fuerunt, Gregorius vij. Alexander III. Innocentius iij. Gregorius IX. Innocentius IIII. Nicolaus III. Bonifacius VIII. Clemens V. Nunc ad institutum reuertamur.

[note: Fridericus in Lutherum acuitur.] Interea dum Caesar est Coloniae, Pontifex per Marinum Caracciolum et Hieronymum Aleandrum denuo coepit solicitare Fridericum principem. Et illi quidem in ipsius atque etiam eius familiae laudem nonnulla praefati, et commemorato periculo, quod propter Lutheri scripta longe teterrima iam impendeat Germaniae, duo tandem petebant: primum, vt illius omneis iuberet exuri libros, deinde, vt ipsum vel capite plecteret, vel custodiae datum, Pontifici sisteret. Aderant huic actioni Petrus Bonomus, Tergestinus, et Bernardus Tridentinus, Episcopi. Caesarem etiam et reliquos omneis Principes, appellatos hac de re, facere quae Pontifex postulasset: et sibi dicebat Aleander atque Eccio Theologo, causae cognitionem a Pontifice mandatam esse. Fridericus, quod permagni momenti res erat, petito deliberandi spatio, quarta die Nouembris, per suos familiares, quoniam occupatus [note: Friderici responsum.] erat ipse, respondet, Tridentino praesente, Omnino sibi praeter opinionem accidisse, quod eiusmodirem Pontifex ab se petat, qui semper hoc elaborarit, vt maiorum virtute atque splendore nihil committeret indignum, vtque fidelem operam, Imperio, et suam Ecclesiae praestaret obsequentiam. Audire se, interea

[note: 1520.] dum ipse domo absit in Reipub. negotijs occupatus, Eccium non Luthero tantum, sed et alijs quibusdam suae dio onis viris doctis voluisse, contra Pontificij decreti seriem atque modum creare periculum. Quam sanerem, pro eo ac decet, moleste ferre debeat: hominem videlicet priuatum, in aliena prouincia tantum sibi sumere. Quid Lutherus aut etiam alij, per suam absentiam, fecerint post allatum illud Pontificis decretum, non sibi constare, fieri enim posse, vt prouocationem eius plerique comprobarint. Sibi quidem nihil vnquam fuisse cum illius causa commune, et ne nunc quidem esse: quod si minus recte doceat, magnopere sibi displicere. Ante biennium sua solicitudine et opera perfectum, vt sermonem cum eo Caietanus Augustae conferret: tunc quidem ipsis non potuisse conuenire, et Caietanum datis ad se literis grauiter fuisse conquestum: se vero tunc ita respondisse, vt satisfactum esse putet, imo suspicionis tollendae causa, voluisse tum ab se dimittere Lutherum, nisi Miltitius obstitisset. Richardum quoque Treuirensem archiepiscopum ad eam rem a Pontifice delectum postea, et Lutherum quidem velle quocunque loco iussus fuerit, sistere sese, modo recte caueatur: adeo quoque prolixe et ample polliceri, vt nihil supra. Viros bonos et eruditos ita sentire, non sua quadam sponte, sed incitatum ab aduersarijs illum eousque prodijsse: nondum a Caesare nec ab alijs etiam auditum, scripta illius ita esse conuicta vel erroris vel impietatis, vt aboleri debeant: alioqui se pridem fuisse facturum boni principis officium. Petit igitur ne ad hunc modum agant, sed hoc potius efficiant, vt delectis aliquot viris literatis atque bonis, amanter et placide de re tota conferatur: vt Luthero recte caueatur, nec ipsius libri comburantur prius, quam causam suam dixerit. Quod si firmis Scripturae testimonijs et solidis argumentis fuerit conuictus, tum eius institutum minime se probaturum: et vt inferior ille sit futurus, totaque causa cadat, sperare tamen Pontificem a se nihil, quod minus honeste facere queat, esse postulaturum. In caeteris rebus omnibus facturum se beneficio Dei, quod Imperij principem et obsequentem Ecclesiae filium deceat. Eo dato responso, illi, habita deliberatione, coeperunt commemorare, quam multa Pontifex fecisset ac tollerasset, quo Lutherus in viam aliquando rediret: illum vero nihil eorum quae pollicitus erat, fecille. Non esse iam Treuirensis Episcopi de eo cognoscere, quandoquidem Pontifex ad se causam reuocarit, ad quem vnum pertineat de rebus eiusmodi iudicare. Exitus orationis erat, vt ex formula decreti Pontificis [note: Luth. libri exuruntur.] agendum sibi dicerent. Itaque Lutheri lucubrationes non multo post incendunt et exurunt. Aleander erat Italus, patria Mottensis, Hebraicae linguae peritissimus. Docuit aliquando bonas literas Lutetiae: Romam profectus, paulatim creuit: factus deinde archiepiscopus Brundusinus, post etiam Cardinalis. Ad eundem dignitatis gradum peruenit quoque Caracciolus. Eo cognito, Lutherus, conuocata omni multitudine scolastica, Vuittembergae, et magna doctorum hominum [note: Luth. exurit ius pontificium.] comitante turba, ius pontificium, et illud nuper euulgatum Pontificis decretum, palam incendit, Decembris die decima: et postridie cum doceret, vehementer admonuit, qui suae saluti consultum esse vellent, vt a regno pontificio sibi cauerent. Edito deinde scripto, sui facti rationem exponit, suaque voluntate, consilio et opera, pontificios libros esse crematos profitetur, his nimirum de causis: primo, vetustum esse morem et singulis temporibus obseruatum, vt mali et perniciosi libri flammis aboleantur, eiusque rei testimonium in Actis Apostolorum extare: deinde, ad suum officium, qui sit in Christo baptisatus, qui sit sacrarum literarum professor et doctor publicus, pertinere, vt impiam doctrinam oppugnet, et salutarem hominibus proponat, et falsas opiniones hominum animis eripiat: idem officium ad complures etiam alios pertinere: et vt hi vel imperitia vel periculi metu impediti non faciant quod debent, se tamen idcirco excusari

[note: 1520.] non posse, nisi bona fide munus suum faciat. Pontificem quoque et ipsius clientelam omnem sic esse deplorate miseros et obstinatos, vt non solum rectas admonitiones non admittant, verumetiam Christi doctrinam et Apostolorum damnent, et homines ad manifestam impietatem cogant. Adhaec, existimare se, incendiarios illos non habere eius rei mandatum. Quod enim Colonienses ac Louanienses Theologi, a Caesare factam ipsis potestatem dicant exurendi suos libros, falsum id esse, liquido sibi constare: postremo, quoniam crematis iam suis libris, eaque fama per omneis diuulgata prouincias, multi sint futuri infirmiores, et oritura sit vehemens quaedam in plurimorum animis dubitatio, quasi neque temere, neque sine graui causa sit hoc excitatum incendium: idcirco, se, cum insanabiles videret aduersarios, ipsorum etiam cremasse libros, vt hominum animos erigeret, ac confirmaret. Itaque rogat omneis, vt magnificis illis titulis et inscriptionibus aduersariorum, ad ostentationem comparatis, nihil moueantur: sed rem ipsam intueantur propius, quam videlicet impia sint ac perniciosa dogmata, quas Pontificum libris continentur. Quod quidem ipsum vt rectius intelligi possit, ex infinitis, pauca quaedam iuris Pontificij loca recenset, quae ad contumeliam Dei, et ad magistratus iniuriam, et ad stabiliendam ipsorum tyrannidem proprie pertineant. Sunt autem ad XXX. circiter loca seu capita, quibus demonstrat, causam fuisse rectam et idoneam, ipsorum exurendi libros. Deinde lacessit eos, et cur suas lucubrationes incenderint, rationes demonstrari petit. Quod [note: Cur in Antichristum nullus mutire ausus fuerit.] autem adeo pauci vel nulli fere, seculis anteactis, Antichristi tyrannidem oppugnarint, eo factum esse dicit, quod Scriptura pronuntiarit fore, vt aduersarios ille suos trucidaret, ac reges haberet sibi coniunctos. Quum ergo Prophetae et Apostoli tam horrenda praedixerint, cogitari facile posse, quantam ipsius esse oporteat immanitatem. Ita nimirum in rebus humanis esse comparatum, vt ex optimis principijs deterrima quaeque tempore nascantur. Hoc vbi nonnullis exemplis probauit, ad vrbem quoque Romam accommodat, quae plurimis a Deo cumulata beneficijs et ornamentis, omnino degenerarit, et sua contagione magnam orbis terrarum partem infecerit. Pontificis hoc institutum esse contra leges, contra bonos mores, neque tolerari posse, quod legitimam cognitionem defugiat, quod se legibus omnibus atque iudicijs maiorem esse confirmet. Priori libro diximus, Syluestrem Prieriatem in Lutherum scripsisse. Quum huic acriter esset responsum, [note: Catarinus scribit in Lutherum.] Ambrosius Catarinus Italus defendendum suscipit, edito libro de pontificis Romani dignitate. Lutherus autem prolixe respondet, et loca quaedam Danielis interpretatus, tyrannidem pontificiam ibi depictam esse docet, et quae de Antichristi regno praesignificauit ille, prorsus ad pontificatum Romanum pertinere contendit. Catarinus deinde factus est Archiepiscopus Cossentinus.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI III.

Solicitante Friderico principe, Caesar dat literas ad Lutherum, quibus acceptis tanquam fide publica fretus Vuormaciam petit: illic coram Caesare, ac frequenti Principum concilio rationem eorum quae scripserat, quaeque docuerat intrepide exponit, atque constanter perseuerat, licet Pontifex magnis imprecationibus illum deuoueat, et execretur in eo diplomate, quod vulgo vocant Bullam coenae Domini: Caesar exilium minitetur. Principes seorsum conentur a sententia dimouere. Concilium Constantiense illi proponitur: vnde nactus occasionem, de Vuicleuo, Ioanne Husso, et Ioanne Zischa Bohemo loquitur. Theologastri Parisienses, Lutheri libros damnant. Interim dum foedus initur inter Galliae regem, et Heluetios, suadet Zuinglius ne donum aut stipendium ab vllo Principe militandi causa accipiatur. Lutherus edicto publico a Caesare proscriptus, in locum secretiorem secedit. Britanniae rex illum etiam oppugnat. Leoni mortuo succedit Adrianus. Solymam in Hungaria res agit prospere. In Hispania seditionibus obortis mederi conatur Caesar, et paciscitur cum Angliae rege. Episcopus Constantiensis Zuinglium persequitur. Vuitembergae excitantur turbae. Anabaptistae prodeunt: vnde conuentus publicus Noribergae peragitur. Eo pontifex Adrianus literas mittit, et legatum. Rhodon expugnat Solimannus. Zuinglium propositae doctrinae suae capitibus, adoriuntur Papistae: sed tandem Euangelium a Tigurinis excipitur.

[note: Caesar euocat Lutherum Vuormaciam.] FRIDERICVS Princeps, interea dum Caesarem, ad agendos Vuormaciae conuentus euntem, comitatur, effecerat, vt Caesar, velle se Lutherum euocare [note: 1521.] diceret, et coram audire, Quod vbi Lutherus e Friderici literis cognouit, sub exitum Ianuarij rescribit, vehementer sibi gratum esse, quod Caesar, huius causae, quae publica sit, cognitionem ad se recipiat. Se quidem omnia, quae salua conscientia possit, et Euangelij doctrina, facturum. Orat ergo, det operam, vt contra vim omnem atque periculum sibi recte caueatur, vt viri boni deligantur et eruditi, quibuscum agat, vt ne grauius aliquid contra se prius decernatur, quam sit erroris conuictus et impietatis: vt interim ab illa rabie desistant aduersarij, neque suas lucubrationes exurant: et si quid posthac pro gloria Dei, pro veritate suscipiendum erit, vt hoc sibi per Caesarem liceat. Vbi Caesar idonee cauerit, venturum se Vuormaciam, et ibi coram aequis iudicibus ita suam causam esse acturum, vt omnes intelligant, nihil a se factum esse proterue, sed pro Republica, maximevero pro Germaniae salute laborem hunc omnem sibi susceptum esse, nimirum, vt a multis grauissimis erroribus, ad sanam et puram doctrinam homines reuocentur. Orat etiam, vt et Caesar et ipse ad immanem illam seruitutem et orbis Christiani miserrimum statum, [note: Caesar scribit ad Lutherum.] sub pontificatu Romano, respiciant. Solicitante igitur Friderico, Caesar, VI. die Martij dat literas ad Lutherum, Quoniam libri quidam ab eo sint editi, se, communicato cum principibus consilio, velle causam ex ipso coram cognoscere. Itaque potestatem ei facere, ad se veniendi ac deinde redeundi domum. Vtque hoc ei tuto liceat, publica se fide praestiturum, vt ex eo scripto quod simul mittat, plenius videre liceat. Iubet igitur vt se statim det itineri, et intra vicesimum primum diem adsit: nec esse, quod vim aut iniuriam metuat: se curaturum, ne quid omnino sit fraudi.

[note: 1521.] Romani pontifices die Iouris, qui Paschae diem antecedit, antiqua consuetudine [note: Bulla execrationis in coena Domini.] solent magnis imprecationibus deuouere, et execrari certa quaedam hominum genera: primum, haereticos, deinde piratas, item, eos qui vel nouum instituunt, vel prohibitum vectigal exigunt, qui literas et diplomata Romanae curiae corrumpunt qui Sarracenis atque Turcis arma suppeditant, et id genus merces illicitas, qui impediunt quo minus annona perferatur Romam, qui sectatores aulae Romanae violant, qui possessionibus et locis vicinis Ecclesiae Romanae vim faciunt, nimirum, vrbi Romae, Siciliae, Neapoli, Sardiniae, Corficae, Hetruriae, Spoleto, Sabinis, Anconae, Flaminiae, Campaniae, Bononiae, Ferrariae, Beneuento, Perusiae, Auenioni. Superiores quidem pontifices in haereticis nominant Garasios, Pateronos, Pauperes Lugdunenses, Arnoldistas, Speronistas, Vuicleuistas, Hussitas, Fratricellos. Leo autem decimus, eo die, quem diximus huius anni qui tum erat quintus calendarum Aprilis, Lutherum nuper ab ipso damnatum, eiusque sectatores huic numero coniungit, et simul execratur, vulgo vocant Bullam coenae Domini. Huius autem imprecationis formulam post adeptus Lutherus, populari sermone vertit et explicat, non sine scommatis multoque sale. Caesaris vbi literas accepit Lutherus, Vuittemberga deductus ab ipsius caduceatore, Vuormatiam petit. Quumque propius iam accederet et paucis abesset milliaribus, plerique dehortabantur, eo quod ipsius erant nuper exusti libri: quo quidem praeiudicio iam ipsum esse damnatum, et in summo futurum discrimine dicebant, illata [note: Luth. constantia.] mentione, quid accidisset aetate superiore Ioanni Husso. verum ipse magno quodam animi robore periculum omne contempsit, et terrorem hunc atque metum a Satana sibi dicebat afferri, qui confessione veritatis, et quidem loco tam [note: Lutherus Vuormaciam venit.] illustri, regnum suum labefactari videat. Itaque progressus, Vuormaciam venit ad XVI. Aprilis diem. Postridie, vocatus, vbi coram Caesare ac frequenti Principum [note: Eccius interrogat Lutherum.] concilio constitit, Eccius iureconsultus mandato Caesaris verba facit, et Duae sunt, ait, causae, cur Caesar, de consensu Principum omnium et ordinum, te iussit accersiri, Martine Luthere, de quibus vt ex te cognoscam, mihi mandauit, primum, an hos libros abs te conscriptos esse fatearis et pro tuis agnoscas: alterum, an retractare quicquam in ijs, an vero, quaescripta sunt, velis tueri. Aderat Luthero iureconsultus Vuittembergicus, Hieronymus Schurfius, is librorum inscriptionem recitari iubet et edi. Quo facto, Lutherus, breuiter repetens quod propositum erat, Quantum ad libros, inquit, pertinet, meos esse profiteor et agnosco, sed an propugnare velim quae scripsi, vt ad hoc legitime respondeam, quandoquidem res maximi est momenti, et ne quid praecipitanter a me fiat, deliberandi spatium posco. Re communicata, Quanquam, ait ille, de scripto Caesaris facile tibi fuit, causam, cur sis euocatus, intelligere, atque idcirco tibi non licebat moram vllam interponere, quo minus iam responderes: tamen Caesar pro sua clementia diem vnum ad cogitandum tibi largitur, et vt cras, ad hoc ipsum tempus, denuo te sistas, et quid tui sit propositi, non scripto, sed oratione testatum facias, iubet. Quod moram istam adhiberet, plerique putabant non fore constantem. Altera luce, cum ad horam adesset, ei, quod secundum fuit, postulato, heri non respondebas, inquit Eccius, petito ad deliberandum spacio, quod iure quidem tibi denegari poterat: nam de fide quisque sua tam debet esse certus, vt cuiuis, etiam petenti, rationem statim reddere possit: tantum abest, vt tu, tam peritus et exercitatus Theologus, dubitare debeas, aut responsum aliquod praemeditari. Sed vtcunque [note: Lutherus causam suam agit coram Caesare totoque Imperio.] sit, age, quid adfers, num illa tua scripta vis tueri? Tum Lutherus, ad Caesarem et concilium principum oratione conuersa, et magnopere illos obtestatus, vt aequis animis et patienter audirent, Si quid a me peccabitur, inquit, potentissime Caesar, illustrissimique Principes, vel verbis minus proprijs, neque tanto consessu dignis,

[note: 1523.] vel etiam moribus parum elegantibus atque decoris, totum hoc mihi peto condonari, propter vitae genus, in quo nunc aliquam aetatis partem consumpsi. Nam certe de me nihil aliud polliceri possum aut testari, quam quod simpliciter hucusque docui, quae ad gloriam Dei et Hominum salutem pertinere credo. De libris meis hesterno die respondi. Et illos a me scriptos ac editos agnosco: quanquam si quid forte sit adiectum ab alijs, id minime velim pro meo recipere: iam, vt ad alterum veniam, ad hunc modum res habet, vt dicam. Qui sunt a me coscripti libri, non sunc eiusdem generis nec argumenti omnes: nam ex ijs aliqui solum ad fidei et pietatis doctrinam pertinent, quibus etiam aduersarij mei praeclarum dant testimonium. Quos quidem si abiurarem, officium viriboni neglexisse, iure queam incusari. Sunt alij, quibus pontificatum Romanum et pontificiorum doctrinam reprehendo, qui maximis incommodis rempublicam Christianam afflixerunt. Quis enim non videt, quam misere hominum conscientiae legibus vexentur atque decretis Pontificum? quis negare potest, quam fraudulenter et insidiose prouincias omneis, in primis vero Germaniam expilarint, et ne nunc quidem adhuc suae rapacitatis finem aut modum vllum faciant? Si nunc et hos libros aboleam, tyrannidem illam confirmauero: quod ipsum eo maioris erit praeiudicij, quum audietur illud a me factum, Caesaris et principum authoritate. Tertium genus est eorum, qui scriptisunt in quosdam priuatim, qui et Romanam illam nequitiam defendere volunt, et vbique calumniam mihi struunt, in ijsque fateor me vehementiorem fuisse, quam deceat, sed nullam sanctimoniam mihi arrogo, neque de moribus aut mea vita, sed de vera doctrina professionem institui: et tamen in his ipsis nihil retractare velim: hoc enim ipso multorum insolentiae senestram patefacerem. Neque tamen haec ita velim accipi, quasi hoc mihi sumam, errare me non posse: verum, quia proprium est hominis, falli et errare, ad causae defensionem mihi sumo illud Seruatoris nostri [note: Ioan. 18.] dictum, qui de sua doctrina locutus, quum a satellite quodam caederetur, Si male sum, ait, locutus, testimonium perhibe de malo. Quod si Christus, in quem omnis cadit perfectio, non recusauit audire contra se vilissimi seruuli testimonium, quanto magis ego, qui natura tota sum peccator, et non vno modo errare possum, sistere me debeo vocatus et audire, si quis contra doctrinam meam aliquid testificari velit et afferre? Quapropter, per omnia sacra vehementer oro, siquis est omnium, qui aduersus doctrinam, quam profiteor, aliquid habeat, ne dissimulet, sed congrediatur, et Scripturae testimonijs errorem doceat. Quod si fiat, adeo non sum futurus obstinatus, vt etiam primus omnium libros ipse meos in ignem sim abiecturus: et haec quidem argumento esse possunt, me non temere, nec animi quadam impotentia ferri, sed rei magnitudinem et istam perturbationem, quae propter hanc doctrinam oritur, satis expendisse. Me quidem plurimum etiam delectat, dum video doctrinam meam his offensionibus atque turbis occasionem praebere. Nam proprium hoc esse dicit Euangelij, Christus, vt vbicunque doceatur, grauissimas contentiones excitet, etiam inter eos, qui naturae vinculis et sanguine sunt coniunctissimi. Diligenter itaque et grauiter diu multumque cogitandum est vobis, amplissimi viri, quid statuere oporteat, et prouidendum, ne damnata doctrina, quae nunc beneficio Dei vobis offertur, maximarum calamitatum causam Germaniae toti concilietis ipsi. Danda est etiam opera, ne Caesaris, qui hîc praesidet, adolescentis, Imperium nuper susceptum et initum, fiat inauspicatum et infelix, aliquo minus laudato et vtili ad posteritatem exemplo: plurimis enim sacrae Scripturae locis probari potest, maximum Imperijs periculum tunc incubuisse, quum humanis tantum consilijs atque prudentia ciuili Respublica fuit administrata. Verum haec non eo spectant, quasi vobis, clarissimi prudentissimique Principes, commonstrare velim aut praescribere, quid sit agendum, sed eo solum dico, vt Germaniae,

[note: 1521.] quaenobis ortum dedit omnibus, atque etiam vita nostra charior esse debet, officium meum perpetuo praestem. Quod superest, vt contra vim aduersariorum in vestram fidem atque tutelam me recipiatis, etiam atque etiam obtestor. Facto dicendi fine, Eccius, asperiori vultu, Non respondes, inquit, ad rem, neque tuum est, ea quae conciliorum authoritate sunt olim definita, rursus in quaestionem aut dubium vocare, planum et simplex responsum abs te petitur, an tua scripta velis esse rata. Tum Lutherus, quoniam iubetis, ait, maxime Caesar, illustrissimique Principes, vt plane respondeam, obtemperabo. Haec igitur mea est sententia: quod nisi Scripturae sacrae testimonijs vel euidenti ratione conuictus fuero, me non posse quicquam eorum, quae scripsi vel docui, reuocare. Nam vt conscientiam ipse meam [note: Pontif. et concilia possunt errare.] vulnerem, non committam: pontifici autem Romano et solis consilijs non credo, nec ipsorum authoritatem recipio. Nam et errarunt saepius, et sibi ipsis pugnantia dixerunt, et errare possunt atque falli. Hoc eius responsum vbi Principes in deliberationem vocassent: ille, Tu et immodestius, ait, quam te deceat, et non satis ad rem, Luthere, respondes, et librorum tuorum facis aliquod discrimen: verum sireuocares eos, qui magnam errorum tuorum partem continent, Caesar non esset permissurus, vt eis quae recte scripta sunt, vlla fieret iniuria. Concilio Constantiensi quamplurimi ex Germania interfuerunt virtute et doctrina praestantes viri: tu vero huius decreta contemnis, et errores ibi damnatos resuscitas, et sacra Scriptura vis conuinci. Non recte facis, et vehementer in eo deliras. Nam quaesemel Ecclesia damnauit, de ijs nullam attinet instituere nouam disputationem: neque permittendum est, vt de quacunque re sibi rationem reddi quisque postulet. Si enim hoc recipiatur, vt eum, qui Concilijs et Ecclesiae contradicit, oporteat Scripturae locis conuincere, nihil vnquam erit certum aut definitum. Hac igitur de causa Caesar abs te postulat, vt quid statuas de libris tuis, aperte pronunties. Hic Lutherus, Obsecro vos, ait, vt per vos mihi liceat conscientiam tueri saluam et integram: respondi simpliciter, nec aliud habeo quod dicam: nisi enim veris et e Scriptura desumptis argumentis aduersarij me doceant et errorem eripiant, fieri non potest, vt animo sim tranquillo. Demonstrare enim possum, sepenumero ab illis et grauiter esse erratum: vt autem a sacris literis recedam, quae et perspicua est regula ac sola falli non potest aut errare cumprimis impium fuerit. Ille paucis obmurmurabat, doceri non posse, concilium vllum aliquando errasse: Lutherus contra profitebatur, se et posse et velle. Atque ita tunc discessum fuit. Postridie Caesar epistolam mittit in cocilium principum, Maiores suos et Christianam religionem esse professos, et Ecclesiae Romanae semper obtemperasse. Quumque Lutherus nunc eam oppugnet, ac sententiae suae pertinaciter insistat, officium suum postulare, vt antecessorum vestigijs insistat, et religionem Christianam tueatur, ac simul Ecclesiae Romanae ferat opem. Proscripturum igitur esse Lutherum atque socios, et alijs vsurum se remedijs, ad incendium hoc restinguendum idoneis. Quam autem ipsi dedisset fidem, ea se seruaturum, vt saluus et incolumis domum reuertatur. Ea Caesaris epistola diu multumque fuit in senatu principum disceptata: neque deerant, vti fertur, qui Constantiensis concilij decretum et vestigia secuti fidem ei minime seruandam esse dicerent: sed huic sententiae tum alios, tum Ludouicum Palatinum electorem restitisse vehementer aiunt, quod ad Germanici nominis labem atque dedecus sempiternum ea res pertineret. Quapropter, non modo seruandamei fidem, sed neque temere damnandum esse plerique censebant, eo quod magni res esset futura momenti, quicquid demum Caesar decreuisset, [note: Treuirensis, et alij Principes agunt cum Luthero.] quem in hac aetate positum, a Pontificijs administris impelli videbant aduersus Lutherum et exacui. Diebus autem aliquot interiectis, episcopus Treuirensis, XXIIII. diem Aprilis Luthero constituit, vt ad se veniat. Aderant Brandeburgicus

[note: 1521.] princeps elector Ioachimus, Saxoniae princeps Georgius, Augustanus Episcopus, et alij quidam proceres. Quumque Lutherus ab Episcopi sacrifico deductus et a Caesaris caduceatore, venisset, ibi Vaeus iureconsultus Badensis, Quod huc euocatuses, ait, a Principibus, Martine Luthere, non eo factum est, vt vllam disceptationem ingrediantur, verum vt amice tecum agant, teque priuatim commonefaciant eorum, quae videntur ad te ipsum in primis pertinere, vt enim hoc ipsis liceat, a Caesare impetrarunt. Et primo quidem, quod ad concilia pertinet, fieri potest, vt diuersa docuerint aliquando, non tamen contraria: et vt maxime errauerint, non tamen propterea sic corruit ipsorum authoritas, vt ea conuellere cuiuis liceat. Libri tui, nisi caueatur, magnos excitabunt motus, et quem edidisti de libertate Christiana, plerique omnes ad suum affectum interpretantur, quo licentius, quodlibet, faciant. Multo est autem hoc seculum, quam fuerunt anteacta, deterius: quo cautius agendum est etiam. Sunt quaedam tua scripta, quae non possint improbari: sed verendum est, ne Satanas hoc agat, vt alia quaedam interim edas, a religione et pietate aliena, quo sic libri tui promiscue damnentur omnes. Quos enim edidisti postremo, satis indicant, ex fructibus non autem ex flore cognoscendam esse arborem. Non te latet, quam diligenter Scriptura commonefaciat, vt a daemonio meridiano et a sagitta volante nobis caueamus: ille humani generis hostis non desinit insidiari nobis, et sub specie pulchri, saepenumero nos illaqueat, et in errorem abducit. Cogitare igitur debes, tam de tua, quam de aliorum salute, et prouidere decet, ne, quos ab aeterna morte Christus morte sua redemit, tua culpa tuisque libris et concionibus ab Ecclesia seducti, rursus pereant. Cuius quidem Ecclesiae dignitatem omnes reuerenter agnoscere debent. Nam in rebus humanis nihil est legum obseruantia praestabilius, et sicut respublica sine legibus consistere nulla potest, ita quoque nisi maiorum sanctissima decreta religiose tueamur, nihil erit Ecclesiae statu perturbatius, qui debebat omnium maxime esse tranquillus atque firmus. Qui coram adsunt Principes, magna sane virtute viri, singulari quadam erga rempublicam charitate, et priuatim tuae quoque salutis gratia, de his rebus omnibus te voluerunt admonere: nam profecto si sententiam tuam pertinaciter vrgebis, deque proposito nihil remittes, futurum est, vt Caesar, qui iam non obscure, quid sui sit propositi, ostendit, extra fines Imperij te reijciat, nec in Germania sedem vllam tibi esse patiatur: quo tibi de tua fortuna cogitandum est diligentius. [note: Responsio Luth. ad Principes.] Ad ea Lutherus, Pro hac vestra erga me voluntate ac solicitudine, gratias, inquit, vobis ago maximas, viri Principes. Equidem tenuiori sum conditione, quam vt vos tantos viros pro me laborem hunc deceat et molestiam subire. Porro, quantum ad concilia pertinet, equidem non reprehendo simul omnia, sed in primis Constantiense: et cur id faciam, causam habeo magnam et inuincibilem. Definiuit Hussus Ecclesiam esse coetum praedestinatorum. Hoc eius dogma, tum illud, quod dixerat, se credere sanctam Ecclesiam, eius concilij proceres damnarunt, ipsi potius damnandi. Recte enim et Christiane dixit vtrunque. Quiduis ergo sane patiar, vitam quoque profundam potius, quam vt a manifesto verbo Dei [note: Scandalum fidei et morum.] discedam: est enim Deo magis quam hominibus obediendum. Et quod de scandalo mihi obijcitur, id neque possum, neque certe debeo praestare: differunt enim charitatis et fidei scandala, quorum illud in moribus et vita consistit, et omnino vitandum est: alterum autem inhaeret verbo Dei, nec vlla debet eius haberi ratio: veritas enim et aeterni Patris voluntas atque mandatum dissimulari non debent, etiamsi totus terrarum orbis offendatur. Christum ipsum Scriptura vocat petram scandali, et hoc ad omneis, qui docent Euangelium, aeque pertinet. Scio parendum esse legibus et magistratui: populum etiam ita semper docui, et scripta mea testantur abunde quantum dignitati legum tribuam. Ad Ecclesiastica vero decreta

[note: 1521.] quod attinet, longe est alia ratio, Quod si pure doceretur verbum Dei, si praefecti Ecclesiarum facerent suum munus, ita vt Christus et Apostoli sanxerunt, nihil opus erat iugum illud durum et intolerabile humanarum legum conscientijs et animis hominum imponere. Non me latet etiam, admonere Scripturam, cedendum esse proprio, quod aiunt, sensui. Vere quidem istud dicitur, et libenter etiam praestabo, nec obstinate sum aliquid facturus: tantummodo mihi liceat Euangelij doctrinam profiteri. Quum haec orasset, iussus est diuertere. Re deliberata, Vaeus inter alia coepit hortari, vt Caesaris atque Principum cognitioni sua scripta subijceret. Tum ille, Quid ni? inquit, nolo equidem videri, vnquam defugisse vel Caesaris vel ordinum Imperij, sed ne aliorum quidem iudicium, modo id Scriptura duce fiat, et verbo diuino, quod tam aperte pro me facit, vt, nisi hoc ipsum me redarguat erroris, non possim a sententia discedere. Praecipit enim [note: Galat. 1.] Paulus, ne angelo quidem e coelo venienti et aliam afferenti doctrinam esse credendum. Itaque vos oro magnopere, saluam mihi liceat tueri conscientiam, idque vestra potissimum ad Caesarem intercessione. Quod si obtineam, nihil non faciam. Tum Brandeburgicus, Num hoc, inquit, vis, te non cessurum, nisi conuictum sacra Scriptura? Plane, inquit, Lutherus, aut euidentissimis rationibus. Dimisso igitur concilio, Treuirensis, aliquot suis adhibitis familiaribus, denuo illum coepit admonere per Eccium iureconsultum: qui pro pontificatu Romano multa locutus, nihil potuit proficere. Atque ita tum disceditur. Altera die Treuirensis iterum interpellat, vt Caesari ac Principum senatui iudicium permittat absque conditione: sed id frustra fuit. A meridie, quum ad Treuirensem denuo quidam venissent vocati, postulant vt futuro saltem concilio sua summittat. Assentitur ille, modo Scripturae res agatur authoritate. Posthaec Treuirensis, omnibus remotis, priuatim cum eo collocutus, quomodo huic morbo tam graui tamque periculoso [note: Act. 5.] sit medendum, exquirit. Ille, quod Gamaliel quondam suasisset Pharisaeis atque Scribis, optimum esse consilium, neque Deo repugnandum esse dicit. Tunc demum Episcopus, quum nihil proficeret, benigne dimittit, seque curaturum ait, vt publica fide domum redeat. Non multo post, Eccius iureconsultus, Episcopi mandatu venit: et, Quoniam Caesaris atque Principum admonitiones repudiasti, faciat, inquit, Caesar deinceps, quod erit ipsius officij: et nunc quidem tibi mandat, vt hinc e vestigio discedas, et in reditum dies viginti vnum tibi largitur: quam etiam fidem tibi dedit, eam seruabit inuiolatam. Et hoc insuper mandat, vt domum profectus, [note: Lutherus Vuormacia dimissus.] neque scripto neque voce populum in via commoueas. Ad hunc ergo modum dimissus, gloriam Deo tribuit, et ad vigesimumsextum Aprilis diem discedit, comitatus eodem, quo prius, caduceatore Caesaris. Ex itinere scribit ad Caesarem, et actionem omnem paucis repetit: deinde, quoniam et antehac semper pacis conditiones detulerit, et nunc etiam deferat, nec aliud petat quam vt aequo iudicio de lite cognoscatur, interposita Scripturae authoritate, flagitat vt contra vim aduersariorum se tueatur. Causam esse non suam priuatam, sed publicam totius orbis terrarum, in primis autem Germaniae, cuius ipse salutem etiam vitae suae anteponat. In eandem sententiam ad reliquos quoque scribit principes ac ordines. Quandocunque Caesari visum fuerit et ipsis, venturum se fide publica, quo iusserint, causamque suam apud aequos et non suspectos iudices velle disceptare.

Quoniam Hussi et concilij Constantiensis et Bohemorum non semel mentio [note: Ioannes Vuicleuus Anglus.] fit hoc in opere, paucis rem explicabo. Vixit in Anglia Ioannes Vuicleuus, ad annum salutis. M. CCC. XCIII. Is contra pontificatum Romanum multa scripsit, quae post in Bohemiam delata fuerunt. Erat tum Pragae nobilis academia, florebat [note: Ioannes Hussus Bohemus.] etiam ibi Ioannes Hussus, professione Theologus. Hic Vuicleui doctrinam vti piam atque salutarem, pro concione celebrabat, et longe lateque propagabat.

[note: 1521.] Accusatus autem ad pontificem Romanum Alexandrum quintum, citatur. Ille per procuratores, cur non veniat, ostendit. Vuencelaus etiam rex intercedit, ac in Bohemiam legatos mitti postulat, qui rem cognoscant, sed id frustra fuit. Damnatus [note: Hussi prouocatio a Pontifice.] igitur Hussus pro haeretico, scriptum edit, et a Pontifice ad Christum iudicem prouocat. Erat tum Ecclesiae Romanae status valde turbulentus. Cardinales enim in contraria studia diuisi, treis elegerant pontifices, Gregorium XII. Benedictum XIII. Ioannem XXIII. Tulerunt hoc permoleste tum alij reges, tum Sigismundus [note: Constantiense concilium.] Caesar. Ab hoc demum solicitatus Ioannes pontifex, concilium indicit Constantiae. Sigismundus vero, Vuencelai frater, Ioannem Hussum eo vocat, et missis literis Octobri mense; anno salutis, M. CCCC. XIIII. publica fide cauet. Itaque comitatus nonnullis ex nobilitate, qui deducerent, Constantiam venit Hussus, Nouembris die tertio: tribus vero post hebdomadis, quum ad colloquium priuatum Pontificis et Cardinalium venisset, captiuus detinetur. Aberat tum forte Sigismundus, et certior factus grauiter tulit, eoque venit: sed cum Pontificij dicerent, non esse fidem seruandam haereticis, non modo remisit offensionem, licet Bohemi frequenter intercederent, et fidem seruari peterent, sed etiam primus omnium acerbe in eum pronuntiauit. Sexta demum Iulij die sequentis anni, Synodus illum, vt haereticum et seditiosum damnat, libros etiam ab eo scriptos [note: Ioannes Hussus exustus et Hieronymus de Praga] iubet exuri, sic damnatus ac Caesari traditus, crematur: cineres vero dissipantur in profluentem Rhenum, ne quae superessent eius reliquiae. Post eum simili supplicio vitam finit ipsius auditor atque discipulus Hieronymus Pragensis. Erant hoc in concilio, praeter Caesarem multorum regum legati, tres Electores Imperij: Ludouicus Palatinus, Rudolphus Saxo, Fridericus Brandeburgicus: caeterorum vero principum ingens numerus. Patriarchae tres, Aquileiensis, Antiochenus, Constantinopolitanus, Cardinales XXVIII. Episcopi C. LV. Theologi et Iurisperiti complures, Itali, Germani, Galli, Britanni, Pannonij, Poloni. Damnata fuit etiam hîc Vuicleui doctrina, et factum decretum, vt illius corpus effossum in Anglia, cremaretur. Sancitum praeterea fuit, vt soli sacrifici coenam Domini percipiant integram, reliqui omnes vna sint contenti specie: quod Hussus impugnauerat. Lex quoque lata, ne seruetur fides haereticis aut suspectis de haeresi, licet fide publica Caesaris ad Synodum venerint, cognitionis causa. Postremo, [note: Tres Pontifices abrogati.] magistratus fuit abrogatus tribus Pontificibus, et communi voluntate creatus Martinus, eius nominis quintus. Vbi per Bohemiam de Hussi et Hieronymi supplicio cognitum est, ingens fuit excitata turba, post etiam bellum, ductore Ioanne Zischa, valde cruentum et vehemens, ita quidem, vt Sigismundus Imperij cogeretur auxilium implorare. Maxime vero saeuitum fuit in sacrificos, odio Pontificis, quem execrabantur, ipsius proiecta dominatione, et Hussi recepto dogmate, cuius et memoriam consecrabant.

[note: Theologi Parisienses damnant Luth. libros.] Ad hoc fere tempus, Theologi Parisienses Lutheri libros damnabant, et ex illo, qui est inscriptus de captiuitate Babylonica, tum et ex alijs certa quaedam capita collegerant, de Sacramentis, de legibus Ecclesiae, de operum aequalitate, de votis, de contritione, absolutione, satisfactione, de purgatorio, de libero arbitrio, de immunitate Ecclesiasticorum, de concilijs, de haereticorum poenis, de philosophia, de theologia scholastica, deque multis id genus alijs. Lectorem vero et omneis, qui Christi profitentur nomen, admonent, vt ab eiusmodi perniciosis dogmatis diligenter sibi caueant. Haereticorum hunc esse morem, vt blanda quaedam initio proponant, quae semel in animum admissa vix vnquam inde reuelli queant: sub illis autem verborum illecebris latere virus praesentissimum: ordine postea multos enumerant singulorum temporum haereticos, et in his Vuicleuum, Ioannem Hussum, ac postremo Lutherum: quem, vt temerarium et arrogante magnopere

[note: 1521.] vituperant, quod se vnum plus caeteris videre putet, quod sanctorum Patrum et interpretum, quod conciliorum et scholarum omnium iudicia contemnat, quod Ecclesiae morem atque consensum, tot seculis obseruatum, repudiet, quasi vero credibile sit, Christum interea voluisse sponsam suam vnicam in tantis errorum tenebris versari: sed haereticis hoc esse proprium, vt Scripturas ad suum sensum detorqueant. Enumeratis deinde nonnullis ab eo compositis libris, ostendunt, quibus in dogmatis quos imitetur haereticos: quum autem ad ipsorum professionem atque munus proprie pertineat, nascentes errores iugulare, quantum quidem fieri possit, idcirco libros ipsius euoluisse diligenter, vt, quemadmodum sibi cauere quisque debeat ab illis, demonstrent. Post multam vero lectionem eorum quae scripserit, reperire se, doctrinam illius esse perniciosam, et dignam, quae flammis vltricibus vindicetur, ipsum vero, vt eam detestetur atque reuocet, cogendum esse. Huic illorum decreto respondet, deinde Melanchthon, sed et Lutherus, verum [note: Theologorum Parisiens. authoritas.] iocose. Porro, Theologi Parisienses primum totius Europae locum in eo genere sibi vendicant. Duo habent praecipue collegia, Sorbonam et Nauarram: eoque confluere solent ex omnibus prope gentibus, doctrinae percipiendae causa. Candidati huius professionis, qui vulgo dicuntur Baccalaurei, per totam aestatem multis exercentur disputationibus, et per horas duodecim argumentis omnium vt respondeant, oportet. Hîc mirae sunt digladiationes, ac plerunque de rebus aut friuolis, aut quae captum humanum excedunt: magnis agitur clamoribus, et certamen fere finitur auditorum strepitu, quum ex disputatoribus alter, vel inepte vel prolixe nimium agi: foris per cancellos auscultant Theologi Doctores, qui Magistri nostri dicuntur. Hi sunt omnis doctrinae censores, et plane regnum possident. Nam rei theologicae nemo quicquam audet euulgare, nisi de ipsorum permissu, plerique vero sectantur otium, eoque videntur ad gradum illum aspirare, vt suauiter viuant et alijs imperent. Sunt quidem in ijs nonnulli praeclaris ingenijs, verum alio digni contubernio et meliori cultura.

[note: Heluetij foedus faciunt cum rege Gall.] Leo pontifex iam antea foedus inierat cum Heluetijs, vt si quando res ita posceret, ipsorum vteretur opera. Galliae quoque rex, qui pacem ante cum illis firmauerat, sicuti libro primo dictum est, de foedere solicitabat eos, deque milite sibi subministrando. Zuinglius autem pro concione vehementer dissuadebat, et quam esset non modo turpis haec militia, verumetiam impia, demonstrabat, et multis in medium adductis incommodis, ad maiorum institutum atque frugalitatem, qui rem pecuariam et agriculturam exercuissent, et praeclare multa fecissent, eos adhortabatur, sed frustra. Nam a multa solicitatione, donis et pollicitationibus expugnati proceres, multitudini persuadent. Itaque omnis Heluetiorum ciuitas hoc anno foedus cum illo facit, et militem promittit. Soli vero Tigurini, Zuinglium secuti, recusant, et iureiurando confirmant, nullum donum aut stipendium accipene ab vllo Principe, militandi causa. Filius deinde natus est regi, Carolus, pro quo fideiubent [note: Pagi xiij. Heluetiorum.] in baptismo Heluetij, missis legatis. Porro, tredecim hodie continentur pagis, vti vocant, Heluetij. Hisunt Tigurini, Bernates, Lucernates, Vrani, Suitenses, Vnterualdij, Tugiani, Glareani, Basilienses, Solodurij, Friburgij, Schafusiani, Apecellenses. Hi sunt arctissimo foedere coniuncti, per iusiurandum, et aequali vtuntur iure, ac veluti communem rempublicam administrant. Ex ijs omnium primi foedus inierunt Vrani, Suitenses, Vnterualdij, quum eiecta nobilitate, qua premebantur, in libertatem sese vindicarent. Fuit hoc anno salutis, M. [note: Libertas Heluetiorum vnde et quando.] CCC. XV. his deinde Lucernates, postea Tugiani, sexto loco Tiguniri, et ab his, Bernates accesserunt. Basilea fere postrema sese coniunxit. Eorum deinde sunt facti socij, sed non ijsdem legibus neque tanta necessitudine, Rhoeti, Lepontij, Seduni, Veragri, Sangallij, Mullusiani, Rotuuillenses. Caesar, qui tum aetatis

[note: 1521.] annum vigessmum primum excesserat, publico decreto Lutherum octaua die [note: Luther. a Caesare proscriptus.] Marj proscribit. Exordium ducit a sua persona. Sui nimirum esse officij, non modo stabilire Imperium et amplificare, sed prouidere etiam, ne qua labes aut haeresis intra fines Imperij nascatur. Et maiores quidem suos in hanc curam diligenter incubuisse. Multo igitur esse aequius, vt ipse, cui tantam tamque late patentem ditionem Deus concessit, illorum vestigijs insistat: nam si recens in Germania natas haereses non coerceat, fore, vt et conscientiam ipse suam laedat, et in hoc regni sui primordio maximam nominis indignitatem sibi cociliet. Notum esse dubio procul omnibus, quam impia dogmata Lutherus nunc aliquot annis diuulgarit. Ea re permotum Pontificem maximum, Leonem decimum, ad quem eiusmodi cognitio proprie pertineat, nihil non tentasse, vt ad saniorem mentem illum reuocaret. Et principio quidem lenissimis vsum fuisse remedijs: verum, vbi nihil proficit, ad eas rationes, quae legibus et maiorum decretis continentur, venisse, certumque denuntiasse tempus, intra quod errorem deponeret, graui constituta poena, nisi pareret. Illum vero non solum non obtemperasse, verum etiam atrociores aedidisse libros. Cum autem grauiter ipse a Pontifice vrgeretur, vt Ecclesiae suum praestaret officium, ac hominem nocentem cohiberet, decretum illud euulgasse Pontificis. Verum ne ita quidem illum esse factum meliorem, imô tunc primum coepisse furere, et aeditis libris indigne ac contumeliose multa scripsisse, nec aliud in ipsius libris quam seditiones, bella, discordias, incendia, caedes atque rapinas contineri: patrum et conciliorum ab eo contemni authoritatem, et Constantiensi concilio magnam in primis fieri contumeliam, quae quidem non solum ad eius aetatis viros sanctissimos, verum ad Sigismundum quoque Caesarem et ad senatum principum pertineat: immanitatem ipsius atque rabiem nullius oratione satis explicari posse: non hominem esse qui sic agat, sed daemonem potius, humana specie: his ergô de rebus cogitantem se magnopere perturbari: atque dolere, pro suo erga Rempublicam et dignitatem pontificiam affectu. Ideoque, ne vel maiorum suorum virtute, vel suo splendore atque munere aliquid admittat indignum, congregationem fecisse omnium Imperij Principum ac ordinum, et communicato consilio, rem omnem grauiter ac diligenter expendisse: et quanquam legibus cautum sit, ne manifestus haereticus, toties damnatus et ab Ecclesiae communione semotus, audiatur: tamen, nequis illi calumniae locus esse posset, datis literis et misso caduceatore ac publica interposita fide, illum accersiuisse, vt coram sui facti rationem explicaret: post, ordine commemorat quid sit actum Vuormaciae, tum publice, tum priuatim, vt supra dictum est. Et quoniam errores ille suos pertinaciter defendat, decretum illud Pontificis laudat, eiusque vindicem se fore profitetur. Itaque et ipse illum damnat et proscribit, vt authorem schismatis, vt manifestum ac pertinacem haeteticum: mandat etiam omnibus graui denuntiata poena, vt pro tali agnoscant, et vt post XXI. dies, quos ad reditum ei concesserit, quisque det operam, vt illum capiat, et captum in suam potestatem perducat. Eos vero, qui quocunque modo faueant aut operam ei suam communicent, aeque proscribit. Libros etiam aboleri iubet: et librarijs in posterum grauem constituit poenam: et hoc quidem suum decretum, quod communi principum et ordinum consilio factum esse dicit, sacrosanctam esse mandat. Aiunt edictum hoc a paucis aliquot fuisse conflatum: nam ex Electoribus nonnulli fatentur, non se fuisse conscios, vt suo loco de Coloniensi dicetur. Moguntinus, qui Cancellarius est Imperij, multum in hisce rebus potest. Vtcunque sit, ea lata sententia, permagnam Caesar inijt gratiam, ita quidem, vt a Gallis abalienato prorsus animo foedus cum eo Pontifex iniret, sicut paulo pôst dicemus.

Ab ea promulgatione, Fridericus princeps, enobilitate nonnullis, de quo [gap: sign for Rec. (recipe)]

[note: 1521.] fide compertum habebat, negotium dabat, vt in locum quendam secretiorem et ab hominum frequentia remotum, deducerent Lutherum, vitandi causa periculi: [note: Lutherus extra periculum abductus.] quod quidem summa diligentia fuit et taciturnitate administratum. In hac sua solitudine, varias epistolas ad amicos et libros etiam Lutherus emittit: de abroganda [note: Luth. varia opuscula ex Eremo.] Missa priuata, quem suis fratribus Augustinianis inscribit: de votis monasticis, ad parentem suum Ioannem Lutherum, et aduersus Iacobum Latomum, theologum Louaniensem. Augustinianos autem ad fortitudinem atque constantiam hortatur, et in Friderico principe magnum ipsos habere praesidium dicit, quod sit prudens, et veritatis amans, et a iudicijs temerarijs alienissimus. Coeperant illi tunc omnium primi intermittere ritum Missarum, eoque Lutherus confecit illis hunc, quem diximus, librum, vt et vacillantes erigeret, ac peritiores confirmaret, magnopere hortatus, vt in eo proposito perseuerarent. Quo cognito, Fridericus admodum solicitus, ne turbas ea res ac maiorem aliquem motum excitaret, totius academiae sententiam exquiri, et ad se referri iubet. Academia quatuor ad eam rem deligit, [note: De abroganda Missa consultatio.] Iustum Ionam, Philippum Melanchthonem, Nicolaum Amstorffium, Ioannem Dulcium. Hi cum Augustinianis collocuti, quid ipsorum esset propositi renuntiant, et simul quanta coenae Domini fieret iniuria, demonstrant. Itaque principem orant, vt tantam impietatem non vno solum in templo, sed omnib. in locis aboleat, et verum vsum coenae, iuxta Christi mandatum et morem Apostolorum instituat, et aduersariorum contumelias omnes fortiter contemnat: sic enim esse comparatum, vt qui veram Euangelij doctrinam suscipit propugnandam, hunc oporteat multa perpeti: magnopere ei prouidendum esse, vt hoc praesentissimum Dei donum, quo praecipue sit ornatus, propter excitatam in ipsius populo Euangelij lucem, reuerenter agnoscat. Ad ea Fridericus, Nihil omnino se, quod ad pietatem pertineat, praetermissurum: sed quoniam res admodum sit ardua, sibi videri, non esse properandum, et per ipsos, qui pauci admodum sint, vix aliquid posse perfici. Quod si Scripturae testimonijs causa nitatur, fore, vt complures accedant, et tunc mutationem illam, quae pia videbitur, atque necessaria, multo posse commodius fieri. Se, qui Scripturae sit imperitus, ignorare, quando ritus ille Missarum vsitatus, quem ipsi damnent, sit introductus, et quando ille, quem Apostoli dicuntur, obseruasse in desuetudinem venerit. Pleraque omnia templa et ecclesiasticorum esse collegia propter Missas instituta, maximis ad eam rem collatis facultatibus. Quod si nunc aboleatur Missa, fore, vt possessoribus auferantur ea bona, quae Missarum nomine donata sint olim. Quanta vero sit ex eo futura perturbatio, quemuis intelligere. Et quoniam ad se totam actionem reiecerint, suum esse consilium, vt cum reliquis academiae viris bonis atque doctis re communicata, negotium moderate tractent, et rationes excogitent ad pietatem et tranquillitatem retinendam idoneas. Delecti habita rursus deliberatione respondent, et sicut antea, monent, vt abrogari Missam iubeat: posse id fieri sine tumultu, et vt non possit, tamen quod rectum sit atque pium, non idcirco praetermitti oportere. Quod numero superentur, nihil esse noui: semper inde a condico mundo maiorem hominum partem restitisse verae doctrinae: [note: Optima semper paucis placuerunt.] fore etiam, vt hunc coenae Domini rectum vsum ij solum recipiant et approbent, quib. sit datum diuinitus: collegia quondam instituta, non propter Missas, verum vt iuuentus ad pietatem in ijs erudiretur, et possessiones illas fuisse donatas in eorum, qui docerent simul et discerent, et in pauperum etiam vsus. Et hunc quidem morem ad Bernardi prope durasse tempora: verum annis ab hinc circiter quadringentis, natam esse Missarum illam nundinationem, quae sit omnino tollenda. Quod etiamsi vetustiorem haberet originem ista profanatio, tamen idcirco non esse tolerandam: et si forte motus ex ea mutatione nascantur, id non esse doctrinae, sed aduersariorum nequitiae tribuendum, qui sui emolumenti causa veritatem contra conscientiam oppugnent.

Ad hoc vero genus incommoda non esse respiciendum, sed progrediendum constanter, quomodocunque tandem tumultuetur mundus. Haec enim omnia fuisse iam olim a Christo praenuntiata.

Caesaris frater Ferdinandus, Austriae princeps, hoc anno ducit in matrimonium Ludouici Vngariae regis sororem, Annam.

[note: Henricus Angliae rex scribit in Lutherum.] In tanto numero aduersariorum Lutheri, Britanniae Rex, Henricus octauus, illum etiam oppugnat, et primo quidem iudicium illius de indulgentijs conuellit, et pontificatum defendit: post, omnem illam disputationem de sacramentis Ecclesiae reprehendit, sumpto scribendi argumento ex libro de captiuitate Babylonica. Lutherus vbi cognouit, acerrime respondet, in eiusque causae defensione, nullius hominis dignitatem aut splendorem quicquam apud se valere demonstrat. Leo pontifex honorificumregi cognomen idcirco tribuit, defensorem appellans Ecclesiae.

Quomodo Carolus Austriacus ad Imperij dignitatem ascitus fuerit, supra [note: Bellum Caesaris cum Galliae rege.] demonstrauimus. Quum deinde priuatae quaedam offensiones intercederent inter ipsum Galliaeque regem, ventum est ad arma: et primo quidem in Hispaniae finibus, inque Belgio. Tenebant tum Galli Parmam et Placentiam. Id permoleste grauiterque Leo pontifex ferebat. Cumque nuper etiam tentassent Rhegium Lepidi, prorsus animum ab illis auertit, et foedus cum Caesare fecit. Cuius haec erant capita praecipua: vt Ecclesiae Romanae dignitas defendatur, vt quae Galli nuper illi ademerant, recuperentur, vt Franciscus Sfortia tum exul, in paternum solium restituatur et principatum Mediolanensem. Coniunctis ergo viribus, Parmam et Placentiam Gallis eripiunt, et Mediolanum vrbem capiunt, et hostem ex Insubria, quam totos iam sex annos ille tenebat, depellunt, et Sfortiam deinde restituunt administrantibus bellum Prospero Columna, Ferdinando Daualo Piscario.

[note: Leo moritur.] Non multo post eum allatum nuntium, Leo decessite vita, non sine veneni suspicione. Filius erat Laurentij Medices, ac proauum habuit Cosmum, qui praecipuum splendorem in hanc familiam intulit. Tredecim annorum adolescens Leo, in Cardinalium ordinem fuit allectus. Innocentio octauo pontifice: non excessit annum [note: Adrianus Leoni suffectus.] aetatis quadragesimumseptimum. Successorem habuit Adrianum sextum, Batauum, qui Caesaris adolescentiae formator fuerat. Eodem prope tempore, Solimannus, nuper factus Turcarum princeps, Ludouico Bohemiae regi et Vngariae, [note: Turca Belgradum capit.] qui sororem Caesaris Mariam habebat in matrimonio, bellum facit: et plurimis occupatis oppidis atque castellis, Belgradum vrbem, Vngariae propugnaculum, ad Danubij et Saui confluentem, capit, et opere praesidioque munit. Dum vero Caesar in Germania moratur atque Belgio, valde graues ortae fuernnt per Hispaniam sedi [note: Seditiones per Hispaniam.] tiones. Vt ergo nascenti malo tempestiue occurreret, constituto prius iudicio et senatu, qui ius redderent, perque suam absentiam, Imperij negotia procurarent, classe [note: Caesar redit in Hispaniam.] vectus, in Hispaniam redit: sed iam ante ipsius profectionem ordines Imperij conuentus agebant Noribergae, cum alijs de rebus, tum inprimis de bello Turcico: et [note: 1522] Caesar, emisso diplomate sub exitu Martij, monet in primis ecclesiastico, vt pro rei publicae salute, pro peccatis hominum expiandis, Deo vota nuncupent et sacra faciant: Calendis deinde Maij decreta fuerunt auxilia Ludouico regi. Caesar domum rediens, Angliae regem iterum inuisit, et vt firmum haberet amicum in Galliae regem, aureorum millia centum triginta tria promittit ei dare quotannis. Tantundem enim ex pacto Galliae rex Anglo pendebat, eiusque sorori Mariae, quotannis. Itaque, nisi de damno sibi caueretur, Anglus nihil in illum experiri volebat. Actum inter ipsos hac de re fuit Iunij die xiij. Vindesorae, quod est ad Thamasim oppidum et arx, supra Londinum. Maioris etiam necessitudinis causa conuenit, vt Angli filiam Mariam, tunc septem anno [gap: sign for Rec. (recipe)] puellam, Caesar consobrinus in matrimonium

[note: 1522.] suo tempore duceret. Vter ab eo pacto discederet, alteri dependeret aureorum [note: Gall rex belligeratur in Italia.] millia quadringenta. Galliae rex, vt amissa per Italiam recuperaret, omne robur eo conuertit.

De Zuinglio supra dictum est. Episcopus vero Constantiensis Hugo, cuius ad iurisdictionem ecclesiasticam Tigurini pertinent, senatum interpellat, et cuiusmodi querelas audiat de Zuinglio, qui nouum doctrinae genus inuexerit, ostendit. Ille suam causam ad senatum defendit, eique satis facit. Episcopus deinde dat literas ad collegium canonicorum, in quibus etiam erat Zuinglius, et de nouis doctoribus, qui perturbent Ecclesiam, multa locutus, hortatur, vt ab illis diligenter sibi caueant. Et quia Leo pontifex, deinde Caesar etiam illa dogmata grauissimis edictis damnauerint, monet, vt ijs pareant, nec aliquid mutent aut innouent, donecilli, quorum interest, aliquid de communi consilio statuant. Fuit hoc mense Maio. Cum haec esset in collegio recitata epistola, Zuinglius, ad quem ea pertineret, Episcopo rescribit, et intelligerese dicit, quorum impulsu ista faciat: monet, ne sequatur eorum consilia: nam inuictam esse veritatem, nec ei posse resisti. Prolixiori postea scripto respondet illis, quo eius epistolae putabat authores. Zuinglio deinde coniuncti quidam alij, per literas orant Episcopum, ne quid aduersus Euangelij doctrinam decernat, neque turpem illam et infamem vitam sacerdotum amplius ferat: sed coniugium illis permittat. In eandem quoque sententiam scribit Zuinglius ad omnes Heluetios. Monet, ne verae doctrinae cursum impediant, neque sacerdotibus maritis vllam faciant molestiam: coelibatus enim praeceptum authorem [note: Coelibatus quem autorem habeat.] habere Satanam. Nonnullis in ipsorum pagis hunc esse morem, cum nouum quempiam ecclesiae ministrum recipiunt, vt iubeant eum habere concubinam, ne pudicitiam alienam tentet. Eam consuetudinem rideri quidem a multis, verum prudenter esse receptam, vt quidem eo tempore, et in illis doctrinae tenebris atque deprauatione. Quod autem illi de concubinis tunc fecerint, idem nunc esse de legitimis vxorib. instituendum vbique. Lutherus interim, cum per menses aliquot delitu isset, vt supra diximus, Vuittembergam reuertit: et quoniam a Friderico principe [note: Luth. Vuittemberg. redit ex eremo.] non erat reuocatus, ne in malam hoc ille partem acciperet veritus, mense Martio datis ad eum literis, quod ipsius iniussu redierit nulla factum esse dicit, vel maleuolentia vel contentu, Satis intelligere se, non defuturos esse, qui ad ipsius periculum hoc per tinere dicant, eo quod Pontificis, atque Caesaris grauissimo iudicio sit proscriptus, quorum minime sit contemnenda potentia. Se quidem haec omnia diu multumque praecogitasse, verum sui facti tres habere causas: primum, quod crebris ecclesiae Vuittembergicae literis atque precibus sit interpellatus, vt redeat: eum vero populum a Deo peculiariter sibi concreditum esse, neque negligi posse. Multos haud dubie de hac emendatione doctrinae loqui acerbe et odiose: verum certo sibi constare, professionem hanc suam esse Deo gratissimam: deinde per insidias diaboli, qui lucem hanc Euangelij ferre non possit, absentese, turbas in ecclesia sua concitatas esse, quae nisi coram ipse doceat, componi non possint. Eam vero causam esse tanti momenti, vt quibusuis eam rationibus anteferat, ideoque statim vbi cognouisset, omni remota deliberatione redisse: nihil enim sibi tam esse charum, atque populi salutem. Quod si literis confici res potuisset, leuiterse [?] Vuittembergae desiderium fuisse laturum. Postremo, valde se metuere, ac quodammodo praeuidere futuram in Germania longe maximam [note: Luth. praeuidet futuram in Germania tempestatem.] tempestatem, quae praesens hoc Dei beneficium tam secure contemnat. Plerosque magno quidem studio complecti veram doctrinam: sed vita moribusque vehementer eam deformare, et quae spiritus esse debebat libertas, eam ad suas transferre cu piditates, vt quiduis licere sibi putent. Alios autem in hoc esse totos, vt sanam doctrinam opprimant quocunque modo. Hoc autem ad seditionem concitandam proprie pertinere. Tyrannidem ecclesiaticam nunc esse debilitatam, et hoc solum initio sui fuisse propositi:

[note: 1522.] sed quia magistratus etiam hoc tantum donum non agnoscat, fore, vt hanc ingratitudinem et verbi sui contemptum Deus vlciscatur, et alia post aliam nascente calamitate, sicut olim Hierosolymae, funditus euertat omnes. Iam verosuum et aliorum qui consulere in medium possint, officium esse, vt ad summam docendi atque monendi diligentiam nihil reliqui faciant. Et quanquam fortasse laborem omnem ipse frustra sumat, et a multis etiam rideatur, idcirco tamen sibi desistendum non esse. Nam operam suam placere Deo, et qualecunque tandem sit futurum conuentus Noribergici decretum, iudicio tamen et sententiae diuinae non posse prae scribi. Esse quasdam alias praeterea sui reditus causas, verum tenuiores. Hanc vero quam demonstrarit, quae videlicet ad asserendum Euangelium pertineat, satis esse magnam et ido neam, cur humanis omnibus consilijs posthabitis, ad solum Deum respiciat. Vtergo boni consulat, quod non iussus ab ipso neque vocatus, eo se receperit, orare. Ipsum quidem principem in corpus atque fortunas populi sui habere potestatem, Christum vero in animas etiam: quarum procuratio atque cura, quoniam sibi demandata sit diuinitus: non se posse stationem deserere: cumque Christi negotium hoc sit omne, putare se, nihil ob hunc suum reditum ipsi futurum esse periculi.

[note: Carolostad. eijcit statuas Vuittemberg.] Quod autem per suam absentiam ait excitatas in Ecclesia turbas, adhunc modum habet. Andreas Carolostadius, de quo supra dictum est, interea dum Lutherus abest, diuersa dogmata proposuit, et tumultuose statuas e templis eiecerat, concitata plebe: Lutherus autem hac de causa potissimum reuocatus a suis, cum redisset factum istud Carolostadij damnat, demonstrans non hoc ordine pregrediendum, sed imagines atque statuas primum esse remouendas ex animo populumque docendum, sola fide nos placere Deo, statuis vero nihil profici: sublatis illis ad hunc modum et recte informatis animis, nullum esse periculum amplius, ne quid noceant, et sponte collapsuras. Non se quidem repugnare, quo minus tollantur, sed hoc â magistratu fieri debere, neque permittendum, vt vulgo et promiscue fiat ab omnibus.

[note: Anabaptistarum origo.] Gliscebat ad hoc tempus occulte secta quorundam, qui cum Deo sibi colloquium esse, et mandatum habere se dicebant, vt impijs omnibus interfectis, nouum constituerent mundum, in quo pij solum et innocentes viuerent ac rerum potirentur. Hi suas opiniones clanculum disseminabant, in illa potissimum Saxoniae parte quae est ad Salam flumen, eorumque sententiam laudabat etiam Carolostadius, vt quidem Lutherus refert. Cumque victus authoritate Lutheri non potuit, quod vellet, Vuittembergae perficere, deserta demum statione, transiit ad illos. Ex hoc hominum genere atque officina, prodijt Thomas Muncerus: quo quidem authore per Thuringiam et Franconiam post nata est popularis in magistratum seditio, vt suo loco recitabitur.

Lutherus deinde certior factus, in conuentibus Bohemorum esse, qui Pontificis et Ecclesiae Romanae suaderent authoritatem recipiendam, alioqui dissidiorum et offensionum nullum esse futurum finem dat literas ad illos tertio Calendas [note: Luther. scribit ad Bohemos.] Augusti, nomen Bohemorum sibi valde aliquando inuisum et odiosum: fuisse, quandiu Pontificem Romanum ignorasset esse Antichristum: nunc vero, cum Euangelij lucem Deus mundo restituit, longe aliter iudicare, suisque libris hoc ipsum ita profiteri, vt Pontificem eiusque clientelam omnem habeat sibi multo magis, quam ipsi, durum et implacatum: iactasse non semel aduersarios, in Bohemiam se commigrasse, et se quidem aliquoties optasse eo proficisci: verum, ne fugae similem eam profectionem clamarent, mutasse propositum. Nunc autem eo rem deductam, vt spes magna sit, Germanos atque Bohemos Euangelij doctrinam et eandem religionem aliquando professuros. Quod plerisque doleat, ipsos inter

[note: 1522.] se varijs diuidi sectis, merito quidem illos angi, verum si ad pontificatum deficiciant, [note: Sectae uariae in regno pontificio.] fore, vt non modo non tollantur sectae, verumetiam augescant, et sese diffundant, nusquam enim esse plures, quam in regno pontificio, sectas: vel solis Franciscanis hoc posse demonstrari, qui multipliciter inter se differant: et tamen haec omnia fieri authore et defensore pontifice Romano: nam eius regnum aliquodammodo et confirmari dissidijs hominum. Hanc etiam esse causam, cur reges inter se committat, et offensionibus perpetuam materiam subministret. Prouidendum igitur ipsis diligenter, ne, dum sectas illas minores abolere student, in alias incidant longe deteriores, cuiusmodi sint omnes pontificiae, prorsus insanabiles, e quibus, beneficio Dei nuper erepta sit Germania. Tollendis incommodis nullum esse potius remedium, quam vt Ecclesiarum praefecti pure ac simpliciter Euangelij doctrinam tradant. Quod si populum imbecillem in officio continere non possint, quo minus deficiat, hoc saltem elaborent, vt coenam Domini retineant integram, vt Hussi et Hieronymi Pragensis memoriam seruent inuiolatam: fore enim, vt haec duo praecipue conetur ipsis extorquere Pontifex. Quod si ex ipsis aliqui relanguescant, et vtrunque tyranno concedant, non recte ab ipsis fieri. Sed licet Bohemia tota deficiat, se tamen Hussi doctrinam esse celebraturum ad omnem posteritatem. Itaque rogat et hortatur, vt in eo religionis instituto, quod multo sanguine summaque fortitudine hucusque defenderint, perseuerent: nec efflorescenti Euangelio sua defectione contumeliam faciant: etiam si non omnia sint apud ipsos recte constituta, non defuturum tamen esse Deum, qui suo tempore fidelem aliquem ministrum et religionis emendatorem sit ipsis excitaturus, modo constanter agant et pontificatus Romani turpitudinem ac impietatem ab se longissime [note: Tres sectae in Bohemiae.] repudient. Ad Bohemos quod attinet, sic habet. Amorte Ioannis Hussi, de quo supra dictum est, in tres potissimum sectas diuisus est populus. Vna est eorum, qui pontificem Romanum, vt Ecclesiae principem et Christi vicarium agnoscunt: altera eorum, qui coenam Domini percipiunt integram, et in Missis nonnulla recitant lingua populari: caeteris autem in rebus a pontificijs nihil differunt. Tertia est eorum, qui dicuntur Picardi. Pontificem hi Romanum et clientelam eius omnem appellant Antichristum, et meretricem illam in Apocalypsi depictam: praeter Biblica scripta nihil recipiunt, sacerdotes et Episcopos sibi deligunt. ipsi, matrimonio nemini interdicunt, mortuis nullas faciunt exequias, dies festos et ceremonias habent perpaucas.

[note: Luth. scribit aduersus falso nominatum ordinem Episcoporum.] Post haec, librum aedit Lutherus, aduersus falso nominatum ordinem Episcoporum. Et quoniam in praefatione sibi titulum sumit Ecclesiastae Vuittembergensis, ait, etiamsi rideatur ab ipsis propter eum titulum, hoc tamen sibi non esse mirum, nec etiam praeter expectationem euenire, qui violentiam ipsorum sit expertus in rebus multo grauioribus. Quod si opponant, nihil ipsos habere praeter tyrannidem: se, paratum doctrinae suae rationem reddere, contemni ab ipsis ac repudiari: ipsos vero, quoties vrgeantur vt suam doctrinam comprobent ac veram esse demonstrent, obsurdescere. Turpe admodum esse et magna vituperatione dignum, quod tam multi tam magnificis et splendidis ornati titulis, qui se totius scripturae profiteantur magistros, ab vno se in ius et disceptationem vocati, non ausint legitimum subire iudicium: et quoniam superbe secum agant, se quoque nihil ipsis velle concedere, et cognomen hoc Ecclesiastae sibi imposuisse ipsum: nihil enim dubitare, quin eum titulum multo rectius ac verius arrogare sibi possit, quâm ipsi, nomen Episcopi: quam enim profiteatur doctrinam, eam esse non suam, sed ipsius Christi: nec esse quod vllum in tyrannide praesidium ponant: quantopere enim ipsi odio et iracundia aestuent, tantopere se progressurum animosius, omni ipsoruncontempto furore. Quod si etiam iuguletur ab ipsis, doctrinam tamen suam fore immortalem.

[note: 1523.] Viuere ac in sempiternum regnare Christum, qui insaniam ipsorum et sanguinarios conatus aliquando sit cohibiturus. Romani Pontificis et Caesaris edicto sibi nuper ablatum esse nomen, et characterem illum magnae bestiae prorsus errasum: hoc adeo sibi non esse molestum, vt gratias agat quoque Deo, qui se ab illo foedissimorum errorum et impiae doctrinae ergastulo liberatum, vera sui verbi cognitione illustrarit. Quod cum ita sit, et quoniam a Deo sibi demandatum sit Euangelij docendimunus, aequum esse, vt et ipse titulum sibi sumat: cum falsi doctores eiusmodi fucis adeo sese venditent. Non ergo se posthac ipsorum iudicio submissurum sua scripta: nimium se fuisse Vuormaciae demissum, nunc autem de sua doctrina tam esse certum, vt ne vllius quidem Angeli iudicio velit eam subijcere: sed eius doctrinae testimonio iudicaturum se et ipsos omnes et angelos etiam, qui doctrinam hanc repudient, eos non posse consequi salutem ac vitam aeternam, eo quod non ab homine, verum ab immortali Deo sit, profecta. Si longior vita sibi detur, nihil se reliqui facturum ad summam [note: Episcopi otij et tranquillitatis amantes.] diligentiam, vt ad omnes vbique prouincias enuncietur Euangelium. Captari quidem ab ipsis otium et tranquillicatem et delicias, et de status perturbatione vehementer angi: se vero daturum operam, vt quam pacem tanto studio quaerunt, eam vt ne consequantur. Sin autem ab ipsis interficiatur, ne sic quidem extra tumultum et inquietudinem esse futuros: et quoquo tandem modo secum agant, fore tamen, vt Deus impetum in ipsos perpetuo faciat et continenter, donec victi ac prostrati vel pereant omnino, vel inuictissimo bellatori supplices facti, culpam agnoscant, et veniam deprecentur. Optare se quidem inprimis, vt resipiscant et salutarib. consilijs mature acquiescant. Hoc si non possit impetrari, bellum sibi cum ipsis aeternum et irreconciliabile futurum esse. Quod etiam nonnulli criminentur suam in dicendo libertatem, quasi propemodum eo spectet, vt eiusmodi scriptionibus motum aliquem excitet, maximam sibi fieri iniuriam: nam posse plurimis Scripture testimo nijs ac exemplis ostendi, necessariam hanc esse rationem, cum Ecclesiarum praefectisunt et indocti et impij et obstinati, quando nec suum ipsi munus faciunt, nec alijs qui cupiunt et idonee possent, permittunt vti faciant.

Supra de Noribergae conuentu diximus. Huc etiam Ludouicus rex et Hungariae proceres legationem miserunt amplissimam, et de Turcica immanitate miserabiliter conquesti, firma petebant auxilia et diuturna. Misit quoque legatum eo pontifex Adrianus, et Octobris die quinto, per Hieronymum Rorarium, e suis cubicularijs vnum, qui ante legatum in Germaniam venit, ad Fridericum [note: Adrianus VI. scribit ad Frider.] principem dat literas, Gratum sibi fuisse, cum de conuentu Noribergae audiret, gratissimum vero, cum ipsum eo quoque venturum accepisset: spem enim esse magnam, aliquid ibi decretum iri, quod ad Reipublicae salutem ac dignitatem pertineat. Hanc etiam esse causam, cur de consilio senatus Cardinalium legationem in Germaniam decreuerit. Voluisse autem interea dum legatus ille ad viam sese comparet, hunc praemittere, cui mandarit, vt ipsum, quem valde semper dilexerit, adeat, suumque erga Rempublicam studium ac voluntatem exponat, quemadmodum ex eo, qui subsequetur, legato, copiosius sit auditurus. Hortatur autem et petit, vt ipse, qui sit Imperij princeps, cuius quidem in Imperij tutela versetur Ecclesia Romana, diligenter elaboret, ac in medium ea consulat, quae ad dignitatem Ecclesiae Apostolicae et ad publicam tranquillitatem pertinebunt, in eoque maiorum vestigia sequatur: et quoniam in caeteris ab ipsorum virtute non degenerarit, sperare se, ne hic quidem esse futurum sui dissimilem. Hieronymo etiam mandasse de his rebus vt cum ipso loquatur, cui et fidem haberi petit.

Ferdinandus Austriae princeps, latam aduersus Lutherum anno superiori sententiam vehementer vrgebat, et in ducatu Vuittembergensi, quem tunc tenebat, grauissimum proposuit edictum, XXVI. die Nouembris, ac praemium delatorib. constituit.

[note: 1522.] et passim in suis prouincijs, grauiter in eos, qui Pontificis legibus non parerent, animaduertit.

[note: Reuchlinus moritur.] Hoc anno diem supremum clausit Ioannes Reuchlinus, aetate grauis. Mortuum celebrauit Erasmus Roterodamus pulcherrimo dialogo, dum et immortalitatem et trium linguarum cognitionis principatum ei tribuit.

Sub exitum Nouembris, Adrianus dat literas ad reliquos ordines, Noribergae [note: Adrianus ad principes Germaniae.] congregatos. Inde ab eo tempore quo sit ad Apostolatus officium delectus, nihil habuisse magis in votis, quam vt boni pastoris partes modis omnibus impleret, nec vllam sui gregis ouiculam sineret longius aberrare, quantum quidem omnino sua vigilantia et solicitudine fieri posset: eiusque studij sibi Deum esse testem, quise nihil tale meritum, praeter omnem suam expectationem ad hoc munus euexerit. Vt autem facilius, quo cuperet, perueniri posset, vehementer hortatum esse Reges omnes atque principes, vt a ciuilibus bellis abstineant, et si bellum sit omnino gerendum, vt vim omnem atque robur aduersum hostes fidei conuertant: et quod alijs persuadere sit conatus, illud se praestitisse: et equitibus Rhodijs, quos Turcarum Caesar dura nunc seruitute premat, magnam pecuniae vim subministrasse: deinde, ab externis periculis reuocata cogitatione, coepisse mala domestica circumspicere: et quidem magno cum animi dolore audire, Martinum Lutherum, qui saepenumero leniter et paterne monitus, tandem, cum nullum superesset aliud remedium, damnatus sit atque proscriptus a plurimis Academijs, a Leone pontifice, tum etiam a Caesare, de communi ipsorum voluntate, non modo non coerceri, verumetiam multô vehementius, quam antea, grassari, et nouos quotidie libros aedere: quibus et religio Christiana et vitae honestas omnis eneruetur. Hoc etiam eo sibi dolere magis, quod ex nobilitate complures ei fauere, et nunc eousque factam esse progressionem intelligat, vt ecclesiasticorum et dignitas per Germaniam imminuatur, et possessiones etiam in discrimen veniant, et ciuile sit excitatum bellum inter nonnullos. Vere quidem a Paulo dictum, [note: 1. Cor. 11.] oportere existere haereses. nunc autem eum esse rerum statum, vt importunissime hoc malum acciderit. Diabolum in hoc esse totum, vt nos plurimis calamitatibus inuoluat. Ipso nimirum authore et Turcicum furorem in nos longe lateque grassari, et simul haeresim istam Lutheri, in Germaniam, fortissimam gentem, inuectam esse. De Turcae potentia neminem esse qui nesciat, quanta ea sit, et vt fortasse debellari possit, nihilo tamen melius habituras res nostras, quamdiu domesticus ille hostis non sit expugnatus. Multa se, cum esset in Hispania, de falsis Lutheri dogmatis audisse: et quanquam sibi doleret, malum illud in ea regione natum videri, vnde genus ipse duceret, duabus tamen rebus animum se confirmasse, primum, quod doctrinam illam adeo friuolam et impiam speraret a plerisque omnibus contemptum iri, deinde, quod existimaret plantam illam pestiferam, aliunde allatam, non esse radices acturam in ea regione, quae semper procreasset haeresium oppugnatores. Cum autem longe diuersum acciderit, siue iusto Dei iudicio, siue negligentia quadam, et eorum qui mature consulere debebant, incuria, prouidendum ipsis esse magnopere, ne dum lentius adhuc et remissius agunt, videantur et obliti esse pristinae virtutis, et hoc tantum facinus approbare. Vehementer autem esse indecorum, tam fortem et constantem populum, ab ea religione, quam Christus et Apostoli tradiderunt, quam tot martyres ac praeclari viri, [note: Lutherus fraterculus.] quam etiam maiores nostri tenuerunt, deficere, authore et impulsore fraterculo, qui et ipse plurimis annis eam secutus sit atque professus: quasi vero tot nunc saeculis erratum sit, quasi Christus, quise nobis affuturum confirmarit in perpetuum, Ecclesiam suam in tantis doctrinae tenebris immorari permiserit, quasi ipse vnus tantummodo sapiat, et in hoc sit excitatus a Deo, vt totius orbis errorem patefaciat.

[note: 1522.] Non dubium esse, quin viris prudentibus haec admodum ridicula videantur, sed tamen esse popularia et ventosa, quique nouis imperijs student, maximas inde occasiones audendi aliquid captare. Annon videant quid illi spectent, et quorsum euadant? Hoc solum agi, vt sub specie libertatis Christianae, ius et aequum et leges omnes proficiant. Quomodo enim ciuilem magistratum agnoscant et obseruent, qui sanctissimorum Pontificum et conciliorum leges ignominiose tractare, imo flammis abolere non dubitent? Certe, qui non sunt veriti sacrilegium facere, qui res Deo consecratas impuris et cruentis manibus diripiant, eos tandem ab aliorum etiam facultatibus temperaturos quis credat? qui sacerdotes non ferire tantum, sed et trucidare audeant, eosdem haud dubie cogitare, et paratos etiam esse, violare quencunque alium ordinem, fore tandem, vt in ipsos adeo Principes eorumque liberos et vxores et familias et possessiones haec tanta licentia scelerumque impunitas aliquando desinat. Rogare igitur et hortari, sed et pro suo munere atque potestate quam habeat, tanquam Petri successor et Christi vicarius postulare, vt omni deposita offensione et reconciliatis animis, incumbant diligenter, et ad commune illud atque domesticum incendium restinguendum accurrant, vt Lutherum videlicet pijs rationibus ad sanitatem reducant: aut si non possint, vt tum secuti leges ac recens illud Caesaris Imperijque decretum, plectant. Hoc enim pertinere non solum ad eluendam illam maculam, quae nunc inhaereat Germaniae, sed etiam ad plurimorum salutem, qui ex illius contagione multum accipiant incommodi. Se quidem et natura et moribus et vitae quodam instituto, magis ad clementiam, quam ad seueritatem vllam inclinare: sed quoniam hic morbus non possit lenibus medicamentis curari, veniendum esse necessario ad vehementiora. Eius rei non vnum extare testimonium et exemplum in Scripturis, et maiores ipsorum in concilio Constantiensi rationem hanc secutos, in Ioannem Hussum et Hieronymum Pragensem, pro ipsorum merito vindicasse. Quod si et ipsi hanc illorum imitentur virtutem, non defuturum esse Deum, et tunc etiam in maiorem spem nos venire posse, depellendi a nobis Turcarum immanitatem. Se quidem facultates omnes, ac vitam quoque, pro salute sibi commissi gregis impensurum: caetera, quae ad Lutherum pertineant, fore, vt ex legato suo Francisco Cheregato, episcopo Aprutiensi cognoscant, et orare, vt ei fidem habeant.

[note: Bellum Treuirense.] Quod ciuile bellum inter aliquos excitatum esse dicit, ad Treuirensem archiepiscopum Richardum pertinet, cui tunc bellum faciebat Franciscus Siclzingus, vir fortis, et Lutheri valde studiosus: verum belli causa fuit, non religio, sed quod Richardus duos quosdam suae ditionis homines, pro quibus ille fideiusserat, non sisteretiudicio. Sic enim habent literae, quibus amicitiam ei Franciscus ad exitum Augusti mensis renuntiat. Adrianus eiusdem prope sententiae literas tuncetiam [note: Adrianus ab Argen.] dabat ad quosdam priuatim: et ab Argentinensi quidem senatu, post multam doctrinae Lutheri detestationem postulabat, ne quos illius aut sociorum libros euulgari permitterent, et iam excussos non modo supprimerent, verumetiam flammis abolerent: audire enim eius quidem generis libros ab ipsorum excudi typographis, contraria vero scripta repudiari. Nisi pareant, vindictam et iram Dei denuntiat, nam vt in antiqua religione maxime permaneant, tamen, nisi peccandi licentiam in alijs, et erroris occasionem tollant, non esse quod impunitatem sibi promittant.

Caeterûm, quod ait, se, cum esset in Hispanijs, audîsse de Luthero, sic habet. [note: Adriani natales.] Erat Adrianus humili loco natus, ex vrbe Traiecto, quam vocant Vtricam, ad Batauorum fines. Louanij dedit operam literis, et aliquot post annis, cum eruditionis ac probitatis nomine commendaretur, Maximiliani Caesaris e filio nepoti Carolo praeficitur erudiendo. Cum autem is iam factus grandior ad equestre studium

animum adijceret, ad Ferdinandum Hispaniae regem ille mittitur legatus, ab eoque Derthusensem episcopatum est adeptus: et cum e vita Rex migrasset, ad Carolum nepotem delata summa rerum, ex legato factus est consiliarius. Dissidebat [note: Dissidium Papae Leonis cum Cardinal.] id temporis Leo pontifex a Cardinalibns, qui coniurauerant in ipsius necem: ita quidem, vt exilio quibusdam, alijs autem teterrimo carcere mulctatis, triginta vnum crearet eodem tempore nouos Cardinales, partim sui muniendi, partim conflandae pecuniae causa. Fuit hoc anno salutis, M. D. XVII. In his etiam erat Adrianus. Venit post in Hispaniam Carolus, nuper aui Ferdinandi factus haeres atque successor. Mortuo deinde Maximiliano creatus Caesar, et in Germaniam euocatus, Adrianum summae rerum per suam absentiam praeficit: neque multo post, ingens fuit orta per Hispaniam seditio. Leone mortuo, cum Iulius Medices et [note: Adrianus quomodo pontifex.] Alexander Farnesius ambirent, pro se quisque, Iulius in primis, ecce Adrianus, et absens et incognitus, huius anni mensis lanuarij die nona, renuntiatur Pontifex, iratissimis Romanis, qui delatum hoc tantum munus ad hominem externum nec ante visum, vehementer dolebant. Ille accepto sui pontificatus nuntio, quia praescriptum erat, fore, vt tres mitterentur ad ipsum in Hispaniam legati Cardinales, neque tamen hi venirent, datis, Victoria oppido, literis, ad collegium Cardinalium, octaua die Martij, permagnas agit gratias, quod tale de se iudicium fecissent: et quanquam initio fuerit perculsus ob oneris impositi magnitudinem: tamen, quod hoc tempore tam exulcerato, diuinitus ad hoc sese vocatum esse putet, confirmasse mentem, ac de summa rei bene sperare. Porro, quod Cardinales, qui fuerant ad se venturi, nondum abijsse Roma, neque tam breui venturos audiat: et vero, nisi ratam ipse habeat electionem, non possit cum authoritate rempublicam procurare: deinde, quod longinquum sit et periculosum iter subeundum legatis, ideo, se, qui cupiat illos ab ea molestia subleuare, simul quid suae sit mentis patefacere, conuocatis aliquot viris honestis et idoneis, de sua voluntate coram illis esse testatum, et electionem approbasse. Petere igitur, vt hoc omnibus, per Italiam in primis, denuntient, et interea dent operam, vt ius administretur: se nunc in hoc esse totum, vt conducta classe, rebusque necessarijs paratis, Romam primo quoque tempore contendat. Ad senatum etiam populumque Romanum scribit, et omnem ab se beneuolentiam iubet expectare. Post aliquot deinde menses, idoneam nactus tempestatem, profectionem suscipit. Et quanquam eo ipso tempore, Caesar ex Belgio, sedandi causa tumultus in Hispaniam redierat, ille tamen non salutato discedit, datis ad eum literis peramicis, et expositis causis, cur ita properaret. Itaque sub exitum Augusti venit Romam. Quo quidem tempore Turcarum Imperator [note: Rhodus capitur a Turca.] Solimannus, in tertium mensem obsidebat Rhodum, ac demum septimo mense, cum Equites eius loci fortissime se defendissent, omni destituto auxilio, deditione cepit, die XXV. Decembris, maximo sane non detrimento solum, sed etiam dedecore nostro. Legatus autem pontificius, de quo dictum est, Cheregatus, [note: 1523.] ad hoc ipsum fere tempus Noribergam venit, et Calendis Ianuarij, literas Adriani, [note: Adriani pont. legatus Noriber.] quas diximus, mittebat illinc ad senatum Argentinensem, professus operam suam, si quid ei vellent respondere.

Gliscente contra Zuinglium offensione, cum tam in vrbe quam foris, doctrinam [note: Adriani literae ad Argenti.] eius, vt impiam et minus orthodoxam, pro concione multi traducerent, in primis autem hi qui dicuntur Dominicani: ipse vero, cum sacris literis eam congruere, et id velle se demonstrare diceret, senatus Tigurinus, ministris omnibus [note: Disputatio Tigur.] Ecclesiaesuae ditionis mandat, vt ad XXIX. Ianuarij diem, dissidij religionis causa, Tiguri conueniant: fore enim vt omnes ibi, quantum satis est, audiantur. Constantiensem quoque rogant Episcopum per literas amanter, vt aut ipse veniat, aut e suis aliquem eo mittat. Cum igitur ad constitutum diem venissent frequentes,

[note: 1523.] adesset etiam Episcopi vicarius, Ioannes Faber, consul verba facit: et quoniam de doctrina sit ortum valde graue dissidium: idcirco decretum hunc esse conuentum, ait, vt si quis omnium sit, qui contra Zuinglij doctrinam aliquid habeat, libere illud nunc proponat. Zuinglius iam ante certis locis atque thematis doctrinam [note: Themata Zuinglij.] suam incluserat, numero ad lxvij. et vt instructi venirent omnes ad eum conuentum atque disputationem euulgarat. Nunc ergo, cum finem sermonis consul fecisset, rursus illa proponit, et ad congressum eos inuitat. Ibi Faber, posteaquam suae missionis causam explicasset, conatur persuadere certamen hoc non esse huius loci, verum ad concilij notionem pertinere, quod breui sit futurum. Vrgente autem Zuinglio et postulante si quid habeat, vt ne dissimulet, ille scripto se refutaturum ipsius dogmata profitetur. Post multa vtrinque commutata verba, cum ex omnibus nemo prodiret amplius in aciem, dimisso conuentu, senatus per suos fines edicit, vt traditionibus hominum omissis, Euangelium pure doceatur e veteris et noui Testamenti libris.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI IIII.

Adrianus pontifex per legatum multa exponit, ac profitetur plurimis iam annis grauiter varijsque modis peccalum esse Romae. Principes Germaniae illi respondent: et concilij leges conditionesque proponunt. Rerum mutatio per Daniam. Christicrnus rex profugit. De vectigalibus in Germania, de Annatis et Vacantijs agitur. De pallio Archiepiscoporum fit mentio. Duo Augustiniani Bruxellae exuruntur. Lutherus interpretatur decretum Noribergae factum. Libros aliquot in lucem emittit. De Luthero grauiter queritur rex Angliae. Adrianus pontifex moritur, cui succedit Clemens. In Heluetia turbae excitantur ob Zuinglij doctrinam, et Argentorati ob sacerdotum coniugium. Campegius ad conuentum Noribergensem legatus mittitur a Clemente, vbi ad ducem Fridericum scribit, deinde oratione habita Principes hortatur: cui respondent, atque iteram excipit ad eorum responsa. Heluetij expostulant cum Tigurinis, qui respondent legatis aliorum Pagorum. Constantiensis episcopi de imaginibus et statuis retinendis libellus: sed tamen abolentur flammis per totum agrum Tigurinum. Ad conuentum Noribergensem Caesar legatum mittit. Senatus Argentinensis, et episcopus litem suam ad Campegium deferunt. Peracto conuentu, Ferdinandus et alij in Euangelium conspirant.

[note: Adriani pont legatio ad German. principes, de Luthero profligando.] PRAETER eas literas, pontifex Adrianus, legato formulam dederat actionis, et primo quidem apud principes commemorari iubet, quantum sibi doleat, turbam istam atque seditionem, a Luthero concitari: tum, quod ad animae detrimentum et ad gregis, quem suae fidei Christus commiserit, dissipationem ac interitum ea res pertineat: tum, quod in ea gente atque populo istud acciderit, vnde genus et originem ipse ducat: qui quidem populus ab omni vel suspicione haeresis fuerit semper alienissimus. Itaque se vehementer cupere, primo quoque tempore aliquod remedium adhiberi, ne longiori interposita mora, Germanis idem quod Bohemis eueniat. Se quidem nulli vel sumptui vel labori velle in ea re parcere: obsecrare autem, vt idem ipsi, pro sua quisque facultate, faciant, cum videlicet multae sint et graues causae, cur ita debeant: nimirum gloria nominis diuini, quae per istam haeresim inprimis violetur,

[note: 1523.] ceremonijs omnibus et ritibus Ecclesiae non solum imminutis, verumetiam perturbatis et abolitis: charitas et amor proximi. Nam qui aberranti viam non commonstret, eum facti sui rationem esse redditurum: dedecus et ignominia gentis. Nam quae religionis primam fere laudem semper obtinuit, Germania, nunc eam ob defectionem in magnum venire contemptum ac vituperationem: nominis ipsorum aestimatio. Cum enim facilime et profligare Lutherum, et haereses ab eo disseminatas iugulare possint, fore, nisi faciant, vt et parum esse constantes, et a suis degenerare maioribus dicantur, quisuae virtutis monumentum insigne Constantiae reliquerint. An non grauissima sit iniuria, qua tum ipsos tum ipsorum ille parentes afficiat? Cum enim Ecclesiae Catholicae ac Romanae religionem hi secuti sint, illius quidem iudicio, qui nunc eam religionem damnet, omneis aeternam salutem amisisse. Respiciant et secum expendant quid sit ipsorum consilij, et quo tendant huius doctrinae socij: nimirum, sub specie libertatis Euangelicae, conari leges omneis et obseruantiam magistratus e medio tollere. Et quanquam Lutherus initio visus sit ecclesiasticam solummodo potestatem, quasi tyrannicam et impiam, velle oppugnare, tamen eo tendere, vt posteaquam semel persuaserit, Christianos ad obediendum magistratui nullis legibus esse deuinctos, viam omnibus aperiat, pro sua libidine grassandi: ideoque permagnum ipsis quoque periculum imminere. Adhuc quidem illos propositum suum astute et insidiose occultare, et magistratui blandiri, vt impune ipsis liceat odium suum in ecclesiasticos exercere: sed ijs oppressis, tentaturos reliquorum haud dubie fortunas. Iam enim ipsos videre et experiri, cuiusmodi simultates, odia, turbae et offensiones inuaserint in rempublicam, per istam haeresim: quae quidem incommoda, nisi tempestiue reprimantur, verendum esse, ne Deus, qui gladij potestatem ipsis attribuit, hanc tantam negligentiam, publica Germaniae, et priuata ipsorum calamitate, [note: Luth. Mahometi collatus.] grauiter vlciscatur. Lutheri rationem esse non dissimilem a Mahometica secta, quae permittat plures in matrimonium ducere vxores, ac postea repudiare: qua quidem lege, veterator ille et homo facinorosus dementarit homines, ac maiorem orbis terrarum partem ad se traduxerit. Lutherum autem non quidem hoc ipsum permittere, sed eos omneis, qui Deo votum fecerunt castitatis, Iegum vinculis omnibus liberare, et ad matrimonium cohortari, et cupiditatibus hominum frena laxare, vt suae coniurationis, quam in perniciem Reipublicae, ac praesertim Germaniae molitur, quam plurimos habeat adiutores atque socios. Itaque ipsorum esse Pontificium illud atque etiam Caesaris decretum diligenter exequi, vt gloriam Dei vindicent, et suae gentis ignominiam ac praesentem a se pestem depellant. Qui tamen ex ipsis ad sanitatem redierint, in gratiam recipiendos: in eos vero, qui suos errores obstinate defendunt, seuere ac grauiter animaduertendum esse, vt exemplo reliqui perterriti consuescant in vera fide ac religione perseuerare, Porro, si qui dicant Lutherum non audita causa damnatum, et aequum esse, vt prius, quam irrogetur poena, cognitio fiat, eos non recte sentire: nam fidei regulam atque religionis ab ipso Christo traditam esse: cuius authoritatem sequi nos oporteat, et de rebus fidei non esse disceptandum amplius, nec inquirendas etiam huius aut illius praecepti causas. Illum quidem audiendum [note: Luther. quomodo audiendus et quatenus.] esse, cum interrogatus respondet, an hoc vel illud pro concione dixerit, an hunc aut illum librum euulgarit: sed vt ea defendat, quae de fide, deque Sacramentis prodidit, minime illi concedi oportere. Hîc enim Ecclesiae morem atque doctrinam seruandam esse, nec ab ea deflectendum: et cum ipsius dogmata fere omnia iam olim damnata sint authoritate conciliorum, nullam esse ipsorum habendam rationem: maximam enim iniuriam Ecclesiasticis facere conuentibus, qui decreta illorum conuellit atque repudiat.

[note: 1523.] Nullum etiam esse futurum finem contentionum, si quae graui et multa deliberatione viri prudentes atque docti constituerunt, cuique priuato liceat in dubium et quaestionem deuocare. Vbicunque sit aliquis hominum coetus aggregatus, ibi certas esse leges, quibus teneantur omnes, quanto magis id debere fieri, cum publice quid in Ecclesia saneitum est? Cum autem isti decreta coneiliorum et patrum non reijciant modo, sed etiam exurant, certe tanquam publicae pacis et otij perturbatores, multandos esse. Interim tamen neque hoc dissimulandum aut silentio praetereundum esse, Deum videlicet, vindicem omnis iniquitatis, affligere ad hunc modum Ecclesiam suam, propter populi, maxime vero, propter eorum peccata, [note: Origo iniquitatis a Sacerdotibus. Romana lues per orbem grassata.] qui praesunt Ecclesijs, cum Scriptura dicat, a sacerdotibus iniquitatem populi dimanare. Nam certe plurimis nunc annis grauiter multisque modis peccatum esse Romae, et inde a pontificio culmine malum hoc atque luem ad inferiores omnes Ecclesiarum praefectos defluxisse. Neminem enim esse, qui suum faciat munus, aberrasse omneis, et ne vnum quidem ex omni numero vacare culpa: proinde soli Deo tribuendam esse omnem gloriam, et suppliciter ab eo pe endam veniam. Quod cum ita sit, daturum se operam, vt respublica Romana, quae tantis forsan malis occasionem dedit, omnium prima seuere corrigatur, vt quae causam damni dedit, medicinae praebeat et salutis initium. Quod quidem eo magis fadundum sibi videat, quo vehementius id a plerisque desideretur. Se videlicet inuitum et recusantem ad pontificatum venisse, et vitam priuatam multo sibi fuisse chariorem: sed metu numinis diuini et praesenti rerum statu commotum, non potuisse curam hanc et onus ab se demum reijcere. Dominandi sane cupiditate nulla huc impulsum fuisse, verum solo desiderio consulendi in medium, et reipub. procurandi salutem. Quod autem errores atque vitia, de quibus compertum habeat, non statim emendet, hanc esse causam, quod morbus iste, quem sanare cogitet, admodum sit inueteratus et multiplex etiam. Itaque pedetentim sibi agendum esse, ne repentino quodam studio medendi, grauiorem excitet motum. Subitas enim reipublicae mutationes periculi esse plenas: deinde, notum esse vetus illud, quod prouerbij loco dici soleat, Eum, qui nimium emungit, elicere sanguinem. Hoc [note: Luth. interpretatur Pont. ligationem.] scriptum Lutherus postea sermone populari conuertit, et additis in marginem annotatiunculis, illud, quod Pontifex ait pedetentim oportere procedi, sic accipiendum esse dicit, vt singuli pedes atque passus interuallum habeant aliquot seculorum. Porro, quod aulae Romanae conuptelam sic profiteretur, non bonam apud Cardinales inijsse gratiam dicitur: tametsi Pontificum hanc serunt esse technam, [note: Modus disturbandi concilia.] quando concilium et notionem causae tardare volunt et infringere, vt liberaliter et prolixe polliceantur, quo spacium intercedat comparandi regum gratias, et tempore opportuno rem armis tentandi. Promissis enim animos hominum in spem et expectationem erigunt, atque interim rationes ineunt retinendae suae dignitatis atque potentiae, quam in discrimen vocari sciunt per libera concilia. Interea dum Legatus haec agit, principes querebantur, pacta, quae cum Pontificibus olim fecissent, non vno modo Romae violari. Qua de re certior factus, Legati literis Pontifex, nuntiabat, interprete Legato, quod a suis maioribus factum sit, non se posse praestare: sed rationem illam vsitatam Romae, sibi tunc etiam, cum adhuc esset priuatus, admodum displicuisse, et sui iamdudum esse propositi ac voluntatis, etiamsi nullus interpellasset, emendare haec omnia, neque pati quenquam afficivlla iniuria, multo minus ipsos, quibus propter communem patriam in primis gratificari cupiat. Quod autem lites forenses Romae inchoatas, in Germaniam transferri petant: plerosque omneis iudices et aduocatos, propter saeuitiam morbi grassantis, alio commigrasse: simul atque redierint, cognita causa facturum se dicit, quod aequum videbitur. Legato mandarat etiam, vtiresponsum a

[note: 1523.] principibus flagitaret. Nam eo se scribere, primum, vt ex ipsis rationemintelligat, [note: Principes respondent legato Adriani.] qua putent hanc tam pestiferam sectam posse iugulari: deinde, vt quod ab se confici debeat atque praestari, tempestiue procuret. His rebus ad concilium illatis, principes ac ordines dant responsum, et initio quidem paucis repetunt omnia illius postulata, sibique pergratum esse dicunt, ipsum voluntate Dei praefectum esse Ecclesiae, quae hoc tempore tam acerbo, vehementer opus habeat tali curatore. Quod etiam desua erga rempublicam voluntate, de suscepto labore pro compo nendis regum dissidijs, de impensis factis ad reprimenda Turcarum arma, nuntiarit, magna se cum voluptate audisse, et summas agere gratias. Nam certe ciuilibus istis bellis, et Imperij res omnes labefactari, et erudelissimi hostis, Turcarum Imperatoris, potentiam augeri, dum nullae, quae resistant copiae illi opponuntur, Adesse Pannoniae regis atque procerum legatos, qui non sine summa commiseratione recitarint, quim crudelia sint passi, et quantis hodie sint expositi periculis. Orare itaque vehementer, vt ipse, qui sit pater atque pastor omnium, in hoc sanctissimo proposito perseueret, et elaboret, vt aut firma pax aut diuturnae constituantur induciae, quo rationes tandem iniri possint, et propellendi Turcarum impetum, et recuperandi amissas Imperij prouineias. Eam ad rem neque consilio nec opibus defuturos sese profitentur. Quantum ad Lutherum pertinet: si quid ex eius doctrina sit ortum incommodi per Germaniam, grauiter illud et moleste, pro eo ac decet, sese ferre, cupere etiam ei malo medicinam facere: nam vt ipsiatque Caesari morem gerant, id agnoscere sui esse officij, nec in eo velle a suis degenerare maioribus. [note: Cur de Luth. non sumptum supplicium.] Quod queratur, non esse de illo sumptam poenam ex formula decreri Caesaris, id non leui de causa praetermissum; omnes enim ordines grauissime conqueri de curia Romana, et plerosque omnes Lutheri concionibus atque libris ita nunc esse eruditos, vt si decretum illud aduersus ipsum valere debeat, maxima sit inde dubio procul oritura seditio: et fore, vt plurimi sic interpretentur, quasi eo fiat, vt oppressa veritate et extincta Euangelij luce, manifesta vitia, quae tolerari diutius aut dissimulari non possunt, defendantur: quae quidem persuasio certissimam sit excitatura populi contra magistratum rebellionem. Negari enim [note: Candor Adriani, Romae vitia fatentis.] non posse, ac ipsum quoque liberaliter fateri, multa perperam ac vitiose Romae fieri, cum maximo reliquarum gentium ac prouinciarum incommodo, nec absque detrimento religionis. Quod ergo non dissimulet neque morbos excuset Romanae curiae, quod emendationem quoque promittat, et omnibus ex aequo ius redditurum esse confirmet, summam id laudationem mereri, praesertim, si re ipsa, quod verbis et oratione pollicetur, praestet. Quod vt faciat, orare se plurimum: alioquin enim nullam firmam aut diuturnam posse constitui pacem. Bellis alijsque multis impensis, ac tributis extraordinarijs, Germaniam esse magnopere attenuatam: ita quidem, vt necessarios ad rempublicam sumptus tolerare, et Pannonijs vicinisque populis auxilia subministrare in Turcam vix aegre possit. Iam vero, quemadmodum Germani superioribus annis permiserint, vt Episcopi caeterique praefecti Ecclesiarum, ad certum tempus, pontifici Romano essent vectigales, [note: Annatarum occasio] hoc ipsi non esse incompertum. Interuenisse tunc conditionem, vt ea omnis pecunia, cum bellum esset gerendum aduersus Turcam, erogaretur: sed et iampridem exijsse tempus illud pactum et ipsius maiores, pontinces Romanos, collectam pecuniae summam non eo contulisse, quo debebant: proinde, cum per Imperrj prouincias imperatur stipendium in bellumTurcicum, homines indignari et fremere, atque ita sentire, vim illam auri plurimis annis publice collectam, in hos vsus atque seruatam, hucimpendendam, neque subesse causam vllam iustam, cur ipsi praeterea grauentur. Petere igitur, ne posthac eiusmodi censum exigat, sed in Imperrj publicum aerarium redigi permittat. Sic demum reconciliari posse

[note: 1523.] multas per Germaniam offensiones, et fore, cum opus erit, vt non desint fecultates ad succurrendum exteris nationibus, contra vim hostilem et impetum Turcarum. Quod insuper consilium ab ipsis petat in hacreligionis mutatione, si quid pro salute reipublicae possint in medium consulere facturos id cum libenter, tum ex officio. Nunc ergo, cum non solum de Luthen dogmate sit agendum, verumetiam demultis alijs grauissimis erroribus atque vitrjs, quae longa consuetudine robur assumpserint, et deprauatis hominum iudicijs atque moribus iam excusentur, quod et ipse fateatur, videri sibi non aliam esse comodiorem viam haec ohyiia sanandi, quam per pium liberumque concilium, quod ipse et Caesar, praecipui orbis Christianimagistratus, facile possint in aliqua Germaniae ciuitate eogere, Moguntiae videlicet, vel Argentorati, vel Meti, vel Coloniae: fore etiam ex vtilitate reipublicae, [note: Habendi liberi concilij formula.] si primo quoque tempore, et ad summum, intra annum eius fiat initium. Sed hac lege tamen et conditione, vt omnes pariter qui intererunt, cuiuscunque sint ordinis, data fide per iusiurandum promittant, quicquid ad gloriam Dei et ad salutarem reipublicae constitutionem pertinere videbitur, vt id absque dissimulatione et libere pronuntient. Nam fore alioquin, vt concilium habeatur susplectum, et aliquanto plus afferat incommodi quam boni. Quoque magis id fiat, se daturos operam, vt Lutherus interim et alij nihil emittant librorum. In eoque sperare se, Fridericum Saxoniae principem, laudatissimum virum, ipsis velle gratificari. Curaturos etiam, vt concionatores nihil praeter Euangelium doceant, idque pure et modeste, iuxta probatas et ab Ecclesia receptas interpretationes: item, vt pro [note: Modus praedicandi Euangelij.] concione nihil dicant, quod populum vel aduersus magistratum excitare, vel in errorem vllum abducere possit: adhaec, vt controuersias grauiores neque populo admodum necessarias praetereant, et ad concilij notionem reseruent. Ad eam autem rem cognoscendam oportere constitui ab Episcopis homines idoneos, qui leniter illos, cum opus erit, et ita castigent, vt ne qua possit oriri suspicio, quasi conentur Euangelij ausum impedire. Qui verô admoniti non obtemperabunt, ijs hoc non fore impune: postremo effecturos, ne quid noui deinceps typographi excudant, et vt certi homines, viri doctiac boni, quos singuli magistratus, in sua quisque ditione ad eam rem constituent, iudicium faciant, et quod ipsis improbabitur, diuendi prohibeant. Haec sibi videri et ad reconciliationem animorum et ad emendationem esse idonea: nam etiam vt non omnia statim emendentur, tamen progressionem aliquam interea posse fieri, donec authoritate concilij reliqua definiantur. Quod ipsius legatus inter alia dixerit, de sacerdotibus et Ecclesiae ministris, qui vxores in matrimonium ducunt: quoniam iure ciuili nulla sit ijs proposita poena, videri ipsis non alienum, vt qui deliquerunt, ex praescripto iuris Pontificij multentur. Tandem orant, vt hanc suam de singulis rebus sententiam boni consulat: proficisci enim ab animo syncero et reipublicae studioso, et Pontificiae dignitatis obseruantissimo.

[note: Mutatio status regni Daniae.] Hoc in tempore magna fuit rerum facta mutatio per Daniam. Sic autem res habet. Christiernus, eius nominis primus, Daniaerex et Noruegiae et Sueciae, filios habuit duos, Ioannem et Fridericum. Mortuo successit Ioannes. Huic bella fuerunt cum Suecis rebellantibus: compositione tamen sedatares fuit. Natus est Ioanni filius Christiernus, qui sex annorum puer, viuo patre designatus rex, et post XXVI. annos ab illius morte confirmatus, regni possessionem adeptus est, [note: Sueci rebelles Christierno regi.] anno salutis humanae, M. D. XIIII. Eo regnante Sueci denuo rebellionem faciunt, et Stenonem Sturam summae rei praeficiunt. Christiernus autem omne robur in eos conuertit, et post multos conflictus, ac varias obsidiones vincit, ipsumque Sturam in praelio interfectum atque sepultum, effodi iubet et exuri. Fuit hoc anno salutis, M. D. XX. Suecos ita debellatos, ex nobilitate quidam Gustauus Erixonius,

[note: 1523.] a Lubescensibus, vt creditur, instigatus et adiutus, iterum ad rebellionem incitat, et feliciter quidem. Simulabat initio, se negotium agere filiorum Stenonis. Confirmatior autem factus, regni possessionem arripit, et sui munlendi causa Stenonis filiam inmatrimonium ducit. Christiernus, amissa prouincia, domi quoque magnam sustinebat inuidiam. Impotenter enim gerebat rempublicam, et saeuitia sua cunctos ordines offendit. Itaque quum tandem metueret, ne magno sui capitis periculo hic aestus aliquando prorumperet, cumque Fridericus etiam [note: Rex Daniae profugus.] patruus ac Lubescenses in ipsum arma sumerent, cum liberis et vxore Isabela, Caroli Caesaris germana sorore, profugit hoc anno, cum regnasset annis nouem, inque Zelandiam, Caesaris prouinciam, primum appulit. E vestigio post, ordines regni coacto concilio, patruum eius Fridericum, Holsatiae principem, aetate graui, creant regem, a Lubescensibus adiuti: et euulgatis deinde scriptis ad Caesarem, ad Pontificem, ad reliquos Imperij principes, facti sui rationem reddunt: et illum grauissimorum criminum accusant, suoque merito exulare dicunt. Idem Fridericus quoque facit, et Lubescenses. Cuius quidem ciuitatis amplissima estauthoritas atque potentia ijs locis. Christiernus autem, nactus idoneum scriptorem, Cornelium Sceperum, Flandrum, hominem in primis eruditum, crimina tionibus respondet: ac ordines imperij, Noribergae congregatos, opem auxiliumque poscit. Liberos habuit, marem vnum, quem Caesar auunculus ad se postea recepit: filias vero duas, Dorotheam et Christinam. Susceptum fuit eodem anno bellum ab eius propinquis, vt restitueretur, sed frustra, praesertim cum bello Gallico Caesar detineretur.

[note: Ministri accusati.] Legatus pontificius accusauerat Ecclesiae ministros Noribergae, tanquam impia docerent, et vt in vincula conijcerentur, postulabat, Principes autem existimare se dicunt, falso quaedam ad ipsum esse delata: illos etiam in honore esse, ac placere populo: si quid in eos admirtatur, fore, vt sic illud omnes accipiant, quasi consulto fiat, veritatis opprimendae causa: quae quidem res motum excitare queat. Se tamen delecturos esse, qui de re tota perquirant in posterum, et quod aequum est, staruant. Quum ad hunc modum postulatis omnibus respondissent, ipsi vicissim, quid a Pontifice, quid ab Episcopis per Germaniam praestari velint, demonstrant, et ea, quibus iniuriam sibi suisque fieri dicebant, in certa quaedam capita redigunt, et descripta legato tradunt, et Pontificem orant, quandoquidem haec nulla nitantur aequitate, neque diutius tolerari possint, vt quamprimum aboleat. Nam alioqui fore, vt ipsimet consilium sibi capiant, quemadmodum onus illud a se rerjciant, et pristinam libertatem recuperent. Ad eundem modum quaesti fuerant in conuentu Vuormaciae: et quum eadem capita Caesari tunc exhibuissent, orabant, vt authoritatem suam interponeret. Neque vero tunc ad Episcopos etiam haec dissimulauerant, a quibus quum nihil adhuc emendatum esset, [note: Promissa Pontificis.] Pontificem implorabant, eo quod prolixe ac liberaliter de sua voluntate et studio emendationis per legatum ipsis pollicitus erat, vt supra diximus. Ea vero, quae postulabant emendari et aboleri, sunt eius generis omnia, vt et principes in suo iure impediant, et Germaniam facultatibus exhauriant, et homines maxima seruitute constringant. De vectigali, quod dicunt ecclesiasticorum, si haber. Augescente indies Pontificum potentia, inter alias colligendae pecuniae rationes haec etiam inuenta fuit, ut Episcopi et id genus alij proceres, pro magnitudine ac modo [note: Annatarum origo.] annui prouentus, Romano Pontifici certam pecuniae summam dependerent: vulgo vocant Annatas et vacantiarum reditus. Inuentum hoc alij tribuunt Ioanni xxij. alij Bonifacio nono. Titulus eratspedosus atque popularis, nimirum vt in bellum contra Saracenos atque Turcas semper esser paratus thesaurus. Et quo niam id temporis erat sacrosancta Pontificum audioritas, facile persuasum fuit

[note: 1523.] omnibus. Angli soli, quantum ad minora sacerdotia pertinet, recusabant. Porro, valuit ea lex ad concilium vsque Basiliense. Tunc enim, quum ex diuersis locis multae deferrentur queremoniae, decretum est factum, ne posthac aliquid exigeretur. Verum Eugenius quartus irritum fecit concilium illud, vt supra quoque diximus. Et qui secuti sunt cum Pontifices, quum nihil sibi detrahi vellent, Episcopis ac reliquae turbae non alio pacto sacerdotia confirmarunt, quam si tributum illud persoluerent, Sic adeo res in hoc vsque tempus continuatur, quanquam non sine crebris et magnis offensionibus. Nam et anno M. D. quo tempert Caesar Maxim ilianus inter alia de bello Turcarum Imperij conuentus agebat Augustae, decretum fuit, mittendam esse legationem ad Pontificem Alexandrum sextum, vt rempublicam ope consilioque iuuaret, et prouentus illos, hac potissimum de causa concessos olim, in nunc vsum contribueret. Caeterum, Archiepiscopis aut Metropolitanis, vti vocant, insigne quoddam honoris atque dignitatis confert Pontisex, e lino confectum [note: Pallium Romanum.] atque lana: id vocant Pallium. Redimitur autem magna vi pecuniae, et quidem intra spacium trimestre, sicut ipsorum leges habent: neque licet Archiepiscopis inaugurare aliquem episcopatui, nisi prius accepto pallio, cuius est praecipuus vsus in peragendis sacrificijs atque Missis. Non traditur autem, nisi fidem et obedientiam [note: Annatae vnde dictae.] quis promittat per iusiurandum. Annatae vero, quas diximus, inde nomen habent, quod qui recens in demortui locum successit, Episcopus aut Abbas, pontifiei; Romano fructusintegros vnius anni persoluere tenetur ex eo sacerdotio. Post omnem hanc actionem, Principes edito scripto paucis recitant ordine, quid actum sit, et quas ineundae concordiae tationes proposuerint, eas nimirum, quas ante paulo diximus. Itaque mandant, vt haec seruentur, proposita poena, si secus fiat. Decretum hoc fuit editum ad sextum diem Martij, nomine ac titulo Caesaris: nam is in Hispaniam rediturus, et senatum et iudicium constituerat, vt supra dixi, penes quos erat reipublicae procuratio. Caesaris autem erat in eo conuentu legatus, Fridericus princeps Palatinus.

[note: Augustinenses duo Bruxellae exusti.] Capti fuerunt ad hoc tempus Bruxellae, professionis Augustinianae monachi duo, Ioannes et Henricus. Quaestionem habuit Hogostratus Dominicanus, interalios. Rogati sunt primum ecquid crederent. Illi, veteris et noui Testamenti libris, et Apostolorum symbolo, quod fidei capita continet, credere sese dicunt. Num decretis Conciliorum atque Patrum credant. Iis, quae cum sacra Scriptura consentiant. Putentne peccatum esse mortale, si quis patrum et pontificis Romani decreta violet. Solis praeceptis diuinis hoc esse tribuendum, vt absoluant aut condamnent. Quum in eo persisterent, damnati sunt capitis. Ipsi vero gratias agebant Deo, quod pro sui nominis gloria perferendum aliquid esset. Quum producerentur, omnium oculos in se constantia sua conuertebant. Itaque fuerunt exusti Calendis Iulij. Prius vero, quam afficerentur supplicio, sacris fuerunt exauthorati. Degradationem vulgo vocant, Id autem ita fieri solet in [note: Degradationis caeremonia.] ijs, qui dicuntur sacerdotes. Haereseos damnatus a iudice Ecclesiastici ordinis, induitur sacris vestibus, inque manus ei traditur calix cum vino et aqua, sed et patella deaurata cum pane azymo. Sic in genua procumbenti vicarius Episcopi tollit et adimit ea quae diximus: et simul mandat, ne posthac sacrum faciat pro viuis aut mortuis. Lamina deinde vitrea radit ei digitos, iniungens, ne rem vllam deinceps consacret, Posthaec reliquum apparatum omnem aufert, vsus ad singula certis quibusdam imprecationibus. Cum iam exemptus est ille numero sacerdotum, reliquis etiam gradibus, per quos ad sacerdotij dignitatem veniri solet, exuitur. Sic denudatus, alijsque vestibus, Vti vocant, profanis indutus, traditur magistratui, deprecante interim Episcopi vicario, ne quid in ipsius vitam aut corpus etiam statuatur grauius. Haec enim adhibetur caeremonia,

[note: 1523.] ne scilicet ipsi, qui sacra tractant, supplicij vel profusi sanguinis authores videantur extitisse. Quum decretum iuud Imperij Noribergae factum, alij aliter acciperent, plerique etiam contemnerent, Lutheius datis literis ad Principes, reuerenter et magna cum voluptate se legisse illud, et Ecclesiae quoque Vuittembergensi proposuisse dicit. Verum insidijs et arte diaboli fieri, vt authoritas ei derogetur. [note: Lutherus interpretatur decretum conuentus Noriber.] Nam ex prima etiam nobilitate quosdam esse qui et nolint obtemperare et varias interpretationes affingant. Hoc itaque scripto se voluisse declarate, quomodo ipse illud accipiat, et confidere suam opinionem esse congruentem ipsorum voluntati. Quod Euangelium doceri iubeant secundum interpretationes ab Ecclesia receptas, a plerisque sic intelligi, docendum esse iuxta morem hucusque vsitatum, ex praescripto Thomae, Scoti et aliorum, quos Romani pontifices approbarunt: se vero de vetustioribus illis accipere, Hilario, Cypriano, Augustino et horum similibus, Ac ne his quidem esse tantam tribuendam fidem, vt non longe [note: Biblica scripta caeteris praeferenda.] praeferantur Biblica scripta. Non dubitare se, quin et haec sit ipsorum sententia: et argumento, esse, quod nonnulli, qui veram Ecclesiae emendationem ferre non possunt, recusarunt huic edicto subscribere, et ne nunc quidem illud suis proponi patiantur. Alterum, vt Episcopi deligant homines idoneos, qui concionibus adsint, et leniter admoneant si quid erit: recte quidem esse decretum, sed illos, quibus mandatum sit, etiam vt velint, tamen non posse decreto satisfacere, quod viris doctis careant, et illis vtantur, qui praeter sophistica nihil vnquam didicerint. Quod interdicant, ne quid librorum deinceps exeat, nisi prius viri docti ad eam rem delecti iudicium fecerint, non se recusare quidem, sed tamen sic illud accipere, vt ad sacrae Scripturae libros non pertineat. Quo minus enim hi prodeant in lucem non posse prohiberi. Quod postremo statuerint desacerdotibus, qui vel vxores ducunt, vel ordinem suum deserunt, iuxta leges pontificias multandis, nimis hoc esse durum: nam si pure docendum sit Euangelium, vt ipsirnet fatentur, iam certe mitigandam esse legem illam pontificiam. Deplorat deinde nostri temporis miseriam ac pertinadam, quod in hac tam clara Euangelij luce non abrogetur lex illa [note: Coelibatui.] durissima coelibatus, quae plurimorum et grauissimorum scelerum occasionem atque causam praebeat: ipsos tamen, qui pontificia poena contentisint, propter eam moderationem admodum esse laudandos. Illos vero, qui sacerdotes ob contractum matrimonium vel professionem desertam carcere vinculis et omni suppliciorum genere excarnificatos interficiunt, magnopere detestandos. Orat igitur Principes, quandoquidem aduersarij non pareant huic ipsorum decreto, sed magna quadam licentia et impunitate reustant, vt ijs etiam ignoscatur, qui naturae quadam imbecillitate, ne conscientiam suam ipsi laedant, aut in manifesta vitia ruant, postremum hoc ipsorum decreti caput non exacte seruabunt: valde enim esse iniquum, vt illis praepotentibus impune liceatea violare, quae facillime seruare et possint et debeant: alijs vero tenuioribus poenam infligi, ob violatam [note: Castitatis vota.] legem, quam vt seruent, non sit in ipsorum potestate. Nec enim omnibus esse datum continentiae donum, et quae fiunt de castitate vota, non solum esse stulta, [note: Luth. scribit ad senatum Pragens.] verumetiam contrabonos mores ac vitae honestatem omnem. Posthaec, de instituendis Ecclesiae mimstris librum emittit, rogatu quorundam, ad senatum Pragensem, eique scriptum adiungit, quo demonstrat, Ecclesiam habere ius ac potestatem iudicandi de quauis doctrina, et constituendi ministros. Prius autem definit Ecclesiam: eamque dicit esse vbicunque pure docetur Euangelium: Episcopos autem et id genus alios proceres, ait esse statuas et capita sine cerebro. nec vllum esse in vlla gente vel populo, qui suum faciat munus, in Germania praesertim. [note: Luth. de vitandis hominum doctrinis] Eodem prope tempore scripsit etiam de doctrinis hominum vitandis, ac praefatus ait, hoc scripto minime se patrocinari illis, qui leges et traditiones hominum audacter

[note: 1523.] quidem contemnunt, sed interim, quod sit hominis vere Christiani, nihil agunt. Deinde formulam Missae et communionis praescribit Ecclesiae Vuittembergensi: et adhuc quidem se cunctanter egisse dicit, propter multorum infirmitatem, et doctrina sola contentum, eo spectasse, vt errores ac impias opiniones mentibus hominum eximeret: nunc vero confirmatis quamplurimis, esse tempus, vt quod impium sit, non toleretur amplius in Ecclesia, sed vt puram doctrinam comitetur etiam actio syncera, omni remoto fuco et simulatione. Eiscripto coniunxit aliud de pijs caeremonijs in coetu Ecclesiae seruandis, item, et illud, de abominatione Missae priuatae, quam vocant Canonem: in cuius quidem libelli praefatione commemorat, quod editis libris, et pro concione saepe sit cohortatus homines ad abrogationem Missie pontificiae, propterea se vocari seditiosum, sed iniuriam sibi fieri: nec enim vnquam docuisse populum, vt impios cultus authoritate sua publice abolerent, sed ne magistratui quidem hoc a se concessum, nisi forte Ecclesiarum praefecti pertinaciter defendant errores: et quoniam horrenda sit ista coenae Domini profanatio, sic vt doctiores nunc agnoscant, ideo se scriptionem hanc atque laborem suscepisse, vt populus etiam intelligat, et vt vsitata illa sacrificia Missarum non secus atque Satanam ipsum defugiant. Qued vt doceat, ordine recitat eum quem appellant Canonem, et quibus ille sit refertus contumeliis in Deum, demonstrat.

Inter alios Germaniae viros doctos, qui Luthero plurimum fauebant, erat [note: Vlrichi Hutteni mors et scripta.] Vlrichus Huttenus Francus, nobili genere natus. Is hoc anno, sub exitum Augulti mensis, in Tigininorum finibus mortem obijt. Extant quaedam eius opuscula, quae magnam ingenij libertatem et acrimoniam ostendunt.

[note: Henrici Angliae regis ad princip. Sax. admonitio.] Libro superiori diximus, quemadmodum Lutherus Angliae regi Henrico responderit. Hoc scriptum Rex vbi legit, ad Saxoniae principes, Fridericum eiusque fratrem loannem, et patruelem Georgium, dat literas, et de Luthero grauiter questus, quantum ab eius doctrina periculum ipsis immineat, totique Germaniae, demonstrat: nec esse quod contemnant aut paruifaciant: nam et Turcicam illam immanitatem, quae nunc tam late grassetur ab vno atque altero homine perdito primam duxisse originem et vicinam Bohemiam ipsis documento esse, quanti referat nascenti malo statim occurrere. Monet etiam, ne Luthero permittant, vt Testamentum nouum lingua populari diuulget: sic enim iam esse notum artificem, vt dubium non sit, quin bene scripta, male vertendo peruertat atque deprauet. Ei [note: Georgius Saxo Luthero infensus] scripto Georgius princeps peramice respondet, grauiter et ipse Lutherum incusans, eiusque libros quam longissime suis a finibus arcere se dicit, tanquam nocentissimos omnium hostes. Nam inde ab eo tempore, quo disputationem ei Lipsiae permiserit. satis deprehendisse, quorsum exiret. Quod etiam in ipsum tam acerbe scripserit, vehementer sibi dolere, perque suam ditionem omnem edixisse, ne quis aut diuendat aut legat: in librarium etiam, qui primum ad suos exemplar importasset, animaduertisse.

In eo, quem diximus, conuentu Noribergico, praeter causam religionis egerant etiam Principes de ratione firmandae pacis et constituendi iuris, de poena eorum qui legibus Imperij non obtemperarent, de perpetuis et continentibus auxilijs contra vim Turcicam. Et de his quidem duobus postremis nihil tunc decemi poterat, inque aliud tempus atque comitium reiecta fuit deliberatio. Et Imperij quidem ciuitates omnes, quoniam in eo conuentu promulgatum erat de nonnullis, quae sibi detrimento fore videbant, communem mittebant ea de causa legationem ad Caesarem, in Hispanias. Hi cum Augusti mensis die sexta Valoletum venissent, suaque tertio post die proposuissent, Caesar, aliquot post diebus, benigne quidem et liberaliter respodit; sed Pontificem apudse questum ait per literas, de Argento,

Noriberga, Augusta, quasi doctrinae Lutheri faueant. Se quidem ab illis expectare meliora, sed tamen silentio noluisse hoc praeterire, quo videlicet et suis et pontificijs edictis obtemperent: quod quidem omnino putet ipsos esse facturos. Illi sese purgant, et nihil a suis praetermitti diligentiae demonstrant, quo [note: Adrianus moritur.] ipsius voluntati satisfiat. Interim Adrianus pontifex moritur Idibus Septembris. Et succedit Clemens VII. e famiha Medices. Heluetiorum prope soli Tigurini sequebantur Zuinglij doctrinam, vt supra demonstrauimus: ex reliquis vero plerique fremere ac indignari. Et quum Bernae propterea conuenissent, crant [note: Zuinglius vocatur in inuidiam.] qui Zuinglium grauiter accusarent, et inuidiae concitandae causa dicerent, illum pro concione dixisse non semel, ipsos, qui cum exteris inijssent foedus, vendere sanguinem, et vesci carnibus humanis. Eo cognito, simulac legati Tigurini domum reuerterant, Zuinglius per epistolam sese purgat, nequesic esse locutum, sed [note: Esus carnium.] in genere dixisse, docet, esse nonnullos, qui esum carnis, lege pontificia interdictum, abominentur vt impium. Quod autem humanas carnes auro diuendant et ferro consumant, in eo nullum esse piaculum existimentinominatim ab se nullam gentem esse notatam, neque se consucuisse suos in Heluetios ad hunc modum inuehi, quos propter communem patriam vehementer amet. Vitia quidem necessario sese reprehendere, quae nunc sane plurimum exundent: id autem ad bonos et innocentes minime pertinere. Docebat inter alia Zuinglius, imagines e templis amouendas, et Missam, quod impia sit, abrogandam esse. Propter hanc ergo causam, Senatus alterum in vrbe sua conuentum indicit: quo cum frequentes, [note: Tigurina disputatio.] Octobri mense, conuenissent, tridui fuit habita disputatio. Senatus autem, ne quid praecipitanter fieret, Constantiensem Episcopum, qui neminem eo miserat, literis, orat, vt sententiam in eo suam et ipse ostendat.

[note: Sacerdotes fiunt mariti Argentinae] Hoc fere tempore cum alijs in locis, tum Argentorati quidam ordinis Ecclesiastici ducebant vxores: ea res magnam excitauit contentionem. Nam aceusati, [note: 1524.] respondebant, nihil in eo se fecisse contra Dei mandatum, et omnibus esse concessum indifferenter matrimonsum. Senatui quidem Avgentinensi plurima fuit actio superea re, cum eius vrbis Episcopo. Qui tandem vigesimo lanuarij die, Tabernas oppidum, euocat reos, vt ad certum diem adsint, audituri contra se ferri sententiam ob contractum matrimonium. Qua quidem in re dicit cos et Ecclesiae et sanctorum Patrum et Pontificum et Caesaris etiam Imperijque violasse leges, et ordini summam fecisse iniuriam, et maiestatem laesisse diuinam. His acceptis literis arque citatione, illi supplicant Senatui, vt causam dicere, suique facti rationem ipsis reddere liceat, neque capitis recusant poenam, si contra Dei praeceptum fecisse quid comperiantur. Senatus ergo rursus interpellat Episcopum: et quandoquidem legitimam illi d: sceptationem minime fugiant, neque sine graui motu quicquam in eos designari possit, praesertim, cum alij, qui cum meretricibus palam viuunt, non multentur, orant, vt saltem [note: Comitiae Noribergae.] ad exitum vsque conuentus Imperrj, qui tum erat Noribergae, rem omnem differat: nec enim esse dubium, quin id genus actiones alijs etiam in locis nataesint, et fore, sua quidem expectatione, vt in eo conuentu harum rerum omnium rationes expendantun Hic est ille conuentus, qui nuper in aliud tempus [note: Clemens Pont. ad Saxon. Princ.] reiectus, vt supra dictum est, in huncannum incidit. Eo Clemens quoque Pontifex legatum misit Laurentium Campegium Cardinalem, et datis ad Fridericum Saxoniae Principem literis, amanter admodum scriptis, ad Idus lanuarij, pergratum sibi fuisse dicit, cum de hoc comitio, cui et ipse esset interfuturus. audiret: nam in eo maximam spem venire, posse aliquid in eo constitui, quod salutem afferat reipublicae: eaque de causa mirtere Campegium Cardnalem, magnae vinutis virum, qui et de sua solicitudineac voluntate erga rempublicam Principes edoceat,

[note: 1524.] et prtuatim cum ipso de rationibus pacis colloquatur: ad quam procurandam vt animum adijciat, et adiutor sit legato, magnopere ipsum hortatur. Nihil enim fieri posse, hoc quidem tempore, magis vel pium vel necessarium, ac pertinere hoc ad ipsorum omnium, qui sint in Magistratu, salutem ac dignitatem. Valde se studiosum acamantem esse Germania, ac sperare, illam non discessuram a prisca virtute. Sed compositis atque sedatis offensionibus, adfuturam esse publicis incommodis depellendis. Itaque rogat, vt beneuolentiam omnem et amorem legaro suo praestet, a quo prolixius omnia sit auditurus.

[note: Heluetiorum decretum, Lucernae.] Ad vigesimum sextum lanuarrj diem, Lucernae fuit Heluetiorum conuentus. Ibi factum est decretum, ne quis verbum Dei, quod supra mille quadringentos annos nunc denuntiatum sit, neve Missam, in qua corpus Christi consecratur ad ipsius honorem; et viuorum atque mortuorum solamen, derideat aut contemnati qui coenam Domini per aetatem percipiunt, delicta sua quadragesimae tempore sacerdotibus confiteantur, et reliqua omnia more consueto faciant: Ecclesiae ritus omnes atque consuetudines seruentur: suo quisque pastori parear, ab eoque Sacramenta pereipiat, vti fieri solet, et quam debet annuam ei peeuniam, peribluat: Sacerdotibus exhibeatur honos: diebus vetitis abstineatur ab esu carnium, et per quadragesimae tempus, ab ouis etiam atque casco Lutheri nihil priuatim aut publice doccatur aduersus recoeptum Ecclesiae morem: in cauponis atque conuiuijs, Lutheri vel nouae cuiuspiam doctrinae nulla fiat mentio: diuorum imagines atque statuae sint vbiuis inuiolatae: ministri Ecclesiae rationem suae doctrinae reddere non teneantur, nisi magistratui tantum: tutela praestetur illis atque patrocinium, si quis [note: Sanct. Spiritus reliquiae.] forte motus ingruat: qui sancti Spiritus Mariae virginis, diui Antonij circumferunt reliquias, a nemine rideantur: quas Constantiensis episcopus tulit de religione leges, eae seruentur: qui decretum hoc violarint, magistratui deseantur, et sint vbique tanquam inspectores eorum quae fiunt.

[note: Camp. card. scri. ad Frider. ducem.] Vbi Noribergam venit Campegius, iam abierat dux Fridericus: quapropter scriptis ad cum literi pridie Calendas Martij, et simul missis illis, quas a Clemente acceperat, ait valde sibi importune accidisse, quod coram non liceat colloqui: multa enim habere sc, quae Pontificis nomine cum ipso communicet, quod literis et nuntijs adeo commode fieri nequeat, et negotium esse tale, quod moram vix vllam admittat. Sed quoniam corrigi non possit, initio multam ei salutem et Pontificis et suo nomine precatur: postea subdit, etsi frequens admodum sit rumor, nouis ipsum haeresibus fauere, iam nascentibus, tamen id neque Pontificineque sibi posse adhuc persuaderi: nam a quo primum tempore nou isset, multas in eo praeclaras et eximias virtutes animaduertisse: in primis aurem, quod religionis et Ecclesiae Apostolicae esset obseruantissimus. Itaque non habitum esse fidem aliorum iudicijs, et veterem opinionem de ipso non prius depositurum quam coram ipse rem cognouerit. Germaniam quidem paucis ab hinc annis esse quodammodo transformatam, et nouos induisse ritus: verum intelligere se satis, quantum vulgus a nobilitate differat, et a viris principibus, legum praefectis, in quibus ipse primas facile partes obtineat, tum suo, tum suorum maiorum virtute atque merito, qui [note: Campegij oratio ad Principes Noribergae.] Romanam Ecclesiam valde semper cohonestarint. Pontificem ergo magnopere optare, vt his dtfficillimis temporibus, ipse, maiorum exemplo, virtutem illam magis atque magis illustrem faciat et declaret. Cum enim seditiones ac periculosi motus, alij postalios oriantur, idcirco in primis necessariam esse fortitudinem animi, sic, vt populi licentiam non solum moleste ferat magistratus, verumetiam mascule vlciscatur. Hanc autem disciplinae seueritatem in ipsius prouincia cum primis exercendam esse, et eo quidem diligentius, quo maius oriri possit incendium, nisi nuture occurratur. Quid enim sit ipsis expectandum, si populi arbitrio sacrarum legum

[note: 1524.] atque rituum permittatur emendatio, facile quemuis intelligere: vicinas regiones nimirum, Bohemiam et Pannoniam esse documento, quibus in locis ortae quondam seditiones ob eiusmodi causas, ne nunc quidem satis adhuc sint compositae: similem quoque statum esse futurum Germaniae, nisi plebis non iam libertas, verum audacia reprimatur atque temeritas, qui sacras leges et ordinem Ecclesiasticum magna quadam petusantia contemnunt, eos vim quoque tandem esse facturos hauddubie magistratui, quem alioquin oderint. Gratum esse nonnullis, videre praefectos Ecclesiarum et aulam Romanam ad hunc modum perturbari atque despici. Verum hos non animaduertere, quanto ipsi versentur in discrimine. Pontificem vero, qui tanque gubernator nauis in specula sedeat intentus, praeuidere tempestatem hanc imminentem, et idcirco sibi legationem hanc decreuisse, vt principes omneis ac ipsum in primis periculi commonefaciat, et ad depellendam calamitatem excitet, quae non tam vrbem Romam, quam ipsam sit oppressura Germaniam: hac etiam de causa literas sibi datas ab eo, et iniunctum esse, vt de ijs rebus omnibus cum ipso diligenter agat, quo tranquillitas videlicet otiumque Germaniae recuperentur. nam ideo se missum, vt lapsos erigat et resipiscentes in gratiam recipiat, et licet ad eam rem parum sit idoneus, tamen ipsius fretum humanitate nihil esse reliqui facturum ad summam diligentiam, Quum igitur hoc animo profectionem istam laboris et molestiae plenam susceperit, orare, ne fauore auxilioque sibi desit, et quid faciundum esse putet, proxime rescribat: se quidem ipsius gratia nihil non esse facturum. Post, in concilio Principum, a sua persona captata beneuolentia, Romae vix vllum potuisse reperiri dicebat, qui legationem hanc in Germaniam susciperet: tandem vero sibi, qui fortunam omnem suam Germanis acceptam ferat, hoc munus impositumesse, et [note: Campegij legatio duo habet.] habere in mandatis duo, de quibus potissimum agat, dereligione nimirum, deque bello Turcico. Et primo quidem valde se mirari, tot tantosque viros Principes, hanc doctrinae mutationem ferre, et pati religionem illam, ritus atque caeremonias, in quibus nati sint et educati, atque etiam mortui ipsorum parentes atque maiores, ad hunc modum extingui et aboleri, paucorum quorundam arbitrio atque suasu, neque reputare secum, quo tendat haec innouatio, quemque sit exitum habitura. Nisi enim occurratur in tempore, nihil aliud expectandum inde profecto, quam turbas longe maximas, et populi contra Magistratus rebellionem. Haec omnia cogitantem ac metuentem Pontificem maxunum sibi legationem hanc mandasse, vt rationem cum ipsis ineat, malum hoc sanandi: non quod praescribere velit al iquid aut ab ipsis postulare, sed vt consilia conferat et medicinam faciat reipublicae salutarem. Quod si Pontificis autem respuatur in eo diligentia, qui, tanque pius parens atque pastor suis liberis et ouibus optime consultum essc velit, iam non esse, quod in eum vlla reijciatur culpa. Quod ad Turcas attinet, non se negare collectam in hos vsus aliquando pecuniam, et Romam quoquedelatam, esse totam huc impensam: sed tamen idcirco non esse deserendam in hac temporum acerbitate rempublicam. Quantum damni dederit immanissimus hostis, neminem esse qui ignoret, rem enim ipsam loqui et in omnium oculis defixam haerere. Nostra nimirum indiligentia et socordia, nuper illum cepisse Rhodum et Hungariae praecipuum propugnaculum, et viam habere iam patefactam, vt [note: Rhodi coactae deditio.] quo velit, longius progredi possit. Rhodios quidem durissime circuncessos multis mensibus et inopia rerum omnium adductos, quum auxilia nulla mitterentur, deditionem fecisse: consimilem etiam Vngariae fuisse fortunam: qui si debellentur omnino, et in illius potestatem veniant, metum esse ne nobis fiant hostes multo, quam sint Turcae, grauiores. Verum nisi dissidium hoc, natum ex noua doctrina, tollatur, nec istam quoque reipublicae partem, sua quidem sententia,

[note: 1524.] posse procurari. Principes ad ea respondent, quod Germaniam ista complectatur [note: Principum Germanorum ad Campeg. responsio.] beneuolentia, quod ipsi quoque legationem hanc demandarit Pontifex, valde sibi gratum esse: ex omni numero se velle quosdam deligere, quibuscum agat et sua communicet. Existimare autem modum ipsi praescriptum actionis atque formulam a Pontifice et Cardinalium senatu, qui de statu retum omnium sciant. Proinde cupere, quid sit ipsius consilij, audire. Quid periculi sit et impendeat ab ista doctrinae mutatione, satis intelligere se atque videre. Itaque anno superiori, quum alter adesset Legatus pontificius, rationem atque viam demonstrasse componendi negotij. Quid etiam a Pontifice fieri vellent atque requirerent, scripto comprehensum eidem Legato tradidisse, vt exhiberet Pontifici: quod et ille se facturum receperit. Si quid igitur eius rei habeat in mandatis, orare vt exponat, quo videlicet tanto rectiusm medium consuli possit. De rebus Turcicis ita rem habere, quemadmodum dixerit, et se vehementer etiam hac solicitudine affici. Sed bellum istud longe maximum et difficillimum, pertinere non ad Imperium modo, sed ad reliquos etiam orbis Christiani Principes atque Reges. Nisi enim pacem hi colant inter se, suaque conferant auxilia, non posse quicquam ad diuturnitatem constitui: veruntamen, quia maximos Turca faciat terra marique bellicos apparatus, ideo se ipsius quoque sententiam in eo velle cognoscere. Legatus ad haec, num ab ipsis vlla sit componendi dissidij religionis proposita ratio, vel etiam ad Pontificem et Cardinales delata, nihil sibi de eo constare dicebat: Pontificis quidem egregiam esse voluntatem, ab eoque se plenam agendi potestatem accepisse: verum ipsis, qui personarum ac totius regionis morem et conditionem omnem teneant, viam esse reperiendam, quae perducat [note: Vuormaciense edictum.] ad optatum finem. In conuentu Vuormaciae, Caesaris exijsse mandatum eius rei, de communi ipsorum consilio promulgatum, quod etiam anno proximo repetitum fuerit: et placuissetum, vt esset ratum per omnem Germaniam: et nonnullos quidem obtemperasse, quosdam vero minus. Ignorare autem se, quae sit eins rei causa, quae tanta per Imperium diuersitas et dissimilitudo. Sibi igitur videri, prius quam aliquid decernatur, de modo executionis deliberandum esse. Non, eo se venisse, quo flammam aut dissensionem aliquam excitet, vt nonnulli dicant, verum et Pontificis et suas quoque cogitationes omneis ad beneuolentiam, pascem atque concordiam spectare, quo videlicet ij, qui aberrarunt ac defecerunt, in viam redeant, vtque conciliorum decreta, et Caesaris atque ordnum edicta seruentur, Quantum ad ipsorum postulata pertinet, an edicta sint vt Romam deferantur, omnino se nescire: tria solum exemplaria fuisse perlata Romam, ad quosdam priuatim: exijs vnum sibi contigisse. Pontifici autem et Cardinalium senatui non posse persuaderi, haec a Principibus ita fuisse decreta: sed existimare priuatos homines odio reipublicae Romanae in lucem emisisse. Nullum etiam eius rei se mandatum habere. Neque tamen hoc sic accipiendum esse, quasi de eo potestatem non habeat agendi: sed in bis postulatis esse multa, quae et Pontificis derogent authoritati, et haeresim redoleant, et a se tractari non possint: alia vero, quae non aduersentur Pontifici, quaeque nitantur aequitate, non se recusare, quo minus de ijs et cognoscat et agat: sed tamen sibi viderij modera tius multo posse proponi, si quid erga Pontificem habeant. Sic nuper esse factum ab Hispanis, qui Romam missa legatione, quid requirerent commoda sane ratione demonstrarint. Quod autem ista sint exeussa typis et in vulgus edita, nimium hoc sibi videri: neque tamen dubium esse, quin Germaniae causa sit quiduis facturus Pontifex. Quanta sit etiam Turcica potentia, quis hoc tempore belli apparatus, non nescire Pontificem, et vt Regum sint consentientes animi, iudicare prorsus esse necessarium: ideoque nihil non esse facturum, vt

[note: 1524.] concordiam ipsis persuadeat. Habere quoque magnam pecuniae summam paratam, et in hoc esse totum, vt multo maiorem conficiat, quam sit omnem in hoc bellum erogaturus. Ipsorum autem esse, propter Hungariae vicinitatem, regi adolescent ferre opem, qui sit ipsis et sanguine coniunctus et affinitate. Pontificem quoque [note: Pontifex bene peculiatus.] velle pecuniam ei subministrare, et inde a suscepto pontificatu dedisse operam vt inter Caesarem, Gallum et Anglum facta pace, totis viribus bellum in Turcas administraretur. Ipsum videlicet esse pastorem, et ad pacem omnia sua consilia referre. Quod si pastoris vocem oues non sequantur, non esse quod praestet amplius. Eadem se quoque de causa missum in Germaniam: si iam frustra laborem hunc sumat, tam Pontifici quam sibi ferendum hoc esse patienter, et rem omnem Deo tommittendam.

[note: Heluetij expostulant cum Tigurinis ob religionem.] Per Heluetios augescebat indies magis atque magis de religione simultas: et reliqui pagi, missis legatis ad Tigurinos, dolorem suum testantur. Antiquitus omnia recte pieque constituta, nec vllam doctrinae fuisse contentionem: nunc autem a temerarijs aliquot hominibus pulcherrimum hoc otium, et quietem tum Ecclesiae tum Reipublicae turbari, et discordiae semina spargi. Nimirum oportuisse iampridem crescenti malo medicinam facere, ac more maiorum vindicare Dei om nipotentis et Mariae virginis et Diuorum gloriam atque nomen, in eoque facultates omneis, vitam atque sanguinem profundere. Nunc etiam in primis, vt ita fiat, tempus ipsum postulare. Nam alioqui futurum, vtipsis omnibus perniciem et animaequoque iacturam ea res adferat. Cuiusmodi sit enim huius quam Lutherus inuexit doctrinae fructus nunc satis apparere: populum videlicet ac promiscuam multitudinem vix cohiberi iam posse: multa facere proterue ac insolenter, sumere sibi magnos spirinis, et ad rebellionem omnino spectare, quinetiam eius rei nuper dedisse non obscuram significationem. Huius vero mali contagionem a Zuinglio esse profectam ad ipsos atque Leone luda: qui verbum Dei, quod pacem atque concordiam afferre debebat, sic doceant, proque suo arbitratu interpretentur, vt turbis atque dissidijs omneis aditus patefaciant. Et quanquam sibi non plane conster quid illi doceant, tamen quid ex eorum doctrina sequatur incommodi, quotidie sese in multis experi: diebus ab Ecclesia vetitis edi nuncindifferenter carnes et oua, sacerdotes et Deo consecratos tum viros tum mulieres violata fide deserere professionem ac ordinem suum, et contrahere matrimonia, cultum omnem diuinum intermitti, nihil iam in templis cantari, nullas fieri preces, in contemptum venire sacerdotes, monachorum dissipari sodalitia, delictorum confessionem atque poenitentiam negligi, sic quidem, vt ijs praetermissis percipere coenam Domini quidam nihil vereantur. Missam proscindi conuicijs, virginem Mariam caeterosque Diuos affici contumelia, statuas et imagines reuelli, confringi et dissecari, Sacramentis Ecclesiae nullum deferri honorem, et tantam nunc esse licentiam [note: Pauor pro hostia.] ac impunitatem, vt in manibus sacerdotis vix tuta sit hostia sacrosancta, panis videlicet azymus, Christi corpus representans. Haec omnia tanti esse momenti, vt merito sint deploranda. Se quidem non illa posse ferre diutius, et nuper in proximo conuentu, quosdam e socijs, ordinis Ecclesiastici, communi missa legatione, suam opem implorasse. Quae quum ita sint, orare, discedant ab instituto, inque veteri [note: Pontificiorum nundinationes.] maiorum religione permaneant. Si quid vero sit, in quo sese grauari putent a Pontificeac ipsius clientela, Cardinalibus, Episcopis et id genus alijs, quando scilicet illi praefecturas Ecclesiarum inuadunt, permutant, vendunt, quando suis indulgentijs pecuniam regionis exhauriunt, quando nimiam sibi iurisdictionem vsurpant, et quae solum in rebus sacris exerceri debebat, eam ad res profanas atque ciuiles applicant potestatem. Haec et eius generis alia permulta, si molesta sint ipsis atque grauia, non se recusare, quo minus corrigantur, Nam sibi quoque vehementer

[note: 1524.] illa displicere, et vna cum ipsis velle deliberare, quemadmodum onus illud [note: Tigurinorum responsio ad pagos Pontificios.] excutiant. Ad ea Senatus Tigurinus, Martij die vigesimo primo respondet. Suos Ecclesiae ministros nunc in quintum annum docere sacra, et initio quidem doctrinae genus hoc, nouum sibi fuisse visum, eo quod nihil eiusmodi prius audissent. Cum autem intelligerent ac viderent hunc eius esse scopum atque finem, vt lesum Christum ostendat, aram praesidiumque salutis, qui pro mundi delictis vitam [note: Christus ara et praesidium salutis.] atque sanguinem profuderit, et solus ab aeterna morte miseros liberarit, et sit vnicus apud Deum humani generis aduocatus, non se potuisse tam salutarem nuncium ardenti studio non complecti. Summam extitisse concordiam olim et consensionem inter Apostolos et eos, qui post illorum aetatem Christi doctrinam complectebantur: idem sese sperare nunc quoque futurum inter illos, qui hucanimum adijciunt, postpositis hominum traditionibus, alienis a verbo Dei. Quod si Lutherus aut quiuis alius ita doceat, recte fieri, neque tamen idcirco nomen eius obduci oportere, quasi propter ipsum dogmati fides habeatur: hoc enim et esse inuidiosum, et ad verbi Diuini contumeliam pertinere. Caeterum, etsi Christum solumadorent, ad eumque confugiant, nullam tamen iniuriam idcirco facere vel virgini matri, vel caetens etiam Diuis. Nam hos omnes, quum in [note: Non est aliud nomendatum hom. etc. Act. 4.] terris agerent, per solius Christi nomen aeternam salutem expectasse: nunc eam esse lucem excitatam in animis multorum, vt plerique omnes insua ciuitate Biblica scripta diligenter euoluant: nec esse quod Ecclesiaeministri Scripturam detorqueant, quae sicin mambus omnium versetur. Nullam ergo sectam sibi posseobijci: sed nomen istud in eos recte quadrare, quisui quaestus atep splendoris retinendi causa, verbum Dei, quo volunt, inflectunt. Errorem sibi attribui, neque tamen ab vllo demonstrari. Constantiensem, Basiliensem, Curiensem Episcopum, Academias etiam aliquot, et ipsos adeo non semel esse rogatos, vt id facerent, sed in hunic vsque diem nihil esse praestitum. Ad haec in postremo suo conuentu neminem ab Episcopis, nec ab ipsis etiam adfuisse, piaeter Schafusianos et Sangallios. Qui vero tunc aderant, eos retota diligentius considerata suam in sententiam venisse. Quod Episcopi forte dicant, non ipsis licere passim ita verbum Dei tractare, id nulla ratione niti: quum enim sit illorum officij, cauere ne pereant oues, aequum esse profecto, vt aberrantes in viam reducant. Sed quoniam id non faciant, et ad Patres atque concilia rem omnem reijciant, velle se, non quid homines [note: Autores schismatum.] decernant, sed quid Christus velit atque iubeat, audire. Suos doctores atque ministros non dare causam vllam diuulsionis Reipublicae, verum in illos hanc esse conferendam culpam, qui sui compendij et emolumenti causa, diuersum a verbo Dei docent. Nam ab ijs et seduci populum in errorem, et grauiter offendi Deum, qui varijs deinde calamitatibus audaciam istam vlciscatur. Dissidium hoc omne exeorum cupiditate manare, qui metuunt, ne quid commodis ipsorum decedat: quod si puram isti doctrinam sequerentur, et quae sit non hominum, sed Dei voluntas, inquirerent, non dubium esse, quin fastum, luxum et auaritiam omnem ab se remouerent, et concordiae rationes inirent. Inundasse iam multa vitia, maioribus [note: Vitiorum cataclysmus.] ipsorum incognita, quae suae ciuitatis doctores reprehendant et simul ad metum numinis Diuini cohortentur. Quod autem concionibus illorum plerique non emendentur, neque fructum ea doctrina dignum proferant, id non seminis proiecti, sed ipsius fundi vitium esse. Certe suos intra fines non eum vulgo conspici [note: Heluetij venales et vitae prodigi.] luxum nec intemperantiam, quae passim alibi regnet. Inprimis vero suae ditionis homines non sectari militiam illam externam et mercenariam, vt olim, quae certe multorum vitiorum materiam subministret. De camium et ouorum esu, quanquam liber sit, minimeque prohibitus a Christo, legem se tulisse, qua temeritas et offendiculum prohibentur.

[note: 1524.] Matrimonij Deum authorem esse, qui omnibus illud permiserit. Paulum [note: Matrimonium indiscriminatim omnibus concessum.] etiam iubere, vt Ecclesiae minister sit vnius vxoris maritus. Et quum Episcopi sacerdotibus accepta pecunia concubinas permittant, turpi nimirum exemplo neque foeminis illi carere, vel possint aut velint, non se posse Deo, qui coniugium instituit, reluctari. Eandem esse rationem, ad foeminas quod attinet, quae castitatem vouisse dicuntur: nam putare se genus hoc obligationis atque voti minus gratum esse Deo. Cumque donum continentiae non sit omnibus datum, praestare multo, sua quidem opinione, vt nubant, quam vt in impuro viuant coelibatu. Canonicorum et id genus alia collegia quondam esse instituta propter homines egenos munc autem cas facultates ab ijs plerunque teneri qui satis alioquin habent ex patrimonio. Neque raro fieri, vt vnus aliquis possideat quantum ad multos alendos satis esse posset. Aequum ergo sibi videri, vt in pauperum vsus ea bona rursus accommodentur: qua tamen in remoderationem hanc adhibeant, vt vsumfructum possessoribus permittant, donec e vita decedant, ne quis videlicet quaerimoniae causam habeat. Templorum ornamenta non pertinere ad verum [note: In sacro quid facit aurum.] Dei cultum, sed hoc esse Deo vehementer gratum, quando miscrorum subleuatur [note: Marci 10.] inopia. Christum adolescentilocupleti mandasse, non vt sua bona suspenderet in templo, sed vt vendita distribueret in pauperes. Ordinem Sacerdotum ab se minime contemni, sed cos magnifieri, qui suum munus faciant, et recte doceant: reliqua vero turba, quae publice nihil prodest, imo nocet, si paulatim et sine offensione minuatur, eorumque bona pios in vsus assumantur, non se dubitare, quin Deo sit illud officium longe gratissimum. An autem Deo sint acceptae cantiones illorum atque preces, in dubium posse vocari. Nam ex ipsis plerosque non intelligere quid dicant, deinde, mercede conductos illud faecre. Confessio illa [note: Vera confessio.] tacita, quae delicta recenset et enumerat, quanti sit aestimanda in medio sese relinquere: sed illam, qua vere poenitentes confugiunt ad Christum intercessorem arbitrari sese non vtilem modo, sed necessariam quoque peturbatis et mole peceati depressis conscientijs. Genus illud satisfactionis vsitatum et quaestuosum sacrificis, permultum habere tum erroris, tum impietatis. Hoc demum [note: Vera poenitentia et satisfactio.] esse vere poenitere et satisfacere, si quis vitam emendet. Monachorum ordines, inuentum esse humanum, non institutum Dei. Sacramenta quae Deum habeant authorem, summa veneratione sese prosequi, neque pati, vt quis ea comtemnat; vtendum autem illis iuxta verbum atque praescriptum Diuinum, et coenam Domini non eo transferendam esse, quasi vel oblatio sit aut sacrificium, Quod si Clerus ille, qui nuper misse legatione querimoniam habuit, impedimentum ipsis allatum, vel errorem aliquem suum docere possit, non se recusare, quo minus illi satisfiat. Sin minus, tum aequumsibi videri, vtiubeantur officium faceret nimirum vt vera doceant, et ab alioium abstineant contumelijs. Quod Pontificiorum rapinas illas et expilationes et immoderatam potestatem [note: Modus excutiendi iugum Pontific.] aboleri cupiant, auditu sibi fuisse longe gratissimum: id autem nulla ratione posse fieri melius, quam si verbum Dei per omnia recipiatur. Nam quoad leges illorum atque mandata valebunt, non esse quod liberationem aliquis expectet: sola vero praedicatione verbi Diuini dignitatem illorum omnem atque potentiam labefactari. Quanta sit enim Euangelij vis atque veritatis, illos videre satis et intelligere, et quia suis viribus diffidant, Regum implorare subsidia.

Si nunc igitur hac quidem in parte sacrae Scripturae sit vtendum adminiculo, rem ipsam postulare, vt idem in alijs quoque rebus fiat, et vt ea, quibus offenditur Deus, abrogentur. Quemadmodum vero sit ijs omnibus medendum, adhoc libenter sese non operam tantum et consilium, sed fonunas etiam collaturos. Iam olim enim hoc oponuisse fieri. Quod cum ita sit, orare,

[note: 1524.] vt ista boni consulant, et diligenter secum expendant. Se quidem nihil expetere vehementius, quam vt pacem colant omnes: nihil quoque racturos contra leges atque pacta foederis. In hac vero causa, quaesem piternam ipsorum salutem contineat, non se posse aliter facere, nisi demonstretur error. Itaque, sicut nuper, ita nunc quoque vehementer ipsos orare, si doctrinam istam sacris literis aduersari putent, vt hoc intra certum tempus, nimirum ante finem Maij, sibi demonstrent: nam eouique se responium ab ipsis atque etiam Episcopis et academia Basiliensi velle expectare.

Constantiensis Episcopus interim, habito concilio, respondet Tigurinis vti [note: Constanti. Episcopi pro imaginibus libellus.] petierant, et conscripto libello haec potissimum agit, Cuiusmodi fuerint olim idola et simulachra, quomodo prophanae gentes illa coluerint atque Iudaei, cur Ecclesia receperit imagines atque statuas, quo primum tempore sint introductae, quid aliarum Gentium atque Iudaeorum idola differant a statuis hominum Christianae professionis. Exitus hic est, vt dicat, Scripturam, vbi statuas et imagines remoueri iubet, loqui solum de Iudaeorum atque Gentium idolis: itaque retinendas esse receptas ab Ecclesia imagines. Ab hoc, Missam tractat, et multis adhibitis Pontificum atque conciliorum testimonijs, oblationem et sacrificium esse contendit. Hunc vero librum, ita conscriptum, et sic satis prolixum, mittit Senatui sub Calendas Iunias, et vel imagines auferant, vel Missam abrogent, neue populum aliter doceri patiantur, multis grauibusque verbis hortatur, Librum deinde typis euulgari iuber, et cum ad alios tum ad canonicos etiam, vti vocant, Tigurinos mittit. Et quanquam ista Senatui sint scripta priuatim, qui hoc ab se flagitarit, tamen quod alijs etiam in locis hac de re quaestiones audiat atque simultates oriri, voluisse dicit, vna eademque opera caeteris etiam consulere. Sequanturergo receptam Ecclesiae consuetudinem: nec vllius oratione diuersum persuaderi sibi patiantur. Senatus ad ea respondet Augusti Mensis die duodeuigesimo. Librum sibi diligenter esse lectum atque relectum: quod autem in lucem illum emiserit, laetarisese plurimum: sic enim futurum, vt vtri iustiorem causam defendant, appareat. [note: Tigurini imaginibus patriam repurgant.] Postea suorum hominum atque doctorum sententiam explicant, et e Scripturis contrarium demonstrant. Sed prius quam ei rescriberent, iam in vrbe, et, quam late patet ipsorum ditio, statuas omnes in vniuersum Senatus auferri iuserat et flammis aboleri: veruntamen sine turba. Fuit hoc Idibus Iunij. Mensibus deinde pôstaliquothi, qui Canonici vocantur, certis legibus cum Senatu transigunt, et quomodo collegij facultates atque bona debeant impendi, constituitur.

Ad Noribergae conuentum, de quo dictum est, Caesar misit Ioannem Haunartum, et questus edictum illud Vuormaciense, quod communi ipsorum consilio ac voluntate factum sit, esse violatum, maximo quidem Germaniae detrimento, iubebat illud in posterum magno studio seruari. Principes ad ea respondent, se quantum cius praestare possint, facturos. Tandem ad xvij. diem Aprilis [note: Decretum Noriberg. comitiorum.] decretum fuit, vt de voluntate Caesaris, Pontifex, in Germania primo quoque tempore liberum concilium indicat, loco idoneo, vt ad Nouembris diem xi. Spirae conueniant ordines, deliberaturi quid sequi oporteat, interea dum concilij fiat initium: vt Principes, in sua quisque prouincia, deligant viros doctosatque bonos, qui ex Lutheri et aliorum libris colligant ea, de quibus putabunt posse disputari, quae Principibus exhibeant in proximo conuentu, quo facilior sit progressio, cum ad concilium erit deuentum: ad haec, vt interuentu magistratus ac diligentia pure doceatur Euangelium et modeste, iuxta sensum et interpretationem Scriptorum, quos Ecclesia comprobarit: item, ne qui posthac libelli et picturae contumeliosae prodeant: denique, vt ea, de quibus aulam Romanam et Ecclesiasticum

[note: 1524.] ordinem nuper incusarunt Principes, in proximo conuentu Spirae, [note: Principes qui Noribergicis comitijs aderant.] notione facta, definiantur. De concilio recepit Campegius (qui cum Principes egeiant) nunciaturum se Pontifici et diligenter quidem. Principes crant hoc in conuentu: Ludouicus Palatinus, Gulielmus et Ludouicus Bauari, Fridericus Palati nus, Casimirus Brandeburgicus, Treuirensis, Bambergicus, Vuirciburgensis, Tridentinus, Brixinensis, episcopi, et Albertus Brandeburgicus, Prussiae magister.

Supra diximus, quid Senatus Argentinensis egerit cum vrbis Episcopo, qui Sacerdotes aliquot Tabernas euocarat. Cum autem illi non venissent ad diem, [note: Lis senatus Argentinensis cum vrbis Episcopo.] Episcopus, datis ad Campegium literis, queritur impediri se a Senatu, quo minus exequi ius suum possit, et illos multare, qui sacris legibus contemptis facti essent mariti: deinde, sacerdotes in ordinem ciuium a Senatu contra Pontificias leges adoptari. Profectustum Argentorato fuerat Noribergam Thomas Murnerus, [note: Murnerus Argent. incusat.] Theologus Franciscanus, qui Senatum grauiter ad Cardinalem detulerat: cumque Reipublicaelegati, ad conuentum missi, purgandi sui causa venissent ad Campegium, et reliquo sermone confecto, de Episcopi querimonia cognouissent, Senatum [note: Legati contra excusant.] dicebant Episcopo nullum hucusque impedimentum intulisse, et ne nunc quidem eius esse propositi: imo claris verbis illi nuntiasse per literas, quicquid haberet actionis in sacerdotes maritos iuri Diuino consentaneum, per ipsos licere exequi, et adiumento quoque futuros in ea re. Senatum vero moleste ferre, quod Episcopus a pacto discedat: nam ita conuenisse, cum iure volet inaliquem Ecclesiastici gregis experiri, vt hoc apud iudicem suum vrbanum faciat. Verum ea conuentione neglecta, vocatos ab illo reos extra vrbem: cumque lege pactionis illi sese defenderent neque venitent, damnatos esse non audita neque cognita causa. Iam vero, sisenatus permissu grauius quid in eos fieret ad ius prouocantes, non dubsum esse, quin populi sit ex eo fremitus atque tumultus exoriturus. Quod autem Sacerdotes in ordinem ciuium allegerint, pro veteri more ciuitatis fieri. Senatum et iam non ita pridem ab Episcopo rogatum esse, vt ordinis Ecclesiastici tutelam susciperet: hoc autem ea ratione consueuisse fieri, vt dictum sit. [note: Campegius agit causam Episcopi.] Ille contra, perlectis literis et actione omni, quam Episcopus ad se miserit, ita se reperire dicebar, quod extra vrbem euocati sint, non esse factum contra iuris ordinem, et eandem Episcopi esse, quaesit ipsius vicarij, potestatem. Orare igitur, vt in plectendis illis, Episcopo Senatus adesse velit. Post multum sermonem, quo contendebant in vrbe primaria reddendum esse ius, hoc praeterea Legati dicebant, Ecclesiasticos Argentoratenses, magna sui parte turpiter viuere cum meretricibus, quas domi foueant, magna quidem cum offensione populi, pessimoque [note: Impura sacerdotum vita.] exemplo, sed tamen summa cum impunitate, nec eo nomine quenquam adhuc esse multatum ab Episcopo. Si nunc ergo Senatus ei permittat in istos animaduei sionem, qui Pontificiam modo legem non seruarint, illis autem, qui Dei praeceptum violant, impune scortari, et turpissima vitae exempla passim edere liceat, quis dubitet, quanto sit hoc ipsorum periculo futurum? Ille, quae sint inter ipsos pacta nescire se, facinus autem illorum esse compertum, nec opus esse multa disceptatione iuris: nam ipso facto iam esse proscriptos, et ab Ecclesiae communtone remotos. Opem ergo ferendam Episcopo, quod autem alij scortentur, et in honeste viuant non ideo scelus istorum expurgari. Non recte facere qui sic viuant, Episcopum quoque negligere suum munus, qui hoc illis concedat: scire se, [note: Scortatio permissa Sacerdotibus. Campegius in sanctum coniugium contumeliosus.] Germaniae Episcoporum hunc esse morem, vt accepta pecunia scortationem suis permittant. Fore etiam, vt eius facti rationem aliquando reddant: sed tamen idcirco non istis licere matrimonium contrahere: et quod Sacerdotes fiant mariti, multo esse grauius peccatum, quam si plurimas domi metrices alant: nam illos habere persuasum, quasi recte faciant, hos autem scire et peccatum agnoscere:

[note: 1524.] nec enim omnes ea esse qua fuit loannes Baptista, continentia. Nusquam reperiri, neque documentum vllum extare, quod coelibatum ipsis relinquere liccat: ne Graecos quidem (qui ritus habeant a nobis diuersos) hoc suis permittere. Quapropter iterum orare, vt Episcopo suam operam communicent. Ad ea Legati, si quidem Episcopus omnium primo scortatores multet, tunc Senatum ei multo posse commodius adesse in ijs, quae post legitime sit facturus in alteros, dicebant. Ille autem instat rursus, vt Episcopo primum adsint: nisi scortationem ille puniat, se venturumeo, poenamque sumpturum esse, pro cuiusque merito.

A conuentu Noribergico, Ferdinandus, Campegius, Salisburgensis, Bauari fratres, Tridentinus, Ratisbonensis episcopus, item Bambergici, Spirensis, Argentinensis, Augustani, Constantiensis, Basiliensis, Frisingenlis, Passauiensis, Brixinensis, Episcoporum legati, Ratisbonae conueniunt, et in hanc sententiam, Iulij [note: Pontificiorum decretum in Euangelicos.] die sexto statuunt. Quia Caesar, Leonis decimi iudicium secutus atque postulatum, edicto publico, Lutheri doctrinam, vt impiam, Vuormaciae condemnarit, et in conuentu Noribergico, tam superiori quam proximo, decretum sit, vt omnesei pareant, quantum omnino fieri possit: ideo se, poscente Cardinali Campegio, qui plenam eius rei procurandae potestatem habeat a Pontifice, velle atque iubere vtedictum illud, et nuper in comitijs facta decreta, persuos fines atque ditionem seruentur, Euangelium et alia sacra scripta doceantur in templis, iuxta veterum interptetationem: qui vitae puritate conspicui fuerunt, suamque doctrinam summa virtute persupplicia confirmarunt. Qui vel damnatas iam olim haereses vel aliquid docent, quod sit in Christum ciusque matrem atque diuos contumeliosum, vel quod seditioni causam dare possit, iuxta formulam edicti plectatur. Ad docendi munus nemo recipiatur, nisi testimonium habeat et comprobationem Episcopi. Sed et illi qui iam docent, explorentur, necoccultis concionibus detur vspiam locus. Quas de communi consilio Cardinalis Campegius conscripsit leges ecclesiasticas, tollendis vitijs et emendationi morum accomodatas, hae cum euulgatae fuerint, seruentur. In Sacramentis atque Missa, caeterisque rebus nihil mutetur, sed omnia sicut a maioribus fieri consueuit. Qui delictorum omissa confessione et absolutione, coenam Domini percipiunt, qui diebus vetitis carnem et id genus aliam interdictam alimoniam edunt, item ordinis desertores monachiseu monachae, deinde sacerdotes, diaconi, subdiaconi mariti multentur. Typis nihil cuulgetur, nisi de voluntate Magistratus. Lutheri cumprimis atque sociorum nihil quicquam exeat aut diuendatur. Qui Vuitembergae dant literis operam, [note: Academia Vuittemberg. Pontifici inuisa.] suae ditionis homines, intra tertium mensem, vbi de facto decreto resciuerint, domum reuer tantur, aut alio sese conferant, vbi Lutheranum illud virus locum non habet. Qui secus fecerint, beneficijs omnibus et haereditate priuentur. Eius academiae sectatoribus nullum conferatur sacerdotium, neque iuuentutis docendae munus committatur. Et vt ista valeant, certi quidem homines ac idonei deligantur, [note: Corycaei vel emissarij Papistici.] qui studiose omnia peruestigent, et locorum praefectos in eoadiuuent. Sontes custodiae mandentur, proque merito puniantur: ex ijs, qui relegantur, et in exilium ire iubentur, nullo prorsus loco perfugium habeant, quam late patent ipsorum omnium fines atque ditio. Si quis forte motus atque seditio, propter hoc decretum, in alicuius finibus nascetur, subsidio reliqui sint, opemque ferant alter alteri, sic tamen, vt quod quisque foedus habet cumalijs, ei nihil hoc ipso derogetur. Porro, quod e sacerdotum vitiosis moribus originem habere Lutheranam haeresim dicerent, ad emen dandum Ecclesiae statum, authore Campegio has ibi faciunt leges, [note: Leges de uita et honestate Clericorum.] Viuant honeste, vestiantur decore, non negotientur, fugiant cauponas, non sint auari, neque pro sacrorum administratione pecuniam acerbe imperent, concubinarij remoueantur loco, feriarum numerus sit moderatus. Ea quaediximus, in

[note: 1524.] Imperij comitio cupiebat sancire Campegius. cum autem id perficere non possec, alienatis quorundam animis a Pontificatu, conuentum hunc separatim egit.

[note: Luth. querimonia.] Lutherus vbi cognouit Caesarem et plerosque Principes vrgere decretum Vuormaciense, statum Germaniae deplorat, quae toties admonita salutem suam negligat: ipsos etiam compellat Principes, quod tam aperte et nefarie decepti a Pontificibus Romanis, dignitatem tamen illorum acerrime propugnent, et in suam vnius perniciem (qui cupiat ipsis optime consultum esse) moliantur. Itaque propter hanc et ingratitudinem summam et pertinaciam inexcusabilem, ait impendere Germaniae horribilem aliquam tempestatem. Monet etiam non temere [note: Turca nostris principibus moderatior.] suscipiendum esse bellum aut conferendam pecuniam aduersus Turcam, qui consilio et moderatione nostros Principes longe antecedat: his etiam moribus nullam nobis esse sperandam victoriam, valderidiculum et absurdum esse, quod Caesar, qui nullum temporis momentum vitae suae possit adijcere, profiteatur se fidei et Ecclesiae defensorem. Angliae quoque Regis, qui eundem titulum sibi sumat, consimilem esse audaciam: orare se Deum, vt magistratum populo praeficiat, ipsius gloriae cupidum atque studiosum.

[note: Aurea rosa Regi Angliae mittitur.] Auream illam rosam, nuper ab se consecratam, vti fieri consueuit tribus hebdomadis ante Pascha, Pontifex, velut insigne quoddam et indicium summae beneuolentiae, mittit Angliae regi Henrico.

Sub hoc ipsum tempus exijt Erasmi Roterodami libellus, de libero arbitrio. [note: Eras. diatribe de libero arbitrio.] Lutherus ei contrario deindescripto respondet de seruo arbitrio. Vtargumentum illud tractaret Erasmus, authores ei fuerant Angliae rex et Cardinalis Eboracensis, vt ipsemet in quadam ad Cardinalem epistola fatetur, quae typis est euulgata. [note: Edictum ducis Lotharingiae aduersus doctrinam Lutheri.] His etiam diebus, Lotharingiae dux Antonius, facto decreto, quoniam doctrina Lutheri damnata sit a Pontifice Romano et a Caesare et a celeberrimis academijs, mandat suis, ne quis pro concione aliquid eius generis doceat. Item, qui libros habent vllos a Luthero scriptos, intra certumdiem exhibeant: ijs qui non parebunt, poenam constituit.

[note: Henricus Zutphan. exustus.] Hoc anno, Henricus Zutphaniensis, propter Euangelij doctrinam, miserabili morte et magno cum cruciatu fuit interfectus apud Dietmarios, qui sunt ad Germaniae fines. Eo setandem contulerat, vocatus, cum apud Bremenses per biennium cirester docuisset.

Antea diximus de conuentu, qui mense Nouembri futurus erat Spirae: sed id [note: Caesar obiurgat principes per Epist.] mutatum fuit, et Caesar vbi cognouit, datis ab Hispania literis, ad ordines Imperij, Idibus Iulrj, grauiter eos incusat ob factum decretum. Etenim, cum anteactis aliquot annis, in conuentu Vuormaciensi de communi omnium ordinum consilio, grauissimis verbis, Lutheri doctrinam, vt haereticam atque pestilentem damnatit, cum etiam eius libros a Pontifice legitima cognitione damnatos, incendi iusserit atque cremari: valde sibi mirum videri dicit, et dolere etiam, quod ipsi contumeliosos tantum libros atque picturas infames diuendi prohibeant: quasi vero edictum illud Vuormaciense non sit recte nec ordine perscriptum: amplius etiam eo se commoueri, quod et concilium in Germania velint haben, et Campegium legatum appellarint, vt ad Pontificem ea de re scribat, quasi ea procuratio non magis ad Pontificem aut ad se, quam ad ipsos per tineat. Nam si Germaniae tanti interesse putabant cogi concilium, cur non ad se detulerint, quo videlicet a Pontifice hoc impetraret? Iam vero, licet intelligat, quantum et Pontificis et suae etiam authoritati decedat et derogetur hoc ipsorum decreto, tamen quod inuicem cogitet ac secum expendat rationem hanc non inutilem Reipublicae nec incommodam esse futuram, ideo se quoque concilium approbare, sic tamen, vt et Pontificis interueniat authoritas, et tempore etiam atque loco fiat idoneo, sic

[note: 1524.] vt ipse interesse possit, quod omnino constituerit. Quod autem ad xi. Nouembris diem, conuentum alium indixerint, quo quidem in conuentu rationem inire velint constituen dae religionis, ad tempus vsque concilij: quod etiam delectis aliquot viris doctis et sacrorum peritis, iudicium de summa doctrinae permittant, minime omnium posse aut velle se concedere, sed pro suo munere, quandoquidem [note: Cesar Ecclesiae tutor.] sit Ecclesiae Pontificiae tutor atque patronus, modis omnibus decretum hoc improbare, ne videlicet tum Dei tum Pontificis iram aduersum se concitet. Quid enim in Ecclesiam Christianam contumeliosius fieri possit, quam si reuerentia summae potestati debita sic proijciatur? Si Germania, quae primam semper habuit pietatis et obsequentiae laudem, tantam rem sola moliatur, quam nulli principes, ne Pontifex quidem ipse Romanus audeat subire? videlicet, vt eam religionem, quae tot saeculis valuit in orbe Christiano, repudient et aboleant: Qua quidem a religione nemo vnquam defecerit, quem non pro scelere ipsius grauiter sit vltus Deus immortalis. Vnum modo repertum esse hoc quidem tempore Lutherum, qui sese opponat, et verborum illecebris in fraudem homines ac insidias pertrahat, et existimationem vulgo sibi comparet: his etiam artibus vsum fuisse aliquando [note: Lutherus Mahometo collatus.] Mahometum, quisuo dogmate, Reipublicae Christianae plus damni dederit, quam vlla vis potuisset armorum. Eiusmodi autem errores, vbi sub specie veri semel in animos hominum irrepserint, non facile posse deinde reuelli. Orare se Deum, vt Germaniam benigne respiciat, nequese viuotantum malum patiatur inundare. Pareant igitur edicto Vormaciensi, nisi poenam subire velint, et actionem omnem religionis differant, dum et summi Pontificis et suo etiam iussu concilium habeatur: qui sint ipsorum supremi magistratus. Ad eundem plane modum scribit etiam priuatim ad quosdam ordines, et in his ad Senatum Argentinensem. Itaque decretum illud futuri conuentus, fuit antiquatum. Caesar enim, Gallico bello distentus, dabat operam, vt Pontificem sibi quacunque ratione demereretur.

Per hanc aestatem, Carolus Borboniae dux, Connestablius Galliae, qui anno [note: Borbonius Massiliam obsidet.] superiori, partim sua sponte, partim a Caesare solicitatus defecerat, Massiliam obsidet, sed frustra. Discedentem in Italiam, rex magna celeritate consequitur, et per Insubriam plerisque locis occupatis, ipsa etiam vrbe Mediolano capta, sub hyemem obsidione cingit Papiam, ad Ticinum Humen oppidum.

Mense Nouembri coeperunt a suo domino, comite Lupsio Sueuo dissidere [note: Rusticani belli origo in Germaniam] homines rusticani, propter onera quibus grauari se nimium querebantur: idem et alij deinde vicini faciebant, in suum quisque magistratum: ita quidem, vt Imperij senatus, de quo supra diximus, quiper absentiam Caesaris, rempublicam procurabat, et tum erat Eslingae, missis legatis controuersias aliquot sedaret. Verum hic aestus non conquieuit, vt postea dicemus: et hoc quidem fuit initium maximi periculosissimique [note: Ecclesiastici pro ventre pugnant, tanquam pro aris et focis.] motus, qui magnam deinde Germaniae partem peruasit.

Cum Lutheri doctrina passim propagaretur. Ecclesiastici magno conatu resitebant, veriti ne de suis bonis atque fortunis omnibus periclitarentur. Et Argetinenses quidem nonnulli, grauiter ad Imperrj praefectos querebantur, quod ipsorum [note: Capita accusationis in Argent.] immunitatem ac priuilegia Senatus non vno modo violaret, quod sacerdotes monachos maritos, Capitonem, Bucerum et alios Ecclesiis praeficerent, quod integram perciperent coenam Domini, quod statuas e templis tumultuose eijcerent. His ergo de rebus, Imperij praefecti, qui tum erant Eslingae, priminominis, Fridericus Palatinus et Philippus Badensis, Ianuario mense datis [note: 1525.] literis, monent Senatum, vt ab incoepto desistant et omnia suo loco restituant.

[note: 1525.] Oecolampadius docebat, sensim remittebantaliquid de defensione: caetervero, [note: Oecolampadius doctor Basiliensis.] praesertim Lucernates, Vrani, Suitenses, Vnterualdij, Tugiani, Friburgeni ses, nulla ratione poterant placari. Et cum Turegiae praefectus, quam ad regionem Tigurumpertinet, sacerdotem quendam de nocte comprehensum abduceret, ac ille concitato clamore fidem auxiliumque vicinorum imploraret, natus est repentinus tumultus, vtifieri consueuit, et dato signo peragios, ad arma discurrunt [note: Tigurinorum ad Heluetios expostulatio.] omnes. Factum hoc ad iniuriam suam pertinere Tigurini dicebant, eo quod, in ipsorum ditione captus esset ille. Cumque multis alioquin afficerentur probris, quarta Ianuarij die, datis literis ad omnes confoederatos atque socios, Christus inquiunt, vnam ferienti maxillam iubet alteram quoque praeberiferiendam, Hanc eius doctrinam secuti, multa profecto tolerauimus, et patienter quidem: nunc autem quando nullus est iniuriarum finis aut modus, cogimur ad illud confugere, quod Christus vsurpauit, et, si male quid egimus, doceri petimus illudatque demonstrari. Certe, quia tantam sustinemus inuidiam, et passim apud omnes traducimur, ipsares postulat, et responsionem a nobis extorquet. Explicabimus igitur [note: Causa odij aduersus Tigurinos.] huius odij causam, et refutabimus criminationes, et quomodo simus erga patriam communem affecti, docebimus. Ac primo quidem, cum Galliae Rex Franciscus diu multumque de foedere solicitasset, et vestram in eo consensionem obtinuisset: nos licet inter pellati saepius a vobis, recusauimus illud facere, cum alijs de causis, tum inprimis, quod ea ratio nobis minime placeret, subministrare videlicet copias et militem nostrum alijs, vt mercede conducti, bello persequantur eos, a quibus nunquam laesi fuerunt, introducere mali rem exempli, et ad otium [note: Turpis militia mercenaria.] illos assuefacere: qui si militiae perirent, vxores atque liberos in extremam essent coniecturi miseriam. Indignum enim esse putauimus, maximo nostrocum dispendio seruire cupiditati Regis, et nostrae ditionis homines illi prope mancipare. Libertatem igitur illam et corporis et fortunarum, quam nostri maioies virtute suma cruentisque manibus nobis pararunt, simili virtute constantiaque retinendam nobis esse iudicauimus. Haec autem res, omnis offensionis causa nobis esse videtur et fons origo: nam si foedus esset a nobis comprobatum, nullam fuisse putamus orituram simultatem. Etenim a vobis interpellati subinde, ne secessionem faceremus, quid esset nostraementis, ostendimus: nimirum, velle nos amicitiam colere cum Rege, iuxta formulam pacis iam antea constitutae: deinde, seruaturos esseleges [note: Altera causa odij ob doctrinam Euangelij.] pactaque foederis, inter nos iam initi, pro communis patriae defensione atque salute. Et quoniam in eo permansimus, aliunde nobis est conflatum odium, post exortam enim Euangelij lucem, onus illud, quod nobis idiotis Pontifex ac ipsius clientela grauissimum imposuerat, excussimus, et errores manifestos antiquauimus. Hancoccasionem nonnulli vestrum nuper arripuerunt, et per legatos anobis, vt ad sanitatem reuerteremur, postularunt. Nos autem ad illud, vt antea non semel, ita nunc quoque respondimus, agere nos ex praescripto verbi diuini: si quis errorem nobis vllum demonstrare possit, mutaturos propositum: sin minus, aequum esse profecto, vt Deo magis quam hominibus obtemperetur. Ibi tum consurgens Eglius Lucernae praefectus, nisi Lutheri sectam atque Zuinglij repudiemus, fore dicebat, vt Lucernates, Vrani, Suitenses, Vnterualdij, Tugiani, Friburgenses nolint in conuentib. assidere nobis deinceps. Neque multo post, quam hoc inter se lege confirmassent, Turegiae praefectus, verbi ministrum, Ioannem Oxlinum, noctu comprehensum domi suae captiuum abduxit, Qua quidem in re duplex nobis est iniuria facta: primum, quod nostrae ditionis non homo tantum, sed termini quoque violati sunt: deinde, quod cum ad clamorem illius vndique multi confluerentarmati, et vt in eiusmodi turbis fieri consueuit, multa facerent insolenter, in nostros homines, quod promiscue cum illis euolauerant, adeoque in nos

[note: 1525.] omnis huius facti confertur inuidia. Iam altera illa criminatio, quae nobis obijcitur, originem habet ex eo conuentu, quem Ferdinandus Austiae princeps egit anno superiori Ratisbonae, cum suae ditionis praefectis, item, Episcopis et id genus alijs, qui puram doctrinam ferre non possunt. Quid autem illi iampridem moliantur et agant, non est obscurum: hoc videlicet, vt dissidium inter nos excitent, et alteros ab alteris diuellant. Quo magis etiam nobis dolet, quod ijs fidem habetis: nam sunt in ipsis nonnulli, quos aliquando, velut homines nequam et improbos notastis, quos etiam os, ipsorum intellectis dolis ac insidijs, e finibus nostris [note: Pontificiorum technae.] exire iussimus. Hiscilicet ipsi, quando suis technis occlusas inuenetunt nostras aures, ad vos transierunt, et nos hodie criminantur, quasi cum Austriaca domo factum et susceptum aliquando foedus, violatum sit a nobis, Aiunt nos Vualsutensibus [note: Vualsutenses periclitari ob doctrinam Euangelij.] vicinis contra Principem suum Ferdinandum auxilia dedisse: sed id falsum est. Cum enim ob religionis professionem essent in discrimine Vualsutenses, nec ad dicendam causam admitterentur, e nostris aliquot sua sponte, nobis inscijs, eo transcurrerunt, vt vim et iniuriam ab insontibus depellerent: nos autem certiores de eo facti, statim eos reuocauimus. Iacet igitur illorum criminationis caput. Si vero praeterea quid habet Ferdinandus princeps, quo foedus illud violatum esse videri possit, adducat in medium. Sic enim respondebitur, vt vtra [note: Legati Tigurini exclusi a colloquio.] pars in officio permanserit, liquidum sit vnicuique futurum. Quod igitur cum Ferdinandicis priuatim egistis, a colloquio remotis nostris legatis, hoc sane pro eo ac decet valde miramur. Etenim si de vetusto foedere tractatum ibi fuit, aequum erat profecto nos etiam admitti: si vero de religione, cur non ijs conditionibus agitis nobiscum, quas iam subinde vobis obtulimus? Rumor increbuit coniurasse vos in perniciem sectae Lutheranae. Quod etiam si verum esset, tamen [note: Calumniae in Tigurinos conflatae.] quia sumus tam illi, quam vobis foedere coniuncti: deinde, quia non Lutheri, sed sacrae Scripturae vestigia sequimur, non oportuit nos in eo numero censeri. Sed quia nescimus quid sit inter vos actum, et vero delatisumus a maleuolis, quasi ciuitates aliquot vobis inscijs de conferendis auxilijs interpellatae sint a nobis profitemur hanc esse meram calumniam. Eiusdem generis est illud, quod aiunt dato signo velle nos adarma suo tempore homines conuocare, Badenam et alia quaedam inuadere. Nimirum haec eospectant et excogitantur ab illis, vt vos, ijs occupatis oppidis, praesidium aduersus nos imponatis. Quod si fieret, non dubitant, quin maior aliquis ex eo sit oriturus mot us atque turba, quae bellum inter nos domesticum inflammet atque ciuile. Multae praeterea sunt inter nos confictae calumniae, in quibus etiam haec est vna, nos docere, quasi Maria Christi mater plures habuerit filios, quasi minor Iacobus Apostolus mortem pro nobis obierit, non ipse Christus. Haec et id genus alia quaedam eramus Lucernae refutaturi: sed a vobis prohibiti fuerunt nostri homines, ne ad populum verba facerent. Cum etiam Eccius nuntiarey, se velle Zuinglio suos errores demonstrare, gauisi profecto [note: Eccius Papae propugnator.] fuimus, et non ei tantum, sed alijs etiam publica fide diligenter cauimus, hortari magnopere vt veniret, et omnem ei beneuolentiam polliciti. Magnam insuper offensionem nobis, vt quidem audimus, imaginum et statuarum abolitio; sed eius rei iam ante causam et rationem explicauimus. Cum igitur aduersus pacta foederisque leges nihil sit a nobis admissum, cum pro communis patriae salute nullum recusemus periculum, et vos omnes ea complectamur caritate, qua semper, modo per vos nobis liceat, cur patimur hanc inter nos fieri diuulsionem? [note: Heluetiorum egestas et seruitus. Eorundem libertas et diuitiae.] Notum est, cuiusmodi fuerit maiorum aliquot nostrorum conditio, qui suis contenti finibus, et duro labore sibi familiaeque victum parantes, indigna seruitute (premebantur a nobilitate, sed benigne respexit illos Deus. Nam, profligatis tyrannis libertatem sibi compararunt, et aucti facultatibus eorum quos eiecerant, foedere

[note: 1525.] sese munierunt, cuius praesidio vim omnem externam fortiter a suis finibus depulerunt, et de hostibus non semel triumpharunt: multi enim societatem illam infringere conati sunt atque dissoluere, sed frustra. Quid autem a maioribus nostris in ea temporum difficultate sit collatum opis atque subsidij, memoria vos tenere nihil dubitamus. Et hoc quidem paucis dictum esse voluimus de foederis nostri primordio. Quae vero fuerit ab eo tempore diligentia, fides atque studium nostrum in amplificanda communis patriae dignitate, non opus arbitramur esse commemorare. Certe, quae fuit ad hoc vsque tempus, eadem nunc quoque nobis est mens atque voluntas. Quod cum itasit, valde nobis dolet, vos aliorum impulsu, qui sua modo compendia quaerunt, sic erga nos exacerbari. Cogitate potius in animis vestris, quae fuerit semper inter nos amicitia, quando diuersis in locis, tam domi, quam foris, eandem belli fortunam subiuimus, et multa praeclare secimus. Profecto huius rei memoria non modo nos, verumetiam nepotes nostros arctissima necessitudine copulare debet. Si causa religionis aut quoduis aliud nostrum factum vos offendit, cur non amice rem agimus inter nos atque disceptamus, vt socios et confoederatos et fraterno quodam vinculo coniunctos decet? Non erimus vel morosi vel intractabiles vel obstinati: sed meliora docenti libenter obtemperabimus, vt saepe a nobis auditum est. Quia vero purae doctrinae professio, et foederis Galliei repudiatio, et multa praeterea in nos excogitatae calumniae, vestros a nobis animos alienarunt, et pristinam voluntatem immutarunt, necessario nobis haec scribenda fuerunt, honoris et existimationis nostrae tuendae causa. [note: Tigurinorum constans animus.] Nisi enim, quod iam saepe dictum est, sacra Scriptura duce, nobis demonstretur error, non possum us ab eis quae de religione secimus, decretis abscedere, quaecunque tandem vis eo nomine intentabitur.

[note: Argentinenses ad Senatum Imperij.] Senatus Argentinensis, ad praefectorum Imperij literas Idibus Feb respondens, omnia diluit, et accusatores numero tres, aliorum nomen atque societatem falso ait obducere: nec esse quenquam alium, his exceptis, qui litem moueat, eos autem esse homines irrequietae mentis, qui pridem ab vrbe excesserint, vt turbas concitent. A se nihil esse factum, quod non iure liceat: et maioris in vrbe vitandi motus causa, non potuisse populo non permittere doctrinam Euangelij, quae nunc indies magis atque magis patefiat. Orare igitur ne delatoribus illis fidem habeant, et de se ita statuant, vt aequum est de ijs, qui maiorum exemplo, suas cogitationes [note: Apologla ministrorum Argent.] omnes ad concordiam et Imperij commoda referant. Concionatores etiam et Ecclesiae ministri, quos illi detulerant, vt ante diximus, eodem tempore, oratione prolixa respondent, et doctrinae factique sui rationem ad eosdem praefectos explicant, et quia iuri diuino nihil admiserint contrarium, ne maleuolis credant, ne ue quid, nisi re tota cognita, statuant, vehementer petunt.

Ardebat tunc in Insubria bellum Caesaris cum Galliae rege Francisco. Qui [note: Galliae rex capitur apud Papiam.] profectus eo, sicutante dixi, cum per hyemem obsedisset Papiam sub exitum Februarij commisso praelio captus fuit, et in Hispaniam ad Caesarem abductus. Hoc [note: Clementis inconstantia.] in bello tandem Clemens pontifex occulte partium erat Gallicarum: sed commutata fortuna, Caesarianis ducibus magnam pecuniae vim in stipendia militum dependit. Papiam defendebat, Antonius Leua, Germanorum ac Hispanorum praesidio. Rex ingentes habebat copias, ita quidem, vt Caesariani, re prope desperata per Insubriam, deseruanda Neapoli, et illuc traducendo cogitarent exercitu: sed Ferdinandi Dauali Piscarij oratione confirmati, praelic decernunt, et hoste conciso, [note: Caesarianorum victoria.] potentisaimoque Regecapto, gloriosam victoriam et optima spolia sunt consecuti. Summae rerum praeerat Carolus Lanoius Belga. Is cum initio prae se ferret, quasi Neapolim esset abducturus Regem, profectus in altum, mutato cursu, contendit in Hispanias, vt tanto esset expeditior pacificandi ratio. Huius praelij dies incidit

[note: 1525.] in natalem Caesaris, vigesimum quartum Februarij diem. M. D. X XV.

Paulo ante diximus de rusticorum seditione sedata. sed huius anni Vere primo, per Sueuiam atque vicinam Germaniae partem, quae est ad Danubium, altera [note: Rusticorum altera seditio.] fuit exorta tempestas, ordinis plebeij, contra quosdam proceres Ecclesiasticos. Iamque iureiurando ac fide data societatem coibant, obducta causa, quasi et Euangelij doctrinam tuerij, et seruitutem ab se profligare vellent. Magistratus quidem cognoscere de querimonijs ipsorum, et quod iniquum esset emendare se velle dicebat: verum illi perseuerabant et augescebant indies, neque tamen in aciem prodibant: sed certis diebus, per occasionem nuptiarum et id genus conuiuorum [note: Rusticorum coitiones.] subinde conueniebant. Et hoc ipso tempore fuerunt euulgata quaedam [note: Postulatio rusticorum.] ipsorum postulata, numero ad duodecimum, de quibus a magistratu sibi fieri satis volebant, vt libro sequenti docebimus: ea mox alijs communicata, passim nouos incendebant motus.

[note: Virichus sua recuperare nititur.] Dum haec ita geruntur, Vlricus princeps Vuirtembergicus, quem annis aliquot antea finibus etecerant Sueuicae confoederationis socij, vt infra suo loco dicetur, Heluetiorum aliquot millia cogit, vt sua recuperaret: et praeter alia, Stutgardiae suburbium capit, in eoque castra ponit, vt oppidum etiam occuparet. Cum autem Sueuici foederis ordines, et Ferdinandi quoque Regis praefecti, qui regionem illam tenebat, copias conscriberent, et occulte milites atque duces ad defectionem solicitarentur, pecunta quoque non suppeteret, desertus, ab incoepto destitit. Interea multum creuerat rusticanorum exercitus, et Sueui, quos diximus, confoederati, repulso Vuirtembergico, receptisque oppidis, quae ille ceperat, Vlmam cum copijs tendunt in illos: qui tunc primum et ipsi prodeunt in aciem [note: Rustici prodeunt in aciem.] tripartito exercitu. Vnumagmen consedit prope Biberacum, alterum in Algouia, tertium ad lacum Brigantinum seu Constantiensem. Cum autem intercesione Rauesburgenssum et Campodunensium, ex rusticanis nonnulli duces [note: Violatae induciae.] Vlmam fide publica venissent, dierum aliquot pactae fuerunt induciae, verum non seruatae. Cuius quidem rei culpam vtrinque alij in alios conferebant. Itaque coeptum est hostiliter agi. Senatus autem Imperrj, cum vulgo tumultum excitari videret, de periculo solicitus, ad Sueuici foederis consiliarios delectos, Vlmam legatos de pace mittit, Simonem Pistorium, qui Georgij Saxoniae Principis loco, lacobum Sturmium, virum nobilem, et patricium Argentinensem, qui suae ciuitatis nomine tum eius erat Senatus, ac misso diplomate, titulo Caesaris, vt ab armis abstineretur vtrinque, graui de more constituta poena, denuntiat. Legati super inducijs agunt initio, sed id frustra fuit, quod rusticanos illi dicerent, violatis inducijs gerendi belli causam dedisse. Veruntamen interuentu Sueuiae ciuitatum aliquot, in quibus erant, Constantia, Meminga, Campodunum, Biberacum, ex rusticanis primi duces, Aprilis die secunda, rursus Vlmam veniunt. lis legati senatus Imperij mandatum exhibent, et pacis causa tractandae se venisse demonstrant. Illi quoniam de pace nihil agi possit atque constitui, nisi factis primum inducijs, ideo se venisse dicunt, vt quae sit aduer lariae partis in eo mens atque voluntas, intelligant. Cum autem impetrari non possent induciae, et ad vim omnia spectarent, illi postridie ad castra reuertuntur: eodemque die cohortes aliquot equitum et peditum Vlma profectae Elchingum, quod est infra Vlmam ad Danubium, ex rusticanis quamplurimos interficiunt, multos etiam in vrbem [note: Rusticorum prima caedes Sueuici foederis imperato.] captiuos adducunt. Deinde Sueuici foederis Imperator, Georgius Truccesius Vualpurgus, cum suis copijs Lipennium profectus, quod est duobus infra VImam milliaribus oppidulum, proxime Danubium, vbi magno numero illi consederant, non expectatis peditum turmis neque tormentis, et equitum inuectus caterua, magnam eorum partem concidit, reliqui se in flumen praecipitauerunt, atque

[note: 1525.] atque ibi oppressi perierunt: oppidum deditione captum diripitur, et ex hostibus multi capite plectuntur. Ea parta victoria, cum in reliquos contendere vellet [note: Altera clades rusticorum.] Truccesius, pedites, quibus praeerat Gulielmus Furstembergius, signa proferre nolebant, et quasi praelio dimicassent, stipendium sibi dari postulabant. Ea reper dies aliquot disceptata, cum neque praelium illud fuisse, et infugam illos abijsse prius, quam ipsi venirent, diceretur, tandem fuit transactum. Hi quos antea dixi, Sueuiae ciuitatum intercessores, de inducijs iterum agebant. Confoederati autem, cum illis, qui nuper eas violassent, nihil pacisci volebant: cum reliquis non detrectabant, qui per Algouiam erant vicinisque locis: hi vero parem esse volebant omnium conditionem, Itaque copias coniungunt. Induciarum ergo mentione reiecta, confoederati, senatus Imperij atque etiam ciuitatum legatis intercessoribus demonstrant, si quas haberent desumma rei, deque concilianda pace rationes, vt eas proponant. Re diu multumque agitata, cum in sententia foederati persisterent, et praelij committendicausa castra promouerent: illi partim fuga dilapsi, partim deditione facta, sese ipsorum voluntati permittunt ad Idus Aprilis, et signa tradunt. Interim, [note: Alter rusticorum exercitus.] in diuersa parte Sueuiae, circa Halam et per Franconiam, ingentinumero alijconfluxerant, Ii decimasexta die Aprilis, qui tum erat Paschae dies, Vuinspergum oppidum occupant: nobiles aliquot praesidiarios in eo partim capiunt, partim caedunt: ex captiuis Ludouicum comitem Hesfestenum et alios militari quidem, [note: Barbara rusticorum immanitas.] sed crudelissimo supplicij genere necant, et hastis vtrinque proiectis confodiunt. Qua quidem in re tanto plus erat sceleris et inhumamtatis, quod illius quoque coniugem, Maximiliani Caesaris filiam notham, cum iniuria reijcerent: quae paruulum infantem vlnis gestabat, et ad ipsorum proiecta pedes, lachrymarum vi maxima profusa, totiusque corporis habitu miserabili, maritum sibi, ac filiolo parentem donari petebat, Post haec copias diuidunt: vnum agmen tendebat in agrum Vuirtembergicum, et ibi plerisque locis occupatis, Eslingam recta petit. Senatus Imperij, cum per lacobum Sturmium et Mangoltum iureconsultum, legatos, frustra cum ipsis egisset de pace, Vlmam deinde migrauit. Is aute, quem dixi, Sueuici foederis Imperator, Truccesius, deditione receptis illis, qui per agrum Vlmensem et Algouiam et ad lacum Brigantinum consederant, vt ante docuimus, recta contendit ad istos, et profligat, interfectis aliquot millibus. In captiuos etiam grauiter animaduertit, eos potissimum, qui comitem Hesfestenum trucidarant. Ex ijsque vnum cathena laxe religatum ad palum, vt discurreret, circum posito igni tonet: ad eumque excitandum ignem ipsemet ligna comportat. [note: Crudelissimum ignis supplicium.] Idem alij ex nobilitate faciunt. Post, oppidum Vuinspergum incendit, et ne rursus aedificaretur, edicit. Alteram agmen in Franconiam ibat, et incensis illic circiter ducentis arcibus, nobilium aedificijs et monasterijs, eoque amplius, Vuirciburgum vrbem capiunt, et arcem obsident. Truccesius autem exagro Vuirtembergico superueniens, ad Engelstatum vicum eos concidit, et in fugam conijcit: post, Vuirciburgum recipit, arcem obsidione liberat, et multos capite plectit, adiutus a Ludouico principe Palatino, qui et ipse aderat.

[note: Bellum rusticorum in Lotharingia.] Incendium hoc in vicinam quoque Lotharingiam ex Germania peruenit: et Antonius quidem eius regionis princeps, fratre suo Claudio Guisio inter alios comitatus, qui Gallici exercitus reliquias, pugna Papiensi, quando Rex captus fuit, dissipatas collegerat, Tabernas vsque progreditur: quo loco tam Lotharingici quam Alsatici maximo numero conuenerant. Et cum aliquot insuper rusticanorum millia his auxilio venirent, ille copijs aliquot equitum peditumque missis, prope vicum Lupfstenum ad mille quingentos occidit, reliquis fuga dilapsis: et postridie in eos, qui circa Tabernas erant, ingentem edit stragem: qua tamen in re fides desiderata fuit. Nam iussi deponere arma, et impunitate promissa, cum per medias

[note: 1525.] equitum et peditum cohortes prodirent inermes, domum quisque suam redituri, leui quadam occasione concitata turba, caedi fuerunt magna sui parte. Post a furente milite direptum est oppidum, et arx episcopi: ciues etiam et promiscue [note: Rusticorum strages] omnes interfectinullo discrimine. Ea facta strage, cum Princeps domum rediret, alter rusticorum exercitus ad vallis Vuilerae fauces consederat, vt transitu ipsum prohiberent. Sed commisse praelio caesi fuerunt supra millia quatuor. In eo conflictu Comitem Iseburgium desiderauit. Itaque maxima cum praeda plurimisque captiuis domum reuertit. His tribus autem locis, vti diximus, ad XVIII. millia putantur esse caesa. Fuit hoc mense Maio. Consimilis fuit passim aliorum etiam exitus, et ad Peters hemum agri Vuormaciensis oppidum, magno numero fuerunt a militibus occisi, quum facta deditione arma deposuissent. Aderant huic [note: Archiepiscopi Treuirensis inhumanitas.] caedi princeps Palatinus, et archiepiscopus Treuirensis Richardus: quorum ille quidem magna vi conabatur furentem militem retinere: hic autem non solum probasse, verumetiam multos ipse confodisse fertur. Quibusdam tamen in locis, dexteritate Magistratus et intercessorum, placide res composita fuit. Et per Brisgoiam orta seditione, cum praecipuum ijs locis oppidum Friburgum occupassent, Ernestus Marchio Badensis, qui magnas ibi possessiones haberet, Argentoratum profugit, et senatum orat, vt intercedant. Proinde legati mittuntur Iacobus Sturmius, Conradus Iohamus. Eorum hortatu atque sermone persuasi, cum a Basiliensibus quoque legati venissent, et ab alijs quibusdam domum illi reuertuntur, cum iam prope Laram, quatuor ab Argentorato milliaribus consedissent. Basileae demum, a multa disceptatione XXV. Iulij die transactum fuit; sed non plane seruata fides, multis, vbi domum redissent, postea capite multatis. Exortam quoque rebellionem in Sontgauia, Ferdinandi regis et Austriacae ditionis prouincia, vicini Heluetij magno studio sedabant, et quid vtrinque fieri aequum esset, tam a magistratu, quam a plebe, demonstrabant. Omnium autem vbiuis eadem erant pro pemodum postulata, quae cum a Sueuicis originem haberent, ad alios e vestigio [note: Bellirustici incendium longe lateque sparsum.] dimanauerant, vt supra diximus. Hoc igitur incendium, inde a Turingia et Saxoniae finibus, vt infra docebimus, ad alpes vsque penetrauit, per Salisburgensem etiam agrum excitata demum seditione. Rebus autem per Franconiam et Sueuiam pacatis, exercitus quoque Sueuici foederis eo contendit, multis oppressis atque [note: Geismeierus dux rusticorum.] proscriptis. Quo in numero fuit dux illorum Geismeierus, qui cum parte copiarum, per alpes et tramites inaccessos penetrauit ad Venetos, ab ijs que stipendio: donatus annuo, Patauij tandem, vbi domicilium habebat, proditione fuit et ex insidijs interfectus. Et hic quidem est exitus belli rusticani, quod a paruis initijs ortum, in tantam se diffudit amplitudinem. Nam ad omneis fere Germantae partes haec contagio peruasit. Nec ruri tantum, sed in ipsis etiam vrbibus multa seditiose [note: Seditionis initia Colonie.] fiebant. Et Coloniae quidem totum fere mensem armati ciues quotidie tributim conueniebant, ne nocturno quidem intermisso tempore, deque opprimendo non solum ordine Ecclesiastico, verumetiam Senatu consilia inibant. Sedata res tamen fuit absque sanguine: ac multis deinde post mensibus, vnius et alterius supplicio malum hoc fuit expiatum. De numero caesorum in hoc bello, quod aestate fuit vna consectum, non idem omnes iudicant: qui minimum, ad quinquaginta [note: Sueuicum foedus.] millia passim occubuisse serunt. Sueuicum illud foedus, de quo subinde fit mentio, multo ante factum fuit, initio quidem in annos octo, deinde treis, post duodecim, inde decem. Anno vero salutis humanae supra millesimum quingentesimum vigesimo secundo, renouatum fuit in annos vndecim, paulo ante, quam [note: Adscripti Sueuico foederi.] Caesar in Hispaniam rediret. Huius autem foederis erant, Caesar, vt Austriae printceps, post etiam Ferdinandus frater, nuper Vuirtembergici agri principatum adeptus, item, Mogutinus, Palatinus, Salisburgensis, Bambergicus, Vurciburgensis,

[note: 1525.] Aistetensis, Augustanus, episcopi: Gulielmus et Ludouicus, fratres, Bauariae principes, Otho, Henricus et Philippus Palatini, fratres: Georgius Brandeburgicus, et Albertus e fratre nepos, Philippus Hessiae Lantgrauius, multi praeterea viri nobiles et ecclesiastici: dein Sueuiae ciuitates pleraeque omnes, et in his etiam Noriberga.

[note: Missa Tiguri abrogata.] Sub idus Aprilis, Tiguri fuit in Heluctijs abrogata Missa, mandatu Senatus, tam in vrbe, quam foris per ipsorum fines, in eiusque locum fuit instituta coena Domini: caeremonijs etiam omnibus antiquatis, lectio Prophetarum et precatio atque doctrina verbi succedit, et promulgata lege, scortatio prohibetur et adulterium, et iudices constituuntur, qui de causis matrimonij cognoscant.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI V.

Thomas Muncerus proposito nouo quodam doctrinae genere, bonorum omnium communionem docens, maximam hominum multit udinem ex agris ad se perducit, adiuncto sibi Phifero consiliorum omnium socio. Mortuo Friderico principe, contra Muncerianos exercitum conscribunt vicini principes: neque sua concione turbulenta, et vanis pollicitationibus referta impedit, quo minus sodales contrucidentur, et ipse capite plectatur. Lutherus contra eum iam scripserat ad senatum Mulhusij. Atque hîc exponuntur quae plebeij postulabant, quib. Lutherus etiam respondet: turbas ostendit, et magistratus hortatur ad poenas de huiusmodi sceleratis exigendas. Caesar cum tantam rerum perturbationem, et motus intelligeret, conuentum indicit Augustae. Carolostadius Vuittemberga relicta, conatur se purgare edito libello. Lutherus monacham ducit vxorem. Marpurgum venit, vt cum Zuinglio de coena colloquatur. Dum Galliae rex captiuus detinetur, acceptis ab eius matre literis Clemens pontifex senatum Parisiensem, instigat contra Lutheranos. Faber Stapulensis deserta Gallia cogitur alio migrare. Certior de eo rex factus, iubet ne doctis viris negotium facessant iudices. Prussiae Magister dux salutatur, et Euangelij doctrinam suscipit.

[note: Muncerus Anabaptistarum coryphaeus.] TANTO tamque formidabili huic bello causam quoque dederunt importuni quidam concionatores, in quibus erat primi nominis Thomas Muncerus, de quo supra diximus, qui tandem omissa Euangelij praedicatione nouum quodda doctrinae genus proposuit. Est oppidum Alstetum, ad fines Turingiae, ditionis electoris [note: Muncerus Pontificem simul et Lutherum vellicat.] Saxoniae prineipis. Huc vbi comigrauit ille, coepit docere primum, non solum aduersus pontificem Romanum, sed ipsum quoque Lutherum, vtriusque doctrinam esse vitiosam et impuram. Pontificem nimium duris legibus atque vinculis alligasse hominum mentes: Lutherum soluisse quidem ea vincula, sed in partem contrariam peccare, nimiumque indulgere, nec ea tradere quae sint spiritus. Licere autem Pontificis decreta negligere, [note: Salutis consequendae ratio ex Munceri sententia.] quod ad salutem nihil conferant. Eam autem vt consequamur, aiebat omnium primô fugienda esse manifesta flagitia, caedem, adulterium, contumeliam nominis Diuini, castigandum esse corpus et macerandum ieiunijs ac vestitu simplici, componendum esse vultum ad austeritatem, raro loquendum, et alendam barbam. Haec [note: Egregia mortificationis symbola.] et id genus alia vocabat crucem et carnis mortificationem atque disciplinam. Ad hunc modum instructis atque paratis, dicebat aliquo se migrandum extra turbam hominumque frequentiam, ac saepius cogitandum de Deo, qui sit, an nostri curam aliquam gerat, an Christus mortem nostri causa pertulerit, an religio nostra sit praeferenda.

[note: 1525.] Turcicae. Postulandum etiam a Deo signum, quo testetur nos ipsi esse curae, et religioni [note: Muncerus signum peti vult a Deo.] verae insistere. Quod si non e vestigio signum aliquod edat, nihilo tamen minus progrediendum, et instandum esse precibus: imo grauiter expostulandum, quasi minus recte nobiscum agat. Cum enim Scriptum promittat eum velle quae petuntur largiri, non iuste fieri, quod honuni veram ipsius cognitionem petenti nullum exhibeat signum. Hanc expostulationem et iram aiebat vehementer gratam esse Deo, quod animi nostri propensionem et ardorem ex eo perspiceret: neque dubium esse, quin ad eum modum solicitatus, aliquo signo conspicuo sese declaret, animique sitim restinguat, et nobiscum agat, vt quondam [note: Muncerus somnijs nititur.] cum Patribus. Hoc etiam docebat, patefacere Deum per somnia voluntatem suam, in ijsque propositi sui fundamentum collocabat: et cuius forte somnium explicari poterat, hunc magnis laudibus pro concione celebrabat. Cumque hac ratione sibi multos conciliasset, paulatim ad illud, quod iampridem conabatur, accessit: et in eo, quod supra diximus oppido, coepit eorum nomina conscribere: qui facta societate periusiurandum promittebant auxilia: quo videlicet impijs interfectis nouisubstituerentur principes ac magistratus. Nam a Deo sibi mandatum esse profitebatur, vt sublatis illis constitueret nouos, Quandiu desomnijs et id genus alijs rebus loqueretur, tolerauerat eum Saxoniae Princeps Fridericus: [note: Muncerus expulsus e Saxonia. Mulhusij concionatur.] praesertim cum Lutherus etiam per literas intercederet. Verum vbi seditiose concionari coepit, eiectus fuit e finibus, et menses aliquot delitescens, Noribergam venit: illinc etiam paulo post extrusus, Mulhusium sese contulit, oppidum Turingiae. Nam Alsteti cum esset, ciues aliquot Mulhusianos ad se pellexerat, quorum opera deinde consecutus est ibi docendi munus. Etquia senatui minus erat acceptus, effecit, vt tumultuante plebe nouus isti crearetur magistratus: fuit hoc initium turbae. Posthaec oppidani monachos eijciunt, eorumque domicilia inuadunt. Ex ijs praecipuum ac longe ditissimum obuenit Muncero, qui iam non solum Ecclesiasten agebat, sed senatorem etiam. Ex reuelationibus enim Diuinis iudicandum esse dicebat, et ex Biblijs deque rebus omnibus arbitratu suo pronuntiabat, [note: Docet bonorum communionem.] et quicquid diceret, sacrosanctum illis erat. Bonorum quoque communionem, et humanitati cumprimis esse consentaneum docebat, vt et dignitate sint omnes aequales, et conditione liberi, et promiscue bonis omnibus vtantur. Quo factum est, vt vulgus ab operis atque labore desisteret, et qua quisque recareret, eam ab alijs qui abundabant, etiam inuitis, acciperet. Haec illeper menses aliquot agitabat: et quum iam per Sueuiam atque Franconiam essent in armis homines plebei ac rusticani, ad XL. millia, et magnam nobilitatis partem profligassent, complures etiam arces atque castella diripuissent ac incendissent, vt dictum est: coepit et ipse manus admoliri: iamque tempus idoneum adesse ducebat perficiundi [note: Conflat machinas] negotij: et conflatis in aede Franciscanorum machinis bellicis, maximam hominum multitudinem exagris ad se perduxit, opinione praedae ac melioris fortunae. [note: Phiferus Munceri socius.] Socius erat ei consiliorum omnium quidam insigni praeditus audacia, Phiferus, quisomnijs nocturnisque spectris plurimum tribuebat: ac inter alia tum forte iactabat, per quietem se vidisse quodam in stabulo maximam vim copiamque murium, quos fugasset omneis. Hoc sic accipiebat, a Deo sibi esse mandatum, vt sumptis armis et eductis copijs. nobilitatem omnem exturbaret. Muncerus autem, etsi vehementes habebat ad populum conciones, tamen erat aliquanto remissior, neque fortunam periclitari volebat ante, quam omnes circumuicini essent in armis. Et quo facilius rem conficeret, dimissis literis ad opifices, qui metalla per agrum Mansseldensem effodiunt, grauiter eos monebat, vt in Principes nullo discrimine facerent impetum: fore enim, vt qui per Franconiam essentiam [note: Phiferi expeditio] expediti, propius ad Turingiam accederent. Interea Phiferus, qui moleste ferret onmem moram, egressus cum suis, vicinum agrum Isseldium depopulatur.

[note: 1525.] arces atque templa diripit, ex nobilitate multos profligat, quosdam etiam in cathenas conijcit: post. domum reuertit magna cum praeda. Quae quidem res, quoniam seliciter accidit, magnam excitauit alacritatem in animis vulgi, praesertim quum iam vicini quoque sele commouerent, et in Mansseldicum agrum inuaderent. Itaque Muncerus, quod omneis vbique iam defecisse crederet, Mulhusio profectus cum trecentis, coniungit se Francusianis.

[note: Friderici laudatiss. Saxoniae principis mors.] Ad hoc ipsum tempus mortem obijt Fridericus Princeps, non relictis liberis. nam in coelibatu vixerat, et successorem habuit Ioannem, fratrem germanum. Dum haec geruntur, Albertus Comes Mansseldius, celeriter collectis aliquot turmis equitum, et impetu in illos facto, ad ducentos interfecit. Ea re perterrefacti, neque longius progressi, Francusium fuga petunt: ibique commorati maiores copias expectant. Haec sola res impetum illorum tardauit, eaque mora interposita, vicini principes equitatum conscribunt ad mille quingentos, et peditatum non [note: Principum copiae in Muncerianos.] magnum. Hi erant Saxoniae Principes, elector Ioannes, eiusque patruelis Georg us, Hesaiae Lantgrauius Philippus, et Brunsuici dux Henricus. Non longe a Francusio consederant rusticani in monte, et contractis curribus muniendi sui causa, difficulter poterant adiri: sed neque tormentis nec armis erant idonee instructi, et plerique omnes rei militaris imperiti. Quapropter etiam Principes miseratione quadam impulsi, missis internuntijs hortabantur, vt traditis modo seditionis authoribus, ab armis discederent, et impunitate proposita, domum redirent. [note: Munceri concio seditiosa et turbulenta.] Muncerus autem de suo periculo solicitus, prodit in concionem, et ad magnam seueritatem vultu composito, Videtis, inquit, commilitones atque fratres, non procul a vobis tyrannos, qui licet in capita vitamque nostram coniurarint, adeo tamen sunt animis deiecti, vt nihil aduersum nos audeant moliri. Conditiones autem deferunt ineptas et ridiculas, vt armis vos exuam. Iam vero constat vobis actionem hanc auspicatum esse me, non mea quadam authoritate priuata (nec enim vnquam his rebus operam dedi) sed iussu Diuino. Quod quum ita sit, metum est officium, et vestrum etiam, obtemperare, neque stationem hanc deserere, in qua Deus ipse nos collocauit. Abrahamo quondam praecepit, vti filium suum immolaret: ille autem, etsi quis esset futurus euentus, ignorabat, tamen secutus [note: Abrahami fides beneficijs a Deo ornata.] imperium, nihil recusabat. Ideoque et filium ei seruauit Deus, et ipsius fidem ingentibus ornauit beneficijs: nos etiam, qui plane sumus in eodem statu, perseuerare, et exitum Deo committere debemus. Non dubium est autem, quin ex animo cedant omnia. Videbitis ipsi manifestum auxilium Dei. Quicquid enim est hostium, vbique profligabimus. Non vno Scripturae loco promisit Deus adfuturum se miseris, et oppressurum esse impios. Ea sane vox proprie ad nos pertinet. Sumus enim tenues et adflicti, et quia cognitionem Dei retinere cupimus atque propagare, de successu atque victoria dubitari non potest. Hostium [note: Muncerus principes proscindit conuitijs.] vero quae sit conditio, vicissim consideremus. Principes quidem vocantur, sed reuera sunt tyranni: nec enimvestri curam vllam habent, sed omnium sacultates [note: Deut. 17.] exhauriunt, et nequisaimis rationibus profundunt. In eo populo, quem sibi [note: Officia principum illis hodie neglecta.] peculiariter olim delegerat, ita constituit Deus, ne sumptum inutilemreges facerent, imoiussit, vt volumen Legum, quas ipse tulisset, diligenter inspicerent: nostri vero tyranni quid agunt, aut rebus quibus occupantur: Rempublicam nihil ad se pertinere putant, de miserorum hominum causis non cognoscunt, iudicia negligunt, vias a latronibus obsideri patiuntur, non animaduertunt in praedones, non reliqua scelera coercent, pupillis atque viduis nullum praestant officium, vt iuuentus recte instituatur non prospiciunt, celebrationem nominis Diuininon modo praetermittunt ipsi, verumetiam impediunt, et in hoc solum intentisunt, [note: Principes hirundini vel sangui fugae similes.] vt omnium facultates ad se conuertant. Itaque nouas quotidie rationes expilandae pecuniae reperiunt, neead alendam aut retinendam pacem consilia sua referunt,

[note: 1525.] sed vt quam maxime locupletati helluentur in omni genere luxus atque superbiae, Nimis enim notum est, quam leuibus et ineptis de causis, quantas saepenumero turbas excitent atque bella: quibus deinde, quod reliquum fuit miseris hominibus, totum perit et euertitur. Nimirum hae sunt illae praeclarae vestrorum Principum artes atque virtutes, in quibus exercentur. Non est igitur, vt quisquam existimet, Deum haec esse laturum amplius, verum certo statuendum est tore, vt sicut olim Cananaeos deleuit, ita nunc etiam istos exturbet. Nam vt illa forte, quae recitauimus, tolerari possint, an impune putatis hoc illis futurum, quod summam istam et execrandam impietatem Ecclesiasticorum defendunt atque propugnant. Quis omnium ignorat, quantum flagitij sit in illa Missarum nundinatione. ne [note: Ioan. 2.] quid de reliquis dicam. Sane, sicut e templo quondam Christus eiecit emptores ac venditores, ita nunc etiam sacrificulos eorumque patronos atque socios eliminabit. [note: Concionator sanguinarius canit classicum.] Fortes igitur estote, et Deo gratificaturi turbam hanc omnem inutilem contrucidate. Pacificandi certe ratio nulla nobis apparet vel honesta vel tuta vel firma satis. Nec enim a proposito desistent, neque libertatem nobis restituent, neque verum cultum Dei permittent, Atqui moriendum sit potius, quam vt ipsorum nequitiam approbemus, et Euangelij doctrinam nobis eripi patiamur. Certissime autem vobis confirmo, Deum nobis adfuturum, nostramque fore victoriam: nam ipsemet coram mihi promisit: ipsemet, inquam, qui fallere non potest aut mentiri, iussit, vt ad hunc modum rem aggrediar, multato Magistratu. Nimirum in hoc [note: Dei potentia elucescit in infirmis hominibus. Iudicum 7. 1. Sam. 14. et 17.] maxime fit illustris Dei potentia, cum hostium ingens multitudo parua manu caeditur. Vt alia multa praetermittam, notum est vobis, quid Gedeon cum paucis quibusdam, quid Ionathas, vno tantum seruulo comitatus, quid Dauid, qui solus ipse contra vasti corporis monstrum Goliath, sua mole et aspectu solo terribilem pugnaret, perfecerit, Dubium vero nullum est, quin hodiernus etiam dies, consimili spectaculo sit futurus insignis, et ad posteritatem omnem memorabilis. Nam etsi non satis. instructi videmur armis, ac rebus necessarijs muniti, tamen superabimus hostem: et haec coeli terraeque machina potius immutabitur, quam vt a Deo destituamur. Sic olim natura maris immutata fuit, vt Israelitae persequente Pharaone periculum euaderent. Nihil autem vos moueat rationis vestrae iudicium, nihil perturbet obiecta quaedam periculi species et vmbra: sed fortiter in hostem impium et consceleratum inuadite: neque vos perterresaciant illorum machinae bellicae: pilas enim omneis quas illi tormentis in nos eijeient, veste mea sum excepturus. Ecce, videtisne quam habemus propitium Deum Aspicite, quaeso, signum ac testimonium illius erga nos perpetuae beneuolentiae. [note: Iride abutitur Muncerus ad vulgus fallendum.] Tollite oculos, et arcum coelestem mihi cernite. Quum enim in vexillo nostro sit idem depictus arcus, clare signisicat Deus hoc simulachro, quod e sublimi nobis ostentat, adsuturum se nobis in praelio: tyrannis autem nostris interitum et excidium hoc ipso denuntiat. Magnis igitur animis irruite, certissima [note: Pauor in castris Munceri.] cum spe Diuini auxilij: nec enim vult Deus pacem vllam vobis intercedere cum impijs aduersarijs. Facto dicendi fine, trepidabant nihilo secius plerique omnes, ob praesentis periculi magnitudinem. Sed agebantur omnia tumultuose, nullo certo vel imperio vel ordine. Deinde erant in ipsis nonnulli profligatae homines audaciae, et ad quoduis facinus parati. Hi cum sua sponte ad maleficium inclinarent, tum ea quam diximus concione magis accendebantur. Sed in primis excitabat eos ille, de quo dictum est, in coelo consistens arcus: idque certissimum victoriae signum esse iudicabant. Accessit, quod copiae erant non exiguae, ad octo circiter hominum millia, et locus ad defensionem opportunus. Itaque hi, quos modo nominaui, clamore sublato monebant, vt arma sumerent onmes, et sorti animo in hostem exirent: simul cantionem addebant, qua sancti Spiritus imploratur auxilium, Missus antea fuerat ad ipsos adolescens quidam nobili

[note: 1525.] genere natus. Hunc Muncerus, contra militiae morem, contraque ius Gendum intersecerat. [note: Legatus contra ius Gentium caesus.] Eo facto magis exacerbati Principes, committendi praelij dunt. signum, et copias instruunt. Ibi tum Hessorum princeps Philippus, licet inter eos aetate minimus, obequitans huc illuc ad virtutem cohortabatur milites. [note: Hessorum principis ad suos exhortatio.] Quod etiamsi vera essent omnia, de quibus incusentur, tamen non licere plebeis in magistratum arma sumere: multis hoc posse scripturae testimonijs doceri. Nolle autem se, vel sua vel aliorum quoque principum excusare delicta. Fateri enim culpam, et agnoscere non esse nulla quae corrigi debeant et emendari. Quod [note: Rom. 13.] etiamsi verum sit, a seditionibus tamen abstinendum esse. Diligenter enim praecepisse Deum, vt in honore sit magistratus. Quod illi querantur se magnis oneribus grauari, non illud esse tanti, vt a fide atque iureiurando ipsis propte ea discedere liceat. Quanquam si vere quis rem aestimare velit non esse quod querantur. [note: Beneficia quae a magistratu redeunt ad populum.] Dependere quidem ipsos annuum stipendium atque vectigal, sed ea de causa multis inuicem frui commoditatibus: habere domicilia cum liberis et familia, colere agros, exercere pecuariam, et multis alijs modis rem augere familiarem: idque beneficio magistratus, in quorum sint patrocinio atque tutela. Quod prasterea dicant non sibi permitti doctrinam Euangelij: ne hanc quidem satis essc iustam [note: Ferendi principes etiam impij.] causam faciundae rebellionis. Cum gladio feriret Petrus, grauiter fuille monitum et reprehensum a Christo. Si qui Principes veram doctrinam persequantur, ferendos tamen, et supplicium potius subeundum, quam armis resistendum. Obducere quidem ipsos Euangelij nomen: sed ipsa renihil aliud moliri quam latrocinia, rapinas, et id genus nefaria scelera: et tanto esse nequiores, quod impia et sanguinaria sua consilia nihil ipsos pudeat tam specioso titulo commendare. Hoc nimirum esse ipsorum consilij, vt aliorum fortunas diripiant, vt magistratum omnem e medio tollat, vt alienis vxoribus atque liberis vim faciant, vt omnium flagitiorum summa sit impunitas. Et quoniam his tam turpibus factis, tam pulchri et sancti nominis praesidium quaerant, dubitari non posse, quin contumeliam hanc sit vlturus Deus. Itaque fortiter in illos praeliandum esse, tanquam in latrones, vt publica tranquillitas retineri, et singulorum fortunae, coniuges atque liberi vindicicari possint atque defendi. Iustissimam esse belli causam: nequese fuisse venturum ad arma, nisi Deo gratum esse sciat hoc officium: qui magistratui gladium attribuerit, non quidem vt latrocinium exerceant, verum vt iniustam [note: Muncerianorum amentia.] vim omnem et latrocinia depellant. Ea habita oratione, fit impetus in hostem, et tormentis primum res agitur. Ibi vero miseri homines, velut attoniti ac mente capti, neque se desendebant neque fuga salutem petebant, et carmen illud populare, quo sancti Spiritus petitur auxilium, cantabant. Plerique enim consisi pollicitationibus Munceri, coelestem opem expectabant. Emissis tormentis cum iam in munitiones fieret impetus, ac multi passim interficerentur, ibi demum in fugam coniecti Francusium pecunt. Alij quidam in diuersam montis partem sese recipiunt, et in proxima valle perpaucos equites aliquandiu sustinent ac demorantur, exiisque vnum et alterum interficiunt. Quum enim magna sui parte fugerent, equites absque ordine vagabantur huc illuc dispersi ac dissipati, et quam quisque in partem venisset, ibi fugientes persequebantur. Sed nonnullis, vt antea dixi, desideratis, accensi ira studioque vindictae, magis instabant, et ad quinque circiter millia conciderunt. Moxa praelio fuit occupatum Francusium, in eoque capti [note: Horrenda Muncerianorum strages.] ad CCC. et capite multari. Prosugerat in oppidum Muncerus, inque domum non procul a porta sese abdiderat. Huc forte nobilis quidam diuertit. Eius famulus cum in superiorem aedium partem ascendisset, spectandi causa domicilij, reperit quempiam decumbentem in lecto. Rogat qui sit, an ex tumultu profugerit, an sit e seditiosis vnus. Inficiatur ille, seque iampridem ait febricitare. Forte iacebat ad lectum aumena: corripit eam alter, vt aliquid auferret praedae. Postquam

[note: 1525.] aperuit, literas offendit, quibus Muncerum admonebat Albertus Mansseldius, vt ab incoepto desisteret, nec ad seditionem vulgus inflammaret. Iis perlecus literis, rogat num ad ipsum eae sint datae. Neganti vim intentat. Tum ille deprecatur, [note: Muncerus insperato proditus. Munceri responsum ferox. Reum citur a Lantgrauio.] seque Muncerum esse fatetur. Captus igitur, ad Georgium Saxoniae Principem, atque Lantgrauium adducitur. Ab ijs rogatus, quid ita miseros homines in fraudem pertraxerit: nihil a se praeter officium esse factum, et Magistratus, qui doctrinam Euangelij non ferant, eiusmodi rationibus esse coercendos, respondit. Occurrit ei Lantgrauius, et Scripturae testimonijs demonstrabat, in honore habendum esse Magistratum: seditionem omnem a Deo prohibitam, neque Christianae professionis hominibus licere priuatim vlcisci iniuriam. Adea conticuit, et quaestioni subiectus, cum prae dolore exclamaret, Saxoniae dux Georgius, Tu quidem nunc cruciaris, inquit, Muncere: sed inuicem cogita miserorum hominum cladem, qui per enefarie circumuenti, hodierno die perierunt. [note: Intempestiuus Munceri risus.] Tum ille, magno cum risu, Hoc voluerunt, ait. Postea deductus Helderungum, Mansseldissae ditionis oppidum, graui de ipso quaestione habita, quid sui fuisset propositi, et quos haberet socios coniurationis, fatebatur. Helderungo profecti Mulhusium Principes, e seditiosis quamplurimos capite plectunt: et in his eum, [note: Munceri pusillanimitas.] de quo supra diximus, Phiferum. Huc etiam paulo post abducitur in castra Muncerus, qui tum in ijs angustijs admodum fuit animo perturbato atque deiecto, neque suaefidei rationem explicare poterat, vt in eo temporis articulo fieri solet: et ipsius [note: Munceri hora mortis peccati poenitet.] confirmandi causa, Brunsuici dux Henricus, voce illi praeibat. Moriturus autem agnoscebat delictum et errorem, idque palam prositebatur, et militum septus corona, Principes hortabatur ad maiorem clementiam erga miseros homines. Ita fore, vt nullum eiusmodi posthac sit ipsis extimescendum periculum. Simul monebat, vt sacrae Scripturae libros qui sunt scripti de regibus, diligenter euoluerent. Eo confecto sermone, gladio percutitur, et exempli causa, caput eius adfixum hastae, medijs in campis collocatur. Quum eiectus e Saxoniae finibus, vt antea dixi, [note: Luth. cauendum monet Muncerum.] Muncerus oberraret, ac rumor increbuisset, eum cogitare Mulhusium: Lutherus, ea re congnita, datis ad Senatum literis, grauiter monet, ne recipiant. Esse homnem seditiosum, qui praeter vim et latrocinia nihil cogitet. Notum esse quid Alsteti, quid Cygneae sit machinatus. Habere illum suos emissarios, qui passim obrepant hominum coetibus. Non posse ab ijs hoc saltem impetrari, vt sese legitimae cognitioni sistant. Ipsorum doctrinam esse non modo seditiosam, verumetiam futilem, ineptam et inscitiae plenam. Diligenter ergo caueant, fore enim vt breui detegatur fueus. Quod si minus id placeat, saltem ad tempus differant, donec quid de ipsis oporteat sentire cognoscant. Hoc suum esse consilium, hominis amici, deque ipsorum salute soliciti. Quod si repudient, eoquepost in calamitatem incidant, se futurum extraculpam, quitam studiose praemoneat. Recte facturum Senatum, si roget [note: Muncerus quomodo explorandus] ex illo, quis docendi munus ipsi commiserit, quis euocarit. Et si Deum nominet authorem, tum iubeant hanc suam vocatione aliquo euidentisigno comprobare. Quod si repraesentare non possit, vt tum repudietur. Hoc enim esse Deo proprium atque familiare, quoties formulam consuetam et rationem ordinariam velit immutari, vt tum voluntatem suam aliquo signo declaret.

[note: Luth. deterret a seditionibus.] Gliscente per Germaniam dissidio, quum ad turbam atque motum res inclinare viderentur, nondum tamen arma sumpsissent plebei, Lutherus edito scripto monebat omnes, vt aseditione sibi temperarent. Etenim licet terrificus aliquis tumultus et praesens periculum imminere videatur Ecclesiasticis: arbitrari tamen se, vel nullum, vel non eiusmodi futurum, qui ditionem ipsorum omnem peruadat, [note: 2. Thess. 2.] aut potentiam euertat. Nam longe aliam ipsis impendere calamitatem, et fore quod post Danielem Paulus etiam praenuntiauit, vt ipsorum tyrannis nulla vi humana. sed aduentu Christi seruatoris et Spiritu Dei corruat. Hoc suae sententiae esse

[note: 1525.] sundamentum. Hac etiam de causa nunquam se restitisse illis magnopere, qui rem armis aggrederentur. Certo enim sibi constare, frustra ipsos moliri. Etiamsi forte pauci quidam ordinis Ecclesiastici trucidentur, non tamen ad omnes [note: Ibi trepidauerunt timore, vbi non erat timor.] peruenturam hanc esse lanienam. Trepidare quidem illos nunc et concursare, seque in primis optare vt magis etiam trepident, si forte scelerum ipsos poeniteat: sed accensam esse iram Dei, et illos de vitae quidem periculo deque fortunis nunc angi: quomodo autem Deo reconcilientur, nullam suscipere cogitationem: imo securos omnium rerum, aspernari tam claras admonitiones, ac irae Diuinae significationem pene etiam ridere. Et quanquam ab armis nihil grauius metuendum sit ipsis, tamen cum praesens rerum status explicationem aliquam consilij requirat, [note: Magistratus officium.] dicturum se libere sententiam suam. Ac principio quidem magistratus esse, hoc operam dare, ne populus aliena culpa detrimenti quid accipiat, et prouidere, ne falsis dogmatis religio deformetur. Hoc ipsorum esse munus, et eam qua sint praediti potestatem ad gloriam Dei conuertendam esse omnem, et ad populi salutem. Quia vero longe diuersum faciant, seque inuicem impediant, nonnulli [note: Cum Ponti. quomodo magistratus gerere se debeat.] falsam quoque doctrinam tueantur, non laturos impune. Non hoc suum esse consilium, vt armis oppugnentur Pontificij, verum vt magistratus ad officium illos astringat: in eoque suam ditionem atque ius exerceat: neque sua vel lenitudine vel dissimulatione illorum audaciam et improbitatem confirmet. Ad vulgus autem et imperitam multiudinem quantum pertinet, grauiter esse monendos, nese commoueant, nisi de voluntate magistratus. Frustra enim sumi laborem omnem, et Deum ipsum esse vindicaturum, neque tam leui poena tantam nequitiam expiari posse. Quod enim adeo lente tamque remisse principes agant, quod tantas indignitates perferant, et illi tam apertis iniurijs atque ludibrijs Ecclesiasticorum non commoueatur, [note: Lento gradu ad vindictam sui Diuina procedit ira.] id fieri permissu Diuino: nimirum, vt vnus ipserem vlciscatur, et iracudiamsuam, omnem in illos effundat. Quod etiam si forte res in tumultum exeat, et tam leni supplicio sibi satisfieri patiatur Deus: tamen omnem istum agendi [note: Authores turbarum inexcusabiles.] modum esse non solum illaudatum, sed inutilem quoque. Nihil enim esse rationis in seditione, et fere fieri, vt innocentes prae caeteris luant. Neminem etiem qui turbas moueat, excusari posse, quantunuis habeat iustam causam. Populari vero seditione semel oborta, bonos et honestos hominis vna cum nocentibus et improbis necessario perire. Ad magistratum ergo respiciendum, et quondiu is non se commouet, nihil priuatim esse tentandum. Seditionem enim omnem pugnare cum praecepto Dei, qui controuersias omnes priuatorum legitime disceptari iusserit. [note: Seditionis definitio] Cum autem seditio nihil sit aliud quam vindicta priuata, nemini dubium esse, quin Deus illam improbet ac detestetur. Eam vero, quae nunc impendere videatur [note: Cur diabolus turbas excitet.] seditionem, excitari ab humani generis hoste diabolo: qui cum veritatis lucem ferre non possit, turbas excitet per homines Euangelicae professionis, vt veram doctrinam, his aliquot annis benficio Dei restitutam, in odium ac vituperium adducat: quasi non sit a Deo profecta, quae tantis malis occasionem praebuisse videatur. Hoc ipsum nunc ab aduersarijs magna contentione iactari: sed eorum esse contemnenda iudicia. Se quidem illos plane despicere: nihil enim a se vel scriptum esse vel pronuntiatum, quod seditionem vllam possit accendere. Iam vero, qui rogent et obijciant, quid agendum igitur, et quousque ferendae sint indignitates illae, conniuente ac dissimulante magistratu: illos hanc oprtere formulam sequi. Primum vt delicta sua recognscant, quibus offensus, tyrannidem illam Ecclesiasticam Deuspermisit esse tam diuturnam, tamque late grassari. Dominationem hanc adeô crudelem et impiam esse nostrorum scelerum et improbitatis praemium. [note: Quomodo depellenda impia dominatio.] Eam si velimus a nobis depelli, cumprimis oportere vt vitae emendatione Deum reconciliemus. Deinde magnis precibus implorandum esse Diuinum auxilium aduersus regnum Pontificium, exemplo Dauidis, qui Deum saepe rogarit, vt impiorum

[note: 1525.] potentiam atque superbiam infringeret. Postremo, celebrandam esse doctrinam Euangelij, et Pontificum imposturas orbi terrarum patefaciendas, vt detectis erroribus et agnita veritate homines pro nihilo ducant, et plane contemnant [note: Ratio minuendae potentiae Pontificiae.] quicquid ab illis profectum fuerit. Hanc rationem esse longe omnium aptissimam ad minuendam illorum potentiam: viribus et armis nihil quicquam profic, et tere fieri, vt belligerando magis illi confirmentur. Quod si autem cum Pontificis persona, Christus, et cum eius doctrina componatur Euangelium tunc demum apparere, quantum sit discrimen inter lumen solis atque tenebras, et quantum nobis beneficium Deus contulerit, patefacto nobis ad sui cognitionem aditu, remotis omnibus obstaculis: tunc demum ruere atque collabi vim omnem [note: Lutherus effecit verbo quod armis fieri nequiuisset.] illorum et existimationem. Hoc suo posse doceri exemplo, qui Pontificium regnum grauius afflixerit, quam vlla vis potuisset armorum. Nullam igitur aliam esse optandam seditionem. Hanc vnam, quae nunc resuscitata sit authore Christo, praedicationem Euangelij, satis esse potentem et acrem ad obruendum Pontificatum. Huc esse defigendos oculos atque mentem, nec alio respiciendum. Non suum hoc esse negotium, in quo versetur: tantam enim molem excedere vires atque modum humani ingenij. Quôd etiam eousque res deducta sit, omnino praeter suam expectatione accidisse, ideoque nihil dubitare, quin idem ille, qui fundamenta iecit operis, qui dedit incrementum, ad finem quoque sit illud et exitum perducturus, [note: Apparet ex Brigittae et aliorum praedictionibus.] omnibus licet hostibus inuitis ac resistentibus. Diabolum multo ante praesensisse mutationem hanc tam insignem, ideoque fuisse conatum impedire, et haec tempora per quosdam praenuntiasse, scriptis aliquot edias atque vaticinijs, vt homines redderet alienos a salutari doctrina. Cum autem fruitra se conatum esse videat, decurrere nunc ad nouum praesidium, et ad seditionem homines impellere, vt impediat quo minus a suo Pontificisque regno fiat defectio. Sed non perfecturum esse quod moliatur, et fore vt praedicatione verae doctrinae magis atque magis labefactetur: in ea doctrina perseuerandum esse omnistudio ac diligentia, et demonstrandum, quam nihil ad salutem conferant hominum decreta. Monendos etiam homines, ne votis monasticis alligari sese patiantur, et qui iam alligati sunt, vt ea repudient. Item, ne quid pecuniae contribuant ad friuolos illos et ioculares templorum vsus, ad caereos, campanas, tabulas, vasa, signa, substructiones, ornamenta, et quicquid sit eius generis. Nam in hisce rebus non esse positam hominis Christiani vitam, sed in fide atque charitate. Hunc ad modum si doceatur populus, dubium non esse, quin Pontificum, eorumque clientelae omnis authoritas atque regnum paucis annis concidat. Sin autem haec doctrina postponatur, nec hominum animis eripiantur errores ac opiniones illae falsae, duraturum esse Pontificatum, etiamsi plurimae simul in eum fiant coniurationes. Inspiciant modo et secum cogitent, quantum ipse, quam exiguo tempore, sola doctrina persecerit. Vel ipsos aduersarios illud testari quando suis emolumentis plurimum decessisse queruntur. Ex eo facile intelligi, quid sit futurum, si vel per solum adhuc [note: Satanas luci tenebras nititur offundere.] biennium haec doctrina cursum suum retineat. Satanam ergo, qui rem omnem praesentiat, tumultuari nunc et institutum istud conari per seditiones impedire. Sed prudenter agendum, magnisque laudibus benesicium Dei celebrandum esse, qui nobis hanc suae cognitionis lucem accenderit. Detectos esse Pontificiorum dolos, inscitiam, rapacitatem, tyrannidem, et totam illam sentinam praestigiarum, quibus orbem terrarum ludificarunt, illos qui fuerunt antehac omnibus formidabiles, nunc eo redactos, nihil vt habeant praesidij, nisi tantum in armis. Cum autem nudi iam conspiciantur ab omnibus, et quantam occultarint immundiciem oculis omnium appareat, et ad vim confugere cogantur, fieri non posse, vt sit diuturnus [note: Pontificiorum statum non fore diuturnum.] ipsorum status: et siquid forte reliquum manserit ipsorum potentiae, quod haec Euangelij doctrina non infregerit, fore vt totum illud aboleatur aduentu Christi.

[note: 1525.] Fortiter inttandum igitur, et progrediendum in eo curriculo: sed adhibendam esse tamen certam tationem et ordinem. Praepostere enim quosdam in eo versari, qui nulla instructi doctrina, simul atque vnam et alteram audierint concionem, e vestigio sibi multum arrogent, seque Lutheranos vocent, et alios nondum intelligentes acerbe reprehendant. Multum autem in eo peccarij, neque sic agendum esse: et orare se, ne quis omnino suum nomen obducat: sed elaborandum potius, vt cum Christi nomen profiteamur, iure nobis illud vendicemus, vt Christiani cognominemur. [note: Concionatori adhibenda circumspectio.] Qui vero docet, ei videndum esse, cuiusmodi sint ij quibuscum agat: nam esse quosdam pertinacibus ingenijs, qui et sanam doctrinam aspernentur, et alios etiam in errorem abducant. Ab ijs plane temperandum, et iuxta praceptum Christi, non esse spargendas margaritas ante porcos. Cum autem ijdem non contenti sua vel ignoratione vel pertinacia, caeteros etiam a vera doctrina reuocant et auertunt, tum acriter ijs resistendum: non quidem ipsorum causa, verum vt ex multitudine saltem aliqui conseruentur. Rursum esse alios minime quidem repugnantes, verum simplices et ignaros. Cum his agendum esse leniter, non tumultuose nec immodeste, et ordine commonstrandum, in quo sit hominum posita salus: et ad ipsorum mediocritatem accommodandam orationem omnem, donec sensim augescant et confirmentur.

[note: Plebeiorum motus per Sueuiam.] Superiori libro diximus de plebeis, qui per Sueuiam erant in armis, antequam Muncerus prodiret in aciem. Hipaulo moderatius rem gerebant initio, et quida Principibus atque Magistratu fieri vellent, edito scripto demonstrabant, vt supra paucis attigimus, et si qua in re fallerentur ac errarent, non se fore pertinaces, [note: Postulata plebeiorum.] verum saniora velle sequi consilia, profitebantur. Ex ijs postulatis primum erat, vt ipsis liecret Ecclesiae ministros eligere, qui verbum Dei pure doceant, nullis admixtis hominum decretis. Alterum, nolle se posthac vllas dare decimas, praeterquam frumenti, et has ipsas oportere distribui partim in Ecclesiae ministros, arbitrio bonorum virorum, partim in homines egenos, partim in vsus publicos. Item, quod hucusque sint habiti velut conditione serui, rem esse indignam: quandoquidem Christi sanguine sint omnes facti liberi. Non se quidem recusare magistratum, et scire constitutum esse a Deo, velle etiam in rebus omnibus honestis parere: sed seruitutem illam deinceps nolle ferre, nisi Scripturae sacrae testimonio demonstretur [note: Venatio, sucupium, et piscatio vulgo interdicta.] aequum essevt ferant. Deinde, quod ipsis interdictum sit capere feras, aues atque pisces, nullam habere aequitatem: multo minus etiam quod plerisque in locis non ausint eijcere feras depascentes agros atque segetes. A condito mundo Deum dedisse homini ius et imperium in omnes generis animantia, Non se quidem vlli quicquam auferre per vim, ijs qui vel flumen totum vel partem aliquam emerint: sed petere vt aequabilitas aliqua seruetur, in eoque magis spectetur quid multitudini, quam quid paucis vtile sit atque commodum. Syluas etiam esse paucorum in potestate, non absque magno dispendio plebis. Itaque suam hanc esse voluntatem, vt eae syluae, quae non sint emptae priuatim ab aliquo, fiant multitudinis: vt ex ijs et ad quotidianum vsum et ad aedificationes etiam, cum opus fuerit, quilibet sibi sumat absque pretio: sic tamen, vt eorum, qui deligentur ad eam rem procurandam, authoritas interueniat. Quod si forte nullae sint, nisi priuatorum syluae, tum [note: Oneribus modum adbiberi petit plebecula.] amice cum possessoribus transigendum. Adhaec, grauari se mulris incommodis, quae cumulentur indies magis atque magis. Cupere ergo, vt em rem Principes moderentur ex aequitate et Euangelij praescripto: neque plus oneris imponant, quam antiquitas fieri consueuit. Velle etiam, vt quae quisque bona, fundos et agros teneat beneficio et confessu Principis aut Magistratus, eorum nomine [note: Sic vos non vobis fertis aratra boues.] non grauetur amplius quam pactum sit initio. Eiusde esse generis, quod ex ipsis multi pendant annuum tributum atque stipendium maius, quam pro modo facultatum. Esse aequum, vt de eo principes aliquid remittant, vt qui colunt agros, aliquod

[note: 1525.] saltem percipiant sui laboris emolumentum, nec ad inopiam redigantur. [note: Bonus lucri odor ex re qualibet.] In multis etiam pecuniarijs requirere se maiorem aequitem. Nouas quotidie ferri leges, et pecuniam ab ipsis extorqueri saepe, non emendationis causa: verum in ea re plerunque et odium et fauorem atque gratia interuenire. Petere ergo, vt iuxta formulas olim descriptas, non autem ex affectibus irrogetur poena: sed et quosdam priuatim vsurpare sibi fundos atque prata, quae sint multitudinis. Quic quid sit eius generis, velle se vendicare: nisi forte quis emerit. Postremo, quod mortuo patrefamiliâs vsitatum sit, vt vxor atque liben de suis aliquid bonis dependant, id supra [note: Lutheri ad rusticos responsio.] modum esse iniquum. Velle igitur, vt totum hoc magistratus aboleat. Huic illorum scripto promulgato, Lutherus, ad quem prouocauerant, respondet, et ad ipsos oratione conuersa. Verum est, inquit, et foteor, principes viros, qui praedicationem Euangelij non admittunt, qui populum non vno modo grauant et opprimunt, dignos esse, quos e solio Deus praecipitet: nec enim vllam habent excusationem. Et quanquam hoc ita se habet, vobis tamen est prouidendum, vt conscientiam huc afferatis puram et inculpatam: alioqui corporis et animae iacturam facietis. Neque considerare vos oportet, quantae sint vestrae vires, quantumque reprehendendi vestri aduersarij, sed quam legitima sit atque iusta, quam defenditis, causa. Diligenter itaque prouidete, neque concionibus omnium credite. Satanas enim sub Euangelij praetextu multos hoc tempore seditiosos et plane sanguinarios excitauit doctores Equidem libere vobis atque syncere consulam, vt debeo, vestrum est adijcere animum et auscultare recta monenti. Neque vero, si plerique maledicent, et forte conuicijs me petent, moueor: et satis est, modo saltem aliquos eripiam vltioni Diuinae. Reliquam turbam nihil moror, et sicut me contemnunt, sic ego vicissim illos [note: Tituli quibus se venditabant populares.] non metuo. Sed vt ad rem veniam: vsurpatis vos quidem nomen Diuinum, et Christianum, vos appellatis ipsi coetum atque multitudine, et Legem a Deo praecriptam velle vos per omnia sequi iactatis. Atqui, constat vobis hauddubie, nomen Dei non esse temere vsurpandum, neque falso: nam poenam comminatur Deus, [note: Genes. 7. Genes. 19.] quae vos etiam manet, siquidem non recte negotium hoc agitis. Qui totum orbem terrarum inundationibus obruit, qui Sodomam ignita pluuia totam absorpsit, idem vos etiam facile deleuerit, quaecunque sit tandem vestra potentia. Sed falso vos obducere nomen Dei vestris actionibus, facile demonstrari potest. Itaque [note: Matth. 26.] cuiusmodi sit futurus exitus, non obscure diuinare licet. Necenim fallit, qui dixit gladio perituros, qui gladium sibi vendicant ipsi: nimirum, qui sua quadam audacia sibi potestatem arrogant animaduersionis: cum Paulus tamen iubeat omnes [note: Rom. 13.] in vniuersum obtemperare Magistratui reuerenter et cum timore. Quid ad haec respondebitis, qui legis Diuinae praescriptum velle vos insequi simulatis, et interim tamen gladium arripitis. ac Magistratui, quem Deus constituit, resistitis an non istud est temere vsurpare nomen Diuinum. Sed Magistratus ita se comparat, [note: Diluit obiectiones plebeiorum.] vt plane sit intolerabilis. Nam et Euangelij doctrinam nobis adimunt, et in caeteris rebus omnibus ita nos premunt, vt nihil supra. Sit ita sane: non tamen idcirco sunt excitandi motus atque seditiones. Nec enim cuiuslibet est coercere [note: Caecutimus omnes in nostra causa.] maleficia, sed hoc ad eum modo pertinet, cui tributum est ius atque potestas gladij, sicut aperte Sciptura docet. Deinde, non leges tantum, sed et natura ius animis impressum ostendit, non licere cuiquam, vt suae causae cognitor sit atque iudex ipse. Sumus enim omnes vitiosi, et amore nostri prorsus excaecati. Negari autem non potest, quin hic vester tumultus atque seditio sit vindicta priuata: nam et cognitionem causae vobis arrogatis, et quas vobis putatis esse factas iniurias, vlcisci paratis authoritate vestra. Sed hoc ipsum pugnat cum iure Diuino, cum naturali, cum ipsa demum aequitate. Quod cum ita sit, non potestis vlla ratione facinus hoc defendere vel si mandatum aliquod habetis a Deo vestrifacti, necesse est hoc

[note: 1525.] ipsum a vobis aliquo illustri miraculo demonstrari. Sed hîc, accidit, quod [note: Matth. 7.] Christus ait: nimirum, quid in alijs reprehendendum sit, clare perspicitis: quantum vero sit impietatis in vestra causa, non adimaduertitis. Inique facit Magistratus: at multo vos iniquius, qui contempto Dei mandato, iurisdictionem inua ditis alienam, qui Magistratui nihil omnino relinquitis. Qui enim superest, cum potestatem ei tollitis Vos ipsos appello, qui magnam bonoru partem cuipiam aufert, aliquid tamen relinquit, et qui bonis ablatis vitam etiam eripit, vter vobis [note: Iurisdictione constat Magist. fortuna.] atrocior esse videtur. Magistratus adimit vobis possessiones: iniquum est: vos autem iurisdictionem adimitis: qua quidem in re consistit omnis ipsorum fortuna tam corporis quam bonorum. Vos ergo nocentiores illis. Atqui vitam ipsorum atque fortunas non petimus, credat hoc qui volet, non ego. Qui praecipuam partem alicui tollit et aufert, non verebitur etiam reliquum, quod ab ea dependet, auferre. Verum, sitita sane vt dicitis. Maneant illis quae possident bona, vita quoque sit incolumis: illud vero quod iam perpetrastis, omnem mediocritatem excedit, quando potestate illis omni sublata, vultis ipsirerum esse domini. Perpendite rem [note: Magistrat. tam necessarius quam Solmundo.] ipsi, quaeso. Vestrum hoc institutum si laudari debeat atque valere, nulla sint futura iudicia, nullus Magistratus, et cuiuis liceat priuatim in quemuis experiri pro sua libidine et arbitratu: nec expectandum indesit aliud, quam mutuae caedes atque latrocinia. Nam vt quisque sibi factam ab aliquo putabit iniuriam, ita mox illam pro sua cupiditate voiet vlcisci. Hoc ipsum vero, si et iniquum est, et in nulla persona tolerari potest, multo minus coactae alicui hominum multitudini concedi debet, aut si conceditur, in singulis etiam ferendum erit. Quid in hoc ipso vestro coetu, si res eo licentiae prolaberentur, vt causam quisque suam priuatim vlcisci vellet, cedo, quid faceretis. Cogeretur ille dubio procul stare iudicio publico per vos constituto: quid vos igitur excusat, qui iudicia couellitis et Magistratum reijcitis, [note: Magistrat. iure naturali nititur.] quem Deus ipse vobis praefecit. Hoc ipsumius, de quo iam loquimur, omnium mentibus est impressum, et a barbarissimis etiam populis col itur: nam alioqui summa sit omnium rerum futura perturbatio. Quod etiamsi diligenter illud seruaretis, nihilo tamen essetis hoc ipso meliores, quam vel Turcae vel id genus alij populinostrae religionis ignari. Iudicia enim publica subire, et Magistratus authoritatem sequi, non hoc praestat vt quis fiat Christianus: nam ipsa demum necessitas cogit etiam inuitos, vt ita faciant. Vos ergo, eum hoc ipsum ius, mentibus infixum et omnibus commune, reuellitis, multo edis prophanis gentibus deteriores: tantum abest, vt nomine Christiano sius digni. Quem quide titulum quia vobis vsurpatis, et nomini Diuino facitis iniuriam, indigni videlicet appellatione Turcica, propter naturae ius violatum: quomodo tandem consistetis in aspectu Christi, cum de nobis omnibus iudicium facturus est. Cuiusmodi sint ergo vestri doctores, etiam atque etiam prouidete. Vereor enim, ne sanguinarij quidam vobis obrepserint, qui suis concionibus huc vos impellant, quo tandem ipu vestris auxilijs freti, dominationem et regnum inuadant, securi prorsus de vestris fortunis atque salute. Iubet Deus vindicta sibi omnem permitti. Scriptura iubet parere Magistratui, etiam improbo. Parendum igitur erit: alioqui motum quidem excitabitis, verum is tandem in vestrum caput desinet: nec enim licentia hanc vestram Deus impunita dimittet. Dumque libertatem quaeritis, vitae, bonorum et animae dispendium vobis ipsi comparabitis. Exardescit in vos ira Dei, et salutis omnium hostis diabolus falsos in vestrum coetum immisit doctores. Meum ergo secuti consilium, [note: Ius Christianum siue Euangelicum. Matth. 5.] cauete acresipiscite. Nunc de iure Christiano seu Euangelico verba saciam. Hoc enim quia vobis arrogatis cognomen, aequum est, vt cuiusmodi sit ius vestrum, exploretur. Et primo quidem, Christus iubet non esse resistendum malo, sed vnam ferienti maxillam iubet et alteram praeberi: tunicam auferenti iubet pallium quoque

[note: 1525.] tradi, iubet bene tum precaritum facere inimicis. In eandem sententiam multasunt loca passim in sacris literis. Iam mihi videte, quomodo vestrum hoc institutum respondeat mandato Christi. Videte quo vos abduxerint vestri doctores. Christianorum sane est, pati et subire crucem, non repugnare, non vlcisci, non gladio ferire: quid autem simile in vobis conspicitur. Ardua cumprimis est [note: Ardua Christianismi professio.] Christiam nominis professio, et vix paucissimi re praestant ipsa, quod debem. Quod vt plenius intelligipossit, exemplum vobis afferam huius, de quo loquimur, iuris. Vt Dominum ac magistrum suum Petrus defenderet, feruulum Pontificis ferijt: nonne iusta de causa cum illi non modo vitam Christi peterent, sed eius quoque discipulis, Euangelij doctrinam, in qua salus erat ipsorum posita omnis, auferebant, sublato nimirum praeceptore Christo. Talis vero tamque atrox iniuria vos nondum perculit: sed quid interea. Christus Iubet abstinere Petrum a defensione, graui lata sententia in eos qui gladio feriunt, hoc est, qui contempto magistratu vindictam priuatam exercent. Quid ipse, cum affigitur cruci, cum docendi munus a Deo patre mandatum exercere prohibetur nimirum fert patienter, rem omnem Deo patri committit, eumque pro suis percussoribus deprecatur et orat. Haec vestigia sunt imitanda vobis, aut deponendus est hic tam speciosus titulus. Quod si Christi exemplo insisteretis, patefaceretse Dei potentia: et sicut post indignissimam filij sui mortem, longe lateque propagauit Euangelium, inuitissimis licet omnibus aduersarijs, ita quoque vos hauddubie respicciet, et salufarem doctrinam abunde largiretur. Nunc vero, quandoquidem armis res administratur, nec obtinebitis quod vultis et arma vobis de manibus excutientur. De me [note: Veritas instar palmae in aduersum nititur.] ipse nunc etiam aliquid dicam Oppugnauit me summis viribus totius orbis terrarum: et tamen quo fuit ipsorum omnium impetus vehementior, eo fecit maiores progressus mea doctrina. Quid ita. nihil egi violenter, nullum excitaui motum: non fui cupidus vindictae: sed magistratum ciuilem reuerenter colui: scriptis etiam meis exornaui, quantum in me fuit: et quod praecipuum est, rem Deo committens, in ipsius potentia totus acquieui. Sic adeo seruatus sum in hunc vsque diem: fremant licet Pontifex omnesque aduersarij: et simul mea doctrina multos ad populos dimanauit. Vos autem importune item irruitis, et dum promouere vos negotium putatis, quantum inferatis impedimenti, non animaduertitis. Haec autem eo spectant, vt titulum illum et nomen Christianum a vobis ablegetis in ista causa: quam etiamsi defenderetis optimam, tamen vt supra docuimus, homini Christiano nec pugnare licet nec malo resistere. Hunc ergo titulum atque cognomen vobis non tribuam, non concedam. Neque tamen hoc ipso velim purgare magistratum: nam inique multa faciunt, et agnosco: sed nihilominus a Christiani nominis professione haec vestra longe remota est actio. Quod si vero nomen istud obstinate retinebitis, et hoc veluti fuco vestram causam adumbrabitis, aduersarium me vobis prositeor, quia sub Euangelij praetextu plane diuersum a doctrina Christiana facitis. Itaque Deum precabor, vt vos benigne respiciat, et vestrum hoc [note: Artes diaboli ad opprimendum Euangelium.] institutum euertat. Nec enim obscure hoc intelligo, diabolum id moliri, quandoquidem per pontificem Romanum hueusque opprimere me non potuit, vt per istos me conficiat atque iugulet sanguinarios concionatores. Ergo precibus instabo, sicut dixi, quanquam sane malim ita vos comparetis, vt ne mihi sit necesse pre cibus aduersum vos agere. Nam etsi peccator sum, tamen et iustam esse precationis meae causam, et exaudiri quoque meas preces, nihil dubito. Vult enim Deus nomen suum sanctificari, et nobis etiam sic orandum esse commonstrauit. Hortor itaque vos atque etiam oro, ne precationes meas et aliorum despiciatis: quidenim possint et efficiant, vestro certre maximo malo sentietis. Talem verô fiduciamad precationem vos nullam afferre potestis. Nam et Scriptura et mens ipsa male

[note: 1525.] male conscia vobis ostendunt, actionem hanc vestram esse prophanam et impiam. Ex vobis, oro, quotusquisque Deum implorauit in ista causa. Vix vllus, opinor: imo salutem omnem in copijs et armis positam esse putatis. Qui vere sunt Christiani, nihil agunt violenter, sed tolerant, precibusque Deum solicitant, vt omnium temporum viri sancti suo nobis exemplo demonstrant. Nam et salutaris est haec vnica ratio, et menti summam tranquillitatem affert. Nunc ergo, quoniam hanc negligitis, quia neque preces ad Deum effunditis, neque patientiam vllam praestatis, et a vobis omnia petitis atque speratis ipsi: non est quod vllum Dei beneficium expectetis. Fieri quidem potest, vt conniuente Deo sitaliquis vester successus: verum id omne demum in vestram recidet perniciem. Ex ijs, quae hucusque recitauimus, facile est ad postulata vestra respondere: quae etiam si niterentur [note: Aduersus postulata plebeiorum.] aequitate et iuri naturae essent consentanea, tamen praecipua sui parte non consistunt: quia Magistratui vultis ea per vim extorquere: quod ipsum cum aequitate et iure communi pugnat. Is autem, qui vobis ea conscripsit, non est vir bonus. Nam loca Scripturae, quibus vos accendit et periculis obijcit, non integre recitat, neque bona fide: et propius inspecta, nihil adeo pro vobis faciunt, vt etiam vehementer impugnent. lactatur hoc a vobis praecipue, doctrinam Euangelij vobis eripi: sed plane fieri non potest, vt ab Euangelio quis arceatur. Haecenim [note: Ab Euangelio nemo arceri potest, Matth. 2.] doctrina non est vlli certo alligata loco, sed libere per orbem terrarum vagatur et oberrat, sicut illa stella, quae Magis ab oriente sole prosectis, effulsit, et quo loco Chrstus esset natus atque recumberet, ostendit. In Magistratus quidem est potestate, ab eo loco, vbi docetur Euagelium, aditu quem prohibere: sed in nonbis etiam positum est, vertere solum, et alijs in locis doctrinam hac prosequi. Locus ipse non est a vobis viretinendus aut occupandus: verum relinquendus magistratui seu domino, et commigrandum alio, sicut Christus ipse docet. Quod [note: In constituendis Ecclesiae ministris quomodo populus gerere se debeat.] est primum in vestris postulatis, de constituendis Ecclesiae ministris: recte quidem habet, si rectus accedat ordo. Nam si bona, quibus aluntur Ecclesiae ministri, profecta sunt a Magistratu, iam populo non licet illa tribuere cuilibet: sed primum rogandus est Magistratus, vt pastorem constituat. Si recuset, populus aliquem deliget, suisque alter impensis. Sine hoc quidem feret Magistratus, tum qui delectus est e populo, fugiat, et vna cum eo qui volet. Si secus fiat, non potest abesse scelus et iniuria. Quod ad decimas pertinet, iniquissimum est. Quid enim [note: Decimae persoluendae.] hoc est aliud, quam Magistratum abrogare totum. Liberalitatem colite, sed de vestro, non alieno. Sic prorsus a gitis, ac si dominia rerum essent in vestra manu. Qua quidem exre facile potest intelligi, quid vestrae sit mentis atque consilij: et seruitutem etiam tollitis omnem. Quid hoc. Nonne et Abrahamus et alij plerique viri sancti possederunt seruos. Paulum legite: is vos erudiet, de seruis quid statuendum sit. Hoc ergo postulatum, ad, vim etiam atque rapinam pertinet, et cum [note: Christianismus non tollit seruitutem.] Euangelio pugnat. Nam qui seruus est, potest nihilominus esse pius, et libertate Christiana frui, sicut is qui capituus detinetur aut aegrotat. Vos eo spectatis, vt omnium sit eadem conditio, sint omnes aequales, hoc autem est absurdum et ineptum. [note: Seruitus libertati Christianae non praeiudicat.] Nam haec vita ciuilis et administratio reipublicae consistere non potest, nisi personarum sit discrimen, vt videlicet alij sint liberi, alij serui, alij praesint, alij pareant. Quae reliqua sunt de feris, de pascuis, de syluis, de fluminibus, de tributis, [note: Lutheri officium.] et id genus alia, Iureconsulitis relinquo disceptanda. Nec enim ad officium menum pertinent, quod in eo versatur, vt mentes hominum in rebus sacris instituam. Et haec quidem est mea sententia consiliumque, viri fratres, quod a me flagitastis: nunc vestrum erit, quia Scripturae testimonijs vos obtemperate velle scribitis, animum hoc adijcere. Neque vero quum haec ad vos perferentur, mox clamorem tollite, quasi Magistratuisim factus adulator, quasi non recte doceam.

[note: 1525.] Sed prius rem omnem, et cuiusmdi sintargumenta, quibus vtor, diligenter expendite. Nam certe vestra res agitur. In primis autem cauete ab ijs, qui vos extimulant, doctoribus. Noui totum hoc genus hominum: abducunt vos in praecipitium, vt honores ac facultates periculo vestro consequantur. Causa, cur falsum titulum, quo se venditabant, tantopere illis obijcit, haecerat, quod in suis illi literis [note: Falsum titulum cur Lutherus rusticis obijcit.] omnibus, cum ad societatem alios inuitarent atque cogerent, ad arma se venisse iactabant praecepto diuino, et reipublicae charitate quadam, vt Euangelij doctrina celebretur et augescat et retineatur, vt veritas et iustitia et vitae honestas propagentur, et vt sibi suisque consulant, ne qua vi deinceps opprimantur. Cumque ad hunc modum sui facti rationem explicassent, paucis verbis mandabant vicinis, vt statime vestigio sumptis armis occurrerent, opemque ferrent: sin minus, tum se quamprimum ad ipsos cum copijs omnibus esse venturos minabantur. Quum [note: Lutheri ad principes et nobiles commonefactio.] ad hunc modum ijs respondisset Lutherus, Principes etiam et nobilitatem scripto commonefaciens, Vobis, inquit, solis acceptum ferri debet quicquid est hodie turbarum. Vobis autem in primis, quititulum habetis Ecclesiae, qui ne hodie quidem adhuc desinitis Euangelij doctrinam persequi, et quidem contra conscientiam. Deinde vos qui ciuilem obtinetis Magistratum, hoc vnum agitis, vt quocunque modo compilata pecunia vobis suppetat ad omnem luxum atque superbiam: ita quidem, vt miserum vulgus hoc tantum onus tolerare amplius non possit. Imminet sane vobis longe grauissimum periculum, et quasi leniter suspensus gladius impendet ceruicibus vestris: et tamen sic estis interea securi, quasi nemo possit vos deturbare loco: sed haec ipsa securitas vobis erit hauddubie perniciosa. Contemptum aliquando Deus effundit in viros principes, vt est [note: Psal. 107.] in Psalmis. Admonui vos non semel, vt ab eo malo diligenter caueretis: verum vltro procurritis ad interitum, nec vlla vos mouet admonitio. Redundabit igitur in vestrum caput ira Dei, ni vitam emendabitis. Quae passim comspiciuntur et accidunt prodigia, nihil fausti denuntiant. Efferuescentem in nos iram Dei facile possumus ex eo cognoscere, quod falsis doctoribus tantum in nos permittit: vt videlicet in errores atque tenebras abducti, merito plectamur. Huc iam accedit ista seditio popularis, quae Germaniam funditus perdet, nisi precibus nostris Deus exoratus, medicinam afferat. Is autem est hodie rerum status, vt hunc vestrum dominatum homines nec possint nec velint, neque sane debeant ferre diutius. Transformari vos oportet omnino, et verbo Dei cedere. Quod si plebs in hoc [note: Hydra euangelica.] tempore non perficiat, alij succedent. Ac licet plerique omnes a vobis interficiantur, tamen nouos excitabit Deus, qui negotium hoc agit, et bellum vobis facit, et impietatis vestrae poenam exposcit. E vobis nonnulli iactarunt, omnem sese fortunam et facultates impensuros in hoc, vt doctrina Lutheri tollatur funditus. Quid autem. Nonne iam eo res deducta videtur. Absit ridiculum in hisce rebus. Dicebant olim Iudaei, nullum se regem habere: sed eo demum recidit ipsorum [note: Ob turbas male audit Euangelium.] reipublicae status, vt in perpetuum rege careant. Neque vero contenti superioribus delictis nonnulli vestrum, Euangelio nouam faciunt contumeliam, et quicquid hoc est turbarum, meae doctrinae ferunt hunc esse fructum. Age, pergite ad hunc modum insectari, cuiusmodi sit mea doctrina, quae vox Euangelij, non vultis cognoscere: quod est obstinati et maleuoli animi signum. Equidem inde semper ab initio docui modeste, et a seditionibus vehementer abhorrui, et populum magno studio sum hortatus ad obedientiam Magistratui praestandam: imo etiam, vt tyrannidem et impiam vestram dominationem tolerarent, admonui: eiusque rei testimonium vel ipsi dare vos potestis. Non est igitur â me profecta ista seditio: [note: Turbarum autores.] verum sanguinarij illi prophetae, qui sunt mihi non minus quam vobis inimici, pestem hanc inuexerunt, circumuenta plebe: perque triennium et amplius eo rem istam agunt:

[note: 1525.] necinterea quisquam illis ita restitit, ac vnus ego. Si iam Deus, nequitiae vestrae causa, Satanae permittit, vt per eiusmodi prophetas populi surorem in vos concitet, eoque res deueniat, vt facultas mihi tollatur impediendi malum hoc et tempestatem: quae cedo, culpa vel in me vel in Euagnelium transferri potest, cum haec ipsa, quam profiteor, doctrina, non modo saeuitiam vestram perferat hucusque, sed pro vobis etiam preces ad Deum effundat, vestrumque statum ad vulgus ornarit, semper et summis commendationibus defenderit. Quod si iam cuperem vicisci quas mihi fecistis iniurias: riderem in sinum, essem huius tragoediae spectator, aut coniungerem me furenti plebi, et quod dici solet, oleum adderem camino, et essem tanquam vnguis in vlcere. Magnopere ergo vos oro, viri principes, ne mea vobis admonitio seodeat, neue seditio vobis haec videatur leuis, non sane quod timeam nevos illi opprimant, nec enim metuere vos istud velim: sed vtira Dei sit vobis formidabilis. Nam si pro merito vos vlcisci cogitat, vt quidem metuo, non effugietis periculum, etiamsi minimae sint hostium cohortes. Itaque si quis adhuc locus est consilijs, oro, cedite furori, et imminentem procellam sapienter depellite: [note: Sapientis est omnia experiri priusquam armis decernere.] et quoniam incertus est euentus, tum etiam quia quae sit Dei voluntas ignoratur, omnia vos prius experiri decet, et cauendum ne suscitetur incendium, quo tota conflagraret Germania. Nam certe flagitia nostra, quibus aduersum nos iram Dei concitauimus, in conspectu posita sunt, ita quidem, vt ad leuissimum quenque strepitum sit nobis expauescendum: mitto, cum tantus hostium numerus coalescit, et vim intentat. Lenitas et clementia nullum vobis afferet dispendiu et vt afferat, magno tamen cum foenore post omnia restituet: vim autem si adhibeitis, de summa rerum forsan erit periclitandum. Et cum alijs rationibus multo plus consequi liceat, cur aliam hanc atque discrimen subire vultis. Postulata proposueruut ad xij. e quibus aliqua sunt ita rationi et aequitati consentanea, vt meritô vos pudere debeat: sed tamen ad suum emolumentum illi referunt omnia, neque satis rem demonstrant. Et sunt alia multo maiora, quae vobis obijciantur, quae ad rempublicam Germaniae pertinent. Ea quodam in libro diligenter explicauimus. Vos autem, quibus ea proprie conscripsimus, quoniam illa repudiastis, iam multo duriora sustinetis, et vestro quidem merito. Postulant in primis, vt legitime constituantur Ecclesiae ministri, qui verbum Dei doceant. Et quanquam hic ad suum priuatum commodum spectant, quando sumptum volunt ex decimis alienis ad eam re praeberi: tamen denegari quod petunt, nulla ratione potest. Nec enim vlli Magistratui licet suos ab Euangelij doctrina submouere. Caetera quae pertinent ad seruitutes et id genus alia, nituntur et ipsa ratione. Magistratus enim est non affligere, non diuexare populum, sed fortunas illius atque commoda [note: Magistratus officium.] potius tueri et conseruare. Iam vero nullus est expilationum modus: quae sane res diuturna esse qui potest. Quod si homines rusticani, fructus annuos esuis praedijs atquae sundis percipiant vberiores expectatione, Magistratus autem et dominus tanto plus exigant ab eis tributi, atquae haec omnia summo cum luxu profundant: quid, cedo, commodiredeat ad miseros, aut quantula ex parte sit illorum facta melior conditio. Sane coercenda est omnis haec profusio, et resecanda luxuries, vt illis etiam, quoa vitam tolerent, aliquid superesse possit. Quod reliquum est, ex ipsorum literis ia diuulgatis accepisse vos puto. Sic vtrisque sigillatim commonefactis, communem illis epistolam scribit, et quod malam vtrique causam tueantur, monet vt ab armis discedant, et disceptatione causam finiant. Magistratui quidem [note: Ad generum Cereris pauci tyranni sicca morte adeunt.] demonstrat, quam tetri semper suerint atquae funesti tyrannorum, plebi vero, quam infelices et calamitosi seditiosorum exitus, qui sumptis armis in magistratum proterui fuerunt. Vnum in primis deplorat, quod cum vtrinquae mala conscientia belligerentur: Principes quidem vt suam tyrannidem confirment, alij autem,

[note: 1525.] vt quod cupiunt seditiose persiciant: animae iacturam faciant omnes, quicunque hoc in bello cadunt. Deinde Germaniae vicem deplorat, quae ciuili hoc bello sit interitura prorsus: facile quidem arma sumi, verum non ita facile, cum volumus, deponi. Monet igitur vt abstineant, neque tam perturbatum atque cruentum Reipublicae statum, posteritati relinquant: armis nihil ad diuturnitatem posse perfici, sed emendatione vitae ac ratione plurimum. Hortatur vt per viros bonos vtrinque delectos causa disceptetur. Magistratus de summo iure aliquid remittat: plebei vicissim acquiescant recta monentibus, et a postulatis nonnullis etiam discedant. Hoc suum esse consilium, cui nisi pareant, se fore vtriusque ruinae spectatorem. Nefas enim vtrinque versari, et bellum esse plebi contra Principes, vt in oppressores ipsorum salutis atque fortunae. Magistratum inuicem conflictari cum plebeis, vt cum latronibus, et ijs, qui nomini Christiano contumeliam faciant. In hac ipsorum obstinata ferocia se rogaturum esse Deum, vt aut concordiae. viam ostendat, aut vtriusque partis consilia retundat et conatus. Quanquam tot nunc editis prodigijs, valde se formidare, et in magna versari solicitudine, ne iam ira Dei mitigari possit atque depelli: non magis, quam tunc, quando per Ieremiam [note: Noe, Danielis et lob.] denuntiauit, offensionem et iram ne sanctissimorum quidem virorum precibus condonare se velle, quo minus populum Iudaicum affligeret: nihil ergo magis optare se, quam vt resipiscant et Deum vereantur, quo saltem calamitas iam impendens diferri possit atque mitigari. Dum hac ratione tumultum sedare studet: illi per Franconiam alijsque in locis subito progressi, non Pontificijs modo, sed nobilitati quoque bellum faciunt, et longe lateque grassantur, vt diximus. Ibi tum Lutherus [note: Lutherus canit classicum contra grassantes rusticos.] alio euulgato scripto hortatur, et instigat omnes, vt velut ad commune restinguendum incendium, sic ad istos consceleratos et nefarios latrones ac patricidas trucidandos accurrant, qui fidem Magistratui datam turpissime violarint, et alienas possessiones per vim occupent, et hanc tam horrendam impietatem atque nequitiam Christiani nominis tegumento circumuestiant. Quo quidem nihil indignius, nihil turpius excogitari possit. Illa etiam quibus vtuntur argumeta paucis refellit, vt supra copiose docuimus. Deinde Magistratui demonstrat, quam nihil dubitare debeant aut vereri, quo minus hanc seditiosam colluuiem inuadant et opprimant: hoc enim ad ipsorum proprie officium pertinere. Nec enim ipsis modo, sed et cuiuis priuato licere, hominem seditiosum quocunque tandem [note: Seditione nihil exitialius in Repub.] modo interficere, propterea quod seditione nullum existere possit in Republica malum perniciostus. Et quo plures etiam isti pertrahant ac secum rapiant inuitos in suam societatem aut furorem potius, eo plus inesse sceleris, et tanto vehementiori opus esse animaduersione. Professos initio, quasi et disceptationem causae ferre possent, et admonitionem quoque, si meliora quis afferret. Itaque se non ausum fuisse tum illos con demnare, quamdiu intra hos fines ac veluti cancellos consisterent. Nuncautem, quando simulasse ipsos omnia res ipsa doceat, sibi quoque [note: Lutheri nimia vehementia.] vertendum fuisse stylum. Ideoque classicum canit, et monet, vt in eos non secus ac in efferatas belluas impetus promiscue fiat ab omnibus. Hunceius libellum, vt nimis acrem et cruentum multi passim vituperabant. Ipse vero prolixe respondet, sententiamque suam tuetur, et ne in illos quidem vtendum esse misericordia demonstrat, qui a reliqua multitudine coacti, seditiose quid perpetrarint. Illis vero solis ignoscendum, quod et antea semper dixerit, qui admoniti deditionem fecerint.

[note: Caesar ex Hispania scribit ad principes Germanos.] Diximus antea, quomodo Caesar conuentum Imperij, futurum Spirae mense Nouembri superioris anni, missis ab Hispania literis inhibuit. Cum autem turbulentus admodum esset Germaniae status, et a Turca etiam graue periculum impenderet, datis iterum Toleto literis, ad XXII ij. diem Maij, cur superiorem conunentum

[note: 1525.] agi noluerit, repetit: neque tamen hoc sic accipiendum esse dicit, quasi de reliquis Imperrj negotijs interim nulla deliberatio fieri debeat. Agnoscere enim suum esse munus, vt et religionem Christianam, et pios ritus atque consuetudines a maioribus acceptas defendat: doctrinam vero perniciosam et religionis innouationem prohibeat. Itaque sui esse propositi, vt de consensu Pontificis maximi concilium publicum habeatur. Sed quoniam id forsan aliquanto tardius futuru sit, atque interim tamen multa per Germaniam fieri contra decretum Vuormaciense, motus etiam atque seditiones oriri quasdam audiat contra Magistratum: deinde, quoniam et inter ipsos Principes ac ordines magnae sint multaeque controuersiae: tum etiam, quia Christiani nominis hostis perpetuus, Turca, nostris iam finibus impendeat, in iudicio quoque publico et Senatu Imperij multa emendationem desiderent: his de causis conuentum indicere se totius Imperij, vt ad Calendas Octobreis [note: Indictio conuentus Augustiniani. Ferdinandus Caes. legatus.] Augustae sint omnes, deque republica tractent, in primis autem de perpetuandis in Turcam auxilijs. Quod si coram ipse non possit interesse, daturum alijs negotium, qui suum locum expleant. Hae literae serius red ditae fuerunt in Germania, nempe ad xiij Augusti diem. Quapropter de Ferdinandi principis, quem Caesar sibi legauerat, et aliorum voluntate, productus fuit hic dies ad Martiniana, seu Nouembris diem xi, vt longinquiores etiam ad iter sese comparare posent.

Is de quo supra dictum est, Carolostadius a Luthero dissentiens, Vuittemberga relicta, clandestinis illis doctoribus, qui visiones et colloquia cum Deo simulabant, vt ante diximus, multum erat familiaris. Hac potissimum de causa, [note: Carolosta. scribit contra Lutherum.] Saxoniae princeps finibus all suis interdixerat: ipse vero libellis editis, Lutherum et collegas inscetabatur, vt nouos Romani pontificis adulatores, quasi de Missa de delictorum consessione, de statuis et id genus alijs rebus male docerent: illa etiam Christi verba, Hoc est corpus meum, sic interpretabatur, Hîc sedet corpus meum. Deinde, nec a Principe quidem abstinens, fortunam et exilium suum odiostus exagitabat, eiusque rei culpam in Lutherum conferebat. Ad ea Lutherus prolixe respondet, et dogmata sua defendit, et iustam subesse causam dicit, quamobrem Principes eum intra suos fines non patiatur. Postea vero, quam illa seditio popularis oppressa fuit, et profligati rusticanorum exercitus, cum passim ad supplicia multi raperentur, Garolostadius in magnis positus angustijs libellum efficit, quo se diligenter ac solicite purgat, et ab ijs, qui ipsum inter seditionis authores [note: Carolostad. orat Luth. vt suam tueatur innocentiam.] ponant, iniuriam sibi fieri demonstrat: et scriptis literis valde orat Lutherum, vt et hunc libellum edat, et suam innocentiam tueatur, ne indicta causa, vitae ac bonorum discrimen sibi sit adeundum immerenti. Lutherus edita epistola, tametsi grauiter a se dissentiat ille, tamen quod in his difficultatibus ad se confugiat potius quam ad alios, qui ipsum in se concitarint, nolle se spem illius atque fiduciam fallere dicit, praesertim cum hoc etiam proprie sit hominis Christiani. Rogat igitur Magistratum, et in vniuersum omneis, quandoquidem et crimen intentatum a se remoueat, et notionem non recuset, et legitimo iudicio parere velit, vt hoc ipsi concedatur. Hoc enim esse plenum aequitatis et officij. Post haec Carolo stadius alterum mittil Luthero libellum, quo profitetur, ea quae de coena Domini scripserit, non definiendi, sed disputandi et veritatis eruendae causa scripsisse. lutherus excusationem accipit: nonet tamen homines, quoniam ipsemet dubitare se testetur, nec certum quid definiat, vt ab eius opinione sibi caueant, aut, [note: Persuasione certissima fidem niti decet.] si forte et ipsi dubitent, eousque differant, donec quid certo sequantur, appareat. Nam in ijs quae nobis credenda sint, minime haerendum aut vacillandum esse: verum adeo certam cognitionem esse comparandam, vt potius quam a sententia discedam, millies mori non recusemus. Per hos fere dies Lutherus quandam esacris,

[note: 1525.] vt aiunt, virginibus, in matrimonium duxit. Qua quidem re magis in se contitauit [note: Luth. vestalem ducit in matrimonium.] aduersariorum criminationes. Tuncenim plane ipsum furere, et Satanae factum esse mancipium clamabant.

In hoc ipso tempore, Vlrichus Zuinglius, Ecclesiae Tigurinae minister, in rebus omnibus prope Luthero consentiens, de coena Domini et ipse diuersum [note: Dissidium Lutheri et Zuinglij de coena Domini.] ab eo docebat. Nam illi Christi verba, Hoc est corpus meum, Lutherus intelligit simpliciter et nude, necaliam admittit interpretationem. Et corpus atque sanguinem Christi vere esse in pane ac vino, et sic etiam ore percipi dicit. Zuinglius autem contendit esse tropum, et id genus alios complures ait in Biblijs reperiri, et ea quae diximus verba sic exponit, Hoc significat corpus meum. Et subscripsit loannes OEcolampadius, Ecclesiae Basiliensis minister, et sic interpretatur, Hoc est corporis meisignum. Vtrinque res magna contentione fuir multisque scriptis agitata. Lutheri sententiam probarunt Saxones, Heluetij vero Zuinglij. Secuti sunt alij, qui secus explicarunt: sed vna est horum omnium opinio, corpus et sanguinem Christi spiritualiter non corporaliter, nec ore sed corde sumi. Per triennium, et amplius eo durauit hoc dissidium, studijs hominum huc illuc inclinantibus. [note: Marpurgi Lutherus et Zuinglius conueniunt.] Marpurgi demum in collo cutionem ventum est, authore potissimu Lantgrauio, vt suo loco dicetur.

Erat per id tempus Augustae Vindelicorum indictus a Ferdinando conuentus, [note: Comitiae August.] vt paulô supra docuimus. Quia vero perpauci eo venirent, ob eam, de qua dictum est, seditionem popularem, dilata res fuit in annum sequentem, ad Calendas vsque Maij, quod ad tempus, ipsum quoque Caesarem ex Hispania affuturum esse, spem faciebat Ferdinandus. Ei conuentui designatur Spira. Decretum fuit tamen inter alia, Magistratui prouidendum interea esse diligenter, vt concionatores verbum Dei populo proponant et explicent iuxta sententiam doctorum, quos Ecclesia Christiana recepit, vtque doceant non seditiose, verum sic, vt nomen Dei celebretur et tranquillitas retineatur.

Dum Galliae rex Franciscus in Hispania captiuus detinetur, eius mater Aloisia summam rerum administrabat, et retinendi Pontificis causa, cum alijs de rebus, tum, quo esset erga Romanam Ecclesiam animo, quaque obseruantia, literis [note: Clemens pontifex scribit ad Senatum Parisiense contra Lutherum.] et internunecijs illi significabat. Clemens ergo septimus, datis literis ad Senatum Parisiensem (vulgo Parlamentum vocant) exilla se cognouisse dicit, quemadmodum et per Galliam serpere iam incipiant impiarum haeresum mala, et ipsi prudenter atque prouide quosdam delegerint, qui dent operam, vt in eos qui fidem ac veterem religionem oppugnare conantur, animaduersio fiat. Hos ipsos ad eam rem delectos, authorirate sua se comprobare etiam. In hoc nimirum tanto tamque grauitumultu, quem satanae malitia et satellitum illius furor ac impietas excitarit, omnibus elaborandum esse, vt salus omnium communis conseruetur, quandoquidem haec rabies non religionem modo, sed omnem principatum, nobilitatem, leges, ordinesque confundere ac permiscere cogitet. Se quidem nulli parcere [note: Pontificis sedulitas] nec labori neque curae, vt medicinam huic malo faciat. ipsos etiam, quorum virtus atque prudentia sit vbique memorabilis, debere in hoc esse totos, vt non solum veritas et recta fides, verumetiam istius regni salus, et ipsorum ordinis dignitas, a domesticis periculis et calamitatibus custodiatur, quas haec perniciosa et pestifera haeresis vbique disseminet. Ipsos quidem hortatione non indigere, qui suae sapientiae documenta iam ostenderint: sed tamen prosuo, quod obtineat, munere, proque ea qua complectatur ipsos, beneuolentia, voluisse hoc etiam addere. Nam et placere sibi vehementer quae adhuc egerint, et hortari, vt in posterum simili animo atque virtute, pro gloria Dei et pro totius regni salute, contra impiam hanc Haereticorum pestem, diligenter excubent.

[note: 1525.] Hoc et Deo forelonge gratissimum, et apud homines etiam maximis laudibus celebratum iri: se quoque suam ipsis operam omnem in eo communicaturum esse. Hae literae, XX. die Maij Roma scriptae, Senatui redditae sunt Lutetiae, XVij. die Iunij. [note: Fabrum insectantur Parisienses theologi.] Per absentiam quoque Regis captiui, Paristenses theologi, Iacobum Fabrum Stapulensem, cuius et de philosophia multi extant libri, et de sacris etiam rebus, exagitabant: ita quidem, vt illa deserta Gallia migraret alio. Certior autem de eo [note: Regis Galliae pro Fabro ex Hispania literae.] Rexfaetus, commendatione potissimum suaesororis, Margaritae, quae Fabrum, propter virtutem amabat, dat literas ad Senatum Parisiensem: audire se litem esse motam apud ipsos Iacobo Fabro, et quibusdam alijs eruditione praestantibus viris, theologorum impulsu, qui Fabrum in primis valde oderint: nam et ante suam ex Gallijs profectionem, ab eius ordinis nonnullis grauiter ad se delatum fuisse illum: sed immerito et calumniose. Tunc etiam magnis quibusdam et claris doctrina viris negotium se dedisse, qui de libris illius atque scriptis, quorum nomine fuisset accusatus, cognoscerent. Eos autem, rebus omnibus inuestigatis atque perpenis, amplum et honorificum illi testimonium apud se dedisse. Quod cum ita sit, et quoniam illius magna sit apud Italos et Hispanos opinio virtutis atque doctrinae, quod quidem interea resciuerit, idcirco graue sibi futurum, si qua crectur ei molestia vel periculum innocenti. Cumque seuere et integre per suum regnum [note: Rex Franciscus doctorum Mecoenas.] ius administrari, si vnquam alias, nunc maxime velit, deinde, quia viris doctis omnem deinceps beneuolentiam praestare cogitet: ideo mandare, si qua sit post abitionem suam instituta lis in illos et actio, vt ad matrem suam, quae sit cum Imperio, referant: quo per eam certior ipse siat, vtque suam in eo mentem atque sententiam expectent, neque longius progrediantur, et omnino supersedeant, donec vel ipse reuerterit, quoa iam breui futurum speret, Dei benesicio, vel aliud in eo decretum ipse materue fecerit. Hae literae, data: Madricij, oppido Hispaniae, ad xij. Nouembris diem, senatui Lutetiae redditae sunt eiusdem mensis die xxviij. Est [note: Theologi quare viris doctis perpetuo infensi.] hoc omnino velut insitum superioris aetatis theologis, vt viros doctos exagitent. Huius autem rei causa est, quod inscitiam suam vident esse despectam.

Hoc anno mutatus fuit Reipublicae status per Prussiam, quae est extrema Germaniae prouincia, versus mare Balthicum. Repetemus autem rem paulo altius. [note: Prussiae historia.] Henrico VI. Friderici Barbarossae filio, Caesare, cum pro recuperanda Hierosolyma Christiani bellum gererent, institutus est ordo militum, vt vocant, Marianorum [note: Ordo militum Teutonicorum.] Teutonicorum. qui quoniam pro religione pugnabant, crucem albam in vestibus ferebant, velut insigne quoddam atque notam suae professionis. Fuit hoc ad annum salutis, M. C. nonagesimun. Eius ordinis primus magisterfuit electus, vti memoriae proditum est, in castris ad vrbem Ptolema ida. Prussiam deinde sibi subegerunt illi, Friderico secundo, Casare: et cum auctis viribus bella gessissent aliquandiu cum Poloniae regibus, praelio victi, fidem per iusiurandum dederunt Casimiro Poloniae regi patri Sigismundi. Aprimo magistro vsque ad Albertum Marchionem Brandeburgicum intercesserunt triginta tres. Albertus [note: Bellum inter Albertum magistrum Prussiae et Polonum.] autem electus fuit anno salutis, M. D. XI. per biennium graue bellum gessit cum Poloniae rege Sigismundo. Et anno salutis, M. D. XXI. paetae fuerunt in annos quatuor induciae. Interea subinde solicitat. Caesarem Albertus et ordines Imperij, de auxilijs, et ad comitia Noribergae, de quibus ante diximus, ipse venit, et vt Imperij princeps, locum suum habuit in consessu. Nam belli causa erat, quod in Poloni verba iurare nollet. Cum autem et Caesar esset bello Gallico impeditus, et Turca in Vngariam impetum faceret, et seditione rusticorum distineretur Germania, [note: Prussiae magister Euangelij doctrinam recipit.] sic, vt auxilium inde nullum expectari posset, et iam exirent induciae: pacem cum polono facit, eique fidem dat, vt praecipuo suo magistratui, et Euangelij doctrinam suscipit, et mutato ordine, Purssiam sibi vendicat, qui fuit ante magiste

[note: 1525.] iam de voluntate regis, dux Prussiae salutatur, et aliquanto post in matrimonium ducit Friderici Daniae regis filiam Dorotheam, et academiam Conigspergi (Montem regium vocant) instituit. Eo faeto vniuersum ordinem in se concitauit. Nam etsi Prussiam tenebat, ac Poloniae regis praesidio nitebatur, tamen [note: Vualtherus Alberto suffectus.] de communi consensu Vualtherus Cronbergus ei suffectus est, qui priscum nomen atque statum repraesentaret. Is deinde in omnibus comitijs grauiter eum accusabat, vt suo loco dicetur. Ille autem, edito scripto, sui facti rationem explicat, et quemadmodum extrema necessitate coaetus, cum ab Imperio destitueretur, in Poloni clientelam sese dederit, ostendit. Extant Leonis decimi pontificis epistolae ad Sigismundum et Albertum, quibus ad concordiam eos, vtque Legato suo, quem sit missurus, vel concilio Lateranensi causam permittant, hortatur: nam in primis conuenire, vt Regum disceptationes a concilio iudicentur.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI VI.

Scribit Lutherus ad regem Angliae, et ad Georgium Saxoniae ducem, vt in gratiam cum illis redeat. Sed vterque eum reijcit. Perpulsus autem fuerat vt hoc faceret a Christierno rege Daniae. Aduersa valetudo regis Galliae dum captiuus tenetur, in causa est, vt citius Madricij de rebus omnibus transigatur. Liberato Rege, duo eius filij relinquuntur obsides. Dum Germaniae principes admodum frequentes conueniunt Spirae, vt de religione Christiana aliquid decernant, Turcarum Imperator Vngariam recta petit. Disputatio Badenae instituitur. Pontifex et Veneti foedus cum rege Galliae faciunt. Caesar et Rex mutuo quaeruntur alter de altero acerrime. Capta a Borbonio Roma. Lautrechum Rex mittit in Italiam. Anabaptistarum errores grassari incipiunt. Bernae decernitur disputatio de religione purganda. Ferdinandus rex et Vayuoda Transsyluanus inter se contendunt. Paccius Antuerpiae poenam capitis luit. Caesar duelli formulam ad Regem mittit per praeconem. Lautrechus Neapolim obsidet: pestis in eius castris grassatur. Argentorati abrogatur Missa. Basileae oritur dissidium religionis causa. Heluetij Papistae cum Ferdmando foedus ineunt. Spirae conuentus aguntur: vnde et origo nominis Protestantium. Bellum ciuile inter Heluetios excitatur. Cameraci foedus initur Viennam Solymannus obsidet. Nouum morbi genus Germaniam inuadit. Foederis formulam concipiunt Protestantes. Erasmi libellus contra Euangelij professores. Sfortia cum Caesare redit in gratiam.

DE SCRIPTIS aduersarijs Angliae regis et Lutheri supra [note: Lutherus reconciliationis causa ad Anglum scribit.] diximus. Cum autem interea quaedam audisset Lutherus, quae ad Regis laudem atque commendationem pertinerent, exhilaratus ea fama: demisse admodum illi scibit. Non se dubitare, quin grauiter ipsum offenderit, edito libello: sed id factum esse non tam sua sponte quam aliorum impulsu. Quod vero nunc ausit his literis interpellare, suma ipsius humanitate fieri, quae valde praedicetur a multis: deinde, quia libelli contra se scripti, non ipsum esse autore, et a sophistis hoc insidiose fuisse captatum intelligat. Hic autem per occasionem de Cardinali Eboracensi locutus, Angliae pestem nominat: audire etiam se magna sane cum voluptate, ipsum et fastidire genus illud perdit orum hominum, et ad veri conitionem animum adijcere. Quaproptet orat, vt sibi factum illud condonet, vtque meminisse velit, cum sit mortalis, non oportere inimicitias esse immortales. Quod si iubeat, velle se peccatum hoc suum psiteri palam, et ipsius virtutem alio celebrare scripto.

[note: 1525.] Post, hortatur, vt calumniatorum voces defugiat, qui se vocent haereticum nam doctrinae suae caput hoc esse, quemadmodum side per Christum nos oporteat fieri [note: Caput doctrinae Lutheri.] saluos, qui nostrorum scelerum poenam, collo, ceruicibus et corpore suo toto sustinuit, qui pro nobis mortuus ac resuscitatus, cum Patre in sempiternum regnat. Hanc esse Prophetarum et Apostolorum omnium doctrinam. Eo posito fundamento, docere se quae sint caritatis officia, quid inuicem nos oporteat alterum alteri praestare, quomodo sit obediendum Magistratui, et Euangelij prosessioni omnis accommo danda vita. Si quid in ea doctrina sit impietatis et erroris, cur eum non demonstrent aduersarij. Cur se nec auditum neque conuictum damnent atque proscribaut. Quod pontificatum Romanum et ipsius omnem clientelam reprehendat, eo facere, quod illi diuersum a Christo et ab Apostolis doceant, [note: Scopus doctrinae Pontificiae.] quaestus et emolumenti causa: quo videlicet reliquis omnibus imperent, et in summis delicijs helluentur: hunc enim ad scopum cogitationes illorum omnes atque faeta dirigi. Hoc etiam vulgo sic esse notum atque testatum, vt nec ipsi quidem negare possint. Quod si mores emendarent, nec alieno cum dispendio et iniuria vitam hanc. ducerent ignauam atque turpem, facile posse dissidium sedari Germania principibus ac ciuitatibus non paucis dogmata sua probari, qui beneficium hoc Dei reuerenter agnoscant: cupere se plurimum, vt ipse in eo numero censeatur. Quod [note: Psal. 2. Non multos potentes elegit Dom. 1. Cor. 1.] verô Caesar et quidam alij contra se moliautur, non esse nouum. Dauidem multis aute saeculis praenuntiasse, futurum vt Reges atque populi contra Dominum et Christum varia meditentur, et imperium eius proijciat. Sibi quidem ad eiusmodi [note: Exeat aula qui vult esse pius. Luth. ad Georgium Sax. ducem.] Scipturae loca respicienti, mirum etiam videri, vllum esse Principem, qui faueat Euangelij doctrinae. Postremo loco, responderi sibi benigne petit. Non multo post, ad Georgium quoque Saxoniae ducem scribit, et consueuisse Deum, ait initio quidem seuere et acriter homines castigare post vero, leniter et amanter complecti: errorem tunc atque metum intulisse ludaeis, cum Legem ipsis per Mosen ferrer, postea vero per Euangelij praedicationem summum denuntiasse gaudium. Se quoque similem rationem secutum, asperius aliquauto traetasse nonnullos, et ipsum quoque: sed interim tamenalia quaedam scripsisse, plena consolationis atque fructus: ex quo facile sit videre, nulla se maleuolentia, ed solo studio veritatis laborem hunc omnem sumere, vt prosit omnib. Audire autem se nihil ipsum de offensione contra se et itacundia remittere, sed exacerbari magis atque magis. Hanc nimirum esse causam, cur nunc ad ipsum scribat. Orare vehementer, vt suam doctrinam oppugnare desistat: non quidem sui causa, cui praeter vitam nihil auserri possit, sed ipsius potissimum gratia, cuius in eo vertatur salus. Cum enim certo sciat doctrinam suam consentire Prophetarum et Apostolorum scriptis, [note: Georgius Saxo osor Euangelij.] ideo se magnopere de ipso, qui tam acerbe illam oderit et persequatur, solicitum esse. Monet etiam, ne ad suae personae tenuitatem respiciat: non enim suum hoc esse negotium, sed omnipotentis Dei. Licet omnes fremaut et indignentur, permansuram tamen eam esse doctrinam in sempiternum. Eoque magis dolere sibi, quod ipsum ita tumultuari videat et inpingere: stationem hanc non se posse deferere: et quoniam ipsi alioqui gratificari cupiat, orare, vt sibi ignoscat, quod durius quaedam in ipsum dixerit: se vicissim precaturum esse Deum, vt ipsi culpam omnem contempti et afflicti Euangelij condonet: neque dubitare, quin sit exoraturus, modo ipse desistat ab incoepto, neque lumen illud orbi terrarum accensum beneficio Dei, conetur extinguere. Nam si pergat ita saeuire, imploraturum se gratiam et auxilium Dei contra ipsum, atque ita fore, vt sero tandem intelligat, quid [note: Precationum Luth. vis.] sit, velle maiestatem Diuinam oppugnare, fidem enim habere se firmam et indubitatam promissionibus Diuinis, atque ita sentire, suam orationem esse potentiorem omnibus artibus et insidijs Diaboli: ad eam quoque se perpetuo confugere,

[note: 1525.] tanquam ad munitissimum propugnaculum et arcem. Angliae rex, accepta Lutheri epistola, quam supra recitauimus, acerbe respondet, inconstantiam et leuitatem [note: Angli ad Luther. responsio.] illi obijciens: libellum quoque suum defendit, et multis viris bonis atque doctis pergratum esse dicit. Quod Cardinali Eboracensi, reuerendo patri conuitium fecerit, non in eo se mirari, qui nec a Diuorum nec ab hominum abstineat contumelia: sibi totique regno perquam esse vtilem ac salutarem Cardinalis operam: et cum antehac illum valde semper dilexerit, nunc demum esse multo maiori beneuolentia complexurum, post quam ipse eum criminetur, nam illum inter alia hoc et iam vtiliter et magna cum fide atque diligentia praestare, ne quid ipsius leprae, contagionis et haeresis in suo regno disseminetur et ad haerescat. Post, exprobrat quod incestum matrimonium contraxerit, quo vix vllum defignari [note: Cardinalis Eboracensis obscuri natales.] possit turpius flagitium. Cardinalis Eboracensis erat, Thomas Vulseus, obscuro loco natus, verum summaea pud regem dignitatis. Georgius quoque princeps Luthero sic respondet, vt quanto ipsius flagraret odio, facile posset animaduerti.

Cum in Hispaniam ex Gallijs misside pace Legati, in quibus etiam erat Regis captiui germana soror, Margarita, vidua, nihil efficerent, Aloisia mater, quae rei summam obtinebat, muniendi sui causa Britanniae regem Henricum in [note: Foedus Galli cum Anglo.] suum foedus et amicitiam abduxit. Fuit hoc sub Augusti Mensis exitum. Foederis hoc primum est caput, vt et Turcarum impetus et pestifera secta Lutherana profligetur, a qua non minus periculi sit, quam a Turcis. Hoc soedus, Angliae Cardinalis, qui solus omnia tunc poterat, Regi persuasisse putatur. Nam Caesari minus bene volebat, quod per eum stetisse crederet, quo minus ipse post mortem Adriani crearetur Pontifex, vt quidam Caesariani suis in libellis recitaut.

[note: Luth. de rege Angliae palinodia.] Lutherus, vbi Regis Angliae responsum typis euulgatum legit, et incon stantiam sibi vidit obijci, quasi de doctrina sententiam mutasset: quia non ad suam priuatam, sed ad Euangelij professionis iniuriam hoc pertinere iudicabat, plurimum sibi dolere ait, quod amicis gratificatus, adeo scripserit ad illum demisse. Christiemum Daniae regem et coram et per literas non desiisse rogare et admonere, vt amanter scriberet, et illius praedicata humanitate spem fecisse, fore, vt leniter tractatus, puram doctrinam reciperet. Nun cautem intelligerese quantum errauerit. Idem sibi accidisse in cardinali Caietano, in Georgio Saxoniae duce, in Erasmo Roterodamo: quibus omnibus amanter aliorum hortatu scripserit, nec aliud sit consecutus tamen, quam quod ferociores ipsos effecerit. Stulte factum ab se, qui pietatem in aulis Principum inuenire se posse putet: qui Christum [note: Pietas in aulis non quaerenda.] quaerat vbi principatum Sathanas obtineat, qui Ioannem Baptistam inter purpuratos inuestiget. Cum igitur placido et amico scribendi genere nihil proficiat, aliam se rationem initurum esse deinceps.

[note: Captiui Galliae re gis aegrotatio.] Galliae Rex, quod pacis traetatio non successerat, acriori cogitatione ac solicitudine perturbatus, in aduersam incidit valetudinem: sed recreatus colloquio Caesaris, quibene ipsum sperare iuberet, melius tandem coepit habere. Caesar etiam apud se reputans quam esset amissurus magnam praedam, si quid illi cotigisset [note: 1526.] humani, ad pacem indies magis atque magis animum adiecit. Itaque xiiij. demum Ianuarij die, rebus omnibus, Madricij transactum suit. In eoque scripto, [note: Pacificationis Madriciane formula.] quod pacificationis formulam continet, hoc inter alia commemoratur, Caesarem atque Regem eo potissimum spectare, vt et Christianae religionis hostes, et sectae Lutheranae extirpentur haereses. Item, vt pace inter ipsos facta, rempublicam constituaut, et in Turcas bellum suscipiant, et haereticos ab Ecclesiae communione alienos. Nam et hoc esse cumprimis necessarium, et Pontificem maximum saepe monuisse, multumque solicitasse, vt inhanc curam incumberent. Eius

[note: 1526.] igitur desiderio vt satisfaciaut, decreuisse ipsum orare, vt ad certum diem loco idoneo regum omnium atque principum legatos conuenire iubeat, qui plenam habeant agendi potestatem, quae videbuntur esse commoda, tum suscipiendo bello Turcico, tum profligandis haereticis, hostibus Ecclesiae. Deinde vt ijs principibus qui negotium agent tam pium tamque sanctum, in sua cuique prouincia rationem permittat colligendae pecuniae consuetam in hisce rebus et vsitatam: concedat etiam vt stipendium in eam rem Ecclesiasticis imperetur. Hac in pacificatioe, [note: Eleonora Francisco datur nuptum.] soror germana Caesaris Eleonora, quae Lusitaniae regi Emanueli nupta fuerat antea, despondetur Galliae regi. Caesar in dotem ei promittit aureotum millia ducenta, et quaedam in Heduis loca, de quibus inter ipsum atque regem erat controuersia. Rex autem, vbi domum redierit, intra tempus bimestre Burgundiae principatum, quem Galliae reges inde a Caroli Burgundionis morte tenebant per annos iam fere quinquaginta, Caesari promittit red dere. Deinde, Neapoli, Mediolano, Genuae, Astae, Flandriae renuntiat. Henrico regi Nauarrae, Carolo duci Geldriae, Vlricho Vuirtembergico duci, Roberto Comiti Marchiano nullam feret opem: per Italiam nulla tractabit occulta consilia: quum in Italiam Caesar ire volet, classem ei subsidio mittet triremium sexdecim, omnibus rebus, praeterquam milite, instructam et ornatam, ac simul aureorum millia ducenta, vt armetur: qua Britanniae regi Caesar debet ex pacto petuniam annuam, eam rex Anglo soluet: Borboniae ducem Carolum atque socios in integrum restituet, suisque bonis vti frui permittet, sic vt illis, vbicunque velint, habitare liceat: quam de prouincia Massiliensi Borbonius habet actionem, eius nomine rex iuri sese quouis tempore sistet. His conditionibus, cum fidem Caesari; dedisset, liberatus, domum redit, et Hispaniae [note: Liberi regis pro patre obsides.] finibus egrediens, filios duos, Franciscum et Henricum, valde paruulos, obsides ibi relinquit, vti conuenerat, et nisi pacta seruet, captiuum sese denuo siltere pollicetur.

Posthace, Germaniae principes admodum frequentes conueniunt Spirae, vt [note: Spirensis conuentus.] constitutum erat, sicut libro superiori diximus. In his etiam fuit elector Saxoniae, Ioannes, et Lantgrauius Hessiae, Philippus. Caesaris erant legati, Ferdinandus frater, episcopus Tridentinus, Bernardus, Casimirus Brandeburgicus, Philippus Badensis, Gulielmus Bauarus, Ericus Brunsuicensis. Hi XXV. Iunij die facto initio, cum indicti conuentus a Caesare causam exposuissent, hoc etiam addebant, Caesarem in primis velle atque mandare, vt ordines communi consilio decernant, quomodo religio Christiana et Ecclesiae vetus atque per manus deducta consuetudo valeat apud omnes, et integra permaneat. Deinde, quomodo sint mulctandi qui contra faciunt et coercendi, si sorte vim atque potentiam opponant: quomodo sint etiam communicanda inuicem auxilia, vt et Caesaris edictum Vuormaciense, promulgatum ante annum quintum, et huius etiam conuentus decretum seruetur ab omnibus, et in executionem veniat. Cum iam ex omni principum et ordinum numero certi quidam essent electi, qui de his rebus omnibus [note: Caesariani eludunt pacificationem religionis.] agerent, et in his etiam Lantgrauius, Iacobus Sturmius Argentinensis, et Cressus Noribergicus: legati Caesaris, Augusti die tertio rursus conuocant omnes ordines, ac intelligere sese dicunt, ab ipsis aliquem numerum esse delectum eorum, qui de rebus propositis inter se conferant: hos autem, sua quidem sententia, de religione forte primum esse deliberaturos: verum, vt in eo Caesaris voluntati mos geratur, vt ne quid ab illis tractetur, de quo statuendi facultatem ipsi nullam habeant. Deinde, ne temporis iactura fiat atque dispendium, et reliquis deliberationib. impedimentum inferatur: idcirco, quod a Caesare habeant in mandatis, hac quidem [note: Caesaris literae.] in re, velle ipsis communicare. Postea literas Caesaris, datas Hispali, XXiiij. die Martij recitant earum literarum haec erat summa, Se cogitare in ltaliam atque Romam

[note: 1526.] inaugurationis, causa, tum etiam, vt de concilio cum Pontifice agat. Sed interea temporis velle atque mandare, nequid Ordines in hoc conuentu statuaut, quod vllo modo sit contra veterem Ecclesiae morem, leges atque caeremonias, vtque suis ihnditionibus omnia constituant secundum edicti Vuormaciensis formulam, quod ipsorum communi consilio factum sit et euulgatum. Hanc vero moram leniter ferant, donce ipse cum Pontifice maximo egerit de concilio quod omnino breui sit futurum. Nam illis priuatis actionibus non mode nihil profici, sed errores etiam atque licentiam vulgimagis confirmari.

[note: Solymanni Turcae in Vngariam impetus.] Per hoc tempus, Turcarum Imperator, Belgrado profectus, cum Danubium atque Sauum transisset, Vngariam recta petit. Itaque Ludouicus rex, missa rursus [note: Foedus Pontificis et Venetor. cum rege.] legatione Spiram, auxilia postulat. Ex Italia quoque certus tunc afferebatur nuntius, Clementem Pontificem ac Venetos, inito foedere cum rege Galliae, qui nuper ex Hispanijs domum reuerterat, oppugnare Caesarem, vt infra dicetur. His, [note: Ciuitatum aliquot sententiae Spirae in commitijs.] quas supra dixi, literis Caesaris recitatis, pleraeque ciuitatis, praesertim superioris Germaniae, quid ipsorum esset consilij, scripto, sicuti fieri solet, explicabant. Cupere se modis omnibus obtemperare Caesari atque gratificari: sed religionis controuersiam indies augescere, maxime vero de caeremonijs et deprauationibus rituum. Autehac edictum Vuormaciense non potuisse, turbarum atque seditionis metu, seruari, nunc autem eius rei multo maiorem obijci difficultatem: hoc etiam conuentu superiori disertis verbis legato pontificio fuisse demonstratum; ne Caesarem quidem ipsum, si coram adesset, ac de rerum statu doceretur, esse iudicaturum aliter. De concilio quidem suis in literis Caesarem polliceri, sed quo tempore literas illas dedit, recte ipsi cum pontifice conuenisse: nunc vero longe aliam esse rationem, quando Pontisex mutata voluntate, suas copias in Caesarem eduxit: nimirum, quomodo in hoc rerum statu concilium coire possit, non apparere. Consultum ergo sibi videri, vt missa legatione, vel per literas, de re tota, deque Germaniae statu Caesar edoceatur: quamque graue sit et periculosum etiam, actioni religionis vllam interponere moram longiorem, et edictum vrgere Vuormaciense. Rogandum igitur, vt maioris vitandi motus causa, permittat prouinciae Germaniae concilium cogi, quo de rebus controuersis omnibus cognoscatur. Hanc enim rationem conuentu Noribergico probatam, et aliud idcirco tunc ad hanc vrbem designatum fuisse comitium, et multos Ordines eo suas deliberationes instituisse, Cum autem interdicto post esset actio sublata, seditionibus atque turbis longe grauissimis ac bello ciuili patefactam esse viam, quae quidem omnia caueri potuissent, si legitime res tunc administrata fuisset. Quod si Germaniae concilium non probet, orandum vt edicti Vuormaciensis executionem ad concilium vsque differat. Nam alioqui fore vt et nuper curatum vulnus recrudescat, et aliud multo nascatur deterius. In hac etiam discordia, et quandiu de suo quisque statu solicitus esse cogitur, perquam esse difficile et incommodum ad aliorum auxilia pecuniam vllam conferre. Praeter hoc scriptum, Augusti die quarta principibus exhibitum, aliud etiam [note: Pseudopauperes monachi veris pauperibus graues.] obtulerunt. Eo queruntur, homines egenos passim in ciuitatibus nimium grauari monachis, qui vulgo mendici vocantur. Quod enim illis ad tollerandam vitam praesidio esse debebat, hoc ab istis captari et interuerti. Nec id modo, sed haereditates etiam et amplissima legata saepe ad ipsos deferri, magno sane cum detrimento plurimorum, Itaque sui esse consilij, ne liceat eis propagare sua sodalitia, neque mortuis alij summittantur, et vt volentibus vitae genus aliud suscipere, detur annuum quid. Reliqua vero conferantur in aerarium pauperum. Adhaec [note: Immunitatis eccl. abusus.] non esse aequum, vt onerum ac rerum omnium habeant immunitatem ecclesiastici. Concessum hoc quidem illis priuilegium olim liberalitate regum: sed tunc

[note: 1526.] cum et numero essent pauci admodum, et re familiari non magna: nunc autem, cum et multitudine et opibus in immensum creuerint, longe aliam esse rationem. Etenim sublata priuilegij causa, beneficium quoque collatum non amplius [note: Cessante causa, cessat effectus.] habere locum. Nam illos aeque ac reliquos ciues, imo plus etiam vti frui commoditatibus illis omnibus, quarum causa conferri pecunia et tributum atque vectigal pendi consueuit. Deinde, ferias etiam nimium frequentes damnum dare [note: Festorum dierum frequentia incommoda.] populo, quibus astricti sint magna proposita poena: nam et operas non raro necessarias praetermitti: et ijs ipsis fere diebus, cum otium sectantur homines, ac dies sestos agunt, Deum non vno modo grauissime offendi. Legem quoque de ciborum delectu sibi videri autiquandam, et caeremonias cuique suas ad concilium vsque libere relinquendas, et doctrinae Euangelij cursum nullo modo coercendum [note: Dissidium principum et Episcoporum in comitijs.] esse. Post illud Caesaris, quod dixi, pronunciatum scriptum, Episcopi nolebant in actione religionis progredi, et in hoc Caesaris atque Pontificis tam graui dissidio differendum sibi putabant, donec gerendae rei commodior esset oblata facultas. Cumque super eo grauis admodum esset inter delectos, qui religionis erant diuersae, nata simultas, abrupta protinus et omni conturbata deliberatione, Saxo et Lantgrauius domum cogitant, et suis, vt ad iter sese compararent, mandant. Eo cognito, Ferdinandus et Treuericus Richardus et alij, quod viderent magnirem esse periculi, si tempore tam exulcerato, et plerisque omnibus in huius conuentus expectationem erectis non solum nullo facto decreto, sed etiam magna cum animorum offensione discederetur: rationem ineunt vulnus hoc sanandi. Cum enim superioris anni seditionem, ex religionis atque doctrinae dissidio, magna ex parte natam, et eodem ex fonte manare quicquid hodie sit turbarum, multi iudicarent, mature videbant occurrendum esse. Demussis ergo quorundam [note: Decretum Spirae factum de relig.] animis atque placatis ita demum fuit decretum, ad constituendam religionis formam et retinendam tranquillitatem opus esse legitimo, vel Germaniae, vel publico totius orbis concilio, cuius intra annum fiat initium: et ne qua mora vel impedimentum interueniat, legationem esse mittendam ad Caesarem, oratum, vt miserum et tumultuosum Imperij statum respiciat, et quamprimum in Germaniam accedat, et concilium procuret. Ad religionem et dictum Vuormaciense quod attinet, placuit, vt interea dum ex ijs concilijs alterum habeatur, ita sese gerant omnes, in sua quisque prouincia, quo sui facti probabilem rationem [note: Initium foederis inter Euangelicos.] Deo simul et caesari quoque reddant. Prius quam hoc fieret decretum, Saxoniae princeps et Lantgrauius, legatos Argentinenses, Noribergicos, Augustanos ad se vocant, et quoniam ipsis charam esse videant Euangelij doctrinam, et vero, quid Episcopi moliantur atque Pontificij, non sit obscurum, deliberare sese dicunt, num qua societas atque foedus iniri possit, vt si quem huius professionis causa pericliatir contingat, mutua subministrentur auxilia. Deinde, quoniam de Francofurdijs ac Vlmensib. bonam quoque spem habeant, non se recusare dicunt, quô minus et ipsi appellentur. Adhaec legati, nullum se quidem, eius rei mandatum habere, sed diligenter suis esse renunciaturos aiunt. Erant cum Saxone Georgius Spalatinus, Ioannes Islebius Agricola theologi. Lantgrauis quoque suos adduxerat. Interpellabant autem reliqui Principes, ne docerent motus vitandi causa. Verum id frustra fuit. Ferdinandus etiam ante factum decretum, ciuitatum omnium legatis ad se vocatis, quum de sua suorumque maiorum et Austriacae dumus in ipsos beneuolentia quedam dixisset, hortabatur vt Caesari morem gererent, neque se consilijs et persuasionibus quorundam abduci paterentur. Vngariae quoque Regi decreta fuerunt auxilia: sed quo tempore dimissus est conuentus, [note: Ludouici Vngariae Regis mors.] quod erat subexitum Augusti mensis, iam in Vngariam progressus, Turcarum Imperator, Ludouicum Regem praelio superauerat, qui et in suga perijt.

[note: 1526.] Erant hoc incomitio Spirae principes electores omnes, praeter Brandeburgicum.

[note: Caesar ducit vxorem.] Haec aestate Caesar in matrimonium ducit Isabellam, Lusitaniae regis Emanuelis filiam, sororem Ioannis, qui patri successerat.

[note: Disputatio Baden sis.] Quo tempore conuentus erat ordinum Spirae, duodecim Heluetiorum pagi disputationem instituerant Badenae. Venerunt eo priminominis theologipontificij, Faber, Eccius, Murnerus. Legatos vero mittebant Constantiensis, Basiliensis, Curiensis, Lausanus, Episcopi. Quorum illi sunt in ditione Ecclesiastica. Promulgata [note: Themata disputationis.] fuerunt ibi themata, quae confidenteradmodum defendebat Eccius. Verum Christi corpus atque sanguinem adesse in coena Domini: pro viuis etiam atque mortuis vere offerri: virginem Mariam reliquosque Diuos pro intercessoribus esse inuocandos: Diuorum imagines non esse tollendas: post hanc vitamignem esse purgatorium. OEcolapamdius, et alij quidem haec impugnabant. Zuinglius aberat, et cureo non veniret, datis ad Heluetios literis explicabat: et Eccij dogmata scripto confutabat. Ioannes Faber, quem Constantiensis episcopus habebat in honore, cum valde Zuinglium odisset, impulit Heluetios ad hoc certamen, vti fertur. Et primo quidem septem pagis persuadet: reliqui post etiam assentiuntur, praeterquam Tigurini, quos deinde literis et internuncijs reliqui hortantur, vt ad constitutum diem et suos eô legatos, et Zuinglium in primis, qui sit ex praecipuis [note: Zuinglius caput suum hostibus non vult committere.] vnus, mittant, eique publica fide cauent. Ille vero, nonnullis adductis rationibus, et in primis quod Lucernatibus, Vranis, Suicijs, Vnterualdijs et Tugianis vitam suam credere non posset: deinde, quod a Senatu prohiberetur illuc ire, locum disputationi designatum recusans, Tigurum, vel Bernam, vel Sangallum minime repudiabat. Actionis hic erat exitus, ut in ea, quam hucusque seruassent, reli gione permaneant omnes, et consilij sequantur authoritatem, neque nouum vllum [note: Sacerdos exustus.] dogma suos intra fines admittant: fuit hoc sub finem Iunij. Constantiensis, Episcopus iam antea sacerdotem quendam, Ioannem Hulgium, Merspurgi iusserat cremari, quod Pontificum dogma non per omnia probaret.

Ludouico Pannoniae rege miserabiliter extincto, Ferdinandus regnum sibi deberi pacto, contendebat, sed aduersarium habuit Ioannem Sepusium Vayuodam, [note: Dissidium ob regnum Vngariae.] Transsyluanum. Quo quidem ex dissidio, cum nobilitas omnis et ordines diuiderentur, bellum fuit exortum, Germanis ac finitimis populis funestum et exitiale. Nam Turcarum Imperator suam in fidem atque tutelam postea recepit Vayuodam, et tradita Buda regem constituit beneficiarium atque clientem.

Galliaerex duobus filiolis, Francisco et Henrico datis obsidibus domum ex Hispania reuersus, vt ante diximus, quas pactus erat pacis conditiones, iniquas esse [note: Foedus Gall. Ponti. et Venet. in Caesarem.] dicebat, nec illis voluit teneri. Missis igitur vltro citroque legatis, Pontifex et Veneri foedus cum eo faciunt. Eius haec erant capita, vt ad tutandam Italiae quietem alatur exercitus, peditum millia triginta, grauis et leuis armaturae circiter sex equitum millia. Classis etiam comparetur treinium [?] duodetriginta cum nauibus onerarijs. Hoste per insubriam et Italiam debellato, fiat impetus in regnum Neapolitanum, terra simul et mari. Expugnatum maneat in ecclesiae Romanae potestate sie tamen, vt Galliae regi, qui ius in eo sibi vendicet, aureorum millia, lxxv. annua soluantur. Eamiliae Mediceae dignitas in republica Florentina conseruetur. Francisco Sfortiae, quem Caesariani circumsessum in arce Mediolani coegerant ad deditionem, Galliae rex principatum Mediolanensem permittit, eique tam sua quam Heluetiorum auxilia: sed et vxorem in Gallijs regia stirpe natam pollicetur, ealege tamen vt ille aureorum millia quinquaginta quotannis ipsi dependant, et fratrem Maximilianum in Gallis captiuum alat. Paulo post Clemens [note: Pontifex Caesari sua beneficia exprobrat.] pontifex datis literis ad Caesarem, sua in ipsum beneficia commemorat: quod oblatas a Galliae rege conditiones, valde luculentas, in ipsius gratiam repudiarit,

quod capto Rege, centum aureorum millia, praefectis militum ipsius certa conditione dependerit, quod aduersariorum consilia non semel ei patefecerit, quod tunc quum in arce Mediolani Sfortia Franciscus ab ipsius Ducibus obsideretur, et ad foedus magni quidam se inuitarent, non illis auscultarit. Pro ijs autem omnibus pessimam sibi gratiam referri: nam ab ipsius milite permagnam tum sibitum Ecclesiae Romanae contumeliam et calamitatem allatam esse: deinde, neque conditiones impleri, neque pecuniam eo nomine datam sibi restitui. Quam etiam alieno sit erga se animo, vel inde satis apparere, quod, quibus conditionibus cum Galliae Rege transegisset, occultum sibi esse voluerit, quod suas pro Sfortia deprecationes et intercessiones obstinate reijciat, quodque per Hispanias et Neapolim leges tulerit, Ecclesiae Romanae libertati suaeque dignitati plane contrarias. Misso etiam ad obsidionem Massiliae Borbonio, nouum ab eo bellum per Italiam excitatum esse.

His ergo de causis necessario se foedus inijsse cum nonnullis, qui et Italias quietem et Rempublicam ament. Quod si pacem ipse quoque cupiat et amplecti velit, recte: sin autem non, sibi defuturas esse vires et arma, quibus et Italiam et Romanam quoque Rempublicam defendat. Comprehensus in hoc foedere fuit Angliae rex, et vt eius esset protector, magnis pollicitationibus inuitabatur.

[note: Caesaris ad Pontificem responsio.] Ad hanc eius epistolam, Caesar, Septembris die xviij. Granatae respondens, sua in ipsum merita recenset: intercessione videlicet et auxilio suo factum ipsum esse Pontificem. Cum esset renunciatus Caesar, non se prius assensisse, quam Leo decimus ratam haberet electionem, ac simul ius regni Neapolitani sibi permitteret. Ipsum vero post, et Albertum Carporum principem, Leonis mandatu, varia fuisse contra se molitos, et facto cum Gallis foedere, totos huc incubuisse, vt sibi, Neapolimatque Siciliam adimerent. Facta deinde tempore commutatione, cum Galli Rhegium Lepidi, Pontificiae dignitatis oppidum, tentassent frustra, se, copijsadiutum [note: Clemens copiarum Pontificis ductor.] Leonis, bellum fecisse regi Galliae. Quo quidem in bello, Leonis ipse fuerit legatus, et muneris locopensionem annuam ab se tum acceperit ex archiepiscopatus Toletani prouentibus, aureorum millia decem. Profligatis ex Italia Gallis, ductore Borbonio, non se potuisse illi denegare, quo minus in Galliam arma ferret: vt ea, quae rex ei defectionem ademerat, recuperaret. Obsidione vero soluta Masailiensi, Gallum ipsius impulsu, vt quidem plerique confirmant, [note: Regnum Neapolitanum Pontificibus vectigale. Regula iuris.] bellum in Insubria renouasse. Regnum Neapolitanum in ipsius quidem esse clientela. Veruntamen si bellum, inquit, ijs locis fecisses, hoc eo pertinebat, vt ius eius omne amitteres. Etenim quibus de causis beneficium collatum cliens, ijsdem plane de causis patronus etiam dominium amittit. Antequam rex caperetur, de pace quidem intercessum abs te fuit: sed hocagebatur, vt sub specie equestri et depositi, Mediolanensem agrum occupares. Ideoque Veneti et Florentini copias auxiliares, quas debebant ex foedere, tuo nimirum impulsu, meis ducibus subtraxerunt. [note: Pontifex iusiurandum regi Galliae remittit.] Nam et Galliae rex profitetur palam, quod abs te solicitatus, antequam ex Hispanijs domum rediret, nouum foedus inierit: et indicio cognoui, te soluisse illum a iusiurandi vinculo, quo mihi tenetur. Deinde bellum intulisti prius, quam literae, quibus illud denuntias, mihi essentredditae: et eô spectasti, quem ad modum non solum Italia tota me depelleres, verumetiam ab Imperij dignitate deijceres. Haec enim Ferdinandi Dauali Piscarij literis docere postum, quem in hoc foedus solicitasti, promisso regno Neapolitano. Principatum Mediolanensem non vna de causa mihi postum vendicare, sed tamen Italiae quietis causa Sfortiae possessionem eius permisi. Cumque grauiter ille decumberet ex morbo, Borbonium ei substituere volui, quod hoc tibi caeterisque per Italiam gratum esse viderem.

[note: 1526.] Cur autem in arce Mediolani circunsideretur Sfortia, causa fuit, quôd tecum inito foedere, laesae maiestatis crimen perpetrasset: quod patefacta coniuratione, nec arcem Cremonae, neque Mediolani meis praefectis reddere, necque se purgarede criminibus, aut cognitioni sistere vellet. Tuum erat postulatum, vt prorsus ei con donarem omnia: sed id neque potui, neque certe debui, ne pessimo exemplo, beneficiarijs in patronos delinquendi fenestram aperfrem. Si milites mei commeatum et reliqua necessaria sumpserunt a Parmensibus et Placentinis, mirum id videri non debet, quoniam vrbes illae sunt ditionis Mediolanensis, et minime omnium ad Ecclesiam Romanam pertinent. De pace cum Galliae rege facta tuos oratores nihil celaui: conditiones enim eiusmodi sunt, vt occultas esse nolim. Nam et ad publicam pacem et ad coercendum Christiani nominis hostes pertinent, Leges nonnullae per Hispaniam latae, solum eo spectant, ne iura patronatus, quae mihi [note: Roma publicum orbis aerarium.] pontifex Adrianus concessit, Romae supprimantur. Sed vide, quanta sit rei in dignitas. Meis e regnis atque prouincijs plus emolumenti et annuae pecuniae Romam defertur, quam ex reliquis omnibus populis. Id demonstrari potest ex illis Germaniae principum postulatis, quando de curia Romana grauiter conquesti, remedium adhiberi volebant: ego autem, pro mea in Ecclesiam Romanam obseruantia, querimoniam illorum tunc posthabui. Quod cum ita sit, et quoniam offensionis causam tibi nullam dedi, vehementer abs te peto, discedas ab armis. Idem ego faciam. Et cum a Deo simus ambo constituti, veluti luminaria duo magna, [note: Papa et Imperator luminaria duo magna.] demus operam vt per nos illustretur orbis terrarum, neque per nostrum dissidiumoriatur eclipsis. Cogitemus de vniuersa republica, de profligandis barbaris, de Lutheranorum sectis et erroribus comprimendis. Hoc nimirum ad gloriam Dei pertinet, et hinc est faciundum initium. Post, aliae tractentur et audiantur [note: Pontifex bellator.] controuersiae: me quidem ad haec omnia paratissimum habebis. Quod si non impetrabo, et sibellator esse perges, ad concilium prouocare me testificor, vt in eo simultates definiantur, et primo quoque tempore illud conuocari postulo. Quod [note: Decretum Innocentij tertij.] de luminaribus ait, in eo sequitur Innocentij tertij Pontificis verba, qui Deum ait condidisse duo luminaria magna, quorum vnum diei praeesset, alterum nocti. Post, vsus accommodatione pontificiam et regiam dignitatem ait denotari per ista lummaria: sed illam, quae res procurat Diuinas, multo esse digniorem altera, quae politica solum tractat: et quantum sit discrimen inter Solem atque Lunam, tantundem esse inter munus pontificium atque regium. Extat decretum hoc sub titulo, qui est de maioritate, sicut aiunt, et obedientia. Cum ad hunc modum Clementi Caesar respondisset, Cardinalium quoque senatui senbit Octobris dievi. Magnum se dolorem animo percepisse, quando Clementem audiuit Galliae regi confoederatum esse, bellum in se redintegranti. Literas illum ad se dedisse admodum hostiles. Arbitrari autem se factum hoc esse communi ipsorum voluntate atque consilio. Quae quidem res omnino sibi praeter expectationem acciderit. Nec enim vllum esseregem, qui maiori studio, quam ipse, Romanam Ecclesiam complectatur. [note: Grauamina Germaniae Caesari neglecta.] Documento esse Parmam atque Placentiam, quas vrbes, licet Imperij sint ditionis, et ab eo nuper auulsae, restituerit Ecclesiae, cum tamen iure non teneretur. Germaniae principes ac ordines omnes grauiter apud se questosVuormaciae, de multis iniurijs aulae Romanae, et satisfieri sibi tum postulasse: verum quod naturae quadam propensione singulari, et vitae quoque instituto, Romanam Ecclesiam [note: Concilium promissum ad demulcendos Germanos.] amet, surdis auribus illorum se praeterijsse postulata. Cumque maiores ex eo turbae postea nascerentur, ac multa per Germaniam tumultuose fierent: ideoque principes alium designassent conuentum, se graui denunciata poena mandasse, ne conuenirent: eo quod Ecclesiae Romanae atque Pontifici dispendium allatura fuisset ea deliberatio. Vtque tum illos demulceret, spemfecisse futuri concilij. Maximam

[note: 1526.] igitur iniuriam sibi a Pontifice fieri, cuius in gratiam adeo multa fecerit, vt etiam Imperij proceres hoc ipso non parum ab se alienauerit. His de rebus omnibus diligenter ei se scripsisse, ac monuisse vt concilium publicum indicat. Petere igitur vt illum officij commonefaciant, et ad pacem potius quam ad bellum hortentur. Sin autem recusarit, vel diutius quam aequum sit, concilium extrahat, vt tum ipsi statim indicant. Etenim si vel propter non conuocatum concilium, vel nimis longam interpositam moram, respublica Christiana detrimenti quid accipiat, id sibi minime tribui oportere.

Spirae nuper decretum fuit (vt diximus) legationem esse mittendam ad Caesarem in Hispanias. Cum autem non multo post Vngaricae cladis esset allatus nuncius, properandum esse Principes videbant: et vt per compendium ad Caesarem perueniri posset, a Galliae rege petunt, vtiper suos fines det iter tutum Legatis, Annuit ille, ac certum tempus definit, vt infra dicetur: simul per hanc occasionem [note: Galliae regis ad principes Germanos literae.] ad illos scribit Octobris die vi. Propter occupatam nuper a Turca Pannoniam, et Ludouicum Regem extinctum, et propter Germaniae periculum, magnum se dolorem animo percepisse: non minus etiam sibi dolere, quod ciuili bello respublica pereat. Per se quidem non stare quo minus orbi Christiano recuperetur otium. Caesaris vero culpam hancesse, qui pacis conditiones honestas et plenas aequitatis reijciat. Et quoniam ille neque publicis calamitatibus, nec indignissima morte sui sororij Ludouici Regis, neque sororis germanae, sam viduae, miseranda sorte commoueatur, neque consideret quanto in discrimine versetur Austria: recte facturos ipsos et ex officio, si quidem illum ad pacis consilia flectant, et hortentur vt cum vicinis regibus amicitiam colat, et immensam istam cupiditatem refraenet. Hoc enim ei multo futurum esse gloriosius, quam si pergat aliorum euertere fortunas, et vnus omnia possidere velit. Suos maiores, Galliae reges, multa saepe bella gessisse cum hostibus nominis Christiani: nunc idem posse fieri coniunctis viribus, modo Caesar velit. Hoc ergo siperficiant apud illum et impetrent, collaturum se in Bellum Turcicum omne suum robur, imo seipsum: sin minus, non esse quod sibi vitio detur, siquidem armis conetur ea, quae beneuolentia non possit, recuperare: nam illi sane potius quaerendam esse pacem, qui Turcico periculo sit multo quam ipse propinquior. De his literis vbi Caesar [note: Epistolaeregis per Caesarem refutatio.] cognouit, Nouembris die xxix. Scribit ad Principes, acinitio commemorat quam clementer et benigne Galliae regem captiuum tractarit, quomodo liberum dimiserit, quomodo sororem suam natu maximam, et in successionis gradu secundam, in matrimonium ei dederit. Cum autem ipse nuper pacatis rebus, vt quidem putabat, in Italiam iter adornaret, vt in Christianae religionis perpetuos hostes impetum omnem conuerteret, illum violata fide et inito foedere cum Clemente pontifice, cumque alijs nonnullis, et diuiso iam inter ipsos atque spe quadam praeoccupato regno Neapolitano, longe maximum redintegrasse bellum. Itaque factum esse, quo minus a furore Turcico liberarit Vngariam, quod sui regni fines defendere cogeretur. Quod autem ille praese ferat, quasi Ludouici regis interitus et Vngariae calamitas ipsi doleat, esse plane simulatum, et eo fieri, vt illis aliquo modo silentium imponat, qui constanter affirmant interceptis literis, hortatu illius Turcam hoc sucepisse bellum. Quo tempore captiuus fuit, et deinde cum liber factus domum reuertisset, datis literis illum sibi confirmasse pactorum obseruationem. Idem etiam sibi, cum discederet ex Hispanijs coram [note: Gallus extra teli iactum constitutus.] promisisse. Verum, quod in mediterraneis Europae locis regnum obtineat, otioso prorsus animo conturbare Reipublicae statum, et in suis triumphis etiam annumerare Turcarum in Pannonijs victoriam. Quo minus autem in Germaniam ipse veniat, illius culpa fieri; vetuntamen se daturum operam vt primo

[note: 1526.] quoque tempore mittantur in Turcas auxilia. Postremo, non se dubitare quin Gallorumartes habeant exploratas: nam hoc illis esse proprium et familiare, vt discordiarum semina passim spargant, et aliorum simultates ad suum traducant [note: Apologia pro rege Galliae.] emolumentum. Praeter superius illud scriptum publice quoque prodijt in regis defensionem Apologia, causas explicans, quamobrem paciticationem Madricianam non seruet. Huic deinde scripto fuit opposita pro Caesare valde prolixa et copiosa responsio. Quoniam occupata Buda cum bona Vngariae parte, et miserabiliter afflictis ibi populis, maximum a Turca periculum imminebat, delecti [note: Principum ad Caesarem literae.] principes aliquot, Eslingae, vbi tum erat Imperij Senatus conueniunt. Re deliberata, placuit, omissa legatione nuper decreta, per literas orandum esse Caesarem, vt propter periculi magnitudinem atque praesentiam, reditum suum in Germaniam acceleret. His literis ad xix. Decembris diem scriptis, commemorant, quemadmodum legationem ad ipsum decreuerint: et quia per Galliam iter faciundum erat, orasse Regem, vt illis publice caueret. Hoc quidem fecisse illum, sed in quatuor solum Menses. Iam autem vnum ex ijs exijsse, et prius quam Legati conueniant, non multum esse suturum reliqui temporis. Quapropter, ne periculum eis creetur, mutato consilio, statuisse legationem hanc in proximum Imperij conuentum reijcere: fieri enim posse, vt interea vel occasio mittendi commodior accidat, vel ipse de causis legationis aliunde cognoscat.

[note: Indictio comitij Ratisbonae.] His rebus ita constitutis, comitium indicunt Ratisbonae, ad sequentis an ni Calendas Aprileis, belli Turcici causa. Quanquam Caesar ad eum modum, vti [note: Postulata confoederatorum.] diximus, Pontifici scripsit et collegio Cardinalium: nihil tamen ea re profectum fuit. Et confoederati, missis ad eum Legatis, vti conuenerat, petunt, vt discedat ab armis, quo publice pacis rationes iniri possint, vt Franciscum Sfortiam, Iviediolani principem restituat, vt accepta pecunia, regis Galliae filiolos obsides dimittat, vt ab Angliaerege mutuo sumptam pecuniam persoluat. Ad ea Caesar, [note: 1527.] Februarij die duodecimo, Valoleti respondet, Non se posse ab armis ad breue tempus aliquod discedere: necrecusare tamen, quo minus induciae fiant in annos treis aut amplius eo simul omnes vtrinque copiae mittantur in communem Christiani nominis hostem, et interea pacis actio tractetur. Sfortiam esse clientem Imperij, et accusaru laesae maiestatis: non ergo posse restitui, nisi cognitione prius habita. Sistat sese iuri et respondeat accusationibus: ad eam rem daturum se iudices minime suspectos. Vt Regifilios reddat accepta pecunia, non se posse facere, ac esse contra fidem Regis et iusiurandum. Quod Angliae regi pecuniam debitam persolui petant, videri sibi mirum, quandoquidem eius rei mandatum ab ipso nullum habeant: etenim amiestiam sibi cum Anglo esse tantam, vt propterrem nummariam minime dissolui possit. Cum igitur parum idonea sint postulata, petere, vt alia proferant. Se quidem nihil obstinate facturum, et reipublicae multa condonaturum esse. Sic ergo discedentibus legatis, infecta re bellum vtrinque magnis viribus instauratur.

[note: Saxonie ducis filius vxorem dueit.] His fere diebus, Electoris Saxoniae filius, Ioannes Fridericus, in matrimonium ducit Ioannis ducis Cleuensis filiam, Sibillam. Desponsa fuerat ei soror Caesaris, Catharina, natu minima, confectis atque signatis ea de re literis. Cum autem religionis haec incidisset in Saxonia mutatio, discessum fuit a pactis, et Caesaris legarus Haunartus, qui tunc per Germaniam erat, dicebat aperte non esse fidem seruandam haereticis, Constantiensis, opinor, concilijvestigia secutus, vt quidem inscripto quodam Saxoniae dux postea commemorat.

[note: Romae per Borbonium expugnatio Pontifex obsessus.] Erat inter Caesaris praefectos ac belli duces, Borboniorum princeps, Carolus, qui superioribus annis a Gallia rege defecerat, vti diximus. Is cum aliquot copijs Neapolim profecturus, vrbem Romam, ex itinere, postridie qui eo venisset,

[note: 1527.] oppugnatione capit ac diripit, Maij die xi. Clemens pontifex et Cardinales ac reliqui proceres, cum in Adriani molem vix aegre profugissent, obsidionem aliquandiu tolerabant, vndique circumuallati fossis: post septimum deinde mensem, mandatu Caesaris, liberati fuerunt. Quanta fuerit militum Germanorum ac Hispanorum atrocitas et insolentia Romae, verbis explicari vix potest. Nam praeter horrendas lanienas, direptiones, libidines, deuastationes, contumeliae ac ludibrij genus nullum in Pontificem, Cardinales, reliquamque turbam, praetermissum fuit. Caesar factum hoc diligenter excusans, nullo suo mandato accidisse dicebat. In primis autem ad Angliae regem eade rescribit: et quanquam istud certo credat iusto Dei iudicio contigisse, qui vim et iniuriam sibi factam sit vltus, tamen operam se daturum ait, vt haec ipsa clades initium sit et occasio salutis reipublicae. Cum in Hispaniam esset allatus eius rei nuntius, ilico cessare Caesar iussit ludos atque spectacula, quae propter recens natum ei filium Philippum edebantur. Ad literas [note: Anglus pontificis objeruantiss.] illas Caesaris Anglus nihil respondit. et iam capto Pontifice, cuius erat obseruantissimus, et augescente potentia Caesaris, animum adiecit ad bellum, in Galliam misso Legato, Cardinali Eboracensi. Ad Ratisbonae comitium nulli venerunt principes, et Legatis tantum missis eo, nihil actum fuit, nisi quod scriptis ad Caesarem literis, Maij die decimo octauo, cur nihil actum sit, demonstrant, et erepublica futurum, si bella ciuilia componantur, ostendunt, et ipsius praesentiam inprimis esse necessariam dicunt.

[note: Anabaptistarum errores.] In hoc tempore vigebat nouum doctrinae genus eorum, qui dicuntur Anabaptistae. Paruulorum hi damnant Baptismum, et rebaptizantur ipsi, et bonorum docent comnumionem. In hos et scripsit Lutherus et Zuinglius, et alij complures, [note: Anabaptistae vesania.] et passim animaduertit Magistratus. Iactant etiam visiones atque somnia: et Sangalli quidem, oppido Heluetiorum, quidam euis generis, fratri suo germano ceruices atque caput abscidit, praesente patre atque matre, quibus persuaserat a Deo sibi esse iniunctum vt id faceret: verum a Magistratu comprehensus, eandem poenam et ipse luit. Quomodo deinde creuerint, et quantum excitarint in Germania motum infra docebimus. Hoc anno Senatus Argentinensis decreuit, ne qui deinceps in vrbe sepeliantur, et aliquot extra vrbem locos mortuorum sepulturae constituit.

[note: Lautrechus in Italiam mittitur.] Galliae rex, vbi de capta Roma cognouit, inito foedere cum Angliae rege, validum mittit in Italiam ex ercitum, Lautrecho Aquitano duce, vt Pontificem liberaret. Is cum in Insubriam venisset, adiurus a Venetis, Alexandriam, deinde Papiam, partim compositione, partim vi capit, et furente milite propter captum [note: Sententia Lutetiae lata in Carolum Borbonium.] ibi Regem, post ingentem oppidanorum stragem, diripit. Iulij die vigesimo septimo Borboniae dux Carolus, in oppugnatione Romae nuper mortuus, Lutetiae, damnatur a Senatu, laesae maiestatis: deuouetur eius nomen atque memoria, reuelluntur insignia, publicantur bona. Sententiam tulit Antonius Pratensis, Cancellarius. Erat omnino Borbonius animo in regem infestissimo: et Massiliam obsessurus, vt libro quarto diximus, quoniam id temporis Angliae rex erat partium Caesaris, literas dabat ad cardinalem Eboracensem, ac inter alia, nulli se labori suo vel periculo parciturum esse demonstrat, vt Henricum regem, in recuperando iure [note: Angli ius sibi in Gallia vendicant.] quod in Galliam habeat, adiuuare possit. Etenim Angli, ducentis ab hincannis et amplius eo, Galliam omnem sibi deberi contendunt, inprimis vero Normaniam et Aquitaniam repetunt. His ergo literis Regem oblique Borbonius extimulat, vt ius ibi suum persequatur. Eas vero literas Galliae rex postea nactus, multo grauius in illum concepit odium.

[note: Leonardus Caesar exustus ob Euangelium.] Erat in Bauaria tum Leonardus cognomento Caesar, Euangelij professor. Is Passauiensis Episcopi mandato captus, haec doctrinae capita defendebat, Solam

[note: 1527.] fidem iustificare: duo tantum esse Sacramenta, Baptismum et coenam Domini: Missam non esse sacrificium, neque prodesse viuis aut mortuis: confessionem delictorum esse consilij, non praecepti: solum Christum satisfacere pro peccatis: votum castitatis non obligare: Scripturam non loqui de purgatorio: nullum esse discrimen dierum: mortuos non esse intercessores: in rebus Diuinis non esse liberum hominis arbitrium. Productus in iudicium, volebat haec ad populum explicare copiosius, sed prohibitus fuit. Erat in consessu reliquorum Eccius: agebantur autem omnia Latine, ne populus intelligeret: ipse vero lingua populari disserebat, nec ab eis impetrare potuit, vt idem facerent. Tandem Episcopi voce demnatus pro haeretico, mensis Augusti die decimo sexto, crematus est, iubente Bauaro principe Gulielmo: cuius iurisdictioni traditus fuit a condemnatione. Nam Episcopus, ne sacra scilicet pollueret, vel prophanus, et, vt aiunt, irregularis fieret, de vita illius atque sanguine non pronuntiabat. Cum Ferdinandus, qui Caesaris erat per Imperium legatus, a morte Ludouici, creatus esset Bohemiaerex, [note: Indictio conuentus Imperij Ratisbonae.] et cum Vayuoda Transsyluano de Pannoniae principatu contenderet, excitato bello, Philippus Badensis ei summissus, Imperij conuentum nomine Caesaris indicit, et vt religionis ac belli Turcici causa Ratisbonam veniant ad initium Martij sequentis anni iubet.

[note: Bernatum potentia.] Supra dictum est de disputatione Badensi. Bernates autem, quorum est in Heluetijs praecipuum nomen atque potentia, cum et disputationis illius acta non essent ipsis communicata, licet flagitassent, et dissidia religionis augescerent, nec [note: Disputatio Bernensis.] eadem esset ministrorum Ecclesiae doctrina, disputationem aliam sua in vrbe decernunt, edito scripto, Decembris die xvij. ad eamque finitimos conuocant Episcopos, Constantiensem, Basiliensem, Sedunum, Lausanum, et vt ipsi veniant, suosque secum adducant Theologos, monent: alioquin multam denuntiant earum possessionum, quas in suis finibus haberent. Deinde suae ditionis homines Ecclesiasticos conscribunt, et vt in actione tota, veteris ac noui Testamenti Scriptura sola pondus et authoritatem habeat, edicunt, et omnibus vndecunque venturis [note: Leges disputationis.] eo fide publica cauent, Hanc quoque legem statuunt, vt modeste, sine conuitijs vt iniurijs omnia fiant, et libere suam quique sententiam dicant: et ita pronuntient, vt a Scribis excipi possint cuiusque dicta: quicquid ibi decretum fuerit, ratum atque firmum esse per suam ditionem omnem iubent. Et vt quibus derebus agendum esset, constaret, eoque venirent omnes paratiores themata promulgant, numero decem, quae ipsorum Ecclesiae ministri, Franciscus Colbus, Bertholdus Hallerus profitebantur, et sacris literis confirmare se velle dicebant. Ea vero sunt [note: Themata.] eiusmodi, Veram Ecclesiam, cuius vnicum sit caput Christus, ex Dei verbo nasci, in eoque permanere, neque vocem alterius audire. Hanc ipsam Ecclesiam non condere vllas leges extra verbum Dei. Traditionibus igitur hominum, quaetitulum habeant Ecclesiae, sic demum obligari nos atque teneri, si cum verbo Dei consentiant. Solum Christum pro totius mundi peccatis fecisse satis. Ergo si quis aliam salutis viam aut expiandi peccata rationem esse dicat, huncabnegare Christum. Corpus et sanguinem Christi reuera et corporaliter sumi, testimonio Scripturae probari non posse. Missaeritum, vbi Christus Patricoelesti pro viuis atque mortuis repraesentatus et offertur, aduersari Scripturae, et contumeliam facere sacrificio quod Christus pro nobis impendit. Solum Christum, vt intercessorem et humani generis aduocatum ad Patrem, inuocandum esse. Quod sit vllus ab hac vita locus, quo purgentur animae, in sacris literis non reperiri. Precationes [note: Iusta pro mortuis superuacanea.] igitur et caeremonias illas omneis et exequias anniuersarias, quae mortuis, impenduntur, et cereos atque lampades, et id genus alia nihil omnino conferre. Statuam aut imaginem vllam proponi cultus causa, repugnare diuinis literis.

[note: 1527.] Proinde, si quidem eo animo sint in templis erectae, tollendas esse. Matrimonium non esse vetitum vlli hominum ordini, sed fornicationis vitandae causa, mandari cuilibet atque permitti sacris literis: cum scortator omnis vere sit et testimonio Scri pturae separatus ab Ecclesiae communione, Sacerdotum ordini minime omnium conuenire coelibatum im purum atque turpem. Cum his de rebus Bernates ad omneis Heluetios literas dedissent, hortati, vt et suos ipsi mitterent, et alijs, qui [note: Heluetij Bernatum conatus infringere molliuntur.] per ipsorum fines iter essent facturi, publice cauerent, Lucernates, Vrani, Suicij, Vnterualdij, Tugiani, Glareani, Friburgenses, Soloturnij, prolixo scripto grauissimisque verbis hortantur vt ab instituto desistant. Commonefaciunt eos initi foederis atque pacti. Repetunt quoque disputationem Badensem, cuius ipsifuerint in primis et authores ac laudatores: neque licere vlli populo, dicunt, aut prouinciae, formam religionis atque doctrinae mutare: sed hoc ad totius orbis pertinere concilium. Orant, ne tantum in se facinus recipiant, nec a paucis aliquod externis in errorem abduci sese patiantur: sed in ea religione permaneant, quam ipsi, quam ipsorum parentes atque maiores obseruarint, in qua tantam nominis gloriam adepti sint, in qua suos fines ad eum modum amplificarint, in qua toties fuerint victores. AEquum esse vthoc ab ipsis impetrent: sin minus, tumillud quod de tuto itinere petant, nonse posse polliceri: sed vbi de personis cognouerint, iudicium atque delectum esse facturos. illis quidem, qui nuper ad actionem Badensem, interposita [note: Zuinglius oblique perstringitur.] fide vocati non venerint, et partim diffidentia, partim contemptu quodam emanserint, nolle se cauere deinceps. Adhaec, neque se quenquam eo mittere, neque suis, vt eo proficiscantur, velle concedere. Nihil his omnibus commoti Bernates, [note: 1528.] pergunt, et ad diem praescriptum, qui septimus erat Ianuarij dies, actionem inchoant. Episcoporum, quos ante diximus, nemo venit: Basilienses autem, et Schafusiani, et Tigurini, et Abbecellenses, et Sangalij et Mullusiani, et Rhoeti quoque finitimi suos mittebant: item Argentinenses, Vlmenses, Augustani, Lindauij, Constantienses, Isnenses. Ab ijs, quos dixi, Bernae ciuitatis doctoribus, factum fuit initium actionis: eorum themata defendebat Zuinglius, OEcolampadius, Bucerus, Capito, Blaurerus, et alij complures, Oppugnabat autem inter alios. primi nominis Conradus Tregerus Augustinianus, qui tandem, cum aliunde quam e sacris Bibilijs, adiumenta sibi quaereret, neque praefecti disputationis permitterent, eo quod lege vetitum erat, loco decessit Exitus fuit disputationis ad xxvi. Ianuarij diem, et ea quae diximus themata communi plurimorum assensu fuerunt approbata, et deinde non Bernae tantum, sed in aliquot finitimis etiam locis a Magistratu sancita, Missis, aris atque statuis vbique sublatis. Constantienses iamante [note: Perditionem Bern. et alibi repurgata religio] quaedam mutauerant, et cum scortationem, adulterium et suspecta vel parum honesta contubernia lege vetuissent, irati discesserant ab eis hi qui dicuntur Canonici. Docebat ibi Ambrosius Blaurerus, honesta familia natus, qui monasticae pro fessionis [note: Canonici discedunt Constantia.] ante fuerat Alperspaci. Cum autem ingenio valeret, lectis Lutheri libris, alium animum induit, et post multam simultatem relicto sodalitio, reuertit ad parentes atque propinquos. Collegium autem illud est in finibus agri Vuirtember gici, quem quidem principatum Ferdinandus Austriacus tum possidebat. Abbas igitur per eius regionis praefectum interpellat senatum Constantiensem, vt [note: Ambrosius Blaurerus.] illum ad ordinem suumredire cogant. Blaurerus autem edito scripto rem omnem actam commemorat, et conditiones proponit, quibus redire vellet: sed haetales erant, vt eas repudiante Abbate, Constantiae deinceps ille permaneret, Fuit hocanno millesimo quingentissimo vigesimo tertio. Post disputationem vero Bernensem, imagines et arae caeremonijs atque Missa Constantiae fuerunt abolitae. Geneuenses etiam Alobroges, in statuis remouendis atque caeremonijs, Bernatum [note: Geneuens. reformatio.] sequebantur vestigia. Quapropter Episcopus atque clerus irati discesserunt

[note: 1528.] ab vrbe, Mutata religiorie, Bernates Galliae regifoedus renuntiant, et mercenariam illam prohibent militiam, ea contenti pecunia, sicut etiam Tigurini, quam, pacis colendae causa, singulis pagis Rex dependit annuam. Abolitae vero religionis [note: Trophaeum Euangelij.] Pontificiae diem et annum aureis literis in columnam inscribunt, vt testimonium apud posteros extaret sempiternum.

De Cardinali Eboracensi Anglo diximus, in Galliam profecto. Cum inter eos iam conuenisset, legatos ambo Reges ad Caesarem mittunt: et Galliae quidem [note: Galli et Angli ad Caesarem legatio] rex, vt accepta pecunia sibi reddat filios obsides: Anglus vero debitum sibi solui petit, et quidem triplex. Primum ex mutuo, trecenta aureorum millia: deinde, quingenta millia propter non seruatum matrimonij pactum: postremo, quatuor annorum pensionem, quam ei Caesar promiserat, vt libro tertio demonstrauimus. Cum ad ea Caesar, non ex ipsorum animi sententia responderet, bellum ei per praeconem, etiam Anglus denuntiat, qui iam tum agitabat consilia quomodo relicta vxore Catharina, matertera Caesaris alteram duceret. Quod postea fecit, vt suo loco dicetur. Caesar ob non seruatam sibi fidem, passim ad alios Reges, grauissimis verbis Gallum incusabat. Gallicis quoque Legatis idem subinde dixerat. Rex igitur Lutetia datis ad eum literis, xxviij. Die Martij, per [note: Gallie regis in Cae sarem inuectiua.] publicum praeconem (Heraldos vulgo nominant.) Ex eo sermone, quem ad meos, inquit, habuisti Legatos, intelligo te iactare nonnulla, quae ad infamiam meam pertinent: quasi contra fidem datam e tuis manibus excesserim. Iam vero, quanquam is, cui post transactionem ponuntur custodes, ab obligatione soluitur, et licet hac ratione satis etiam sim excusatus: tamen honoris mei tuendicausa, breuiter haec ad te scribere volui. Si ergo vel hoc meum factum et abitionem criminaris, vel aliquid vnquam a me gestum esse dicis contra viri principis officium clare dico te mentiri. Nam honorem et existimationem meam ad extremum vsque spiritum defendere constitui. Non igitur opus est pluribus verbis, et si quid in me requiris, non est quod in posterum scribas: verum designato locum, vbi [note: Caesarem ad singulare certamen Gallus prouocat.] duello decertemus. Etenimsi congressum differas, atque interim non desinas me criminari, testificor totius xel turpitudinem ad te pertinere, nam duello dirimetur controuersia.

De Ferdinandi regis et Vayuodae Transsyluani contentione supra diximus. Cûm ea cruentum in bellum exijsset, ac Ferdinandus potentia superaret, Vayuoda, mense Aprili datis ad ordines Imperij literis, Post miserabilem, inquit [note: Vayuodae Vngari ad ordines Imperij querimonia.] Ludouici regis occasum, equidem communi voluntate procerum electus et in auguratus fui rex Pannoniae: tribus tantum exceptis, quos et paupertas et odium et spes melioris fortunae transuersos egit, vt patriae salutis obliti, Ferdinando Bohemiae regi subscriberent. Cumque totus in hoc essem, vt patriae succurrerem, et amissa recuperarem, et vt vobis etiam hac ratione compararem otium: ecce, regnum ille meum hostiliter inuadit, vrbes nonnullas occupat, et per illos, de quibus dixi, suae factionis homines, Posonij rex creatur, Mirabar certenon parum, et dolebat mihi vehementer, nationem hanc satis iam ante miseram affligi, nunc ab eo, qui tueri cumprimis illam debebat. Facile mihi tunc quidem erat, vim hostilem reprimere: sed nolebam quod ex tot naufragijs reliquum erat eius regni temere periclitari, et ad Clementem vij. Franciscum Galliae, Henricum Angliae, Sigismundum Poloniae regem, habui querimoniam. Et Sigismundus quidem, per legatos, me nescio, Ferdinandum solicitauit, ne tempore tam alieno, discordiae ciuili, viam hosti patefaceret, quam necipse nec quiuis alius deinde possit obstruere: sed vt pacem mecum coleret, et coniunctis armis in publicum hostem prodiret. Cumque Ferdinandus nihil ab se contra ius aut aequum fieri diceret, placuit vt ad certum diem controuersiae minuendae causa mitterentur homines idonei. Conditionem accepi simul missis

[note: 1528.] ad vos legatis et arbitrio vestro me submittens, orabam, ne quid auxilij daretis [note: Vayuodae legati capti.] aduersario. Cum autem in Ferdinandi fines peruenissent, captiui facti contra ius gentium atque detenti, mandata non potuerunt exequi. Nam a vobis ad Caesarem erant profecturi. Quanquam vero grauis admodum haec erat iniuria, tamen ad constitutum diem a Sigismundo misi quosdam, pacis et sua sponte et meo quoque mandato perquam studiosos. Sed Ferdinandicis iniquissima proponentibus, nulla re perfecta, discessum fuit. Dum haec geruntur, nonnulli proceres, varijs artibus a Ferdinando solicitati, fidem mihi datam violant. Et quoniam omnis est mihi praeclusus ad vos aditus, equidem literis tandem aliquando vobis explicare volui, quam iniustum bellum gerat: fortassis vt amissam aetate superiori gloriam suorum maiorum, Friderici Caesaris atque Maximiliani, recuperet. Nam alterum iam plane triumphantem, ac properegem Vngariae, patruus meus [note: Caesares ab Vngaris domiti.] Emericus, totis finibus eiecit. Vtrunque vero parens meus Sthephanus Sepusiensis, Mathia rege sic eiaecit, vt Viennam nostris finibus adiungeret. Sed et ego nondum egressus adolescentiam. Maximilianum in nos parantem arma cohibui: facturus idem in hunc etiam hostem, nisi dolis et astu magis quam virtute mecum certaret et armis. Adhuc quidem, vteunque potui, patienter hanc iniuriam toleraui. Sed cogitate in animis vestris, clarissimi Principes, quam sit acerbum, esummo dignitatis atque potentiae gradu praecipitatum, in ordinem cogi. Vix vllum reperiri puto tam lenem atque patientem, qui tot iniurijs affectus, non circumspiceret omnia vbique praesidia. Cum igitur inde a suscepta republica nullas recusauerim aequas conditiones, cum ne nunc quidem illas reijcia, et quiduis facere, quam bellum excitare malim ciuile, aduersarius autem obstinate pergat: profiteor equidem non debere mihi dari crimini, si muniendimei quascunque rationes ineam. Etenim, si quid ex eo forte detrimenti respublica capiet illud non mihi, qui pacis omnia concilia tentaui, sed hosti meo tribuatur, qui regnum alienum per summam iniuriam inuadit. Aditus quidem ille diligenter omneis atque vias obsedit, ne quid ad vos perferatur: [note: Rex Vngariae a Ferdinando derelictus.] sed tamen audisse vos puto, quomodo sororium suum Ludouicum regem deseruit. Nam saepe solicitatus, et magnis quidem praecibus, neque copias, neque tormenta, nec vllum denique subsidium aduersus irruentem hostem ei misit. Quid ita? Iam nimirum ad regni successionem oculum et animum adiecerat. Deinde, publicum Imperij sublidium, Vngariae destinatum, fratri misit ad vexandam Italiam. Cum interim ego circiter tria militum millia, fratre meo ductore, Ludouico regi, meis ex facultatibus atque copijs, auxilio mitterem, affuturus ipse praelio, nisi mandato regis in Transsyluania mihi commorandum fuisset: frater quidem meus eo in praelio fortiter occubuit. Iurauerat Ferdinandus, nisi Belgradum et quasdam arces praeterea recuperasset, prius non seregni gubernacula suscepturum: sed fides in eo desiderata fuit. Nam Turcae nostros in fines longissime progressi, et deuastatis agris onusti praeda domum reuerterunt, et Bosnae munitissimam arcem Laijciam occuparunt. Hanc arcem et Mathias rex magna suorum clade Turcis olim eripuit, et patruus meus Emericus, grauissimam deinde passus obsidionem, ab illis defendit, et maximo postea sumptu Reges exaedificarunt. Sed hic noster Imperator scilicet, qui tam gloriose multa promiserat, hoc tam praeclarum suae virtutis tyrocimum nobis edidit, et nunc inopia rerum omnium laborans, fidem opemque vestram, opinor, implorabit, quasi Germaniae salutis causa periclitetur: sed longe alio spectant eius consilia. Nec enim in Turcas arma parat, quibus etiam tributum annum dare non recusat, missis eo nuper legatis verum hoc agit, vt vestris copijs atque pecunijs in Italia fratri succurrat, et me confecto, Pannoniam addicat seruituti. Quod cum ita sit, maiorem in modum a vobis peto, prouidearis, ne priuata haeciuiuria, quae mihi nunc infertur, in reipublicae

[note: 1528.] detrimentum cedat. Non multo post, in eandem prope sententiam scribit etiam ad Caesarem, hortatus, vt fratrem cohibeat. Haec ille quidem ad suae causae defensionem [note: Vnde ius Ferdinando in regnum Vngaricum.] edebat. Ferdinandus autem rex nitebatur transactione, quam Caesar Maximilianus, anno millesimo quadringentesimo nonagesimo primo, cum Vngaris et Ladislao fecerat. Qua cautum fuit, quod si Ladislaus absque sobole mascula decederet, vt tum Maximilianus et ipsius haeredes, recta linea descendentes, regnum illud obtinerent. Cum ergo Ladislai filius Ludouicus esset extinctus, non relictis liberis, vt supra docuimus, Ferdinandus qui et Maximiliani nepos esset e filio, et Austriae princeps, et praeterea Ludouici sororem haberet in matrimonio, iure sibi regnum illud deberi confirmabat.

[note: Lantgrauius et Saxoniae dux ad bellum se comparant.] Hoc ipso tempore Lantgrauius Philipus et Elector Saxoniae, conscriptis copijs ad bellum spectabant: eius autem rei haec erat causa. Iureconsultus quidam, Otto Paccius, nobili genere natus, ex primis Georgij Saxoniae principis consiliarius vnus, per occasionem colloquij Lantgrauium admonuit, vtisuis rebus pro uideret: nuper etiam Ferdinandum, Brandeburgicum, Georgium Saxonem, Gulielmum et Ludouicum Bauaros, Moguntinum, Salisburgensem, Bambergicum, Vuirciburgensem inijsse foedus, ipsius et Saxoniae principis Electoris, et opprimendae causa religionis. Fidei vero fariendae causa confoederationis exemplum exhibet, archetypum quoque pollicitus. Dum copias illi parant atque bellum, intenti erant omnium animi, quorsum hoc exiret. Nam causae vulgo ferebantur variae, sicut fieri consueuit. Cum vero iam ab omnibus rebus essent instructi, tunc primum dimissis in omnes partes literis atque nuncijs, formulam ad se delati foederis promulgant, et simul ijs qui foedus inijsse dicebantur, scribunt, missis legatis, vt quid sit ipsorum propositi cognoscant. Sed hi omnes, pro se quisque separatim sese purgant, euulgatis literis, et figmentum esse, neque doceri posse confirmant. Et Georgius quidem Saxoniae princeps, Lantgrauij socer, vrgebat in primis vt authorem ederet. Nisi faciat, ab ipso confictum esse, motus excitandi et turbandae Germaniae causa sese arbitraturum. Primus impetus erat futurus in Episcopos vicinos: itaque se comparabant illi, conductis quas poterant in ea celeritate copijs. Cum autem archety pum Paccius exhibere non posset, vti promiserat, ibi Lantgrauius paulo coepit agere cunctantius: intercessione demum Palatini ac Treuirensis Richardi, discessum fuit ab armis, ea lege, vt in belli sumtum, aureorum millia centum dependerent Episcopi. Lantgrauio, Moguntinus quidem, xl. Vuirciburgicus, totidem, Bambergicus, vicena, Cum deinde ad certum diem legati principum, ad quos ea criminatio pertinebat, conuenissent, Paccius, quem Lantgrauius [note: Paccius falsi conuictus idem capitis damnatus.] ibi sistebat, falsi fuit conuictus: et dimissus tandem a Lantgrauio, cum annis aliquot apud exteros oberrasset. Antuerpiae poenam capitis luit. Reb. ad hunc modum pacatis, vt dictum est, Sueuici confoederati, de quibus ante non semel dictum est, Lantgrauium incusabant, quod socijs vim et iniuriam fecisset. Cumque nouus ex eo motus impenderet, sedata demum res Vuormaciae fuit, sub exitum Decembris, interuentu Palatini principis. Sunt qui putant non fuisse nihil, quod ille de confoederatione dixerat: eamque suspicionem augebat ille, qui quatuor annis antea fuerat Ratisbonae Principum aliquot conuentus, vt libro quarto diximus. Itaque conceptum quidem aliquid eius generis, non autem ad finem deductum neque plane decretum fuisse putatur: quod tamen nolim pro vero ponere, ac suum cuique iudicium hîc permitto. Diximus antea, comitium aliud Imperij fuisse Ratisbonae designatum ad veris initium. In hoc autem apparatu bellico nullum fuit, Prolegato Caesaris renuntiante, ne venirent.

[note: Caesaris ad Galliae regem responsio.] Quas Galliaerex ad exitum Martij scripsit literas, vt ante docuimus, eas Iunij die septimo primum Caesar accepit, ac deinde misso praecone, xxiiij. Die Iunij

[note: 1529.] Montisone respondens, Non eo te criminor, nec incuso, quod sis domum profectus, nam hoc meo permissu factum est: verum, quod non redieris in meam poteltatem captiuus, quemadmodum fide data mihi, promiseras te facturum, nisi conditiones pacis impleres, vt quidem literarum monum entis tua manu scriptis doceri potest. Hoc nimirum si fecisses, viri boni fecisses ac laudati Principis officium. Nunc vero quando fidem in eo fefellisti, confirmo, et sine mendacio quidem, turpiter abs te factum esse ac scelerate. Et quoniam duello petis constitui locum, equidem accipio conditionem, et ad flumen illud, quod inter Fonterabiam labitur et Andaeam, tibi locum designo. Quem sane minime recusare debes: quia si tuam ac liberorum tuorum salutem ante biennium ei credidisti, quando liber factus ac domum rediens, illos mihi dabas obsides, nunc etiam ei te potes tuto committere. Ne vero longior interueniat mora, mittantur vtrinque viri nobiles earum rerum periti, qui et locum idoneum ibi despiciant, et de genere armorum deque certo die statuant. Quod si intra diem quadragesimum, post hanc acceptam epistolam, mihi non responderis quid tui sit animi, dilationis in te culpa residebit atque turpitudo, et ad alterum illud nonseruatae fidei crimen hoc etiam accedet. Has literas praeconi Caesar tradit, et vt in Galliam profectus regi publice [note: Praeco Lutetiam venit a Caesare.] recitet, aut si nolitaudire, det ipsi legendas, mandat. Cum tandem eovenisset praeco, Rex pro concione sedens Lutetiae, ac procerum turba stipatus, rogatan duelli formulam afferat. Ille et afferre, et habere se praeterea quae dicat, et iniunctum sibi vt coram recitet, aut ipsi tradat. Petere igitur vt hoc sibi liceat. Rexautem, qui non nesciret quid in ipso Caesar requireret, cum ista publice pronuntiari nollet, commutatis aliquot verbis cum praecone, consurgit, et neque loquentem amplius audire, neque literas ab eo recipere voluit, vt quidam Caesariani scriptis editis affirmant.

Calendis Augusti mensis, Caesar, datis Valoleti literis, Imperij conuentum [note: Conuentus Spirensis.] indicit Spirae, ad initium Februarij, sequentis anni, religionis et Turcici belli causa. Quo minus autem ipseveniat, per occupationes excusat, simul constituit legatos, Ferdinandum fratrem, Fridericum Palatinum, Gulielmum Bauarum, Episcopum Tridentinum et Hildessenum.

[note: Lautrechus Neapolim obsidet.] Lautrechus Gallus, post captam anno superiori Papiam et Alexandriam, vti diximus, Bononiae substitit in hybernis, et sub primum deinde ver progressus, Neapolim obsedit, quam Alfonsus Daualus, Vgo Moncada, Ferdinandus Alarco, Philibertus Orengius, Ferrandus Gonzaga defendebant. Iulio autem mense, pestis admodum vehemens magnam exercitus partem absumpsit, et ipsum [note: Pestis in castris, Lautre. mors et Vaudemontij.] etiam Lautrechum, postridie Idus Augusti mensis, extinxit: cum paulo ante sublatus esset Vaudemontius, Antonij Lotharingiae ducis frater germanus, qui regi militabat, spe consequendi regni Neapolitani, quod Andegauensis familia, vnde genus et originem habent Lotharingi, sibi deberi confirmat.

Quem ad modum a disputatione Bernensi religio fuerit mutata, multis in locis dictum est. Proinde, cum antea saepe, tum hac etiam occasione, Argentinensis [note: Lis pro Missa Argentorati.] Ecclesiae ministri, inter alios doctrinae Pontificiae errores, Missam quoque docebant esse cumprimis impiam, et ad summam nominis Diuini contumeliam pertinere. Quapropter et abrogandam, et rectum vsum coenae Domini restituendum esse. Nisi Scripturae sacrae testimonijs haec demonstrent, nullam poenam recusant. [note: Pontifici. interdicta concio.] Cum autem Pontificij contra docerent, exarsit contentio: quam Senatus, facta collatione sententiarum, et aliqua disputatione finiri volebat. Et cum hoc impetrari non posset, edicit Pontificijs, quoniam alteros improbent, ac impia docere dicant, neque tamen causae cognitionem admittant, ne posihac docendi munus vsurpent. Episcopus autem crebris interea literis ac internuntijs monet et orat Senatum,

[note: 1528.] vt in veteri maiorum religione persistant, neque doctoribus fidem habeant, et quanti sit res periculi, demonstrat. Senatus inuicem orat, quod etiam an nis aliquot ante fecerat, det operam, vt quae pertinent ad verum Dei cultum, instituantur, caetera vero tollantur et antiquentur: hoc enim ipsius proprium esse munus. Ille vero, tametsi conuentum atque diem aliquando condixerat eius rei causa, nihil tamen praestitit, et literis tantum ab instituto deterrebat, et precibus nonnunquam inter miscebat comminationes. Cumque iam prope desperaret, Senatum Imperij, qui tum erat Spirae, de quo saepe diximus, orat, vt suam authoritatem [note: Legatio senatus Imperij ad Argent.] interponant. Hi missa legatione sub finem Decembris, admodum splendida petunt, ne Missam abrogent: nam neque Caesaris nec ordinum esse, veterem et a maioribus acceptam religionem immutare, nisi vel per generale, vel totius nationis concilium. Quod si nimis hoc esse longinquum videatur, differant saltem vsque ad Imperij conuentum, iam breui futurum, atque ibi sua postulata proponant: non se dubitare quin aequum sint laturi responsum. Legibus enim esse cautum, ne priuato Magistratui liceat rescindere, quae communi totius orbis consensu decretasunt. AEquum igitur esse, vt hoc ab ipsis impetretur. Quod si vero pergant, fore quia vis in eo sit, vt et Caesar, sumus Magistratus, et ipsius per Imperium legatus rex Ferdinandus, grauiter hoc et permoleste ferant. Se quoque pro suo munere atque fide teneri, quic quid est eius rei, perscribere Caesari, ac simul adhibere quae oportetremedia, quod quidem inuiti ad modum faciant. Itaque rogare, vt diligenter haec secum expendant, et recte monentibus auscultent: hoc et Caesari fore longe gratisaimum, et ad ipsorum quoque laudem atque salutem pertinere. Senatus, vbi sui institui rationem explicasset, legatos commode abs se dimittit. Fueratibi paulo ante Hildessenus Episcopus, et nomine Caesaris idem postulauerat, hortatus vt morem gererent, praesertim cum Caesar etiam de nationis Germaniae concilio cogitet. Nam alioqui fore, vt concilium sibi Caesar ac reliqui ordines capiant. Ad haec Episcopus Argentinensis aliquot senatores vrbis, viro nobiles, priuatim interpellat, suos beneficiarios: et missis literis ad singulos, quandoquidem fide sint ipsi et iureiurando deuincti, grauiter monet vt abrogationem Missae totis viribus impediant, neque comprobent. Senatus interim, cum iam supra biennium ea res ageretur, et Ecclesiae ministri, quotidianis concionibus vehementer instarent, ciues etiam supplicarent, conuocatis omnibus ex more, qui rebus arduis adhiberi solent, numero trecenti, rem omnem ordine commemorant, et in vtranque partem multis in medium adductis, quod si Missam aboleant, quid a Caesare sit periculi, sinon faciant, quantopere Deus offendatur, explicant, et cogitandispacium ipsis largiuntur: et vt tributim collecti deliberent, petunt, quo deinde, cum rursus conuenient, de communi voluntate atque concilio statuatur. Cum ergo venisset dies, eorum sententia qui Missam oppugnabant, superior extitit, [note: 1529.] Itaque fit decretum, Februarij die vigesimo, suspendi Missam oportere ac intermitti, donec aduersarij demonstrent esse cultum Deo gratum. Hoc decretum [note: Missa Argent. communib. suffragijs abrogata. Patientia Lombardica. Dissidium religionis Basilien.] et in vrbe ac foris, quam late patet ipsorum iurisdictio, Senatus valere iubetatque seruari, et per literas deinde certiorem facit Episcopum: qui non absque gemitu maximoque dolore se illud accepisse, et cogi patienter ferre, et quod sui sit in eo muneris, facturum se rescribit.

Annis nunc aliquot, Basileae quoque magnum erat religionis causa dissidium, et Senatus quidem decreuit tandem, vt eadem esset per totam vrbem doctrina, vtque de Missis, quae locis adhuc aliquot supererant, certo die palam habita disputatione per suffragia decerneretur, quid in eo fieri oporteret. Pontificij autem nihilo secius vrgebant suum institutum, et aliquanto etiam acerbius pro concione notabant aduersarios. Et quoniam hoc illis erat impune, plerique sicaccipiebant,

[note: 1529.] quasi primores illud non improbarent, Itaque delecti sunte ciuibus, qui Senatui denuo supplicarent, et pacti memoriam renouarent. Hi post multam actionem petebant, vtij Senatores, quorum hortatu Pontificij sic docerent, quoniam ea res non solum ad decreti facti contemptum, sed ad turbam atque seditionem etiam pertineret, loco submouerentur. Cum id Senatus omnino recusaret, ciues, huius anni mensis Februarij die octauo, in aede Franciscanorum conueniunt, et re deliberata, rursus idem a Senatu, sed non tam demisse, quam antea, petunt: simul publica ciuitatis lota sibi capiunt et occupant, sine armis tamen. Sub eius diei vesperum, Senatus placere sibi respondet, vt ij, quos loco remoueri postulent, deinceps cum de religione deliberabitur, non adsint, in caeteris vero locum et ordinem suum retineant. Eo dato responso, cum appareret paucos aliquot vsurpare sibi summam rei, magis offensi fuerunt animi ciuium: quam obrem palam testificantur, velle sibi capere consilium deinceps, non quidem religionis, verum sui [note: Ciues Basilienses arma capiunt.] iuris vindicandi causa. Mox armati turres atque portas occupant, et idonea loca praesidijs firmant, et excubias agunt, non secus atque in castris, cum ab hoste vicino periculum est, fieri solet. Postridie, Senatus deliberandi spatium petit, et ad eos, qui nuper fuerant intercessores, causam reijcit. Ciues illud non recusant, sed vt rei sint interea priuati, suoque sumptu litem prosequantur, volunt. Ipsi vero, qui reipub. causam et posteritatis agant, sumptu publico. Senatus etiam alia quaedam leuiora illis largitur, quo sic offensionem mitigaret, Hoc ipso die, nonnulli ciues, quibus erat mandatum vt per vrbem circumirent, ac rebus omnibus prouiderent, in templum primarium ascendunt. Ex ijs quidam hasta sua statuam alicuius [note: Initium euersionis imaginum.] Diuireuellit, sic vt in terram delapsa, confringeretur. Hacautem occasione in plures de inde manus inijcitur: interuentu vero Sacrificorum, qui id aegre ferebant, illi ne mandati fines praeterirent, nullam mouent ampliorem rixam, et abeunt. Cum eius rei nuntius esset ad ciues in forum delatus, et plenior multo, quam res ipsa ferebat, ad templum e vestigio mittuntur armati tercentum, vt illis opem ferrent: nam esse in angustijs atque periculo dicebantur. Vbi ventum est eo, iam illi discesserant. Ne vero frustra illuc itum esset, idola seu statuas ibirepertas demoliuntur, et progressi reliquis in templis idem faciunt. Ibi tum e Senatu quidam accurrunt, sedandi motus causa. Ciues autem ad illos, Quod vos totum iam trienmum deliberatis, anfieri debeat illud, nos inquiunt, vna perficiemus hora, ne propter idola sit vllum posthac internos dissidium. Sic adeo Senatus eis omnia permittit, et loco mori fuerunt Senatores xij. absque ignominia tamen. Inhis erant Henricus Meltingerus, tum consul, Lucius Zieglerus, tribuum praefectus. [note: Missa Basileae abrogata.] Decretum etiam est factum vt tam in vrbe quam foris per ipsorum fines aboleatur Missa cum idolis omnibus. Adhaec, vt in ijs rebus deliberandis quae ad gloriam Dei pertinent, et ad reipublicae commodum, Senatus in posterum adhibeat tribules numero ad ducentos sexaginta, quorum vtatur consilio. Iis factis decretis, laeti domum reuertuntur ciues, et in statuas tantum omnis desijt [note: Rixa inter pauperes ob statuas. Exustae imagines Basileae.] iracundia. Tertia die, qui tum erat cinerum dies, vt Pontificij vocant, statuae ligneae distributae fuerunt in homines tenuiores, vt ijs ad ignem vterentur: cum autem illi super diuidunda praeda rixarentur, ac pugnis etiam rem agerent, placuit exurendas esse. Nouem ergo componuntur struesante primariam aedem, et inflammatae cremantur. Ita nimirum casus tulit, vt quo die Pontificij solent frontibus hominum inuergere cinerem, quo sese puluerem atque cinerem [note: Dies cinerum imaginum cineribus sacer.] esse recordentur, ille ipse dies, propter idola in cinerem redacta, ciuitati fuerit laetus atque iuaindus. Februarij mensis die duodecimo, tribules illi, quos diximus, acta Senatus comprobant. Altera die, per singulas tribus denuo iuratur, et amice disceditur. Tigurini, Besnates, Solodurij, cum de turba esset

[note: 1529.] ad ipsos perlatum, ilico legatos mittunt intercessores. Cum autem hi venirent, iam sedata res erat.

Paulo supra diximus de conuentu Spirensi, quem ad initium Februarij Caesar [note: Spiren. conuentus.] indixerat, sed non est ante Idus Martij factum initium. Principes ac ordines aderant admodum frequentes. Elector Saxoniae Melanchthonem ad duxerat. Principio coeptum est agi de religione, et post multam actionem factum est decretum, vt infra dicemus. Pontificij autem eo spectabant, vt Saxonem aliosque Principes a ciuitatibus dirimerent, ne qua esset inter ipsos consiliorum communicatio, neque voluntatis consensio, et quoniam de coena Domini non eadem erat omnium ciuitatum, quae Principum, sententia, spem illi conceperant, se posse, quod cupiebant, perficere: sed id frustra fuit, vt postea docebitur. Ferdinandus etiam et collegae, ciuitatum aliquot legatos Aprilis die quinta separatim euocant, et quod praeter Caesaris edictum multa mutassent, grauiter incusant, ac demum hortantur, vt reliquorum ordinum sententiae suam voluntatem atque studium accommodent, ne per ipsorum secessionem comitia dissoluantur. Illi mutationem factam non ad Caesaris iniuriam vllam pertinere, seque in primis esse cupidos concordiae, et omnia velle Caesaris causa, neque legitimi concilij se recusare iudicium, demonstrant.

Cum Heluetiorum ciuitates duae, longe potentissimae, Tigurum atque Berna, [note: Foedus Heluetiorum cum Ferdinando.] consentirent in religione (sicut diximus) Lucernates, Vrani, Suitenses, Vnterualdij, Tugiani, quiprae caeteris erant huic infesti doctrinae, foedus cum Ferdinando rege faciunt. Per Ioannem Thomasium Mirandulanum, Clemens Pontifex, Aprilis die xiij. Principes hortatur ad bellum Turcicum: ac licet permagnam ipse calamitatem his proximis annis acceperit, auxilia tamen et omnem operam promittit, vt Caesare, Galliaeque rege pacatis, concilium mox inchoetur, quo Germania rursus eandem cum alijs prouincijs religionem amplectatur. Is quem supra diximus, Imperij senatus, Eslinga fuerat ante menses aliquot euocatusSpiram, cumque ciuitas Argentina suum eo misisset legatum, Danielem Miegium, qui cum reliquis ibi consiliarijs negotia publica de more tractaret, repudiatus a consessu [note: Legatus Argent. in consessum non admissus.] fuit, propter abrogatam nuper Missam, et non expectatum huius conuentus exitum. Eo cognito, reliquae ciuitares, quoniam ad ipsas etiam exemplum pertineret, intercedunt, et Imperij morem seruari petunt: etiamsi forte quid illi fecerunt ab Ecclesiae caeremonijs alienum atque ritu, non idcirco tamen in suo iure interpellandos esse, doneclegitimo concilio sit dirempta controuersia: praesertim, cum adhuc nihil eiusmodi sit tentatum, neque religionis causa cuiquam de suo iure quic quam sit in publicis conuentibus derogatum. Posthaec, lacobus Sturmius nomine ciuitatis in eo conuentu legatus, quod si praeter Imperij morem atque legem, ad hunc modum loco remoueantur, non esse quod vlla sumptuum ab ipsis expectetur deinceps communicatio, dicebat. Sed his omnibus nihil fuit profectum: et intercessoribus Ferdinandus ipse respondens, quamlibet aliam ciuitatem, quae modo Caesaris edicta seruet, in eius locum summitti iubebat. Post multam de religione disceptationem, superioris comitij Spirensis actio paucis repetitur. In eo nimirum fuisse decretum, vt quantum ad Casaris edictum Vuormaciense pertinet, ita sese gerant omnes, quo sui facti rationem et Deo possint et Caesari quoque reddere: sed mults eo prorsus abuti, et omnis fere generis horrenda [note: Edictum Spirensis conuentus.] nouaque dogmata, sub hoc veluti praetextu, nunc et defendi et excusari. Nouum igitur fit decretum in hanc sententiam, Qui Caesaris edictum illud adhuc seruarunt, deinceps quoque seruent, ad concilium vsque, de quo Caesar iam prope certam spem faciat, et populum etiam huc astringant: qui verô doctrinae genus mutarunt, neque discedere iamab eo possunt absque metu seditionis, vthi sibi temperent

[note: 1529.] in posterum, nec aliquid praeterea innouent ad vsque concilij tempus. Deinde, ne doctrina eorum, qui de coena Domini secus quam Ecclesia docent, recipiatur, neue abrogetur Missa: nec ijs in locis, vbi nouum est doctrinae genus impedimentum fiat, quo minus ad Missam qui volent, accedant Anabaptistis etiam, qui fuum dogma pertina citer defendunt, capitis poena constituitur, et Ecclesiae ministris iniungitur, vt iuxta probatam ab Ecclesia interpretationem doceant: alia vero dogmata, de quibus forte disputari possit, non attingant, sed concilij decretum expectent, Adhaec, vt pacem inter se colant omnes ordines, et religionis causa, nec damnum inuicem dent, necalter alterius ditioni subditos in suam fidem aut tutelam recipiant. Qui secus fecerint, proscriptorum numero iubentur esse. Huic [note: Principes qui se decreto opponunt.] decreto sese opponunt Elector Saxoniae, Georgius Brandeburgicus, Ernestus et Franciscus Luneburgici, Lantgrauius, Anhaldius: et Aprilis die xix. palam cur non assentiantur, descripto recitant. Et primo quidem superioris conuentus decretum repetunt, quo sua cuique religio permittitur adusque concilium: ab eo minime discedendum. neque esse violanda, quae tunc pacis retinendae causa, post multam deliberationem pacta fuerunt, et signis atque iureiurando confirmata. Se quidem exemplo suorum maiorum velle omnia Caesaris causa: quantum etiam facultatibus atque viribus possint, libenter ad eius vsum atque dignitatem collaturos: praesentem vero causam ad omnium salutem pertinere sempiternam. Quod igitur ab ipsis in eo dissentiant, orare, nemoleste ferant: sicut enim superius decretum de communi omnium voluntate factum sit, ita quoque, nisi pariter assentiantur omnes, rescindi non posse nec irritum ficri: quo minus ipsi, quam velint, religionis formam, suos intra fines constituant, non se repugnare, ac rogare Deum, vt suae cognitionis lumen in omnium mentibus accendat. Annis nunc aliquot, multam esse doctrinae causa dissensionem ac simultatem: eius autem quae sit origo, quis author, conuentu Noribergico fuisse quodammodo demonstratum, et ipsiusmet [note: Author dissentionum.] confessione Pontificis, et iplorum quoque Principum ac Ordinum postulatis, quae numero ad Ixxx. legato Pontificio tradita sint: quorum tamen nulla sit adhuc facta emendatio. Deliberationem autem omnium hunc semper fuisse finem, tollendis videlicet controuersijs et corrigendis vitijs, nullam esse viam expeditiorem concilio. Quod autem eo praetermisso, nunc decreuerint, vt qui doctrinae genus mutarunt, neques sime turba iam illud relinquere possunt, nihil amplius innouent: id non se posse laudare neque recipere, nisi velint ei doctrinae, quam vti piam atque veram hucusque profitentur, fidem ipsi derogare, ac fateri discedendum esse quidem ab ea doctrina, si modo sine tumultu atque seditione fieri posset. Quod ipsum quid esset aliud, quam verbum Dei, quod purum habeant ac impollutum, abnegare? quo sane nullum possit admitti grauius peccatum: nec enim sermone tantum, sed ipsa quoque re confitendum esse. Quantam haec etiam abnegatio ruinam secum traheret, et quam esset futura perniciosa multis Euangelij cupidis, facile posse cogitari. Quod ad Missam attinet, notum esse, quemadmodum suae ditionis Ecclesiae ministri, pontificiam Missam inuictis et firmis Scripturae testimonijs expugnauerint, in eiusque locum instituerint coenam Domini, iuxta praescriptum atque mandatum Christi, iuxtaque morem ab Apostolis obseruatum. Quare necistam quoque decreti particulam admitterese, neque suis, vt adsint Missae iam abrogatae posse concedere. Namvt maxime sincerus atque rectus esset vsus Missae pontificiae, tamen si duas ipsi Missas inter se contrarias in suis templis admittant, quam id sit futurum mali exempli, et quantaesint ex eo simultates oriturae, neminem esse qui non videat. Quod autem praescribant quid suis ipsi populis mandare, et quas in suis ditionibus ferre debeant leges, valde se mirari: praesertim cum ipsi minime sint passuri, si quis hoc inuicem apud eos tentaret. Quid de corporis atque

[note: 1529.] sanguinis Christi praesentia suis in Ecclesiis duceatur, omnibus constare, neque longioriopus esse explicatione: sed tamen, quod antea saepe dixerint, nunc etiam sibi videri, nondum esse videlicet in illos, qui secus doceant eiusmodi faciundum decretum, eo quod Caesaris diploma nullam eius res mentionem faciat: deinde, quod eius doctrinae defensores neque vocati sint necauditi. Quam autem non sit decorum nec aequum, in rebus tam arduis aliquid vllo temporestatui, non auditis ijs quorum interest, etiam atque etiam esse considerandum. Iam illud quod dicant, Euangelium esse docendum, iuxta receptas ab Ecclesia et probatas interpretationes, recte quidem habere, sed in eo litem esse, quae sit Ecclesia vera. Cum autem nulla sit doctrina certfor, quam verbi Diuini: cumque praeter illud nihil doceri debeat, et quae videntur obscuriora Scripturae loca, [note: Quomodo interpretanda Scriptura.] non possint rectius quam alijs eiusdem Scripturae locis illustrioribus explicari: idcirco se permansuros in eo vestigio, et daturos operam, vt veteris atque noui Testamenti scripta pure ac perspicue doceantur. Hanc enim vnicam esse rationem plane certam et indubitatam. Hominum vero traditiones nullo nitifirmo fundamento. Postremi conuentus decretum, pacis atque concordiae factum esse causa. Verum si praesens hoc valere debeat, maximis turbis et offensionibus [note: Edictum Vuormac. hami loco quibusdam.] viam patefieri. Iam enim, licet adhuc quidem suspensum fuerit edictum illud Vuormaciense, Principes quosdam eo spectare, vt priuatorum aliquot suae ditionis hominum fortunas auertant, et ad se transferant, ob non seruatum edictum: ex eoque facile intelligi quid sit futurum, si nunc edictum illud denuo sanciatur, et ex ipsis aliqui contrase vim expediant, et ad ea cogere velint, quaesalua conscientia praestari nequeant. Illud autem non recte dici, postremi conuentus decretum, eiusmodi verbis esse conceptum, vt eo plerique abutantur, etinterea dum concilium habeatur, licere sibi quiduis putent. Haec nimirum ab ijs potissimum spargi, qui supremi iudicij metu, cum patesient omnia, parum afficiuntur. Ad se vero quantum attinet, non recusare quo minus ijs, qui violatum ab se dicant illud decretum, apud aequos iudices respondeant. Quae cum ita sint, non se assentiri huic ipsorum decreto, suique facti rationem esse reddituros et palam omnibus, et ipsi quoque Caesari: ac interea, dum inchoeturaut publicum totius orbis aut prouinciae Germaniae concilium, nihilse facturos quod iure possit improbari. Quiod insuper de colenda pace, de non interuertendis aliorum bonis, de Anabaptistis, deque Typographis decretum sit, in eo quoquese, quid sui sit [note: Ciuitates iunctae Principibus.] officij, non ignorare. Huic Principum protestationi, communicato consilio, primi nominis ciuitates aliquot sese coniungunt, Argentina, Noriberga, Vlma, [note: Origo nominis Protestantium.] Constantia, Rutelinga, Vuinssemium, Meminga, Lindauia, Campodunum, Hailbrunum, Isna, Vuisseburgum, Norlinga, Sangallum. Et haec quidem est origo nominis Protestantium, quod non solum in Germania, sed apud exteras quoque gentes peruulgatum est atque celebre. Ferdinandus excesserat iam e concilio Principum antequam hiprotestarentur, tametsi, vt paululum modo differret, a Saxone fuerat rogatus atque socijs. Post, appellationis quoque [note: Protest. prouocatio ad Caesarem.] formulam Protestantes concipiunt et edunt, in ea que rem omnem ordine commemorant, ac demum ab omni actione Spirensi et decreto ibi facto prouocant ad Caesarem, ad futurum generale vel Germanicae nationis legitimum concilium: ad omnes denique non suspectos iudices, ac simul legationem ad Caesarem decernunt.

[note: Bellum ciuile inter Heluctios.] Non multo post, Tigurini et Bernates copias educunt in Quinque pagicos, vti vocant, ipsorum hostes, de quibus paulo supra diximus. Et Tigurini quidem, edito scripto, causam, cur ita faciant, exponunt, et multas illorum recensent iniurias. In quibus etiam haec est, quod ipsorum ciues nonnullos, cum pecuniam sibi

[note: 1529.] sibi debitam reposcerent, Suitenses verberibus affecerint: quôd Vnterualdij, ipsorum, atque etiam Bernae et Basileae et argentinae ciuitatis insignia suspenderint ad patibulum: foedus etiam ipsos omnes cum Ferdinando rege fecisse, vt religionem opprimant, in eoque pactum esse dicunt, vt quicquid ipsorum agri cis Rhenum, auxilio Ferdinandi capietur, id illis omne cedat. Qua quidem ex re facile est, inquiunt, videre, hoc ipsorum esse consilij, vt externis copijs adiuti, nos e finib. Nostris eijciant. In quo sane non modo ius naturae, sed ipsa quoque pacta violant: quando videlicet in nostram perniciem, cum illo coniurant hoste, quo non alium habet nostra natio vel antiquiorem vel infestiorem: in quo debellando, tot nunc annis inde a primordio nostri foederis, tanta consensione, vires et robur omne simul communicauimus. Productis vtrinque copijs, et positis castris, interuentu finitimorum et Argentinae quoque ciuitatis composita res fuit, et discessum abarmis. [note: Composita discor dia Heluetiorum.] A Ferdinando missa fuerunt illis auxilia, quae ad Rhenum vsque peruenerant. Inter alia pactum fuit, ne religionis causa bellum inter ipsos esset: vtque deinceps a maledictis abstineretur, graui constituta poena.

[note: Gallo infeliciter cedunt omnia.] Galliae rex, cum et liberorum suorum statu, quos in Hispaniam miserat obsides, afficeretur, et per Italiam infeliciter bellum gereret, amisso nuper exercitu atque Imperatore Lautrecho, sicut diximus, amisso etiam Andraea Auria Genuate, rei maritimae Scientia clarissimo duce, qui sub idem fere tempus, quo Lautrechus mortem obijt, ad Caesarem defecerat, restituta patriae libertate, ad pacem animum adiecit. Itaque Cameraci, oppido Belgicae, conueniunt Margarita, Caesaris amita, et regis mater Aloisia, multique alij proceres: ac in bis, cardinalis Episcopus Leodientis, Erardus Marchianus: et pacem Augusto mense faciunt, et illud ante triennium in Hispania factum de Lutheranis decretum, vt supra docuimus, repetunt, ac denuo confirmant. Reliquae conditiones, partim fuerunt mutatae. Nam Burgundiam Caesar Gallo permittit, si marem e sorore suscipiat. Rex vero proliberatione filiorum Caesari dependit aureorum millia vicies centena, et in his, debitum Anglicanum. Paulo post, ex Hispanijs Genuam Caesarapplicuit. Eodemque [note: Solimannus Turca Viennam obsidet.] tempore Turcarum Imperator, bolimannus, a loanne Vayuoda solicitatus, per Hieronymum Lascum, Polonum, excellentis ingenij virum, innumero cum exercitu per Vngariam tendit in Austriam, et primariam eius regionis vrbem Viennam, ad Idus Septembris obsidet, et cuniculis rem agit, et qua parte moenia subuertisset, manus acerrime consent: sed cum milites praesidiarij Germani, quorum praecipuus dux erat Philippus Palatinus princeps, fortissime stationem defenderent, [note: Vienna a Germanis propugnata.] postridie Idus Octobris, infecta re discedit, multis hominum millibus in reditu partim trucidatis, pirtim in miserabilem ac foedam seruitutem adductis. Vayuodam autem abiens Budae regem constituit.

Nouum etiam morbi genus hoc anno Germaniam inuasit. Sudore pestifero [note: Morbi genus inusitatum.] correpti homines, intra vigesimam quartam horam aut exhalabant animam, aut, si virus exudassent, valetudinem paulatim recuperabant, et prius quam de remedio constaret, multa perierunt millia. Malum hoc, inde ab Oceano, per omnem prope Germaniam peruasit, breuissimo temporis spatio, et incredibili celeritate velut incendium aliquod longe lateque depascebat omnia. Vulgo dicitur morbus Anglicus. Nam Henrici seprimi, Britanniae regis, anno primo, qui fuit annus humanae salutis, M. CCCC. LXXXVI. eadem lues Insulam illam inuasit: et quoniam in re noua reme dium erat incognitum, ingentem hominumstragem edidit. Fuit insuper hoc tempore, frumenti ac vini tenuissimus prouentus: itaque illa, quae Deus iratus eiaculari consueuit in populum ingratum, tela, morbi [note: Tria Dei tela eiaculata hoc anno.] contagio, bellum, media, simul vno eodemque tempore in Germaniam incubuerunt.

[note: 1529.] Captiui per id tempus tenebantur Coloniae Agrippinae, Petrus Flistedius, [note: Scholastici duo Coloniae exusti.] Adolphus Clarebachus, homines literati, quod de coena Domini, deque caeteris dogmatis diuersum a Pontificijs sentirent. Senatus eius vrbis habet ius, vt in carcerem ducat quos oportet: vitae autem necisque potestatem solus habet Archiepiscopus. Ac fieri potest, vt quos capitis damnauit Senatus, Archiepiscopi praetor absoluat. Illi vero per sesquiannum et amplius eô, custodia detenti, nunc demum ab vtrisque damnati fuerunt, et exusti, magno cum gemitu plurimorum et commiseratione. Culpam eius rei plerique conferebant in Theologos concionatores qui sup plicijs impiorum placandam esse clamabant iram Dei, nouo morbi genere nos verberantis. Adolphus erat forma liberali, facundus et eruditus. Cumque ducerentur ad supplicium, fidei suae rationem explicabant, et Scripturae testimonijs inuicem sese confirmabant, ita quidem vt omnium oculi mentesque in ijs haererent defixi.

Diximus antea de dissidio Lutheri et Zuinglij, super coena Domini. Cum illud iam supra triennium agitaretur, et grauis esset dimicatio, multi, quibus doleret hac vna simultate consensionem impediri doctrinae, remedium adhiberi cumprimis optabant. Lantgrauius ergo cum socijs re communicata, solicitatis etiam [note: Marpurgi colloquium inter Lutherum et Zuinglium.] Heluetijs, diem constituit, quo die Marpurgi conuenirent vtriusque partis viri docti, deque summa rei placide conferrent. E Saxonia venerunt Lutherus, Melanchthon, Ionas: ab Heluetijs, OEcolampadius, Zuinglius. Argentorato, Bucerus, Hedio: Noriberga, Osiander. Multi aderant praeterea viri graues ac eruditi. Solus autem Lutherus atque Zuinglius causam disceptabant. Sed cum illud, [note: Conuentionis formula.] quod dixi, morbi genus eo iam peruenisset, abrupta demum actione iussu Lantgrauij sic conuenit. Quandoquidem in praecipuis omnibus dogmatis idem sentirent, abstinendum esse deinceps ab omni contentione, et Deum orandum, vt in hac etiam controuersia lumen accendat, et concordiae viam ostendat. Et ita quidem amice discessum fuit initio Octobris. Dictum est ante, quomodo Saxoniae princeps et Lantgrauius, in conuentu qui Spirae fuit ante triennium, foederis ineundi mentionem fecerint. Ea res in deliberationem deinde non semel venit, et iam potissimum, hoc facto deaeto, coeptum est de illo cogitari vehementius, et finito conuentu, concepta quaedam Noribergae fuit eius rei formula, et post amplius tractata. Cumque mense Octobri Schuabachum legati principum [note: Formula foederis inter Protestantes concepta.] ac ciuitatum venissent, Saxonis et Georgij Brandeburgici nomine propositum fuit, Quoniam religionis ac verae doctrinae defensio sit huius fundamentum foederis atque causa, primum oportere consentientes omnium in eo esse voluntates. Itaque recitata fuit doctrinae summa, capitibus aliquot comprehensa, quam approbarent omnes. Argentinenses autem ac Vlmenses legati, neque superiori conuentu Rotacensi factam eius rei mentionem esse, neque se quicquam in [note: Remora foederis.] mandatis habere dicebant. De coena Domini non erat eademomnium sententia, sicut ante quoque diximus: et hic solus erat serupulus. Quum ergo decerni propterea nihil posset, alter fuit Smalcaldiae conuentus indictus ad Idus Decembris.

[note: Erasmi libellus contra professores Euangel.] Vbi iam Caesar in Italiam venisset, Erasmus Roterodamus, qui Basilea relicta, propter mutatam religionem, et vitandae suspicionis causa, Friburgum sese receperat, Ferdinandi regis oppidum, Nouembri mense libellum edit, qui titulo quidem inscriptus est contra quosdam, qui sese falso iactant Euangelicos: reuera autem totum ordinem perstringit. Nam interalia multa, nullum se nou isse dicit ex illis, qui non seipso videatur esse factus deterior. Huic deinde scriptorespondent Argentinenses theologi, quoniam de ipsis potissimum et Basiliensib. ille tractauerat, inprimis autem de Bucero. Aduentante Bononiam Caesare, Franciscus

[note: 1529.] Sfortia, qui Pontifici Galliaeque regi confoederatus ante fuerat, profectus ad eum, [note: Pfortia cum Caesare redit in gratiam.] vbi suam causam ipse dixisset, intercessione Clementis septimi, Mediolanensem principatum a Caesare tandem recuperat, inter alia pactus ei dare aureorum millia nongenta: dimidiam quidem partem hoc anno, reliquum autem intra decimum annum, aequis pensionibus: pignoris autem loco, Caesar, Comum et arcem Mediolani sibi seruat, dum anni primisolutio fiat.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI VII.

Protestantium Legati ad Caesarem, accepto Placentiae responso, prouocant: quos illic recentos cum intelligerent Protestantes, Smalcaldiae conuentum decernunt. Argentinenses cum tribus Heluetiorum pagis foedus ineunt. Caesar Bononiae inauguratus a Pontifice, conuentum indicit omnium ordinum Augustae, vbi Protestantes suae doctrinae confessiones exhibent, cui opponunt contrarium scriptum, et confutationem aduersarij. Designantur qui placide ea de re transigant, et concordiae rationes ineant. Caesar Protestantes solicitat, qui neque exhortationibus, neque vllis obiectionibus, nullis denique calumnijs, quibus premebantur dimoueri possunt, quin constanter in sua confessione perstent: atque dato vltimo responso discedunt. Romae exundat Tiberis. Eccius et Faber ob scriptas confutationes contra Argentinenses, et alias ciuitates honorarium munus petunt et impetrant. Prussiae transactio rescinditur. Decretum Augustanum recitatur. Melanchthonem ob decretum illud anxium solatur Lutherus, qui propius Augustam accesserat: ad quem Bucerus proficiscitur, vt cum Zuinglio conciliet. De creando rege Romanorum Ferdinando agitur: cui Saxo et alij principes resistunt, atque omnino intercedunt. Rex tamen creatur, et regno inauguratur.

[note: Legati Protestantium ad Caesarem.] DIXIMVS antea, Protestantes decreuisse legationem ad Caesarem. Hi erant Ioannes Ehingerus, Alexius Frauentrutus, Michael Cadenus Noribergensis, qui Genuam vsque profecti, de Caesaris ab Hispanijs aduentu cognoscunt, ac deinde Septembris die nono, Placentiae, per Mercurinum Cattinarium, qui pridie factus erat Cardinalis, per Henricum Nassouium, Alexandrum Schueissium, Alfonsum Valdesium Hispanum, viam et aditum sibi faciunt. Caesar xij. Septembris diem eis constituit, monet tamen vt sua postulata scripto complectantur, neque sermone vtantur prolixiori, propter varias et grauissimas occu pationes. Cum ad diem venissent, rursus per interpretem monet vt paucis agant. Illi, sicut in mandatis habebant, ordine repetunt decretum Imperij factum ante annum tertium, quod nuper alio decreto sublatum sit: quod quidem si valere debeat, maximae sint ex eo turbae nasciturae. Saxoniae principem igitur Electorem, atque socios, et his adiunctas quoque Ciuitates, palam tunc esse professos, nonse huic assentiri decreto: rogare autem, ne grauiter hoc ipse ferat aut moleste, sed necessitati tribuat: illos eniminterea, dum cogitur concilium, nihil esse admissuros, quodnon et Deo sperent et ipsi quoque posse, probari: deinde, maiorum [note: Protest. obsequium omne Caesari deferunt.] exemplo facturos esse quiduis pro salute ac dignitate, tum ipsius tum Imperij, seu bellum sit gerendum in Turcam, seu quoduis aliud sustinendum sit onus.

[note: 1529.] Obsecrare etiam si forte res ad ipsum aliter delata sit, ne credat, sed huic narrationi fidem habeat: nec vllam concipiat in eos offensionem, nisi prius ipsorum audita purgatione: praesertim, cum hoc semper deferant, si Scripturae testimonio rectius ed oceantur, nihil esse facturos obstinate vel praeter officium. Itaque petere, vt illos in suam tutelam atque patrocinium accipiat, et primo quoque tempore, clementer ac benigne scripto respondeat. Et quoniam sermone res tota non possit explicari, quod etiam ipse iusserit, ideo se, quicquid omnino sit necessarium ad [note: Caesaris ad Protest. legatos resp.] pleniorem cognitionem, scripto comprehensum ipsi tradere. Caesar deinde, per interpretem, cuiusmodi sint ipsorum postulata, se accepisse, quam etiam suorum Principum nomine deferant obsequentiam, habere pergraram: et communicato cum suis consilio, quod aequum videbitur, responsurum se dicit. Decimotertio demum Octobris die responsum dedit scriptum, vt illi petierant. De actione tota Spirensi, deque decreto facto, per fratrem Ferdinandum regem, eiusque collegas ante se cognouisse, quam ipsi aduenerint: et dissidium hoc, quod multis incommodis atque malis occasionem praebeat, vehementer sibi dolere. Cumque sui sit officij haec omnia praecauere, ne accidant, aut cum acciderint, emendare: ideo sediu multumque et grauiter de re tota cum suis familiaribus deliberasse, atque ita reperire, decretum illud eo factum esse, ne quid deinceps innouetur, nec vlli sectaesit in posterum locus, cuiusmodi iam inuectae sint complures et admodum tetrae: deinde, vt pax et concordia per Imperium statuatur. Ideoque Saxoniae principem atque socios merito debuisse his omnibus assentiri: nam et sibi et reliquis Principibus animae suae salutem et conscientiae tranquillitatem, non minus esse curae, quam illis: nec etiam minus optare se concilium, quam illi, constituendae Reipublicae causa. Quod tamen concilium videri possit non admodum esse necessarium, si modo, quae communi voluntate decreta sunt atque consensu valerent: si quoque illud omnium ordinum approbatione factum Vuorrnaciae superioribus annis decretum, et huic a se coniunctum edictum seruaretur: sicut et ipsi fateantur eiusmodi decreta firma esse debere atque fixa. Quod cum ita se habeat, et quia moribus receptum sit, vt quod maior pars ordinum Imperij sanciuit, ne paucis quibusdam hoc rescindere liceat: ideo se datis literis ad Saxonem atque socios, mandasse, vt decretum factum habeant ratum, neque contra faciant: sed obtemperent, pro ea fide, qua sibi deuincti sint et Imperio. Nam alioqui fore, vt authoritatis et exempli causa seucre in ipsosanimaduertat. Existimare autem, hoc suum scriptum iam illis esse redditum, aut propediem redditum iri, et facturos quod iusserit. Id sibi quidem fore longe gratissimum, praesertim in hoc tempore, cum certo nuntictur Christiani nominis hostem, Turcam, progressum in Vngariam, cum omnibus copijs petere Germaniam. Hac nimirum de causa vehementer opus esse concordia domestica. Nam etiam vt in Turcicum bellum et in alios vsus Imperij, pecuniam et opem illi conferant: tamen nisi mutua sit animorum consensio, nisi pax inter omneis ordines atque beneuolentia constet, non posse quicquam aduersus tantum hostem vtiliter suscipi vel administrari. Nec enim agi de vna tantum et altera prouincia, [note: Periculum a Turcae.] sed totum hunc orbem Reipublicae Christianae, praesertim vero Germaniam, neque coniuges tantum et vxores atque forrunas vniuscuiusque, sed fidem, religionem, leges omneis, et quicquid omnino charum esse porest, in praesentissimum periculum deuocari. Resistendum igitur illi quam primum, coniunctis et animis et viribus, aut haec tam horrenda, tam funesta, tam tetra, indubitanter expectanda. Quod si nulla subesset alia, tamen hac praecipue de causa debere illos omne suum studium ad maioris partis ordinum Imperij voluntatem aggregare, Quaecum ita sint, petere se rursus atque mandare, vt decreto facto morem

[note: 1529.] gerant, vti reliqui ordines qui non minus, quam ipsi, cupiant suam religionem atque vitam approbare Deo. Contentione quoque omni deposita et dissidio, consulant in commune cum alijs atque decernant, quomodo fratri Ferdinando regi submin istrentur auxilia, quomodo vis Turcica reprimi possit, ne longrus euagetur. His etiam de rebus acturum se cum Pont fice coram, quo videlicet et immanissimus hostis reijciatur, et religionis actio referatur omnis ad gloriam Dei, et ad communem omnium tranquillitatem. Compositis quoque rebus per Italiam, quod felixatque faustum sit vniuersae Reipublicae, primo quoque tempore, vim omnem atque vires in Turcam velle se conuertere: quamobrem sperare, illos, [note: Legatorum prouocatio.] periculi considerata magnitudine, facturos, quod alioquin ex officio debeant. Eo dato responso, legati, cum legissent appellationem, sicut erat concepta, tradunt Alexandro Schueissio, testibus ad eani rem adhibitis, vt fieri consueuit. Ille quidem initio recusat, sed tandem accipit, et ad Caesarem defert: eodemque die post meridiem redit: et reliquo sermone confecto, Caesarem iubere dicit, ne pedem moueant e diuersorio: ne quid suis perscribant, ne suorum cruem aliquo mittant, donec aliud renuntiet, capitis atque fortunarum denuntiata poena, si secus factant. Dum hoc agitur, forte aberat domo Michael Cadenus, et e vestigio certior factus per famulum, rem omnem senatui Noribergico perscribit, et literas magna celeritate perferri curat: nec enim fide tenebatur deuinctus, vt collegae, Penultimo [note: Grauellanus Mercurmi vicarius.] demum Octobris die, Parmae, quo iussierant sequi. Nicolaus Granuellanus, qui Mercurini partes obibat aegrotantis, nuntiateis. Etsi delatam sibi prouo cationem Caesaraegre ferat, tamen permittere vt domum ad suos reuertantur. Cadenumvero iubet manere, capitis poenam comminatus, nisi pareat. Cuius quidem reihaec [note: Catechismus Caesari oblatus.] erat causa. Lantgrauius dederat abituro libellum eleganter adornatum, qui doctrinae Christianae summam paucis complectabatur, vt Caesari daret: is per occasionem, cum ad sacrum iret Caesar, porrigit. Caesar inuicem episcopo cuidam Hispano, vt quid rei esset, cognosceret. Hic forte in locum illum incidit. vbi Christus monet Apostolos, ne principatum affectent. Hoc enim ipsorum non esse professionis, et gentium reges vsurpare sibi talem potestatem. eum locum author inter [note: Episcopi candor et ingenium.] alia tractauerat, demonstrans, cuiusmodi sit officium ministrorum Ecclesiae: sed ille, cum obiter legisset, percontanti Caesari sic referebat, quasi magistratui Christiano iusgladij tolleret libellus, et gentibus duntaxat alienis a religione Christiana permitteret. Hac ergo de causa detinetur iste. Hoc etiam Granuellanus addebat, [note: Cadenus subducit se periculo.] velle Caesarem, vt idem scriptum exhibeat quoque Pontifici. Cum autem ipse factum purgaret, neque satis commodum responsum ferret, et e sermone Granuellani periculum suum intelligeret, silentio conscendit equum, et celeriter Ferrariam, inde Venetias profectus, domum reuertit. Senatus Noribergicus, acceptis literis Cadeni, de quibus ante dictum est, Saxonem, Lantgrauium atque socios ilico certiorem facit Octobris dir xxiiij. Re deliberata placuit Smalcaldiae fieri [note: Smalcaldicus conuentus.] conuentum, sub finem Nouembris. Eo venerum ad diem, Saxoniae princeps, eiusque filius, Ioannes Fridericus. Ernestus et Franciscus Luneburgici, fratres, Lantgrauius Philippus, Georgij Brandeburgensis cosiliarij, ciuitates etiam, Argentoratum, Vlma, Noriberga, Heilprunum, Rutelinga, Constantia, Meminga, Campodunum, Lindauia. Sub idem tempus venerunt ex Italia legati, cumque legationem renuntiassent, vt supra commemorauimus, visum fuit agendum esse omnium primo de religione, cuius nuper erant proposita capita. Rogantur itaque Argentinenses ac Vlmenses, quid sit ipsorum in eo voluntatis atque propositi. Respondent in eandem vt nuper sententiam. Quo tempore primum sit agi coeptum de foedere, nullam eius rei mentionem esse factam: hoc vnum modo in deliberationem venisse, quomodo sint auxilia communicanda, si quem doctrinae

[note: 1529.] causa perelitari contingeret. Quid aduersarij moliantur ac in animo habeant, esse non obscurum. Inter illa vero doctrinae capita, quae sunt in medium adducta, quaedam posse disputari. Quod si de ijs non conueniat inter doctos, metum esse, ne dissidium oriatur, quod aduersarijs valde sit opportunum atque commodum. Itaque suum esse consilium, vt ad illud, quod initio fuit de foedere faciundo propositum, omnis referatur deliberatio. Saxo, et huic adiuncti Luneburgici fratres, et Brandeburgicus, solicitabant eos per Noribergicos, vt assentirentur: Lantgrauius vero medium sese gerens, conciliationi studebat. Cum nihil proficeret, reliquarum etiam ciuitatum legati vocantur, et si quidem eam doctrinam per omnia probent, actionem foederis institui posse cum ipsis, dicebatur. Illi nullum habere se eius rei mandatum, respondent, et primam vrgent actionem. Tandem ita disceditur, vt qui doctrinam hanc omnem profiteri velint atque recipere, Noribergam veniant ad sextum Ianuarij diem anni sequentis, deliberandi causa, quid deinceps agendum sit.

[note: Foedus Argentin. cum Heluetijs.] Argentinenses interea, muniendi sui causa, quo vim iniustam a se suisque depellerent, cum Tigurinis, Bernatibus, Basiliensibus, qui et vicini erant, et dogmate magis conueniebant, foedus faciunt in hunc modum, Si doctrinae causa vim patiantur, hae, quas dixi, ciuitates auxilia mutant atque copias, quantas omnino res ipsa flagitabit: sic tamen vt in mille pedites, aureos bis mille menstruos dent Argentinenses, loco subsidij: contra, si vis ipsis inferatur, Argentina nullas quidem copias mittat: sed per belli tempus aureorum millia tria menstrua subministret. Item, cuius in ciuitatis finibus, alterutrius partis hostes deprehendentur, non ferant impune, sed eo loco sint atque numero, sicut belli ius atque gentium praescribit. Si vis vlla fiat simul omnibus, tum singuli suo sumptu rem gerant, et hostem quam longissime depellant, Argentina, pulueris tormentarij libras decies mille, Tigurum, et frumenti modios totidem, Basileam, pacis tempore, cum erit opportunum, mittant: ex eo tamen nihil sumatur, nisi belli tempore, et vrgente inedia. Tunc illud in ciues liceat distribuere, facta aestimatione pretij, quantum ex aequo videbitur. Veruntamen, si auxilio proficiscantur Argentinensibus, puluere vtantur, quantum erit opus: in communi autem bello dimidiam pretij partem persoluant. [note: 1530.] Decretum fuit hoc foedus in annos quindecim, Ianuarij die V. Senatus Imperij, [note: Senatus imperij ad Argen. literae.] cui tum praeerat Fridericus Palatinus, vbi resciuit, datis literis ad exitum eius mensis, peruulgatum esse dicit de foedere, quod cum Heluetiorum pagis aliquot fecisse dicantur. Id sibi cumprimis esse mirum, eos videlicet, qui sunt Imperio deuincti, sine consensu Caesaris et ordinum Imperij, foedus vllum inire cum aliquibus. Et quanquam plerique omnes confirment, non tamen prius fidem habere se voluisse, quam ab ipsis rem omnem cognoscant. Itaque petere, vt sibi, qui Caesaris locum obtineant, clare perscribant, quid rei sit, et quibus conditionibus pacti sint.

[note: Protestantium conuentus Norib.] Ad conuentum illum, a Protestantibus designatum Noribergae, venerunt Principum et perpaucarum ciuitatum legati. Consilium erat, mittendam esse legationem ad Caesarem atque Ferdinandum, sed ab eo discessum fuit. Et quia Caesar Imperij conuentum primo vere purabatur indicturus, placuit interea deliberandum esse quid in eo proponi debeat, et quod singulis visum fuisset, intra tempus menstruum Saxoni renuntiandum, vt per eum caeteri quoque cognoscant. Itaque discessum fuit quarto Idus Ianuarij.

Caesar interea, qui Nouembris die quinto Bononiam venerat. Ianuarij die [note: Comitia Augustae indicta.] XXI. dimissis in Germaniam literis, conuentum indicit omnium ordinum Augustae, ad diem octauum Aprilis, religionis potissimum et Turcici belli causa.

[note: Imperator coronam imperij suscipit a Pontifice.] Vigesimoquarto deinde Februarij die, maximo cum apparatu atque splendorefuit inauguratus a Pontifice, cum verbis conceptis iurasset, Pontificiae dignitatis

[note: 1530.] perpetuum se futurum esse defensorem. Ante quam Bononiam veniret, ad ipsos fines ditionis Pontificiae praesto fuerant ei tres Cardinales, a Pontifice missi, fidem ab eo postulantes, ne quam Ecclesiasticae libertati vim vnquam afferret. Ille sic respondit, vt ostenderet se nihil velle sui iuris imminuere, Parmam atque Placentiam tacite designans, Mediolani ditionis vrbes, quas tum Ecclesia Romana possidebat. Bononia profectus, Fridericum Mantuanum ornat dignitate Ducali. Fuit olim Mantua, Imperij libera ciuitas: post autem, varijs agitati motibus atque ciuilibus malis, ad Ludouicum Gonzagam, propter eiectam Passerini tyrannidem, rei summam deferunt, anno salutis, M. CCC. XXVII. huius abnepotem, Ioannem Franciscum, Sigismundum Caesar, creauit Marchionem, anno M. CCC. XXXIIII. altera die Septembris. Et in hoc quidem gradu constiterunt vsque ad hoc tempus, vti diximus.

[note: Theologi Protest.] Augustam primus omnium venit elector Saxoniae, cum Ioanne Friderico filio: in reliquo comitatu erant Philippus Melanchthon, Ioannes Islebius Agricola, Iustus Ionas, Georgius Spalatinus. Mittebant obuiam Caesari gratulatum Vlmenses: cum vix aegre tandem essent admissi, Caesar postulat vt a superioris anni protestatione discedant, seque deinceps imperata facturos esse spondeant. Vrbis tuendae causa, conscripserant Augustani ad octingentos pedites: hoc vbi Caesar accepit, iubet eos dimitti, et alios ipse conscribit, inque suam fidem adigit, et portam vnam vrbis tradi sibi postulat, diebus aliquot ante, quam eo venisset, is, quem supra dixi, Cattinarius, nuper creatus Cardinalis, mortem obijt OEniponte, in eiusque locum successit Granuellanus Vesontinus. Hoc fere tempore venit in [note: Eleonorae in Galliam aduentus.] Galliam, ab Hispanijs, Eleonora, cum regijs liberis, Francisco et Henrico, qui iam totum quadriennium ibi fuerant obsides, loco parentis.

Non multo post inaugurationem Caesaris, Pontifex ad Ferdinandum regem [note: P. Vergerius legatus Pontificius ad Ferdinandum.] mittit legatum Petrum Paulum Vergerium, iureconsultum, amplacum potestate: sed in primis ei dedit in mandatis, omnem operam nauaret, ne prouinciae Germaniae concilium fiat, vtque Ferdinandus omnem impediat eius generis actionem. Ille sibi commissum munus diligenter exequitur, et quacunque ratione potest, Lutheranis incommodat: et in Ioannem Fabrum, Eccium, Cochlaeum, Nauseam, munificus erat, vt fortiter agerent. Eccium quoque Ratisbonae creauit Canonicum, vt legatus Pontificis, quo praesente solet cessare ius eligendi. Augustam Caesar venit Idibus Iunij, sub vesperum. Iam aderant plerique Principes, et obuiam omnes progressi, [note: Campegius Card. legatus ad Caesarem] perhumaniter excipiunt aduentantem. Erat in eius comitatu Campegius Cardinalis, a Pontifice missus cum plenis mandatis: hunc inter et Ferdinandum fratrem Caesar cogitabat in vrbem ingredi medius: sed quia praeter morem hoc erat Imperij, Moguntinus et Coloniensis proxime antecedebant, pone sequebantur Ferdinandus atque Campegius. Alter dies erat sacer, et corporis Christi memoriae dicatus, vt vulgo dicunt. Itaque Caesar ad Diuorum templa supplicationem faciebat, [note: Principes qui Missae interesse uolunt.] missificante Moguntino. Principes aderant omnes maximo numero, praeter Saxonem, Lantgrauium, Luneburgicos fratres, Georgium Brandeburgicum, Anhaldium. Caesar quidem eis nuntiauerat, vt et interessent, et suos abrogarent concionatores. Illi autem neque venerunt, et quia conuentus hic eo sit indictus, vt omnium audiantur sententiae, non se posse suis imponere silentium ante cognitionem causae, dicebant. Biduo post fuit edictum, vt vtriusque partis concionatores desistant, donec de religione decidatur. Caesar tamen aliquos constitueret, qui sine cuiusquam contumelia doceant. Fuit hoc voce praeconis denntiatum, constituta poena. Iunij die vigesimo factum est initium actionis, et Caesar Missam aditurus de more, Saxonem [note: Saxonis est Caesari praeferre gladium.] adesse iubet, ac sibi praeferre gladium. Nam id Saxonicae domus est officium in eiusmodi pompis. Ille, re deliberata, cum Theologi dicerent licere adesse, quod

[note: 1530.] ad suum officium esset euocatus, non ad Missam, velut ad cultum Diuinum, accessit, Georgio Brandeburgico comitatus. Reliquorum nemo venit. A sacro ventum est in curiam. Ibi Fridericus Palatinus nonnulla praesatus moram Caesaris excusat, et simul causam indicti conuentus repetit. Deinde recitata fuit oratio prolixa, de scripto, sicut fieri consueuit, Scire ipsos, quemadmodum simul atque de communi consilio creatus esset Caesar, ordinum omnium conuentus egerit Vuormaciae: sed illo ipso tempore illatum sibi fuisse bellum: ita quidem, vt tametsi valde cuperet in Germania permanere, coactus fuerit in Hispaniam redire: quod tamen fecerit et de ipsorum voluntate, et non prius, quam Imperij res legitime procurasset, constituto nimirum iudicio et Senatu, et fratre Ferdinando, velut altero se legato sibi designato per suam [note: Senatus Imperij constitutus a Caesare.] absentiam. Cumque de illorum fide, diligentia, virtute, magnam haberet opinionem, tranquilliori animo deseruisse Germaniam: et illos quidem ita Rempub. administrasse, nihil vtamplius desiderari possit. Interea vero, dum in Hispanijs ageret, audisse non solum magnas esse per Germaniam simultates atque dissidia religionis, verumetiam Turcas in Vngariam et loca finitima vim atque bellum inferre: et amisso Belgrado, multisque alijs propugnaculis et arcibus, Ludouicum regem atque proceres, missis legatis, opem Imperij solicitare: qua freti confiderent non solum vim omnem hostilem depellere, verumetiam sua se posse recuperare. Sin autem ea destituerentur, fore, vt quae nunc ipsis incumberet calamitas, ea non multo post ad reliquos omneis finitimos inundaret. His rebus cognitis, valde se fuisse commotum, et idcirco vt celeriter auxilia mitterentur, eam pecuniam, quam sibi Romam inaugurationis causa proficiscenti erant impensuri, iussisse omnem eo conuerti. Sed cum tardius hoc administraretur, hostem, vbi Rhodum, velut alteram arcem [note: Turcarum victoriae et incursiones.] orbis Christiani, cepisset, in Vngariam longius progressum, praelio superasse regem Ludouicum, et quicquid est vrbium atque locorum inter Sauum atque Drauum flumina, cepisse, diripuisse, incendisse multis hominum millibus interfectis. Impetum deinde fecisse in Illyricum, et cum supra modum omnem, ibi grassatus esset caedibus, incendijs, rapinis, deuastationibus agrorum, abduxisse illinc supra xxx. hominum millia in miserabilem seruitutem, et eos, qui cum impedimentis forte sequi non poterant, contrucidasse, Deinde proximo superiorianno, in Austriam penetrasse [note: Turcarum horrenda immanitas.] cum innumerabili exercitu, et ijs locis vrbem primariam obsedisse Viennam, et longe lateque populatum esse agros, prope ad Lincium vsque, nec vllum inhumanitatis genus praetermisisse, nulla nec aetatis neque sexus habita ratione, dissectis pueris infantibus, puellis atque foeminis nefarie stupratis, et more pecudum abactis. Itaque plane tunc se constituisse, rebus omnibus alijs posthabitis, illo proficisei cum copiis, et omne suum robur eo conuertere: datis etiam literis tum ad Ferdinandum regem fratrem, tum ad proceres atque belli duces, Viennae circunsessos, vt suum aduentum prorsus expectarent, ac fortiter agerent, hortatum esse. Cum autem ille pedem referret, mutasse consilium, et multis de causis optimum iudicasse, vt rebus per Italiam pacatis, cum Pontifice de summa Reipub. constituenda, deque religione consilia conferret, et conuentum hunc indiceret. Potuisse quidem inaugurari Romae, sine vllo impedimento, et inde Neapolim proficisci, quod eius regni status atque conditio tunc in primis requirebat: sed tamen re priuata postposita, cogitationem omnem ad Rempub. contulisse, vt videlicet primo quoque tempore huic adesset conuentui, Iam vero, licet Viennam hostis capere non potuit, tamen ingens damnum esse datum toti prouinciae, quod vix longo tempore sarciri possit. Et licet exercitum ille reduxerit, praesidia tamen atque duces reliquisse ad fines, qui non Vngariam modo, sed Austriam quoque et Stiriam et loca finitima continenter ab eo tempore deuastarint. Et quandoquidem fines nunc habeat multis in locis coniunctos nostris finibus, dubium non esse, quin ad proximam occasionem multo sit

[note: 1530.] maiori cum manu reuersurus, vt ad internecionem omnia disperdat, in Germania [note: Christian. innumeri a Turca caesi.] praesertim. Atqui, post captam Constantinopolim, quam multa nobis ademerit, quantumque Christiani sanguinis hauserit, et quas in angustias orbem hunc nostrum redegerit, sic esse notum, vt deploratione potius et querimonia, quam vlla sit opus explicatione prolixiori. Sane tot tantisque malis omnium animos vehementer affici, rerumque praeteritarum exemplis debere commoueri, et certo statuere, quod si iam rursus, vt antehac, remisse, lente, cunctanter agetur, neque maioribus, quam hucusque copijs atque viribus, obuiam ibitur illius furori. non esse quod deinceps vllam salutem sibi polliceantur: sed fore, vt alia post aliam amissa prouincia, tandem, et breui quidem, in ipsius ditionem atque potestatem redigantur omnes. His quidem de rebus, per suam absentiam crebros fuisse conuentus ordinum, quibus etiam optauerit ipse coram interesse: verum id sibi per suos aduersarios atque bella non fuisse integrum, sicut et literis et legationibus non semel demonstrarit. Sed tamen suas priuatas iniurias et offensiones, vbi primum licuit, condonasse Reipublicae, ac pacem cum hoste fecisse, multaque de suo iure largitum esse, publicae pacis atque concordiae causa: neque suum in Germaniam reditum voluisse longius differre: et relictis Hispaniarum regnis florentissimis, non absque magno discrimine in Italiam traiecisse, et quod ibi reliquum erat hostium, atque adeo totam Italiam pacasse. Quae quidem res impedimento [note: Turcae scopus.] sibi fuerit; quo minus ad constitutum diem hîc adesset. Et quia subitarijs illis et intercisis auxilijs nihil adhuc profectum sit, opus esse noua et ampliori deliberatione: cum enim eo spectet immanissimus hostis, vt in suam seruitutem omneis redigat, imo vt extra naturae fines exterminet: agendum esse nunc atque considerandum, quomodo perpetuentur auxilia, ne videlicet vllo tempore desit pecunia, copiae, vires: vt non modo defendi, verumetiam inferribellum, necamissa solum recuperari, sed illis etiam sua possint eripi atque auferri. Pontificem maximum libera liter sibi pollicitum atque prolixe. Se quoque, tametsi pecuniam sibi promissam inaugurationis causa, totam in hunc vsum concesserit, licet sumptum in hac solenni coronatione solus omnem secerit, etsi multam praeterea vim auri dependerit: tamen in hoc opere tam sancto tamque necessario facturum esse, quod se suamque personam deceat. Idem expectandum esse a fratre Ferdinando rege, qui iam sit orbis Christiani, Germaniae praesertim, veluti propugnaculum quoddam obiectum furori Turcico. Sed et alios reges atque principes externos non esse de futuros auxilio, quorum nonnullis iam eo nomine scripserit, alios etiam sit interpellaturus. Ad religionem vero quod attinet, inde statim a suscepta Imperij administratione, magno sane cum animi dolore se audisse, dissidium hoc excitatum esse: ideoque, vt in tempore medicinam [note: Decretum Vuormaciense.] faceret, habito Vuormaciae conuentu, decretum tunc fecisse, communi ipsorum omnium assensu atque voluntate. Cui si obtemperatum esset, non fuisse tot malis et incommodis patefactam viam, quae nuncaliquot annis Germaniam afflixerint. Quo quidem in numero popularis illa seditio, et Anabaptistarum secta principem locum obtineant. Cumque varijs actionibus hucusque nihil effectum esse videat, magni fore momentisuam praesentiam, existimasse. Conuentum igitur hunc indixisse: vt in eo, quod quisque vellet, proponat in medium, scripto comprehensum: quo nimirum tanto commodius atque celerius intelligi res possit atque definiri. Se quidem et in hac, et in reliquis omnibus Imperij causis facturum esse quod sui sit officij, pro sua erga Rempub. atque patriam charitate, et vt prose quisque consimilem huc voluntatem atque studium afferant, postulare. Principes, habita deliberatione, iudicabant [note: Card. Campegij oratio.] omnium primo agendum esse de religione. Quarto post die, Campegius in concessu Principum, Caesare praesente, orationem habuit Latinam: hortatus eos, vt in causa religionis morem gerant Caesari, collaudata ipsius virtute ac pietate. Se quoque Pontificis nomine daturum operam, vt eandem fidem profiteantur omnes, et reconciliatis

[note: 1530.] animis bellum in Turcam suscipiatur. Ab eo legati Austriaci, quantam [note: Austriacorum querimoniae.] acceperint a Turca calamitatem, exponunt, opemque petunt. Posthaec, Saxoniae princeps elector, Georgius Brandeburgicus, Luneburgensis, Lantgrauius, orant Caesarem, [note: Protestantium Augustana confessio.] vt suae doctrinae confessionem, scripto comprehensam, audiat. Ille iubet exhiberi scriptam atque deponi. Rursus illi, quoniam ea res ad ipsorum existimationem, ad fortunas, ad sanguinem atque vitam et animae salutem pertineat, et quia secus ei forte delatum sit, quam res habeat, instant, et audiri postulant. Caesar, vt postridie domum suam veniant, iubet: sed scriptum sibi iam tradi petit. Illi denuo, quam possunt vehementissime vrgent et obseciant: neque putasse dicunt, hoc sibi denegatum iri, cum alios, multo se humiliores, in rebus etiam leuioribus audiat. Cum autem ille de proposito nihil mutaret, petunt vt scriptum sibi relinquat, donec sit recitatum. Eo permisso, veniunt altera die, atque ibi in coetu Principum et omnium ordinum, auscultante Caesare, recitant. Postea Latine atque Germanice conscriptum ei tradunt, et si quid in eo desideretur, explicationem deferunt: et si forte iam definiri causa non possit, non se recusare toties et promissum et decretum concilium demonstrant. [note: Consuetudo Caesaris cum Pontifice.] Caesar, qui totam hyemem, inde a Nouembri vsque in Martium mensem Bononiae fuerat cum Pontifice in eodem palatio, totus eo spectabat, quemadmodum religionis dissidium absque concilio pacaret. Nam hoc esse Clementi longe gratissimum sciebat. Cuius hic erat scopus, vt si leniter sopiri causa non posset, opprimeretur armis. Itaque Iunij die XXVI. ciuitatum omnium legatos domum suam conuocat, et per Fridericum Palatinum exponit, in postremo conuentu Spirensi factum esse decretum, cui plerique omnes obtemperarint, idque sibi esse pergratum: alios vero quosdam illud repudiasse, quod sibi permoleste acciderit. Itaque postulare, nesecessionem a reliquis faciant, aut vero facti sui rationem exponant, cur non [note: Ciuitatum Protest. ad Caes. responsio.] obsequantur. Ad ea Protestantium ciuitatum legati respondent, inofficiose nihil ab se factum esse: nec enim se minus, quam suos maiores, cupere ipsi omnem fidem ac obedientiam praestare. Cum vero causam scire velit non admissi decreti, spacium sese petere deliberandi. Septimo deinde Iulij die, scripto respondent, in eam fere sententiam, vt anno superiori fecerant, missa in Italiam ad ipsum legatione, sicut diximus. Ad eam quoque legationem et causas tunc expositas sese reijciunt. Biduo post, Caesar iubet a Saxone socijsque rogari, num quid praeterea velint exhibere. Illi nihil aliud, nisi quod confessionis iam traditae summam paucis repetunt. Ciuitatum deinde legatis, quandoquidem conscientiae causa non se posse parere dicant decreto Spirensi, mandat vt eorum, quibus grauari sese putent capita, scripto complectantur. Saxonicam vero confessionem tradit reliquis Principibus, vt cognoscant. Hi deinde suis Theologis, in quibus facile erant primi, Ioannes Faber et [note: Confutatio confessionis Protest.] Eccius. Ii contrarium scriptum et confutationem opponunt. Quam vbi Principes recitari audissent, nimis acrem esse nonnulli iudicabant, et deligendos putabant, qui partis vtriusque scripta reuoluerent atque lenirent. Sed vicit eorum sententia, qui sic reddendam esse Caesari, ac rem omnem ei committendam dicerent. Interim [note: Zuinglianorum confessio.] Argentinenses, Constantienses, Memingi, Lindauij, doctrinae suae confessionem, scriptam et ipsi tradunt Caesari. De coena Domini non idem hi, quod Saxones atque socij, sentiebant, vt supra diximus. Re deliberata cum legato Pontificio, Caesar decreuit responsum ad scriptum Saxonicum, et Principibus illud Calendis Augusti communicat. Exitus erat vehemens atque durus, proposita nimirum poena proscriptionis, ijs qui non parerent: sed de Principum consilio mitigatum hoc fuit. Itaque tertia die Augusti conuocat omneis ordines, ac per Fridericum Palatinum exponit, diu multumque se deliberasse de doctrinae confessione Saxonica: mandasse quoque viris aliquot honestis et erudiris, vt iudicium facerent, quid pie sit in ea, quid aliene dictum ab Ecclesiae consensu. Fecisse hoc illos, et sententiam

[note: 1530.] suam alio scripto demonitrasse, quod et ipse probet. Deinde recitata fuit confessionis confutatio, a Theologis aduersarijs conscripta: cuius hie erat ordo. Scriptum [note: Confessionis Protestant. duae partes.] Saxonicum in duas partes diuiserant. Prior habet xxi. doctrinae capita. Ex ijs alia. receperant, alia reiccerant, quae dam partim fuerunt ad missa, partim repudiata, multis [note: Reiecta ex confessione.] patrum et conciliorum adductis testimonijs. In reiectis haec erant, opera bona nihil mereri: iustificationem tribui solifidei, non etiam operibus: Ecclesiam esse congregationem piorum: non posse satisfieri pro peccatis: diuos non intercedere pro [note: Recepta.] nobis. Alia receperant cum modo, de caeremonijs nimirum: item, verum corpus atque sanguinem Christi esse in Sacramento, sic vt sub qualibet specie sit Christus, et vinum atque panis omnino mutentur. Illud de confessione sic admittebant, si populus astringeretur, vt quotannis ad Pascha confiteantur, et delicta omnia diligenter enumerent, et coenam Domini percipiant, et septem esse credant Ecclesiae Sacramenta. Cauebant etiam, ne quis erudiendo populo praesiciatur, nisi de voluntate et permissu Episcoporum. Adhaec, vt leges omnes et Ecclesiae praecepta seruentur, et quibus in locis abrogatae sint, restituantur. Altera pars quinque praecipue complectitur. Communio coenae Domini sub vtraque specie, quod aiunt, reijcitur, et petebat Caesar, vt in eo totius orbis Christiani consensum atque morem sequantur. De coniugio sacerdotum, mirari se dicebat hoc ab ipsis peti, cum inde ab Apostolorum aetate non fuerit in vsu. Prorsus igitur conucedi non posse. Missa recipitur ipsorum, modo cum ritu Ecclesiae Romanae conueniat: si vero mutata sit, [note: Missam esse sacrificium.] reijcitur, ac simul affirmatur Missam esse sacrifidum pro viuis atque mortuis, neque debere Missam priuatam abrogari. Danielem multo ante praenuntiasse, fore, cum. Antichristus venerit, vt sacrificium aboleatur: hoc quidem nondum accidisse: veruntamen [note: Genuina Danielis expositio, si dijs placet.] ijs in locis, vbi Missa iacet, altaria destruuntur, exuruntur statuae, quibus in templis nihil cantatur, nihil legitur, nulla lucent amplius luminaria, ibi nimirum illud iam repraesentari Prophetae vaticinium. Itaque cauendum esse diligenter omnibus, ne causam praebeant aduentus Antichristi. Vota monastican iti tam noui quam Testamenti veteris authoritate. Plectendos igitur, qui suae professionis obliti, deseruerunt ordinem. Episcopos habere potestatem non docendi tantum, sed et administrandi rempublicam, nec in suo iure impediendos esse, quod liberalitate maiorum sint consecuti. Non abstinere a carnibus tempore prohibito, non ieiunare per quadragesimae tempus, non confiteri peccata, proteruiam esse, non libertatem Christianam. [note: Confessores ingenui.] His ita recitatis, fatentur non esse nulla, quae requirant emendaitonem: vt etiam haec sanentur et Ecclesiae status corrigatur, omnem suam operam Caesar pollicetur, et omnino se sperare dicit, quandoquidem de multis inter ipsos conueniat, fore, vt ad Ecclesiae sinum redeant Protestantes, eique sese permittant. Quod quidem si faciant, nihil esse quod ab ipso non debeant expectare. Sin autem, tum sibi necessario faciendum esse, vt Ecclesiae tutorem ac defensorem deceat. Ad ea Saxoniae princeps, et suo et sociorum nomine: quoniam professi sint initio, siquidem de religionis agatur conciliatione, se facturos esse, quicquid omnino salua conscientia possint: deinde, si quis ipsorum error doctrinae, testimonio Scripturae commonstretur, non repugnaturos: ad haec, si desideretur explicatio copiosior, daturos: et vero quia eius doctrinae, quam obtulerint, capita quaedam sint admissa, quaedam repudiata, opus esse, vt amplius sua confirment atque doceant. Itaque orare, vt confutationis exemplum sibi detur. Biduo post, Caesar, cum diu deliberasset, ait daturum se quidem, verum ea lege, ne quid eius euulgent aut typis procudant. Nolle etiam ampliorem vllam admittere disceptationem, et petere, vt ad suas partes aggregentur. Illi autem hac lege non se posse recipere demonstrant. Postridie, qui sextus erat Augusti dies, Lantgrauius, [note: Lantgrauij e comitijs abitio.] paucis aliquot comitatus, illinc discedit, relictis legatis. Moleste hoc Caesar tulit: et Senatui manda, ne quem omnium per locum secretiorem vrbis, qui

[note: 1530.] noctu solum patefieri solet, emittant. Et altera die cum Saxonem atque socios euocasset, offensionem minime dissimulat, et petit vt ad exitum ipsi permaneant: se nimirum, quod ad concordiam faciat, nihil esse praetermissurum. Illi purgant Lantgrauium per vxoris valetudinem, et legatos reliquisse docent, neque se discessuros aiunt. Sed interim mirati, cur excubiae sint atque stationes ad portas dispositae: nec enim in Imperij conuentibus ita fieri consueuisse. Caesar excusat, propter caedem factam, et Germanorum ac Hispanorum dissidia: si quid turbae deinceps accidat, nihil eiusmodi se facturum, nisi ipsum, qui sit Imperij Marescallus, ante praemoneat. [note: Saxo Imperij Marescallus.] Saxo respondes, si quid accidat, in quo suum officium requiratur, praesto se futurum, vti decet. Itaque remotae fuerunt a portis eodem die stationes.

[note: Bessum Florentinum.] Circiter hoc tempus finem habuit bellum Florentinum: de quo pauca quaedam obiter sunt explicanda. Quo tempore Roma capta fuit atque Pontifex, vt supra diximus, Florentini familiam Medicam eiecerant, et Gallis auxilia deinde subministrarant, cum Neapoli bellum gererent. Restitutus autem Pontifex, vt se suosque gentiles [note: Foedus Pontificis cum Caesare.] vlcisceretur, missa in Hispaniam legatione, foedus cum Caesare facit, Imperij supremam inaugurationem ei pollicitus inter alia, siquidem in Florentinos, pro eo ac meriti essent, animaduerteret. Conditionem Caesar accipit, neque multo post Genuam applicat. Eo venerunt ad ipsum a Florentinis legati deprecatum. Iis Caesar, vbi grauiter incusasset, respondet, etsi magnam poenam meriti sint, condonari tamen posse factum, modo Pontifinem recipiant. Praeter hanc nullam esse aliam pacis rationem. Vbi cum his mandatis domum redijssent, diu multumque re disceptata, vicit vnius et alterius sententia, qui libertatem totis viribus propugnandam esse dicerent, illata mentione non modo Clementem, sed et Caesarem ipsum diuturnis exhaustum bellis, in magna esse rei nummariae difficultate. Veruntamen, cum Bononiam Caesar venisset, alteram mittunt legationem: sed ea non fuit admissa, Pontifice nimirum ita suadente. Sic igitur a Caesarianis atque Pontificijs copijs obsessi, cum per anni fere tempus [note: Florentiae deditio.] bellum duxissent, quarto Idus Augusti, certis conditionibus, cum Ferdinando Gonzaga Caesaris legato transigunt. Caesar deinde missis eo literis amplissimis, Alexandrum Medices, cui filiam suam Margaritam notham in matrimonium promiserat, principem eis constituit. Is deinde maximae molis arcem ibi construxit: et [note: Libertas Florentinis adempta.] hoc quidem est ipsorum seruitutis initium. Deditione recepta vrbe, Clemens primarios aliquot Senatores capite multauerat, et Reipub. formam aliquam instituit: certus interim, fore, vt Alexander summae rei praeficeretur. Hoc enim consilium Caesari dedit ipse, cum in Hispaniam ei mitteret legatos, vti dictum est.

[note: Delecti ad conciliandam religionem.] Nunc ad propositum reuertamur. Post multam actionem, Idibus Augusti delecti fuerunt vtrinque septeni, qui concordiae rationes inirent. Ex Pontificijs erant, Episcopus Augustanus, Henricus Brunsuicensis: iureconsulti duo, Coloniensis et Badensis: theologi tres, Vuimpinus, Eccius, Cocleus. E Protestantibus erant, Georgius Brande burgicus, Ioannes Fridericus Saxo, iureconsulti duo, theologi tres, Melanchthon, Ioannes Brentius, Erardus Schnepfius. Inter hos de nonnullis conuênit: sed de Missa, de coniugio sacerdotum, de coena Domini tota, de votis monasticis, de iurisdictione Episcoporum, praecipua erat controuersia, maxime vero de Missa deque votis. Nam in eo nihil remittebant Pontificij: reliqua, licet etiam improbarent, tolerari tamen posse dicebant ad concilium vsque. Saacerdotibus quoque permittebant coniugium, ijs tantum, qui iam haberent vxores: reliquis non item, et haec quidem omnia maioris vitandi motus causa. Quantum ad illud pertinet de potestate [note: Saxones indulgentiores.] et iurisdictione Episcoporum, Saxones aliquanto plus erant largiti: sed neque Lantgrauiani neque Luneburgici neque Noribergenses probabant. Visum deinde fuit, hunc numerum esse arctandum. Itaque terni sunt vtrinque delecti. Melanchthon cum duobus iureconsultis, et Eccius cum totidem: sed Philippo fuit iniunctum,

[note: 1530.] ne quid amplius concederet. Cum vero sententijs non conuenirent, Pontificij volebant a pluribus rem denuo taractari. Protestantes autem, cum hoc agi viderent, vt plures viae conciliationis reperirentur, actionem illam detrectabant. Si vero de rationibus agere placeret constituendae pacis, interea dum concilium fiat, non se [note: Protestant. solicitantur.] recusare dicunt. Dum haec ita geruntur, Caesar Georgium Brandeburgicum solicitat per Episcopum Moguntinum et alios eiusdem familiae. Saxonem vero per Fridericum Palatinum, per Nassouium, per Georgium Truccesium, vt ab incoepto desistant. Saxonem quidem conatus est etiam ab alijs diuellere, tanquam praecipuum, et petenti suae ditionis inaugurationem, pro more Imperij, denegabat, nisi prius cum Ecclesia Romana in gratiam rediret. Alteri vero denuntiabat, nisi pareret, fore, vt Alberti sui nepotis ex fratre Casimiro tutela ipsi admatur. Lantgrauio conati sunt persuadere, si Caesari morem gerat, Vlrichum principem Vuirtembergicum iri restitutum, et quam haberet cum Nassouio de Chattis controuersiam, Caesaris interuentu posse componi. Pontifex hoc in conuentu Ferdinando regi concesserat, vt totius Germaniae templorum ornamenta et quicquid esset auri atque argenti sumeret in bellum Turcicum, Ecclesiasticis quoque tributum imperaret. Principes autem minime assentiebantur, et Caesarem, vt irritum faceret hoc decretum, interpellabant.

[note: Erasmi ad Campegium literae.] Augusti mensis die XVIII. Erasmus Roterodamus Friburgo dat literas ad Cardinalem Campegium, Magnam quidem esse potentiam Caesaris, sed hoc nomen ab omnibus non agnosci: Germanos illud sic agnoscere, vt imperent verius quam pareant: Lutheri doctrinam longe lateque per Germaniam esse disseminatam, ita quidem, vt inde ab Oceano, malorum ista cathena pertingat ad Heluetiorum vsque fines. Quod si Pontificis arbitratu Caesar facturum se proriteatur omnia, periculum [note: Turcae potentia.] esse, ne paucos habeat sui consilij approbatores. Impendere quoque summum discrimen a Turca, cuius potentiae, vix totius Europae vires conferri possint. Quid autem sit inuito milite belligerari, non vno posse demonstrari exemplo. Caesarem quidem ad pacem hauddubie spectare, sed tamen fato quodam ad bella pertrahi. Plurimis nuncannis grauiter afflictam esse Galliam et Italiam. Hoc autem bellum longe futurum esse nocentissimum, nisi caueatur. Vulgo sic esse persuasum, quasi Pontifice authore et consiliario haec omnia fiant: metum esse, ne periculi pars magna redeat ad ipsum Caesarem. Qui sectas ament, dignos esse quidem animaduersione, sed [note: Calamitas Ecclesiae ab haereticis et gentibus.] tamen ad Reipub. salutem potius respiciendum esse. Calamitosum etiam olim fuisse statum Ecclesiae, cum Arriani, Pagani, Donatistae, Manichaei, sua dogmata spargerent, et barbarae quoque nationes bella gererent, et tamen ex his omnibus malis emersisse tandem: ipsum videlicet tempus aliquando remidium afferre grauissimis [note: Bohemi Pontif. non agnoscunt.] etiam morbis. Tolerari Bohemos, licet Pontificem Romanum non agnoscant: si Lutheranis etiam idem concedatur, fore non inconsultum, sua quidem opinione: et licet graue sit hoc ipsum, bello tamen esse multo leuius malum. Septembris die septimo, Caesar omneis Principes ac ordines Pontificios domum suam conuocat circa meridiem: duabus deinde post horis, Saxonem atque socios: et remotis omnibus alijs, adhibitoque Ferdinando fratre, episcopo Constantiensi, Hispalensi, Granuellano, Truccesio, per Fridericum Palatinum in hanc sententiam verba facit, Omnino [note: Caesaris ad Prot. oratio.] sperasse futurum, vt tam amanter atque benigne a se commonefacti post exhibitam confessionem ad suas partes transirent: et quanquam id frustra sperarit, tamen cum intercederent Principes, assensisse vt ex omni numero quidam deligerentur, conciliatinis causa, et rursus in nouam spem venisse futurae concordiae. Nunc autem non sine graui molestia cognoscere, ipsos a reliquis dissentire in praecipuis dogmatis: [note: Protest. nouationis arguuntur.] quod plane sibi praeter expectationem acciderit. Nec enim existimasse, fore, vt ipsi, qui sint numero pauci, res nouas introducerent contra vetustum et sacrosanctum totius Ecclesiae morem aut singulare aliquod doctrinae genus vsurparent, a Pontificis,

[note: 1530.] a suo, a Ferdinandi regis, ab omnium Imperij principum et ordinum, a totius orbis regumatque maiorum instituto alienum. Iam vero, quia et concilium cogi, et decretum hîc fieri pacificum petant, se, qui pacem in primis optet, effecturum apud Pontificem et reliquos orbis Christiani principes, vt vbi primum conuenerit de loco, concilium denuntietur. Hoc se recipere ipsis atque cofirmare: verum ea lege tamen, vt interim eandem, quam ipse, quam alij quoque principes, religionem sequantur. Nam vt concilium cogat, et nihilominus rem ita fluctuare sinat, neque nouationem istam [note: Protest. responsio.] coerceat, quis non videat, quam id sibi reliquisque futurum sit graue? Illi, cum deliberassent, nullam se nouam sectam instituisse, neque secessionem ab Ecclesia Christiana fecisse dicunt. Quod conciliu non recuset, agere permagnas gratias, et petere, vt primo quoque tempore pium atque liberum in Germania cogatur, vti proximo et superiori conuentu Spirae decretum sit. Vt autem abolitos Ecclesiae Romanae ritus atque dogmata recipiant, non se posse bona cum conscientia. Caesara multa consultatione, per Truccesium, actione omnem sibi lectam esse diligenter atque perlustratam, et reperire ait, permultum ipsos ab Ecclesia Christiana dissidere. Mirari etiam delectorum lenitatem, qui tam multa concesserint, ipsorum vero duritiem, qui non acceperint oblata. Quod autem ex decretis Imperij concilium petant, non habere locum, nec ipsis licere; qui postremum illud Spirense decretum repudiarint, contraque sint protestati, et ab eo prouocarint: quam tamen appellationem habeat pro nulla. Nam [note: Optima semper paucis placuerunt.] aequum esse, vt minor pars accommodet sese maiori. Quantula vero sint ipsi portio, si cum Pontifice maximo, si secum, si cum reliquo Principum coetu componantur: Itaque petere, vt exponant, num ampliorem actionem ferre possint: nec enim vlli suo labori vel molestiae se velle parcere, quo tandem ad concordiam aditus siat. Quod si autem recusent actionem, nec a proposito recedant, tum sibi faciundum esse, quemadmodum Ecclesiae protectorem deceat. Et quia multus iam sit vesper: cogitandispatium se ipsis largiri in diem crastinum. Postridie, cum ordines omnes adhoram conuenissent, per Pontanum iureconsultum Saxo socijque respondent, Si quidem Caesarrem omnem, sic vt est acta, sciat, habiturum esse fidem suae narrationi superiori: neque dubitare, quin sua doctrina, pij liberique concilij futuri testimonio, iudicetur esse consentanea verbo Dei. Quo minus etiam esse mirum, quod ea, quae nuper oblara sint atque concessa, non receperint. Appellationem illam, necessarijs de causis, ea solum parte interuenisse, vbi decretum illud facit contra Euangelij doctrinam et veteris Ecclesiae morem: in reliquis enim obtemperare sese. Deinde, statim in illius conuentus initio promissum fuisse concilium ab ipsius legatis, multo ante factum decretum: nec id modo, sed in omnibus alijs Imperij conuentibus hanc fuisse vnam et perpetuam omnium sententiam. Cum ergo ad ipsum pariter et ad liberum concilium prouocarint, sperare futurum, vt huic appellationi nihil deroget, donec [note: Grex Christi paruulus.] legitime sit pronuntiatum. An vero minor pars, hac quidem in controuersia, cedere debeat maiori, non esse huius loci disputare: sibi nimirum, hac potissimum de causa necessario fuisse prouocandum, suique facti rationem, in concilio velle prolixius demonstrare. Cum itaque superiores conuentus omnes concilium decreuerint sine vlla conditione aut modo, petere vehementer, ne rescindat ea decreta, sed voluntatem suam reliquorum ordinum studijs accommodet. Iam, quod ad ampliorem actionem suum quoque laborem profiteatur, permagnas agere gratias: verum ex ijs quae iam acta sint, facile apparere, quemadmodum ad extremum sese demiserint. Cumque mirum ipsi videatur de Pontificijs, quia adeo multa concesserint, non esse difficile ex eo colligere, quid sit ipsius iudicij. Frustra igitur vllam aliam actionem institui: quoniam reliquis negotijs ea res impedimentum allatura sit atque moram. Sed vt de pace per Imperium colenda vsque ad concilij tempus agatur, non se recusare, quod initio quoque dixerint. Interea nihil se facturos, quod non et Deo putent et legitimo quoque

[note: 1530.] concilio, posse probari. Iussi diuertere, tandem reuocantur: et quoniam arduasit deliberatio, consideraturum se dicit Caesar: et a Saxone petit, quod esset praecipuus, ne discedat. Georgius quide Truccesius et Vehus iureconsultus Badensis, conciliationis vias aliquot de Missa deque votis, priuatim in medium adducebant: sed id [note: Delecti pro conscribedo decreto.] frustra fuit. Itaque Caesaris mandatu delecti sunt, qui de faciendo decreto deliberent. Hi erant, Moguntinus, Brandeburgicus elector, Salisburgius, Argentinensis, Spirensis episcopi, Georgius Saxoniae, Gulielmus Bauariae princeps, Henricus Brunsuicensis. Cum ad XVIII. Septembris diem, Saxo domum cogitaret, Caesar petit, vt quatriduum solum expectet. Interea Principes delecti formulam decreti concipiunt, et XXII. Septembris die, Saxonem atque socios domum suam Caesar euocat, inque pleno Senatu principum, illud quod ad religionem pertinebat, recitari iubet, [note: Decreti tenor.] Saxonem videlicet atque socios, doctrinae suae confessionem exhibuisse, quae postea sit sacrae Scripturae testimonijs confutata. Multo deinde labore tam suo quam reliquorum ordinum, eo rem esse deductam: vt illi quaedam Ecclesiae dogmata receperint, quaedam repudiarint. Quod cum ita sit, ideo se, quo demonstret quam sit amans pacis, quam nihil impotenter aut cupide faciat, singulari quadam benignitate ipsis largiri deliberan dispatium, ad XV. vsque diem Aprilis, vt interea reputent secum atque statuant, num in ijs dogmatis, quae reliqua sunt, idem quod Pontifex, quod ipse, quod vniuersus denique orbis Christianus, profiteri velint. Interea autem sese velle, vt pacem per Imperium colant omnes, ne Saxo socijque noui quid interea, de religione, suis in ditionibus procudi patiantur, ne quid etiam innouent, ne quem ad suam religionem pelliceant aut cogant: ne suae ditionis homines, qui veterem religionem sequuntur, quo minus id faciant, vlla ratione impediant: ne monasticis personis, quo minus et sacra sua peragant, et delictorum audiant confessionem, et coenam Domini suo more administrent, vllum facessant negocium, vt vna secum et cum alijs ordinibus deliberent, quomodo coercendi sint Anabaptistae, et ij quide coena Domini secus, quam Ecclesia, docent. Postremo, quia multo iam tempore nullum sit habitum concilium, et vero, tam in hoc ciuili, quam in Ecclesiastico statu multa requirant emendationem, se daturum operam apud Pontificem aliosque reges, vt intra semestre tempus denuntietur concilium, et anno deinde post inchoetur. [note: Concilium promittitur.] Ad ea Saxo socijque, re deliberata, per Pontanum respondent, Quod in decreto sit perscriptum, doctrinam suam authoritate sacrarum literarum esse confutatam, non se [note: Scriptura sacra doctrinarum omnium lapis Lydius.] fateri nec agnoscere: imo ita sentire, sic illam niti Scripturae sacrae consensu, vt quod impium sit, nihil in ea reperiri possit. Et si quidem lectae confutationis exemplum impetrassent, liquido se potuisse hoc demonstrare. Ne tamen silentio praeteriretur confutatio, contrarium se scriptum inchoasse, statim vt audissent eam recitari, quantum quidem inter legendum memoria complecti potuerint: quod ipsum scriptum nunc tandem, post multas occupationes, perfectum sit. Et quanquam ad omnia responderi non possit propter enumeratam causam, tamen, si Caesar hoc suum scriptum recognoscat, non dubitare, quin exhibitam confessionem, firmam adhuc, nec vllis concussam [note: Apologia oblata, nec recepta.] machinis, reperiat. Cum hucusque peruentum esset, Pontanus apologiam Caesari defert. Eam vbi Fridericus Palatinus accepit, subnuente Caesare, cui Ferdinandus aliquid ad aurem insusurrauerat, reddit. Pontanus deinde pergit: quod decretum sit, ne quid innouent interea, neque typis euulgent, in superiori conuentu se ita de eo respondisse, vt satisfactum esse putent. Eiusdem nunc quoque se voluntatis esse, neque facturos quod iure possit exprobrari. Nihil etiam sibi commune esse cum sectis: et licet vera sit, quam profiteantur, doctrina, se tamen neminem ad illam adegisse, neque deinceps velle. Ad Anabaptistas vero quod attinet, et eos qui Sacramentum altaris contemnunt, suos intra fines nunquam se tolerasse id genus homines: verum contrarias illis conciones opposuisse semper. In Anabaptistas etiam vindicasse, ita quidem,

[note: 1530.] vt eiusmodi sectae non modo radices agere nullas, verum ne consistere quidem apud se vel pedem figere possint. Cum autem grauissima sit ista causa, quae nimirum ad animae vel salutem vel dispendium et iacturam pertineat sempiternam, et multam requirat deliberationem, absentium quoque sociorum legati necesse habeant ad suos omnia referre, vehementer orare, vt decreti sibi permittatur exemplum, quo considerent atque statuant interea de summa rei, quid ad diem sit respondendum. Postridie [note: Caesar ad Protest.] Caesar per electorem Brandeburgicum refert. Quod adeo confidenter affirment, suam doctrinam esse piam atque synceram, non se mirari satis posse, cum non solum confutata iam sit authoritate Scripturae, verum etiam superioribus concilijs, et ante multam aetatem condemnata. Quo magis etiam mirari, quod sibi reliquisque Principibus errorem et falsam religionem attribuant: etenim si vera sint quae dicant, iam et suos et reliquorum etiam Principum et ipsiusmet Saxonis parentes atque maiores, qui religionem illam seruarint et propagarint, habendos esse pro haereticis. Itaque sibi persuaderi non posse, nec etiam fateri se quod dicant, ipsorum videlicet doctrinam insistere testimonio verbi Diuini. Cum autem singulari quadam clementia studioque pacis, decretum iusserit ad hunc modum conscribi, in eoque plus aequo sese demiserit, idcirco postulare, vt sicut reliqui Principes, ita ipsi quoque illud recipiant, et secum perpendant, quantis malis occasionem sint praebituri, nisi faciant: cuius quidem rei culpam Deo sint aliquando reddituri. Nullis etiam scriptis hoc esse proditum, vt spoliare quem liceat, et postea sic excusare, quasi fas non sit, eum qui damno est affectus, restituere. Quod ad scriptum attinet, oppositum confutationi, iam antea demonstrasse, nullam se disputationem ampliorem religionis velle permittere, quandoquidem hoc, neque liceat, neque sui sit officij: hac nimirum de causa illud repudiasse. [note: Mixtae minis preces.] Nisi enim decretum hoc admittant et ratum habeant capiendum sibi esse consilium ex tempore, et faciundum in eo, quod suam personam atque munus deceat. Brandeburgicus hoc etiam addebat, scire ipsos, quanta reliquorum Principum et ordidum diligentia, fides ac solicitudo interuenerit, vt dissidium hoc placide componeretur. Nunc autem orare, secum expendant, quanti priuatim ipsorum intersit, quanti etiam reipub. vt Caesari morem gerant et decretum admittant. Nisi enim pareant, fore, vt [note: Pontificiorum conspiratio contra Protest.] reliqui ordines omnia Caesari causa velint atque faciant. Iam enim data fide promisisse, fortunas omnes ei se communicaturos, et sanguinem ipsum atque vitam, vt negotio finem imponat: illum inuicem omne robur atque potentiam huc esse collaturum, ac promisisse, non prius iturum extra fines Imperij, quam ad exitum res deducta sit. Et haec quidem ita se ipsis denuntiare, Principum atque ordinum omnium mandatu. Illi contra, doctrinae suae confessionem cum verbo Dei consentire, cui ne inferorum quidem portae queant resistere: et hoc ipsum alio scripto, quod nuper oblatum sit amplius doceri posse, quantum quidem ex recitata confutatione retinere licuit. Decretum vero factum salua conscientia non se posse probare: ideoque petere, vt et totius actionis exemplum, et deliberandi spatium sibi detur, ad constitutum vsque diem. Nihil enim facturos obstinate, sed quantum omnino permissu verbi Diuini possint, largituros, et quid suae sit mentis, liquido responsuros ad diem. In caeteris etiam rebus omnib. non recusare fortunas, atque vitam, ipsius quidem causa profundere. Quod autem Principes ac ordines ad hunc modum sese deuinxerint Caesari, valde sibi mirum videri. Nec enim eius rei causam vllam alicui vnquam dedisse, et nihil esse, quod non et ipsi, maiorum exemplo, ipsius causa velint, et cum res ita poscet, non futuros in postremis. [note: Protestant. neminem spoliasse.] Quod etiam dictum sit, neminem esse re sua spoliandum, idem se quoque fateri, sed et culpa omni vacare: quantum enim ad monachorum domicilia pertinet, non semel esse professos, ita se rem gesturos interea, dum fiat concilium, vt certo videri possit et intelligi, nullum a se priuatum emolumentum atque compendium captari. Caesar ad haec, post multam deliberationem, rursus per Brandeburgicum, non

[note: 1530.] se fateri neque concedere, quod de sua religione iactent: se quoque de sua salute et conscientia solicitum esse, et a veteri perque manus tradita religione, multo minus, quam ipsi, discessurum. In decreto autem iam facto nihil posse mutari: si quidem illud admittant, recte: si minus, causam sibi praeberi, vt cum reliquis aliud faciat decretum, et rationem ineat, quemadmodum et hae sectae nuper natae funditus extirpentur, et pax Germaniae concilietur, et vetus Ecclesiae religio, fides atque ritus valeant: quae quidem res ad suam curam officiumque proprie pertineat. Nisi enim obtemperent, nuntiaturum se omnia Pontifici maximo caeterisque regibus, [note: Protestant. seditionis insimulantur] et illorum in ea re vsurum esse tum consilio tum adiumento. Ad illud quod nemini se dedisse causam offensionis dicant, non esse nihil quod obijci possit. Nam et ipsorum Ecclesiae ministros magnum attulisse momentum ad seditionem atque bellum illud horribile rusticorum, quo prope ad centum hominum millia perierint, et in Pontificis atque sui et reliquorum ordinum contumeliam, ludibrium atque contemptum, multa per ipsorum fines atque ditionem esse facta. Non igitur ipsos tam vacare culpa, quam prae se ferant. Principes etiam et ordines, nulla priuata cupiditate, verum ex officio suam operam sibi deuouisse, praesertim, cum ipsi nullam concordiae viam admittant. Quam autem haec defectio sit honesta, quamque deceat illos, qui decretum Vuormaciense laudarunt olim et approbarunt, [note: Fuci in alucarium recondi iubentur.] non esse obscurum. Postremo, velle etiam atque mandare, vt abbates, monachos et alios ordinis Ecclesiastici, quos eiecerint, in integrum restituant. Nam audire se quotidianos illorum gemitus, et de restitutione quotidie solicitari. Post interpositam cogitationem illi respondent, Quoniam decreti exemplum, deque re tota deliberandi spatium impetrari nequeat, non esse quod amplius interpellent: ideoque se rem omnem Deo committere, in quo primam spem salutis positam habeant. Quod praeterea sit adiectum de seditione rusticana, prorsus nullam in eo culpam sibi posse attribui, et optima se conscientia niti. Quid enim tunc temporis praestiterint, quam nulli suo vel periculo vel sumptui vel labori pepercerint, esse peruulgatum ac manifestum. Quae fuerit etiam eius origo seditionis, quae causa, demonstratum esse ante annos quatuor in conuentu Spirensi: tunc quoque decretum fuisse legationem ad ipsum in Hispanias, ex qua res omnis ordine cognosci potuisset, nisi de mittendis legatis consilium fuisset immutatum. Non recte igitur inuidiam huius facti in se detorqueri, ac iniuriam sibi fieri. Si quis etiam sit omnium, qui vel hac ipsa, vel quauis alia de causa, iure secum atque legibus velit experiri, non se recusare iudicium. Itaque petere, ne grauiorem vllam in se concipiat offensionem, nec ad iracundiam aut odium sese patiatur accendi. Sua enim omnia, non minus quam reliquorum ordinum, ad ipsius vsum atque dignitatem esse destinata. [note: Quorundam ad Protest. excusatio] Cum haec orassent, petita dimissione, discedunt, relictis ibi consiliarijs legatis. Verum anteque abirent, Moguntinus et Treuirensis et Palatinus per internuntios exponunt apud Saxonem et Lantgrauianos, quod Brandeburgicus elector de subministrandis auxilijs et communicandis fortunis ad propugnationem religionis esset locutus, iniussu suo factum. Hoc etiam ad Caesarem minime se dissimulasse, et quam habeant nullam aduersum ipsos inimicitiae causam, ostendisse. Quare, si quam de se conceperint opinionem minus commodam, orare, vt illam deponant. Purgationem Saxoniae princeps accipit, et ab se vicissim beneuolentiam omnem expectari iubet. Postridie quam abijssent, Caesar omnes ordines conuocat, et primo ciuitatum legatis per Truccesium mandat, ne ante comitiorum exitum discedant: deinde, quid cum Saxone cumque socijs actum esset, exponit: et quoniam Argentinenses, Constantienses, Memingi, Lindauij, suum quoddam singulare scriptum exhibuissent, acturum se quoque cum ipsis ostendit. Post, alia tractantur Imperij negotia, praecipue de bello Turcico.

[note: 1530.] Romae tunc temporis exundauit Tiberis, maximo cum terrore ciuitatis, [note: Cataclysmus Romae et apud Batauos.] reflantibus ventis, et fluminis decurrentis impetum, a mari retro pellentibus. Itaque plurimum fuit acceptum damni. Consimilis plane calamitas et atrocior multo peruasit Batauos, ijsque finitimos populos, cum per aggeres, quibus constringitur ijs locis, mare perrupisset, ac omnia secum longem lateque inuolueret. Decimo tertio demum Octobris die, cum omnes ordines, praeterquam Protestantes, in curiam vocati venissent, ciuitatum legatis recitatur decretum, et petentibus exemplar, denegatum fuit, repetita semel atque iterum praelectione. Cum plerique omnes approbarent, Augustani, Vlmenses, Francofurdij, Hallenses, deliberandi tempus petunt. Octauo post die, Saxonis atque sociorum legati, Moguntino, cuius inter Principes primae sunt partes, demonstrant, quod si religioni pax detur adusque concilium, se quoque pecuniam et opem in bellum Turcicum esse collaturos. Cum ergo postridie in curiam essent vocati, recitata fuit formula pacis, in qua hi solum erant comprehensi, qui decretum factum approbassent. De quo cum esset orta disceptatio, et Legati non ad se pertinere illud, aut si pertineat, clarioribus verbis vtendum esse dicerent, ne qua post incidat ambiguitas: illi se relaturos ad Caesarem aiunt. Biduo post, Caesar domum suam euoeat Argentinenses atque socios, et in ordinum consessu recitari iubet ipsorum doctrinae confutationem, scriptum valde prolixum et acerbum, ea parte potissimum, vbi de coena Domini tractatur. Eius erant artifices Ioannes Faber et Eccius. Nam [note: Confutatio doctrinae Zuinglianorum.] quod inuidiosum esset argumentum, criminationis nullum genus praetermiserant, vt Caesarem atque Principes accenderent. Exitus hic erat: quandoquidem in religione diuersam a reliquis omnibus opinionem profiteantur, et grauissimum illum errorem de Sacramento Eucharistiae probent, statuas etiam e templis eiecerint, et Missam abrogarint, et collegia Caesarum atque Regum liberalitate olim constructa, subuerterint, et varias quoque sectas foueant, inque vulgus per Germaniam disseminent, editis libellis, qui passim circunferantur: idcirco ab ipsis denuo se postulare, vt ad sanitatem redeant, et priscam religionem recipiant: alioqui non se praetermissurum esse, quod sui muneris ratio postulet. Illi paulo [note: Zuinglianorum responsio.] respondent, In hac confutatione multa recitari secus quam ipsorum habeat scriptum. Atrocibus etiam verbis quaedam exagitari, quae sane non reprehensionem modo, sed et animaduersionem mereantur, verum ea sibi non recte tribui. Suis enim in ciuitatibus nihil eiusmodi fieri, neque fore cuiquam impune, siquidem eo licentiae quis progrederetur. Cum ergo bene sibi conscij sint, et vero causa sit grauis, et scriptum bene longum, neque responderi possit, nisi primum ad suos referant: idcirco petere, primum vt exemplum sibi communicetur: deinde ne fides habeatur huic criminationi, prius, quam ipsorum audita sit atque cognita purgatio: caeteris in rebus omnibus nihil non se facturos ipsius causa. Caesar consideraturum se dicit: et quinto demum post die per Brandeburgicum respondet, exemplar ipsis dari non posse. Nam et Saxoniae Principi grauibus de causis hoc denegatum, et omnem defide disputationem esse prohibitam: si vero conciliationi studeant, et cum Ecclesia redire velint in gratiam, non recusare, quo minus repetatur semel atque iterum confutationis recitatio. Mandare autem, vt idem doctrinae genus, quod reliqui omnes Principes ac ordines, profiteantur, et aduersus Turcam auxilia conferant. Nisi enim a sua proteruia desistant, acturum se de consilio Pontificis et aliorum Regum, vt se deceat. Impetrato deliberandi spacio, cum adessent omnes Ordines, habere se dicunt in mandatis, vt quod ad suam forte confessionem obijcietur, eius exemplum petant, domumque mittant. Hoc autem fieri, sua quidem opinione, non amplioris causa disputationis: verum si forte diuersae partis viri docti, suum scriptum, secus

[note: 1530.] quam oportet interpretentur, aut si qui quod ipsis crimen offeratur, vt sit in promptu quod responderi possit et excusari. Cum autem ex recitatione confutationis intelligant (quantum quidem eius retineri potuit audiendo) suam confessionem alio trahi, praeter suam suique Magistratus mentem atque sententiam secus etiam interpretari, quam ipsa verba loquuntur: deinde, quoniam horrenda quaedam enumerantur, quae minime omnium sibi possint ascribi, quod antea quoque dixerint: idcirco rursus petere et obsecrare, vt confutationis exemplum sibi detur, quo dilui possint obiecta. Cum etiam ad suae confessionis exitum orarint Caesarem, vt dissidium hoc religionis legitimo Germaniae concilio disceptari velit, et cum haec ratio sola semper visa sit omnibus longe commodissima, cumque sui nullum errorem, scientes quidem, approbare velint, nec aliquid proterue facere cogitent, iterum atque iterum orare, vt per concilium pium atque liberum causa definiatur: quod in eo decretum fuerit, et Scripturae sacrae testimonio comprobatum, non se recusaturos. Interea, quantum et viribus et facultatibus possint, omnia Caesaris causa facturos esse. De subsidio in bellum Turcicum et ope conferenda, proximis aliquot diebus ad ciuitatum legatos, quid suae sit voluntatis, explicasse: nimirum, si pax communis per Imperium fiat, et securitas praestetur adusque concilium, libenter collaturos, quantum ex aequo debeant. Nam et anno superiori, liberaliter ac fere plus quam tenerentur contulisse. Quod cum ita sit, et quia responsum adhuc nullum acceperint, orare iterum, et vehementer quidem, vt religioni pax detur: nam alioquin, etiamsi maxime velint, non se posse quicque contribuere. Brandeburgicus ait se renunciaturum Caesari. Post meridiem delecti quidam recitant ipsis formulam pacis, in qua solum erant comprehensi, qui decretum reciperent, vt supra de Saxone diximus atque socijs. Hi respondent, neque decreti sibi traditum esse exemplum, neque se comprehendi etiam. Itaque non esse quod suorum nomine promittant: et cum in dubio res adhuc sit, expectare se, quae Caesaris in eo sit voluntas, quemadmodum Electori quoque Brandeburgico demonstarint. [note: Legati Argentin.] Reipublicae Argentinensis erant in hoc conuentu Legati, Iacobus Sturmius, Matthias Pharterus, et ille quidem, tam sui Senatus, quam sociorum nomine, causam apud Caesarem atque Principes orabat. Dum haec aguntur, Vlmenses, Augustani, Francofurtenses, Hallenses, decretum factum de religione [note: Faber et Eccius operae pretium accipiunt.] declinant, et concilium vrgent. Faber autem et Eccius honorarium munus a Principibus petunt et impetrant, ob scriptas confutationes: operam quoque suam deinceps Pontificiae religionis defensioni pollicentur. Nam hi, sicut alij plerique, cogitabant crescere de Luthero. Et Faber quidem postea Viennensem Episcopatum est adeptus a Rege Ferdinando. Hinc illud Erasmi Roterodami facetum, quo dicere solebat, Pauperem ac tenuem Lutherum locupletare multos. [note: Lutherus pauper multos ditat.] Interea Saxones atque Sociorum Legati Caesarem interpellant per libellum supplicem, et orant, vt pacem communem per Imperium constituat, neue religionis causa cuiquam vlla creetur, vel molestia vel periculum. Caesar vndecimo [note: Pactum Caesaris cum pontificijs.] deinde Nouembris die per Fridericum Palatinum respondet, Quia decretum repudient, ideo se cum reliquis fecisse pactum, non quidem offendendi, sed muniendi sui causa, si qua forte vis intentabitur ijs, qui vna secum eandem profitentur religionem. Quod autem petant, ne fisco liceat aduersum ipsos experiri, non esse aequum: hoc enim proprie ad suum pertinere munus, vt ius omnibus administretur: ideoque nolle sibi quicquam in eo praescribi vel derogari. Cum aliud obtineri non posset, scribunt Epistolam ad omnes Ordines, et quid actum sit, paucis commemorant, ac petunt, ne sub exitum Decreti suorum Principum nomina reliquis inserantur: et quoniam de pace frustra plane solicitauerint, ad auxilia belli Turcici nihil a se posse contribui docent.

[note: 1530.] Deinde, quia decreto cautum sit, vt ij solum habeant locum in Imperij iudicio atque Camera, qui decretum factum admiserint, mutari hoc petunt atque corrigi: nam alioqui nihil se posse conferre sumptuum, quos Camera requirit. Cum haec ita denuntiassent Nouembris die vigesimo primo, postridie discedunt.

Libro quinto diximus, quemadmodum Albertus Brandeburgicus in regis Poloniae fidem et clientelam sese dedit. Solicitatus autem Caesar a Vualtero Crombergo, transactionem illam velut in detrimentum Imperij factam rescindit, et nullius esse momenti, decimo quarto die Nouembris pronuntiat. Quinto [note: Decretum Augustanum.] post die, praesente Caesare, decretum recitatur in omnium Ordinum coetu, et post multam enumerationem totius actionis, Caesar statuit, ne tolerentur, qui de coena Domini, secus quam hucusque seruatum sit, docent: ne quid in Missa vel communi vel priuata mutetur: vt chrismate pueri confirmentur, et aegrotantes oleo consecrato inungantur: imagines atque statuae minime remoueantur, et quibus in locis ablatae sunt, ibi restituantur: eorum opinio, qui liberum esse negant hominis arbitrium, nequaquam recipiatur, quod et pecuina sit et in Deum etiam contumeliosa: nihil omnino doceatur, quod vlla ratione Magistratus imminuere possit dignitatem: dogma illud desola fide iustificante, locum non habeat: Ecclesiae Sacramenta sint eo loco et numero, quo antiquitus: caeremoniae omnes Ecclesiae, ritus, exequiae mortuorum, et id genus alia seruentur, sacerdotia quae vacant, conferantur idoneis: qui ante hoc tempus facti sunt mariti, sacerdotes vel Ecclesiastici, priuentur beneficijs, quae statim ab hoc conuentu conferantur alijs, qui tamen relictis vxoribus ad pristinum institutum redire et absolui cupiunt, eos de voluntate Pontificis, cum hoc ei legatus nuntiarit, Episcopi restituant: caeteri vero nullum vsquam habeant perfugium, sed exulent, aut etiam meritam poenam luant: sacerdotum vita sit omnis honesta, vestitus etiam decorus, et vitetur omnis offensio: si quibus in locis Ecclesiastici redacti sint ad aliquam iniquam conditionem atque pactum, si quid etiam bonorum sacrorum iniqua ratione venditum sit aut in alium vsum prophanum applicatum, id omne sit irritum: ad docendi munus nemo recipiatur, nisi qui doctrinae simul et vitae probatum habeat ab Episcopo testimonium. In docendo sequantur omnes hanc praesentem formulam, nec illud pro concione dicant vsitatum, quasi hoc nonnulliagant, vt opprimatur Euangelij doctrina: temperent etiam a scommatis atque contumelijs: hortentur populum, vt Missam audiat, vt diligenter oret, vt virginem Mariam caeterosque Diuos imploret, vt dies festos peragat, vt ieiunet, vt a cibis vetitis abstineat, vt subueniat egenis: monachis autem demonstrent, non licere professionem ac ordinem deserere: breuiter, in ijs quae pertinent ad fidem atque Dei cultum, nihil quicquam immutetur. Qui contra fecerint, corporis atque vitae seu bonorum discrimen subeant. Quicquid ablatum est Ecclesiasticis, restituatur. Quibus in locis domicilia monachorum et id genus alia aedificia sacra diruta sunt, reaedificentur, in ijsque caeremoniae fiant atque ritus vsitati: qui sunt in aduersariae partis finibus, antiquae religionis atque fidei sectatores, et hoc decretum approbant, in Imperij tutelam recipientur, eisque licebit, quo volent, emigrare, nullo cum detrimento: de concilio Pontifex appellabitur, vt intra sextum mensem illud ad locum aliquem idoneum indicat, vt deinde primo quoque tempore, et ad summum intra spacium anni fiat eius initium. Haec omnia rata sint atque firma: et si quae sunt oppositae vel opponentur etiam exceptiones aut appellationes, locum nullum habeant: vt vero decretum hoc valeat et seruetur, quantum quidem ad fidem atque religionem pertinet, quicquid omnino virium atque facultatis concessit Deus id omne, vita etiam atque sanguis huc impendetur. Si quis autem vim alicui intentet, Camera, simul ac interpellata fuerit, ei, qui vim vel arma parat, denuntiet,

[note: 1530.] vt ab incoepto desistat, et legibus agat. Si non obtemperabit, fiscus litem in eum instituat, et proscriptionem vrgeat, eaque promulgata, vicinos Principes atque ciuitates moneat, vt ei, qui vim metuit, ilico succurrant. In Camerae vero iudicium nemo recipiatur, nisi qui decretum hoc de religione factum approbarit: alioqui remoueatur loco. Hoc durante comitio, Lutherus erat Coburgi, ad Franconiae fines, mandatu sui Principis, vt tanto vicinior esset Augustae, si qua forte res ipsius consilium postularet. Vt autem absens etiam aliquid in commune conferret, [note: Lutheri liber ad episcopos et alios proceres.] librum ad Episcopos et id genus alios proceres in eo conuentu conscribit: et cuiusmodi fuerit sub Pontificatu Romano status Ecclesiae, quam densae tenebrae, quam impia doctrina, quam foedi errores, demonstrat: et ipsos officij commonefacit grauissimis verbis: et crudelitatem animumque sanguinarium exprobrat, et ne iam sanandi mali praetermittant occasionem hortatur, et suam doctrinam esse Prophetarum ac Apostolorum scriptis consentaneam, ostendit: et aduersus Deum frustra iniri omnia consilia docet. In hoc Caesaris et Pontificiorum fremitu atque comminationibus, Melanchthon animo erat admodum solicito et anxio, non quidem sui, sed ipsius exitus et posteritatis causa, seque moerori, suspirijs atque lachrymis totum dabat. Lutherus autem vbi cognouit, crebris literis illum [note: Lutherus Melanchthonem solatur.] erigit et consolatur. Et quia non hominum, sed omnipotentis Dei sit hoc negotium, monet, vt omni deposita solicitudine ac grauiori cogitatione, totam molem in illum reijciat. Et cur, inquit, ad hunc modum te crucias et affligis ipse: Si silium suum Deus pro nobis impendit, quid trepidamus, quid metuimus, quid angimur atque tristamur? An Sathanas est illo potentior? an qui tantum nobis beneficium contulit, in rebus leuioribus nos deseret? Cur mundum a Christo debellatum reformidamus? Si malam causam defendimus, cur non mutamus propositum? si piam atque iustam, cur Dei promissis non confidimus? Praeter vitam certe nihil Sathanas eripere nobis potest. At viuit tamen et in sempiternum regnat Christus, in cuius tutela consistit veritas. Is non desinet esse nobiscum ante consummationem seculi. Si nobiscum non est, obsecro, vbinam reperietur? Si nos ad Ecclesiam non pertinemus, an Pontificem et reliquos aduersarios pertinere putas? Peccatores quidem sumus, non vno modo, sed tamen Christus idcirco non est mendax, cuius causam agimus. Fremant Reges atque populi, quantum volent: qui coelos inhabitat, deridebit eos. Causam hanc Deus absque consilio nostro gubernauit ad hoc vsque tempus et protexit: idem quoque deinceps ad optatum finem perducet. De legibus et traditionibus hominum quod [note: De traditionibus hominum Lutheri sententia.] scribis, non est difficilis responsio. Nemini enim licet nouum aliquod opus instituere vel deligere tanquam cultum Dei. Nam et primum Decalogi praeceptum et omnes Prophetae damnant eiusmodi opera. Corporis quidem exercitium esse possunt: sed si cultus accedat opinio, statim fiunt idolatrica. Quod ad conciliationem attinet, frustra speratur: nec enim nos Pontificem loco deturbare possumus, neque vera doctrina, saluo pontificatu incolumis esse potest. Quod coenam Domini vultis integre communicari, nec aduersarijs in eo conceditis, qui contendunt esse indifferens, recte pieque facitis. Nec enim est arbitrij nostri, statuere vel tolerare aliquid in Ecclesia, quod verbo Dei defendi non potest. Clamant illi, totam Ecclesiam a nobis damnari: nos vero dicimus, Ecclesiam inuitam fuisse captam [note: Ecclesia tyrannide oppressa excusatur.] et oppressam tyrannide dimidiatae Eucharistiae: atque ideo excusandam esse, quemadmodum vniuersa synagoga fuit excusata, quod in Babylone captiua, Legem Mosi caeterosque ritus non seruarit. Etenim vi prohibita fuit ne faceret. Episcopis vero ne nimiam iurisdictionem tribuatis, etiam atque etiam prouidete, ne maior ex eo post turba nascatur. Mihi quidem omnis haec actio de doctrinae concordia displicet: nam frustra labor hic sumitur, nisi regnum suum Pontifex aboleri totum velit.

[note: 1530.] Si nostra damnant, quid conciliationem quaerimus? si probant, cur veteres retinentur errores? sed damnant aperte. Fucus igitur est atque mendacium, quicquid agunt. De caeremonijs multum, vt videtur, laborant: sed restituant ante fidei doctrinam [note: Pontificij postulantur repetundarum.] et operum: permittant Ecclesiae suos ministros, qui faciant officia necessaria. Monachos in possessionem reduci postulant: ipsi contra restituant nobis tot innocentes ac pios homines ab se trucidatos, restituant tot animas, impia doctrina perditas, restituant amplissimas illas facultates, fraude partas atque nequitia summa: restituant denique gloriam Dei tot contumelijs affectam. De his rebus vbi satis fecerint, agemus cum ipsis, ad vtros bonorum sacrorum possessio pertineat.

Cum de coena Domini potissimum, ac fere sola esset inter Lutherum et quosdam alios dimicatio, sicut supra non semel diximus, et cum id Pontificijs esset pergratum, reliquis autem valde doleret, Bucerus, de voluntate Saxonis Electoris [note: Bucerus conciliationi de coena Domini studet.] et sui magistratus, Augusta proficiscitur ad Lutherum, conciliationis causa: et responsum tulit non incommodum, ita quidem, vt illinc ad Zuinglium et Heluetios iret, quo propius iungerentur animis atque sententia. Cum hic esset rerum status, [note: Lantgrauij foedus cum tribus pagis.] et offensionibus omnia paterent, Lantgrauius foedere sex annorum sibi coniungit Tigurinos, Basilienses, Argentinenses, vt si cui vis fiat religionis causa, mutuum praebeatur auxilium. Nouembrimense factum fuit hoc foedus. Eodem tempore, Caesar, datis literis, iubet Saxonem Electorem adesse Coloniae ad xxi. Decembris diem, propter ardua quaedam Reipublicae negotia. Cum eas accepisset ille Nouembris die xxviij. venerunt ad ipsum eodem die nuntij atque literae Moguntini, quibus hoc erat perscriptum, Caesarem a se petijsse, vt principes Electores conuocaret, creandi causa Romanorum regis. Itaque citabat illum, vt ad xxix. Decembris diem adesset Coloniae. Nam Moguntini sunt in eo primae partes, vt supra quoque dictum est. Ea re cognita, Saxo, dimissis ilico literis huc, illuc, Lantgrauium reliquosque Principes ac ciuitates Protestantes orat et [note: Saxo citatur a Moguntino.] hortatur, vt ad xxij. Decembris diem Smalcaldiae conueniant. Sed interea filium suum Ioannem Fridericum, et cum eo quosdam e suis familiaribus Coloniam celeriter dimittit, vt ad diem a Caesare constitutum adsint. Per eos demonstrat citationem Moguntini non esse recte nec ordine factam, et hac ipsa creatione Regis, violari cumprimis Imperij ius atque libertatem, et illud Caroli quarti Caesaris [note: Foedus Smalcaldiae inter Prolestantes.] edictum: ideoque non se ratam habere actionem hanc neque probare. Vbi Smalcaldiam omnes venerunt, foederis concipiunt formulam, non quidem offendendi quenquam, sed sui defendendi causa. Subscripserunt huic continuo principes: item Albertus et Gebartus Mansfeldici, Magdeburgum etiam atque Brema: sed Argentoratum, Vlma, Constantia, Lindauia, Meminga, Campodunum, Heilbrunum, Rutelinga, Biberacum, Isna, sic recipiunt, vt ad suos referant, et intra sextam hebdomadam diserte nuntient, quid velint. Georgium vero Brandeburgicum, et Noribergam placuit per literas interpellari: quandoquidem ipsorum legati nullam habebant agendi super eo facultatem. Fuit et hoc decretum, Daniae regem et Pomeranum, item Megelburgium principem, Hamburgum, Embecum, Northemium, Francofurtum, Brunsuicum, Gottingam, Mindam, Hannobriam, Hildessenum, Lubecam, Stetinum, aliasque ciuitates maritimas per legationem esse solicitandas.

Pontifex, vbi quis comitiorum Imperij fuisset exitus, accepit, missis tum ad [note: Querela Papae ad Polonum.] alios, tum ad Poloniae regem literis, omnino se sperasse dicit, fore, vt Caesaris authoritas atque praesentia Lutheranam haeresim vel extingueret, vel aliqua ratione sedaret. Hanc enim spem sibi fuisse factam, quo primum tempore Caesar in Italiam venit, eaque de causa praecipue Bononiam se venisse, vt illum, tametsi sponte sua satis animatum, amplius vrgeret. Hoc enim si perfectum fuisset, et religionis,

et plurimorum saluti, qui nunc per istam haeresim periclitentur, consuli, et aduersus Turcicum furorem inueniri potuisse remedia. Cum autem e Caesaris atque etiam legati sui literis intelligat, non solum ad sanitatem illos adduci non posse, verumetiam [note: Nauarchus Pontifex.] magis atque magis obfirmari: se, qui voluntate Dei, nauiculam Petri tam turbulento tempore gubernet, ac solicitudinis omnis maximam partem sustineat, cum Cardinalibus re communicata, nullum reperire tutius remedium, quam illud, quo sint ipsius vsi maiores: nempe concilium publicum. Itaque monere, cum deducta res eo fuerit, vt vel ipse coram, vel per legatos causam adeo sanctam adiuuet. Se nimirum, vbi primum fieri possit, ad aliquem Italiae locum, qui sit commodus, illud indicturum esse. Datae fuerunt hae literae Calendis Decembris.

Confoederati Principes, quos dixi Smalcaldia dant literas ad Caesarem, die [note: Smalcaldicorum ad Caesarem literae contra Ferdinandum.] xxiiij. Decembris, audire se, et peruulgatum esse, quasi fratrem suum Ferdinandum, qui valde solicitet et ambiat, creari velit Romanorum regem. Iam vero, quae sit Principum Electorum in eo potestas, et quid iuris habeant exformula legis Catolinae, cum mortuo Caesare, totius Imperij nomine creandus est alter, notum esse omnibus. Veruntamen ipso incolumi atque superstite, cum in eum casumres nondum reciderit, a Moguntino Coloniam euocatos esse Principes Electores, ad exitum huius mensis, omnino contra praescriptum legis contraque morem Imperij. Audire etiam, venturos eo reliquos Electores, ipsius rogatu, et fore, vt ambiente ac praehensante Ferdinando, velut ex pacto et pollicitatione res conficiatur. Hanc enim famam longe lateque iam esse disseminatam. Quod cum ita sit, voluisse de quibusdam ipsum admonere. Et quanquam abstinere malint ab hoc genus oratione, tamen quod et ipsum et patriam, ament, eiusque libertatem in primis, inde a maioribus acceptam: deinde, quia nunc in hac mundi senectute multa captiose fiant et astute, non se posse aliter facere. Primum igitur, scire ipsum, quam accurate, quam sancte, quibus verbis atque pactis. Imperio se deuinxerit et obligarit: quomodo fide data per iusiurandum promiserit seruare legem Carolinam, ex qua sane libertas Imperij potissimum dependeat: quomodo spoponderit, neque se quicquam esse contra facturum, nec alijs etiam, vt faciant, permissurum. Haec nimirum pacta violari non posse neque rescindi aut mutari, nisi de communi omnium ordinum consilio ac voluntate. Nunc autem, siquidem ipso viuo et superstite, Romanorum rex creetur, et quidem frater germanus, ambiens atque rogans, videre ipsum, quemadmodum id plane fiat contra legem, contra ius atque libertatem Imperij contraque sponsionem atque pactum, et eam, qua sit Reipublicae deuinctus, fidem: quam etiam ipsi non sit commodum, quam sibi quoque futurum graue, totique Imperio, duos habere eodem tempore Dominos, quibus sit obtemperandum. Et quia moleste sint laturi, si quidem aut ipsi tale quid, ob non seruatam fidem, exprobetur, aut etiam sibi, propter socordiam, et male defensam Rempublicam, obijciatur: ideo se petere maiorem in modum, vt hoc suum scriptum, et ipsius atque patriae charitati, et conditioni temporum attribuat, et res anteactas in memoriam reuocet, et eiusmodi creationem noui regis, pro suo munere et authoritate prohibeat: et secum diligenter expendat, quantis ea res malis et incommodis occasionem sit in posterum praebitura, nisi caueatur. His etiam de rebus dare se literas ad reliquos Electores, atque sperare facturos esse, quod sit ex vsu Reipublicae, et daturos operam, ne qua fiat ordinum Imperij diuulsio. Quod reliquum est, omnia se velle ipsius causa, quantum facultatibus omnino possint.

[note: Saxonis ad Principes literae.] Saxo deinde solus dat literas ad Principes collegas: quandoquidem a Moguntino sit euocatus Coloniam, ideo se filium suum et consiliarios aliquot eo misisse,

[note: 1530.] qui suo nomine, quod opus erit, proponant et agant. Iamque, sua quidem opinione, ipsos partem aliquam ex illis audisse, reliquum etiam ad XXIX. Decembris diem audituros esse. Rogare autem, vt ab instituto desistant, et secum perpendant, quantum haec actio sit allatura praeiudicij, quantum incommodi, tum ipsis omnibus, tum posteritati, propter violatum ius, decus atque libertatem Imperij. Petere etiam, vt in ijs, quae filius atque consiliarij sui cum ipsis agent, ita sese gerant, quo videri possit et intelligi, Rempublicam atque patriam ipsis esse charam. Luneburgicus autem et Lantgrauius et Anhaldius et Mansfeldici prolixê scribunt eodem tempore ad Electores, in eandem sententiam, grauiterque monent, ne tantam iniuriam legibus atque patriae faciant, et peruulgatum esse dicunt, pollicitaitones atque largitiones interuenisse: quod quidem etiam aperte sit contra [note: Principum et ciuitatum ad Caesarem literae.] legem Carolinam. Post, vltimo Decembris die, tam Principes quam ciuitates, quas ante memorauimus, comuni nomine dant literas ad Caesarem. In ijs repetunt Actionem Augustanam, quomodo de pace diu multumque solicitarint, quid ipse demum responderit, praesertim de Imperij fisco, cuiusmodi sit etiam postea factum decretum. Et licet illud Brandeburgici Electoris dictum ipse mitigarit, et non offendendi cuiusquam, sed muniendi sui atque defendendi causa, pactum se fuisse dixerit cum reliquis Principibus: tamen si fisco permittatur ea potestas agendi, quam decretum habet, cui dubium esse possit, quin ad offensionem atque vim ea res pertineat? Cum autem et maiorum suorum, et sua etiam extent optimae voluntatis et officiorum erga ipsum ipsiusque maiores praeclara testimonia, petere, vt quandoquidem illud Brandeburgicum verbo mitigauit, hoc etiam fiscale re ipse leniat atque tollat, quo certi esse possint, adusque pij liberique concilij decretum et exitum, vim nullam sibi pertimescendam esse: et si quidem hoc impetrent, collaturos deinceps, vt antehac semper, facultates [note: Causae creandi Romanorum regis.] et auxilia, tum in bellum Turcicum, tum in alios Reipublicae vsus. Causas creandi Romanorum regis has in medium Caesar adduxit in primo congressu Principum Electorum Coloniae. Quia diuersis ipse regnis atque populis imperaret, neque posset continenter esse in Germania: quia turbulentus admodum esset et periculosus orbis Christiani, praecipue vero Germaniae status, propter dissidium religionis, propter vim atque potentiam Turcarum, propter nuper excitatam seditionem atque bellum rusticanum: et quia per Imperium multa inofficiose fierent, ac minus obsequenter. Etenim, tametsi de ipsorum omnium voluntate atque consilio senatus fuerit institutus Imperij, superioribus annis: tamen non fuisse praestitam illis, quae debuit, obedientiam. Itaque sibi videri prorsus necessarium et ex vsu Reipublicae, vt secundum se creetur aliquis Romanorum rex, velutalterum Imperij caput, per suam absentiam, qui sit et ingenio praeditus et vigilans, et industrius, et potens, et amans pacis atque concordiae, et rerum Imperij non imperitus, et omnino talis, cui fidere, et in quo possit ipse totus acquiescere. Qui sit autem magis ad eam prouinciam idoneus fratre suo Ferdinando, Bohemiae Vngariaeque rege, nullum se nouisse alium: huius etiam fines atque regna iam esse veluti murum aliquem, pro salute totius Germaniae oppositum immanitati Turcicae. Principes Electores a deliberatione, Caesarem orant, ne Germaniam deserat, sed in ea sibi domicilium atque sedem collocet. Cum autem in sententia persisteret, collatis [note: 1531.] consilijs, quinta Ianuarij die Ferdinandum renuntiant Romanorum regem. [note: Ferdinandus renunciatur Romanorum rex.] Saxo, quod vnum poterat: creationem hanc esse vitiosam, explicatis causis, neque sibi probari per filium diserte protestatur. Multo ante, quam Augusta discederetur, disseminatus erat rumor, fore vt Ferdinandus eum consequeretur dignitatis gradum. Colonia post, ommes, profecti sunt Aquas. Ibi Ferdinandus inauguratus regno fuit, xi. Ian. die, et continuo dimissis huc, illuc, in Germaniam literis, hoc ipsum denuntiat.

[note: 1531.] Caesar etiam publicis literis edicit, vt ipsum pro Romanorum rege omnes agnoscant: et separatim ad Protestantes hoc ipsum perscribit. Interea dum est Coloniae Caesar, redditae sunt ei Protestantium literae, quibus ab actione fiscali sese liberari petunt, vt supra diximus. Ad eas, Aquis, per Fridericum Palatinum, Idibus Ianuarij, respondet legatis, Non esse quod responsi causa longius progrediantur aut expectent: nondum enim deliberasse, et consideraturum suo temporae, quid sit renuntiandum. Eo facto, Brabantiam, Galliae Belgicae prouinciam petit.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI VIII.

Qui in conuentu Smalcaldiae sunt principes ad Galliae et Angliae regem dant literas, quibus falsos esse rumores iam sparsos exponunt. Daniae regem, maritimasque ciuitates de foedere solicitant, vbi hoc sibi licere intelligunt. Ab huius foederis societatem Heluetij non admittuntur. Protestantium literis rex Galliae respondet. Idem quoque facit rex Angliae. Quid legati ciuitatum de Romanorum regis creatione sentiant Francofurti, exponunt vbi etiam controuersia episcopi Bambergensis cum Georgio Brandeburgico agitatur. Caesar Spirae conuentum indicit: quo venire princeps Saxoniae recusat. Quibus legibus se venturos Protestantes recipiant, exponitur. Ciuile bellum exoritur inter Tigurinos et quinque pagicos, in quo Zuinglius interficitur. Paulo post OEcolampadius e vita decedit. De pace cum Protestantibus ineunda vsque ad concilij tempus agitur. Christiernus Daniae rex capitur. Turca Solymannus impetit Austriam, ex qua propellitur. Saxoniae princeps moritur. Pontifex legatum in Germaniam mittit, qui leges concilij futuri proponat. Saxo paucis post diebus, re diligentius expensa, copiose ad singula capita respondet.

IN SVPERIORI conuentu Smalcaldiae, hoc etiam inter alia placuit, Quoniam aduersarij causam atque professionem Euangelij multis calumnijs grauarent, [note: Protestant. ad Galliae et Angla reges literae.] et passim in summum odium adducerent, scribendum esse cumprimis et Galliae et Angliae regi, ne sibi persuaderi patiantur. Itaque XVI. Februarij die, Saxo, Brandeburgicus, Luneburgensis, Lantgrauius, Argentoratum, Noriberga, Magdeburgum, Vlma, tam suo, quam sociorum Principum atque ciuitatum nomine, dant literas ad vtrunque separatim, eiusdem sententiae, Scire ipsos hauddubie, veterem esse multorum querimoniam de vitijs ecclesiasticis, quae multi saepe viri [note: Gerson et Coletus traditionum rebrehensores.] praestantes, et recenti fere memoria, per Galliam, Ioannes Gerson, per Angliam, Ioannes Coletus, grauiter notarint atque reprehenderint. Idem his proximis annis accidisse Germaniae. Cum enim expiationes illas, quae vulgo dicuntur indulgentiae, monachi quidam ibi circumferrent, et magna cum contumelia Christi, summoque discrimine salutis hominum, illas celebrarent, et infamem ex ea re quaestum vbique facerent: admonitos fuisse leniter a viris aliquot eruditis atque bonis, ne sic agerent. Illos vero non solum non abstinuisse, verumetiam atrociter damnasse monitores: ita quidem, vti hi veritatis tutelam atque patrocinium suscipere cogerentur. Per eam occasionem alia multa necessario fuisse reprehensa. Verum aduersarios, qui causam dederant offensioni, impudenti sua nundinatione, non prius

[note: 1531.] conquieuisse, quam haec doctrina, ipsorum opposita nugis et imposturae, sine legitima cognitione damnaretur vt impia: quoque totam opprimerent, in summum odium adduxisse apud Caesarem aliosque reges. Veruntamen effulgescente veritatis, tanquam solis radio, cum essent in omnium aspectu multa, neque negari possent, quae deprauatis iudicijs obrepserant in Ecclesiam, ordines Imperij, in eo conuentu, quem primum Caesar egit Vuormaciae, plurima illi edidisse grauissimaque postulata, quorum emendationem dicerent esse necessariam. In alijs deinde conuentibus Imperij, cum diu multumque res inter Ordines ac Caesaris legatos agitata fuisset, componendi dissidij nullam esse viam expeditiorem aut meliorem, quam per liberum orbis Christiani concilium, vna omnium voce iudicatum fuisse. Caesari quoque rationem hanc, vbi cognouit, placuisse: deque concilij tum loco tum tempore deinceps deliberatum esse: quemadmodum decretis [note: Augustana confessio protestant.] tunc factis doceri possit. Cum autem ex Hispanijs Caesar per Italiam venisset in Germaniam, ad Augustae comitia, totum in hoc fuisse, vt sine concilio res componeretur: quod quidem bono ipsum animo fecisse putent. Itaque se doctrinae suae confessionem in eo conuentu palam tunc recitasse, et illi exhibuisse, et si maiori opus esset explicatione, detulisse. Contrarium deinde scriptum suae confessioni fuisse recitatum. Eius vbi petijssent exemplum a Caesare, non impetrasse, propter adiectam conditionem, quae sibi periculo futura erat atque fraudi. Post, ex omni [note: Delecti pro concilianda religione.] numero quosdam esse delectos vtrinque vult arbitros et conciliatores. Verum ne sic quidem conuenisse, licet profiterentur, quicquid omnino salua conscientia [note: Interim.] possent, sese facturos. Caesarem deinde proposuisse nonnulla, quae seruarent interea dum fiat concilium: sed eius generis, vt si recepissent, et conscientiam suam ipsi laederent, et Deum grauissime offenderent. Cum autem edictum posthac [note: Protestantium prouocatio ad concilium.] Caesar faceret valde durum, se necessariô prouocasse ad concilium pium atque liberum. Et quanquam ita res habeat, licet iste sit rerum status, etsi nihil ipsi magis optent, quam vt legitime de causa cognoscatur, tamen audire suos aduersarios in hoc esse totos, vt Caesarem aliosque Reges contra se varijs calumnijs accendant. Dogmata quaedam circumferri, quae sibi falso tribuantur. Nec enim esse tantum a sacris literis aliena, verumetiam abhorrere a sensu communi. Si quis etiam ad hunc modum suos intra fines doceret, non illi futurum impune. Quantis autem ipsi versentur in periculis, ob huius doctrinae professionem, neminem esse qui non videat. Quae sane discrimina minime subire velint, nisi certo scirent, hanc ipsam doctrinam esse consentaneam verbo Dei, et propter gloriam nominis diuini [note: Aduersus Protestantes calumniae.] retinendam. Illud etiam spargi ab aduersarijs apud exteros, quasi doctrinae genus hoc receperint, non quidem vlla pietate, sed vt per eam occasionem inuaderent in bona sacra. Sed hanc calumniam et anteactis conuentibus esse refutatam, et fore, vt in totius orbis concilio magis confutetur. Homines etiam prudentes atque iudicio praeditos, comparatione facta periculorum atque commodorum, facile videre, non minus absurdam et ineptam hanc esse, quam acerbam et odiosam criminationem. An enim vllae suis in finibus tantae queant esse facultates Ecclesiarum, vt existimationem, famam, dignitatem, coniuges, liberos, denique fortunas omneis atque vitam ipsam, in praesentissimum periculum idcirco deuocare velint? An vlla commoda sibi tam arridere, et chara esse possint, vt non et Caesaris, et ipsorum laudatissimorum videlicet Regum beneuolentiam atque gratiam, his omnibus longe praeponant? Suos nimirum maiores atque parentes, cum ex ijs bonis nihil attingerent, et domi cum dignitate vixisse, et sumptus etiam publicos tolerasse: nec id modo, sed Ecclesias etiam partim instituisse nouas, collatis eo magnis vectigalibus, partim locupletasse veteres ac magis exornauisse. Suae quidem ditionis Ecclesiarum opes esse mediocres,

[note: 1531.] ac licet necessariae sint Ministris, qui populo praesunt erudiendo quorum sane prouentus annui sint admodum accisi: non se tamen recusare, quo minus in pios vsus, arbitratu concilij conferantur: modo concilium illud tale sit, in quo praeiudicijs, et affectui non sit locus. In calumnijs etiam hanc esse primam, hoc nomine se deferri potissimum et accusari, quasi doctrina, quam profiteantur, improbet: Magistratum et legum dignitatem eneruet, sed scriptum suum recitatum et exhibitum Augustae, respondere huic criminationi. Hoc quoque vere posse dici, huius temporis [note: Magistratus et leges a doctis ornatae hoc tempore.] viros doctos ornasse Magistratus atque legum dignitatem, magis quam vlla superior aetas fecerit. Sic enim prorsus erudijsse mentes, vt et Magistratus intelligat certoque sciat, suum vitae genus atque statum esse Deo pergratum, et populus inuicem agnoscat, honorem et obsequentiam se debere Magistratui, propter mandatum Dei, qui potestatis ordinariae contemptum non dimittat impunitum. Praeterea, cum ipsi beneficio Dei praesint etiam alijs, cuius hoc esset dementiae, tolerare doctrinam, quae frena laxaret hominibus, et obedientiam dissolueret, et populum in se concitaret? Quid etiam de praefectis Ecclesiarum sentiant, in suo illo scripto luculenter explicasse. Nam et Ecclesiastici status administrationem legitimam sibi probari, et ministerium verbi seu potestatem clauium summo se studio venerari. Iam vero, cum haec et id genus alia crimina in se conferri audiant, et vero publice multum referre putent, vt ipsi, tanta prudentia et authoritate reges, causam ordine et recte intelligant: ideo se, purgandi sui causa, voluisse haec ad ipsos perscribere, et orare plurimum, ne calumnijs illis fidem habeant, neque sinistram vllam de se concipiant opinionem: sed integrum seruent iudicium, donec publice purgandi sui locus detur, quod in primis cupiant. Orare etiam, Caesarem horetentur, vt propter causae magnitudinem et Ecclesiae totius vtilitatem, concilium pium atque liberum in Germania, primo quoque tempore, cogat: neque grauius quid contra se statuat, donec legitime disceptata res fuerit atque definita. Nam et hucusque semper officium se praestitisse suum reipublicae Imperij, et nunc doctrinam istam profiteri, eoque nomine in discrimen vocari, nulla certe cupiditate vel proteruia, sed propter mandatum atque gloriam Dei. Quo magis etiam sperare, non ipsos esse defuturos suis precibus. Nam in summa laude ponendum, si quidem hoc authoritate sua perficiant, et intercessione, ne ferro decidantur et armis hae controuersiae, sed rectum fiat iudicium, et sanentur morbi, et Ecclesiae concilientur, et vis nulla fiat hominum conscientijs: postremo, si de ipsorum erga se voluntate per literas cognoscant, longe id sibi fore gratissimum.

Februario mense, Saxoniae princeps elector, socios omnes conscribit, vt ad XXIX. Martij diem ad sint Smalcaldiae, deliberaturi suscipienda defensione contra vim hostilem, si qua forte fiat. Hi erant principes ac ciuitates, quas antea saepe diximus. Veruntamen Saxo valetudine detentus, filium eo misit, Ioannem Fridericum. Superiori conuentu placuit, Daniae regem Fridericum et Saxonicas maritimasque ciuitates de foedere solicitandas esse. Nunc igitur, cum denuo conuenissent, quid actum interea sit cum illis, et quid singuli responderint, commemoratur. Et Danus quidem, amare se doctrinam Euangelij, sed multos esse per suum [note: Episcopi per Daniam obstant doctrinae Euangelij.] regnum Episcopos valde potentes, tam opibus quam clientelis et coniunctione nobilitatis: nec sibi integrum esse dicebat, foedus hoc inire, tanquam Regem. Ad alias vero suas prouincias quod attinet, quae sint ditionis Imperij, non recusare. Megelburgensis Henricus excusabat, quod ipsius legati decreto subscripserant Augustano. Veruntamen nihil se facturum in ipsos inimice. Pomeraniae princeps Berninus, non se quidem abhorrere, sed penes fratrem, natu maiorem, summam rerum adhuc esse prope totam. Lubecenses non detrectabant: sed quod magnos belli sumptus tolerassent, eius quoque rationem haberi, et si forte Daniae

[note: 1531.] rex Christiernus, regno pulsus, vim ipsis afferat, quid inuicem expectare debeant praesidij, scire cupiebant. Luneburgenses, quod ipsorum principi Ernesto placeret, idem se quoque facturos esse praedicabant. Deliberarum deinde fuit de suffragijs exquirendis, de subitarijs auxilijs, de contribuenda pecunia, de perpetuandis auxilijs, de deligendis ducibus, de recipiendis illis, qui velint huius esse foederis, postea de constituendis procuratoribus et aduocatis, qui suo nomine respondeant in iudicio, si forte fiscus, aut mandatu Caesaris, aut aliorum rogatu litem moueret, et huic quidem defensionis parti sese coniungunt Georgius Brandeburgicus, Noriberga, Campodunum, Heilprunum: foedus autem repudiabant. Decretum etiam fuit, manifesta flagita seuere per suam cuique ditionem esse punienda. Prius quam foedus iniretur, in consilium adhibiti fuerunt, non iureconsulti modo, sed theologi quoque. Lutherus autem semper docuerat, Magistratui non esse resistendum, et extabat eius hac de re libellus. Cum autem in hac deliberatione [note: Licet quandoque minori Magistratui superiori resistere. Lutheri ingenua confessio.] periti iuris docerent, legibus esse permissum resistere nonnunquam: et nunc in eum casum, de quo leges inter alia mentionem faciant, rem esse deductam ostenderent, Lutherus ingenue profitetur, se nesciuisse hoc licere: et quia leges politicas Euangelium non impugnet aut aboleat, vti semper docuerit: deinde, quoniam hoc tempore tam dubio tamque formiduloso multa possint accidere, sic vt non modo ius ipsum, sed conscientiae quoque vis atque necessitas arma nobis porrigat, defensionis causa foedus iniri posse dicit, siue Caesar ipse, siue quis alius forte bellum eius nomine faciat. Edito quoque scripto primum explicat, quam fuerint in Augustae comitijs obstinati Pontificij: deinde monet in vniuersum omneis, ne Magistratui ad eiusmodi bellum imperanti militiam, obtemperent. Doctrinae vero pontificiae complures et grauissimos quidem recensent errores, quos ait ab illis propugnatum iri, qui se castris illis adiungunt. Qua quidem in re summum nefas inesse dicit: quanta sit etiam lux illata mentibus hominum hoc tempore, per Euangelij cognitionem, demonstrat, et a tam impij belli societate temperandum esse docet. De Tigurinis, Bernatibus, Basiliensibus egerant aliquot ciuitates, quod si indefinite, sine vllius dogmatis exceptione reciperentur, non esse recusaturos foedus. Ioannes autem Fridericus ad parentem se relaturum dicebat. Quod de paranda defensione propositum fuit, ciuitates ita recipiunt, vt in proximo conuentu Francofurtensi plane respondeant, quid in eo velint. Decreatione Romanorum regis idem Principes, quod antea statuunt, neque se parituros esse dicunt: et quia Caesar datis ad ipsos literis mandauerat, vt pro Romanorum rege Ferdinandum agnoscerent, placuit vt Saxoniae princeps interea formulam responsi concipiat, et Francofurti in medium proponat. Ciuitates etiam, quid de Ferdinandi regis creatione statuant, tum explicent. Conuentui futuro dictus est dies Francofurti, ad quartum Iunij diem. Interea dum Smalcaldiae sunt, allatae fuerunt eis literae Caesaris, in quibus hoc erat perscriptum: ex omnibus locis nuntiari [note: De aduentu Turcae nuntius.] de Turca: quemadmodum ingenti cum exercitu constituerit in Germaniam inuadere. Mandabat igitur, vt sine exceptione conferrent auxilia. Illi, maiorum exemplo no nse recusare dicunt vllum onus aut officium, quod Reipublicae praestari debeat: sed scire ipsum, in quam sententiam Augustae vera fecerit Elector Brandeburgicus, quod tamen ipse postea mitigarit, quid etiam de fisco decretum sit in eo conuentu. Se quidem et tunc orasse plurimum, vt actionem omnem fiscalem, quae religionis nomine moueri possit, authoritate sua tolleret. Et cum nihil impetrassent, nuper ante menses aliquot, missis literis atque Legatis idem denuo flagitasse: nullum vero tulisse responsum, nisi quod ipsorum Legatis Fridericus Palatinus demum dixit, non esse quod longius progrediantur aut expectent: nam suo tempore ipsum, quid oporteat responderi, consideraturum. Id sibi quidem

[note: 1531.] omnino praeter expectationem tunc accidisse, et nihilominus putasse, fore, vt aliquando tandem responderetur aliquid. Cum autem de conferendis in Turcam auxilijs nunc solicitentur, neque tamen pacem adhuc impetrent, facile cogitari posse, quam sit ipsis incommodum, quam non consultum, vt in hoc dubio rerum suarum statu, cum et proscriptiones et vim hostilem expectare coguntur, praesidia sibi detrahant, ac veluti neruos incidant ipsi. Nam si fisco permittatur aduersum se actio, religionis causa, cui dubium sit, quin ad vim ea res pertineat? Quapropter iterum atque iterum obsecrare, vt tandem aliquod statuat, et fisco actione omni interdicat, adusque concilij tempus, et pacem atque securitatem sibi praestet. Se facturos inuicem pro sua virili parte, non in Turcico solum bello, sed in omnibus alijs Reipublicae negotijs, quod sui sit officij. Petere autem vt per hos legatos, quid sit ipsius propositi, renuntiet. Martio mense decessit e vita Richardus [note: Richardi Treuirensis mors.] Archiepiscopus Treuirensis. Magna fuerat eius inter Electores authoritas, propter vsum rerum et studium libertatis. Veneni suspicio fuit, et ex domesticis quidam tormentis ideo subiectus, fortitudine et constantia sua periculum euasit. [note: Bucerus Vlmae Ecclesias constituit.] Cum Vlmenses hoc ab Argentinensi Senatu flagitassent, Bucerus eo profectus ipsorum ditionis Ecclesias constituit, et religionis formulam conscribit, adiutus ab OEcolampadio et Ambrosio Blaurero. Sub hoc tempus in Belgium [note: ReginaVngariae Belgio praefecta. Caesar arbiter inter Pontif. et Ferrar.] venit Maria, soror germana Caesaris, quae Ludouicum Vngarie regem habuit in matrimonio, sicut ante diximus. Hanc Caesar, amitae suae Margaritae, quae nuper e vita decesserat, substituit, et regionibus illis omnibus praeficit. Clementi septimo lis erat cum Alfonso duce Ferraniensi, de Rhegio et Mutina. tandem facta compromisso, Caesarem deligunt arbitrum. Is in Belgio cum esset per hos fere dies, pro Ferrariensi pronuntiat.

Ad Principum atque ciuitatum literas, Galliae rex, Aprilis die XXI. respondet, [note: Regis Galliae ad Protest. responsio.] Nihil optare se vehementius quam totius Europae concordiam, et pergratum esse, quod ipsi etiam eo propendeant, quodque concilium fieri cupiant. Hoc enim sibi non vtile modo, sed et necessarium videri: et quoties de sananda repuplica sermo incidit, ita semper iudicare, nullum esse firmius fundamentum, quam si veri monstrator et almus ille Spiritus primas in ea re partes obtineat. Quod si caeteri etiam idem statuant, et si concilio deligatur locus ab omni periculo vacuus atque suspicione, quo quidem in loco suam cuique sententiam libere pronuntiare liceat, nec affectibus aliquid detur: tunc nimirum optime sperandum esse de summa rei. Quod autem soliciti sint, ne criminationibus aduersariorum alienior sit factus ab ipsis, non esse quod vereantur: suo enim quodam instituto atque disciplina [note: Regis Galliae ingenium.] non se consueuisse, ne de inimicorum quidem fama temere statuere. Cum vere tanta sit, tamque vetus inter Galliae reges ac Imperij principes necessitudo, cuiusnam hoc esset inhumanitatis, de propinquis et amicis vllam sinistram concipere [note: Amicitia inter Gallos et Germanos.] opinionem, indicta videlicet causa? quantum enim ipse tribuat huic amicitiae iam olim initae, vel ex eo posse videri, quod etiam tunc, quando forte bellum geritur cum Caesare, Germanis tamen et ciuibus Imperij tutus in Galliam accessus et exitus illinc pateat, vt non secus, quam si domi essent, negotiari ipsis liceat: ita quidem, vt Germaniae Principum atque ciuium domicilium Gallia recte nominari possit. Haec quidem esse nota et peruulgata, sed tamen non adeo magna, quin ipsorum causa, quandocunque res ita dabit, multo sit facturus maiora. Praesertim, si, quod profitentur, pij liberique Concilij decreta non repudient. Vt enim disceptatione potius quam ferro dirimatur controuersia, quod quidme ipsi petant, idem sibi quoque videri, esse tum honestrum magis, tum Reipublicae salutare, quae tritissimam subitura sit fortunam, si res ad arma veniat. Illud de Germaniae Galliaeque necessitudine, quod dicit, sic habet.

[note: 1531.] Francones Germani, Sueuis finitimi, facta quondam irruptione, et Treuiris, Menapijs, [note: Vnde necessitudo inter Germanos et Gallos.] Morinis, Neruijs, Ambianis, Bellouacis, Suessionibus oppressis, in ea parte Galliae consederunt, quae nomen ad hoc vsque tempus ab illis retinet, et Francia dicitur: cuius quidem regionis caput est Lutetia Parisiorum. Et cum ordine multi reges ipsorum ibi dominarentur, suosque fines amplificarent, tandem ad Pipinum etiam eiusque filium Carolum, rei summa peruenit: qui post ob rerum gestarum amplitudinem dictus est Magnus: et vbi quarto Romam venisset, aLeone III. Pontifice, [note: Carolus magnus Imperator salutatus.] et ab omni populo salutatus est Imperator Augustus, et Germaniam, Italiam atque Galliam possedit. Huius deinde filius Ludouicus, et qui venerunt ab eo nepotes, Galliae reges fuerunt. Huc ergo suam originem rex Franciscus refert, et e Franconum stirpe procreatum sese dicit. Eodem fuit etiam vsus adminiculo, superioribus annis, cum a morte Maximiliani Caesaris, dignitatem affectaret Imperij. Cum enim exteris populis ad hunc gradum sciret esse lege iam inueterata praeclusum [note: Ludouicus quintus postremus e stirpe Caroli.] aditum, voluit demonstrare se quoque Germanum esse. Verum enimuero, postremus e Caroli magni stirpe masculina Galliae rex, fuit Ludouicus quintus, qui non relictis liberis vitam finijt, anno salutis nongentesimo octogesimo octauo: cum in ea familia regni possessio fuisset per annos ducentos triginta octo. Post eius mortem successio iure quidem veniebat ad Carolum, Lotharingiae ducem, Ludouici [note: Hugo Capetus regnum inuadit.] patruum: sed Hugo Capetus, Lutetiae Comes, vti tradunt, cuius mater, ordine longissimo suum genus referebat ad Carolum magnum, profligato captoque Lotharingiae duce, regnum inuasit, et ad filium Robertum transmisit, cuius deinde masculina progenies ad Franciscum vsque regem continuata fuit. Sunt, qui Capetum obscuro humilique loco natum esse dicunt: sed Annalium scriptores plerique negant, et hanc eius, quam dixi, recensent originem.

[note: Angliae regis ad Protest. responsio.] Britanniae rex, Henricus octauus. Maij tertio rescribit, Magna se cum voluptate legisse, quod eo spectent, vt salua permanente religione, et inuiolata pace, morbi sanantur in Ecclesijs, et emendentur quae vel hominum nequitia vel ignoratione deprauata sint atque corrupta. Quod etiam suis literis totam actionem commemorent, valde sibi esse iucundum. Excitatam quidem fuisse famam de ipsis non valde commodam, quasi defenderent homines quosdam dementes, qui studeant omnia perturbare et summa miscere profundis. Verum non se fidem habuisse, primum, quod Christiana charitas ita poscat, deinde, quod id genus crimina iudicaret non posse cadere in tanti splendoris, nobilitatis atque prudentiae viros. Et quanquam eorum quae ferebantur, nihil vnquam crediturus erat prius, quam certo comperisset, tamen quod ad hunc modum sese purgarint, perquam sibi fuisse gratum: vel eo maxime, quod iudicio et opinione non aberrauerit. Quod igitur emendari vitia petant, in eo suam et omnium bonorum voluntatem cum ipsorum [note: Assiduis remedijs opus est in Republica.] studio plane congruere. Nam rerum humanarum hanc esse conditionem, vt tanquam in corpore, sic etiam in republica et omni administratione, continentibus fere sit opus remedijs. Magnam igitur laudem mereri, qui medicinam faciunt, et vulnus atque morbum ita curant, vt nihil exasperent. Non dubitare autem, quin eo tendat etiam ipsorum conatus. Cauendum esse tamen diligenter ab illo genere hominum, qui res nouas appetunt, et ordinum aequalitatem praedicant, et Magistratum efficiunt contemptibilem. Eius enim sectae quosdam intra sui regni fines aliquando fuisse, et inde ex Germania eô penetrasse. Et quoniam de reuerentia magistratus mentionem suis in literis faciant, ideo se paucis voluisse commonefacere, ne cui licentiae fenestram aperiant. Hoc enim caueant et emendationi studeant, optimam operam esse nauaturos reipublicae. Concilium quidem publicum in primis etiam optare se, Deumque precari, vt Principum animos in hanc curam accendat. De ipsis autem omnia se recte sperare, nec esse quicquam, quod ipsorum

[note: 1531.] causa non velit. Intercessurum etiam apud Caesarem diligenter, vt concordiae rationes inueniantur, in eoque se facturum, quod ipsimet singulis temporibus optimum esse iudicabunt.

[note: Ciuitatum sententia de Rom. rege.] Cum ad diem ventum esset Francofurtum, legati ciuitatum, sicut constitutum erat, quid de Romanorum regis creatione sentirent, exponunt. Post multam deliberationem ita se reperire, vt propter titulum Ferdinando regi tribuendum, literm vllam non necessariam subeant, aut periculum sibi creent ipsi, non videri consultum. Quandiu enim Caesar aut vita supersit, aut sit intra fines Imperij, omnem esse penes ipsum potestate. Absente autem illo, rei summam ad Ferdinandum quidem venire, sed tanquam nomine et loco Caesaris. Iam aliquoties omnia sua se detulisse Caesari, quantum quidem facultatibus omnino possint. Quod si nunc autem creationi regis obsistant, fore, vt vanam fuisse pollicitationem illam plerique dicant, et idcirco fiant alieniores, et suam operam aduersum se multi profiteantur qui quidem contra religionis atque doctrinae causam nihil erant alioqui facturi. Metum etiam esse, ne forte alij, qui sese aggregare huic foederi cogitabant, hoc ipso iam deterreantur. His igitur de causis non sibi esse integrum, in ea quidem re, Ferdinando resistere: sed electionem, cuiusmodi sit, in medio sese relinquere. Quôd si Ferdinandus autem aliquid mandet verbo Dei contrarium non se parituros. Quod si vim faciat, tum facturos ex formula foederis, et ad defensionem omnia sua collaturos esse. Principes autem ad Caesarem et ad Ferdinandum scribunt, Quod contra morem ac libertatem sit actum Imperij, non se posse illud approbare, nec ipsi titulum tribuere Romanorum regis. Hoc etiam in literis ad Caesarem addebat Saxo, Quôd si legitime res tractetur, non se dissimilem futurum a suis maioribus. De Heluetijs in foedus recipiendis, quod ciuitates valde cupiebant, [note: Saxonisscrupulus de Zuinglianis.] Saxo per legatos respondet: quoniam de coena Domini diuersum sequantur dogma, non sibi licere societatem cum ipsis vllam coire. Quanti sit ipsorum coniunctio, propter vires atque potentiam, non se quidem latere: sed eo sibi minime respiciendum esse, ne tristis inde sequatur exitus: quod ijs accidisse Scriptura testetur, qui muniendi sui causa, cuiusque modi praesidijs vsi fuissent. Eo durante conuentu, literae fuerunt allatae Saxonis atque Lantgrauij, ad reliquorum Principum atque ciuitatum legatos, quibus hoc perscriptum erat, Moguntinum archiepiscopum [note: Moguntinus et Palatinus intercessores.] et Palatinum principem Ludouicum, permissu Caesaris velle intercedere de pace, et datis ad se literis petere, vt idem ipsi quoque permittant. Tunc enim diem esse dicturos conuentui. Re deliberata, legati placere sibi respondent. Cum igitur Lantgrauius atque Saxo renuntiassent, actionem sibi non improbari, si modo fiscus interea quiescat: illi cum hoc impetrassent a Caesare, diem constituunt, penultimum Augusti mensis diem. Legatos habebant hoc in conuentu ciuitates, Argentoratum, Vlma, Lubeca, Noriberga, Constantia, Rutelinga, Meminga, Lindauia, Biberacum, Isna, Campodunum, Heilprunum, Magdeburgum, Brema, Brunsuicum, Gotinga.

[note: Lis Episcopi Bambergi cum Georgio Brnadeb.] Bambergensis Episcopus Vuigandus, aliquot annis ante, querimoniam habuerat ad socios Sueuici foederis, de Georgio Brnadeburgico, quod suum ille ius Ecclesiasticum interpellaret, quod vectigalia sibi faceret deteriora, quod facultates sacras alio conferret, quod sacerdotes ad nouum istud atque falsum doctrinae genus cogeret, aut si non parerent, eijceret: et quoniam in eo Romani Pontificis atque Caesaris edicta, sed et leges et aequitatem ipsam violet, summamque sibi faciat iniuriam, petebat, vt vel gratia et authoritate sua illum ad officium adducant, aut opem illam sibi praestent, quam ex foedere debeant, quo sua deinceps tueri possit, et amissa recuperare. Cum autem post variam disceptationem, eius rei causa dies esset dictus hoc anno, Norlingae, mense Iulio, venerunt eo, rogatu Brandeburgici,

[note: 1531.] Protestantium legati. Cum Bambergensi erant Augustanus, Vuirciburgensis et Aistetensis, episcopi, tanquam adiutores et consiliarij. Proponit actor, et quantum acceperit iniuriae, quantumque damni, commemorat: et licet socij foederis, proposita poena, reo mandarint iam olim, vt ab incoepto desistat, ipsumque restituat in [note: Brandeb. accellatio.] integrum: nihil tamen adhuc effectum esse docet. Itaque petit, vt iuxta formulam foederis agatur. Reus, ea quidem parte, quae proprie ad religionem et iurisdictionem Ecclesiasticam pertinebat, interponit appellationem, et ab illorum edictis atque iudicio prouocat ad concilium. Illi vero, diebus aliquot interiectis, quod ad hunc modum prouocarit, valde se mirari dicunt. Nam esse et inusitatum et contra praescriptum foederis, quo cautum sit, vt actor et reus in omni controuersia sequantur arbitrium delectorum iudicum. Adhaec, ita conuenisse, vt Ecclesiasticorum libertatem omnes defendant. Huius ergo litis cognitionem ad se proprie pertinere: cum etiam hucusque iudicium hoc agnouerit in hac ipsa causa, sine exceptione, non esse quod iam recuset. Deinde, concilium sibi praeiudicare non posse, nec esse praeferendum, hac quidem in parte. His itaque de causis non se recipere prouocationem, sed edicta superiora confirmare. Nisi autem obtemperetur, ex pacto sibi faciundum esse demonstrant. Reus contra, quantum ad sacram iurisdictionem pertinet, in appellatione permanere, neque iam latam sententiam admittere sese protestatur. Causam hanc agebat Brandeburgicus tam suo, quam ex fratre [note: Conuentus Spirae indictus.] Casimiro nepotis Alberti nomine, cuius erat tutor. Interea Caesar, componendi dissidij religionis causa, conuentum indicit Imperij, Spirae, ad Idus Septembris. [note: Intercessores ad Saxonem.] Sed vndecimo calendas Septembris ad Saxonem veniunt Gulielmus Nassouius et Nuenarius, Comites, magnae propter virtutem authoritatis viri: ac permissu Caesaris de conciliatione agunt, et quinque omnino proponunt: de coena Domini, de ritibus Ecclesiae, de bonis sacris, de auxilijs in Turcam, de Ferdinandi regis electione. Cum autem ex ipsorum verbis appareret, Caesari persuasum esse, quasi Zuinglij doctrinam et Anabaptistarum ipse probaret, respondet, cuiusmodi sit doctrinae suae genus, et quid suae ditionis Ecclesiae ministri doceant, ex Augustana confessione satis esse notum: sed et hoc constare, cum esset in comitijs Augustae, nullum sibi fuisse cum ijs, qui Zuingliani vulgo putantur, commercium: sed ne postea quidem, donec sententiam illi suam explanassent. Eiusdem se nunc etiam esse propositi, et quam sit Augustae professus doctrinam, in ea se beneficio Dei permansurum esse, ad extremum vsque spiritum, et orare, vt ad Caesarem hoc nomine sese purgent. Illi, iam antea se nouisse, rem ita habere, sed tamen explicaturos Caesari dicebant, neque dubitare, quin ei sit auditu futurum valde incundum atque gratum. Ad reliqua postulata quod attinet, placuit in proximum Imperij conuentum ea differri. Petebant autem illi, vt ad eum conuentum aut ipse veniret, aut filium eo suum mitteret. Ille, cupere se quidem omnibus modis gratificari Caesari, sed aetate iam esse grauem, et ad profectiones inhabilem, et subesse dicebat causas non leues, cur nec ipse veniat, nec filium quoque mittat. Nam et Spirae et Augustae sibi [note: Quibus conditionibus Saxo venire velit ad comitia.] quaedam accidisse non boni exempli, sic quidem, vt nisi fide publica Caesar sibi socijsque caueat, adesse non possint. Deinde, vbicunque sit futurus, non posse carere doctrina et praedicatione verbi Diuini, nec etiam pati, vt ciborum et alimoniae discrimen vllum sibi praescribatur. Iam vero si de religione futura sit actio, rem ipsam postulare, vt Lutherum et alios eo secum adducat, quibus etiam idonee cauendum sit: adhaec, se saepenumero rogasse Caesarem, de suae ditionis inauguratione, pro more Imperij, deque rebus alijs, neque tamen quicquam impetrasse, licet magnae pollicitationes interuenerint: imo Fridericum Palatinum in proximis Augustae comitijs, ita sibi ad ea respondisse illius mandatu, vt facile videret iratum sibi esse Caesarem, tametsi nullo suo merito. His igitur de causis non sibi esse integrum eo venire.

[note: 1531.] Quod si autem ipsorum intercessione Caesar ante conuentum ea sibi concedat, non [note: Legati Mogunt. et Palatini ad Protestant.] esse defuturum. Cum sub exitum Augusti mensis, Moguntini ac Palatini principis legati Smalcaldiam venissent, Protestantium legatis exponunt de suorum Principum erga rempublicam atque patriam charitate. Cum enim infecta re sit Augusta discessum, ipsos considerata periculi magnitudine, quod ex eo dissidio sit oriturum, non prius conquieuisse, quam Caesar ipsis intercedendi, deque pace tractandi facultatem permitteret. Optimum ergo sibi videri, vt quae conciliari non potuerunt Augustae, nunc denuo tractentur: et qui tunc illius fuit exitus, idem [note: Verba vltro citroque commutata inter legatos et Protestant.] sit huius initium actionis. Adhaec isti, suos ignorasse, quid proponeretur, ideoque nullam certam aut definitam agendi rationem sibi dedisse. Verum, vt postulata scripto comprehensa domum referant, mandasse. Itaque licere, proponant quod videbitur: se deinde quod in mandatis habeant, esse facturos. Rursus illi de praeclara suorum Principum erga patriam voluntate prolixe commemorant, et cum illud fiscale sit impetratum, existimasse pleniorem ipsos agendi potestatem habituros esse, praesertim de illis, quae decidi non potuerunt Augustae. Iam vero, si quidem in eo permaneant, nec amplius proferant mandatum, fore, vt et Caesari hoc et suis quoque permoleste accidat. Hi contra, non esse quod incusentur eo nomine: nam intercessores nullum prodidisse genus actionis, verum in genere locutos esse de pace. Non igitur alia sibi potuisse dari in mandatis. Deinde, ad earum rerum tractationem opus esse theologis atque viris doctis, quorum hoc proprie sit munus. Cum igitur cuiusmodi esset actio futura nesciuerint, orare, ne secus interpretentur, et ad Caesarem quoque, si sit opus excusent: vt etiam concordiae rationes proponant, admodum sese cupere. Tum illi, ex literis Saxonem atque Lantgrauium datis, fuisse non difficile futuram actionem colligere. Deinde, non hoc sui esse propositi, vt de dogmatis agant: sed quia pacem ipsi flagitent ad usque concilij tempus, ideo se voluisse conferre sermonem, quid interea de dogmatis illis, adhuc quidem indefinitis, statuendum sit. His nimirum de rebus habere se mandatum vt agant, et inuestigent, quomodo vel pax coire possit vel induciae. Sed id confici non posse, nisi prius de rebus controuersis aliquid definiatur. Quod si per mandatum ipsis forte non liceat ista tractare, demonstrent tamen, quae potissimum ratio componendi dissidij videatur omnium esse commodissima. Respondent hi, nihil esse in literis, quod vllam conditionem actionis futurae significet: quod autem scire cupiant, quid interea, dum fiat concilium, de dogmatis nondum definitis agendum sit, non se videre quomodo statui aliquid in eo possit, nisi Scriptura duce planum siat, quid verum sit atque pium, quid mendosum et impium. Vt autem hoc fiat, non esse huius loci. Nam scriptum illud suum, exhibitum Augustae, et confutationem huic oppositam, esse mediocriter magnam, et multa complecti, et ad istam tractationem adhibendos esse viros rerum sacrarum peritos. Vt autem ipsi viam conciliationis et rationem aliquam ostendant, non hoc sui esse muneris, qui litis alteram partem sustineant. In comitijs Augustae saepe rogatum esse Caesarem de pace. Post etiam, semel et iterum per literas atque legatos: idem nunc quoque sese flagitare. Referunt isti, rationem illam, de qua prius dixerint, sibi visam fuisse percommodam: sed quia mandatum eius rei nullum habere sese dicant, nolle amplius vrgere. Veruntamen, vt ad hunc modum discedatur, non sibi videri consultum. Et quia Caesar, intercessione suorum Principum inducias concessit, existimare futurum non inutile, si dies aliquis constituatur, quem ad diem ipsi Principes et ciuitatum legati conueniant, cumque sit Imperij conuentus promixe futurus Spirae, quo et ipsi prius eo veniant. Quod si fiat, sperare se, fore, vt in longius aliquod tempus induciae proferantur. Sed tamen omnino videri necesse, vt inprimis illud tractetur, quid vnumquemque Magistratum

[note: 1531.] interea facere conueniat erga suos atque etiam alienae ditionis homines. Quôd si autem, nisi fide data publica, recusent eô venire, licet nihil opus esse putent, tamen non dubitare, quin intercessores facile hoc apud Caesarem perficiant. Hi, quid habeant in mandatis, iam antea se demonstrasse: nempe vt postulata, quaecunque futura sint, literis consignata domum referant: ideoque nec de illis, quae desiderent, agere, nec vllam concordiae viam ostendere sibi licere dicunt. Suos nimirum Principes et amare pacem, et omnia sua consilia eo referre, quod superioris temporis actionibus facile doceri possit. Eiusdem se quoque voluntatis esse, et quicquid ad salutarem reipublicae constitutionem pertineat, vt in eo elaborent, agnoscere sui hoc esse officij. Cum aliud agi non posset, tandem placuit, Spirae conueniendum esse ad diem, qui videbitur intercessoribus, vbi primum de Saxonis atque Lantgrauij voluntae cognorint: qui nimirum, quid suae sit in eo mentis, primo quoque tempore, suo sociorumque nomine renuntiare debeant. Decretum hoc fuit altera die Septembris. Initio autem mensis Octobris Moguntino ac Palatino Pricipi Saxo et Lantgrauius rescribunt: et actione repetita superiori, de rebus propositis [note: Saxonis et Lantgrauij ad intercessores literae.] nihil agi posse cum fructu sine Theologis, demonstrant. Se nimirum in ea, quem sint Augustae professi, religione, permanere: cumque in omnibus prope comitijs, et absente Caesare, et nuper etiam praesente, concilium sit promissum: et ita quidem promissum, vt non multo post exitum comitiorum indiceretur et inchoaretur, sperare se, futurum vt Caesar illud quamprimum in Germania procuret. In eo se videlicet sociosque doctrinam suam copiosius explicaturos, et quod ad piam conciliationem faciat, nihil praeterituros esse. Verum, ne quid interea tumultuose per Imperium fiat, orare se rursus, et vehementer quidem, efficiant apud Caesarem, vt eos, qui doctrinam Euangelij veliam profitentur, vel in posterum etiam profiteri volent, sinat vti pace, donec legitimi concilij decretum et authoritas interueniat. Quod si autem ipsis tractandum videbitur et agendum de formula pacis, eoque nomine diem constituent, missuros eo se legatos. In doctrina vero sua, quam exhibuerunt Augustrae, si quis errorem adhuc aliquem residere putet, idque demonstrare velit, aut si docere non possit, sacrae Scripturae testimonio se submittat, pergratum id sibi socijsque futurum: et si Caesar eo nomine diem praefiniat Spirae, si sibi socijsque et Luthero, quem eo secum adducturi sint inter alios Ecclesiae ministros, idonee caueat, si liberas et publicas verbi Diuini conciones, et vsum coenae Domini, iuxta mandatum Christi permittat, si ciborum discrimen nullum indicat, fore, vt vel ipsi veniant eo, vel mittant legatos cum necessarijs mandatis, et sui dogmatis rationem omnibus explanent. Quod si tum in eo congressu, doctrinae suae confessio sacris literis refelli non possit, sperare Caesarem nihil amplius moturum, quo minus in ea religione permaneant. Et quoniam ad concilium legitimum prouocarint, neque repertum adhuc sit in sua doctrina, quod verbo Dei repugnet, cum etiam ex praescripto iuris atque legum, appellatione pendente, nihil in prouocatorem grauius decerni debeat, omnino se confidere, futurum, vt Caesar, ipsorum quidem interuentu potissimum, pacem in Germania componat. Diximus antea de conuentu Imperij futuro Spirae ad Idus Septembris. Caesar autem, cum de apparatu Turcico multorum literis atque nuntijs doceretur, in mensem Ianuarium anni sequentis, diem producit, et Ratisbonae locum indicit, vt Austriae tanto esset vicinior, vbi bellum esse futurum videbat.

[note: Dissidium inter Heluetios.] Quomodo bellum illud, quod ante biennium, Tigurini et Bernates erant facturi Quinquepagicis, aliarum ciuitatum interuentu pacatum fuerit, libro sexto docuimus. Hoc autem anno recruduit vulnus, et vrbes illae duae, locis omnibus occupatis atque claustris viarum, ne quid ad illos deueheretur alimoniae, prohibebant. Fuit hoc ad solstitium aestiuum. Et cum res ad magnum aliquem motum spectaret,

[note: 1531.] Galliae rex, item Glareani, Friburgij, Soloturij, Appecellenses intercedunt, et [note: Conditiones pacis inter Heluetios.] a multa disceptatione has propununt leges: vt conuitiorum aboleatur memoria, inque posterum temperetur, et maledicis ignoscatur: vt exules, religionis causa, restituantur: vt Quinquepagici in religione quidem sua permaneant. Sed tamen veteris et noui Testamenti lectione suis non interdicant: vt Tigurinorum et Bernatum socijs nulla molestia fiat: vt mutua subministrentur auxilia. Cum haec [note: Annona Quinque pagicis interclusa] frustra fierent, Tigurini et Bernates, euulgato scripto, quemadmodum maximis illorum et varijs iniurijs coacti, commeatu ipsos intercluserint, exponunt: et quoniam pacis rationes ab intercessoribus propositas illi repudient, nec obscuram hostilis animi significaitonem ostendant, et superiorum annorum pacta violent, quando cautum fuit, ne religionis causa cuiquam sit fraudi: licere sibi dicunt illis denegare annonam. Si quis ergo nascetur ex eo motus, hoc illis, qui praeter dissidia nihil expetant, [note: Ciuile bellum inter Tigurinos et Quinquepagicos.] tribui oportere. Fuit hoc Septembris die nona. Cum autem Quinquepagici maxima rerum necessariarum inopia premerentur, silentio conductis copijs, Octobris mensis die nono signa proferunt, et opinione citius ad Tigurinorum fines perueniunt. Quibus in finibus erat iam ante dispositum a Tigurinis praesidium circiter mille militum et amplius. Et hi quidem suos monent, crebris in oppidum dimissis nuntijs, vt mox aduolent. Sed tanta fuit hostium celeritas, vt hi vix aegre subsidio venire possent. Et cum iam superassent montem, qua faciundum erat iter, laborare suos in proxima valle, et in praesenti periculo versari conspiciunt. Ibi tum ad virtutem sese cohortati, promiscue decurrunt ex monte, cuius haec erat natura, [note: Tiguriuorum clades.] vt singularibus eundum esset. Ea res in causa fuit, cum vniuersi non possent in acie consistere, vt multitudine superati, plurimos e suis desiderarent, ac terga verterent. fuit hoc vndecimo die Octobris. In caesorum numero fuit Zuinglius. Nam [note: Zuinglij mors.] Tigurinorum ita fert consuetudo, cum in hostem exitur, vt Ecclesiae minister primarius vna prodeat. Zuinglius etiam vir fortis alioquin et animosus, cum secum reputaret, quod si domi resideret, ac praelium forte fieret aduersum, fore vt magnam ipse sustineret inuidiam, quasi concionibus quidem accenderet hominum animos, in ipso autem discrimine remollesceret: voluit omnino communem subire Martem. [note: Ferina saeuities in cadauer Zuinglij.] In corpus autem exanime valde saeuitum fuit, et vix etiam illius morte potuit odij acerbitas exaturari. Natus erat annos quadraginta quatuor, minor Luthero quatuor annis. Per totum fere mensem Augustum, visus antea fuerat cometa, et illis ipsis diebus mortem obijt Galliae regis mater Ludouica, Sabaudiae ducis Caroli soror consanguinea. Bernates, qui finitimis Vnderual dijs erant facturi bellum, vbi resciuerunt, iubent Tigurinos bono esse animo, et auxilia pollicentur, et suis omnibus cum copijs breui sese adfuturos nuntiant, et hostis vlciscendi prouinciam sibi deposcunt. Vbi demum conuenissent omnes, quod fuit octauo circiter die post factum praelium, et Bernates aliquanto remissius agerent. Tigurini, quibus auxilia miserant Basilienses, Schafusiani et Sangallij, et Mullusiani, deligunt aliquot signa ex omni numero, qui de nocte profecti, quiescebant in monte, prope Mencingum, vt ad primum lunae splendorem impetu facto, propinquum oppidum Tugium ex improuiso caperent. Hostes vero, qui non procul inde consederant, cum id per indicium accepissent, celeriter arreptis armis ante lucem procedunt, et illos quiescentes inuadunt Octobris die vigesima quarta, magno sublato clamore et vlulatu, [note: Altera Tigurinorum caedes.] quo plus terroris inferrent. Vtrinque multi ceciderunt: et quanque superiores extiterunt Quinquepagici, de religionis tamen studio nihil remittebant Tigurini. Pace demum facta per intercessionem, hoc etiam fuit additum, quod nuper cum Argentinensibus atque Lantgrauio fecissent foedus Tigurini, Bernates, Basilienses, vt ab eo discedant: idem de Ferdinando faciant Quinquepagici. Itaque redditis literis, quibus inuicem tenebantur, dissoluta fuit haec vtrobique confoederatio. Sub finem

[note: OEcolampadij obitus.] Nouembris OEcolampadius e vita decessit. Ex interitu Zuinglij maximum animo perceperat dolorem, eaque res morbum etiam auxisse putatur: erant enim coniunctissimi. Natus fuit annos quadraginta nouem. Extant eius in Prophetas aliquot lucubrationes, quae valde probantur doctis. Ad XIX. Decembris diem legati Protestantium Francofurti rursus conueniunt, et quod reliquum erat de paranda defensione, statuunt. Hoc in conuentu Goslarienses et embecenses in foedus recepti sunt, paulo ante etiam Eslingenses. Aberant autem Georgius Brandeburgicus et Noribergenses et Campodunenses et Heilprunenses. Nam hi licet doctrinam profitebantur eandem, sicut ante diximus, a foedere tamen erant alieni. Caesar, initio [note: 1532.] mensis Ianuarij, relicto Belgio, Ratisbonam petebat, conuentus agendi causa, sicut [note: Conuentus Ratisbonensis.] ante diximus. In itinere, cum Moguntiam venisset ad Calen. Februarij, Moguntinus archiepiscopus et Palatinus princeps iterum de pace intercedunt: et actionem permittente Caesare, Saxonem atque Lantgrauium monent, vt idem faciant. Itaque missis vltro citroque literis, Schuinfurti, quod est ad Moenum flumen, oppidum Imperij, fit conuentus ad initium Aprilis. Ibi coeptum est agi de pace ad concilium vsque seruanda. Principes intercessores ipsi aderant, et de praescripto Caesaris haec [note: Leges pacificationis inter Caesarem et Protestan.] illis mandata proponunt, Vt praeter scriptum illud exhibitum Augustae de religione, nihil innouent, nihil doceant, nihil euulgent: et intra hos fines permaneant adusque concilij tempus: ita tamen, vt cum Zuinglianis et Anabaptistis nihil habeant commune: ne per occasionem religionis, alterius ditionis homines ad se pertrahant, aut in suam tutelam recipiant: ne quem suorum extra suae ditionis fines docere patiantur: vt ab omni temperetur contumelia: ne iurisdictionem, ritus atque caeremonias Ecclesiasticas interpellent: vt opem aduersus Turcam ferant, et decretis obtemperent, quae ad rempub. et administrationem Imperij pertinent: vt Caesari ac Romam regi pareant, et si quod foedus contra Caesarem, regem, aut diuersae religionis ordines fecernit, aboleant. Hoc si faciant, sperare se, fore, vt Caesar atque Rex omnem superioris temporis offensionem deponant. Saxo filium eo miserat, Ioannem Fridericum, ipse valetudine detentus: aderant etiam Franciscus Luneburgensis et Anhaldius: deinde reliquorum Principum atque ciuitatum legati: quibus interim accesserant Nortusiani et Sueui Hallenses. Post multam disceptationem, intercessores, rem omnem ad Caesarem, qui conuentus agebat Ratisbonae, perscribunt, vt quid ipsius esset voluntatis, cognoscerent. Ad illud postulatum, quod erat, vt Saxo socijque Roman. regi pareant: illi, quid in eo desiderent, et quid a Caesare requirant, scripto consignant, et intercessoribus Aprilis die XVIJ. tradunt, et vt Ferdinandus rex ab instituto desistat, neque pro Romanorum rege sese gerat, petunt. Si vero Caesari videbitur opus esse aliquo tanquam coadiutore, vt tum de voluntate consilioque Principum electorum legem Carolinam interpretetur, et [note: Conditiones pro creando Romanorum rege.] edicto sanciat in perpetuum, vt quidem iure fieri debeat, in hunc modum, Ne videlicet posthac vnquam viuo Caesare creetur Roman. rex, nisi primum Electores, et his adiuncti sex alij Principes Imperij, iudicent ita fieri oportere: et cum apparebit ex vsu esse reipublicae, vt tum Moguntinus collegas et sex reliquos Principes ad locum idoneum amplius deliberandi causa, conscribat: et vbi rem omnem diligenter expedierint, tum soli principes Electores, et his adiunctus Bohemiae rex, creandi Regis potestatem habeant. Romanorum rex, viuo Caesare creatus, non suo, sed Caesaris tantum nomine rempub. administret, nec vllam sibi potestatem aut imperium arroget. Principes ac ordines Imperij non teneantur ei vlla fide vel iureiurando, nisi post mortem Caesaris. Cum creabitur nouus rex, non aliter quam ex formula legis Carolinae iuretur, neque sit in Electorum potestate, formulam hanc immutare. Qui contra iusiurandum illud fecisse conuictus fuerit, aut alioqui in grauem suspicionem venerit, neque se purgauerit, is omni iure electoratus in

[note: 1532.] perpetuum careat. Posthac ex eadem Principum familia Reges ordine non creentur, vitandae causa praescriptionis. Nullus creetur Roman. rex, qui non sit ex aliqua Germaniae Principum familia progenitus. Quae lex Carolina sanciuit de creatione Regis, ea neque Caesar, neque Roman. rex mutet. Cum Electoribus apparebit creandum esse Regem, necesse non habeant hoc antea denuntiare Caesari, neque Caesari in eo casu liceat Episcopo Moguntino mandare, vt Electores conuocet: sed cum iustis de causis videbitur, quibus oportet, Caesare superstite Regem esse creandum, Moguntinus Francofurtum collegas ad certum diem conuocet: neque sit in ipsius potestate conuentum alio in loco indicere, nisi collegae grauibus de causis permittant. Coronam, sceptrum et alia Imperij ornamenta Moguntinus a Noribergicis minime petat, nisi assentiantur collegae. Trimestre illud spatium, quod a denuntiatione Principibus datur vt conueniant, non diminuat. Imperij enim et reipublicae plurimum referre, si forte vnus et item alter, tempore exclusi, non adsint. Interea dum Francofurti deliberant Electores, omnes alij excludantur. Si quid harum rerum violetur, tum Electores non teneantur vel eo venire, vel permanere, et quicquid actum ibi fuerit, irritum habeatur. Neque Caesar, neque Romanorum rex in Italia, Gallia, caeterisve locis Electorum insignia praeferri, nec officia sinat exerceri, nisi per Electores aut ipsorum legatos. Inaugurationem supremam Roman. rex non accipiat, nisi vel Electores vel ipsorum adsint legati: neque Caesar neque Roman. rex impediat, quo minus exterorum regum atque principum legati veniant ad Imperij conuentus, atque ibi sua proponant: hoc enim et ad ius gentum pertinere, et alioqui plenum esse humanitatis et officij. Nec Caesar nec Romanorum rex, in causis principum Imperij, singularem aliquam potestatem sibi sumat decernendi, sed legitime sinat illas, quo loco oportet, iudicari. Quae ad principum et Imperij decus, honorem atque salutem pertinent, quaeque data fide seruaturum se promisit Caesar, ea tueatur, et si quid contra factum sit, emendet, et lege caueat, vt quicunque Romanorum rex erit, eadem seruet. Ad hunc modum si Caesar legem Carolinam explanet atque confirmet, Saxoniae principem non esse defuturum officio, cum respublica deliberationem eiusmodi postulabit: sin autem haec intercessores a Caesare non impetrent, non se defugere legitimam cognitionem, sic tamen, vt rex Ferdinandus interea nullam sibi sumat aut vsurpet administrationem rerum Imperij, nec authoritatem, in ipsos praesertim et Gulielmum atque Ludouicum, frtres, Bauariae principes. Quod si ne hoc quidem impetretur, petere, vt tum Caesar palam ipsos in coetu principum et reliquorum ordinum audiat. Ibi se demonstraturos, quam grauibus et iustis de causis hanc electionem non probent. Et vero, cum ob hanc recusationem intelligant se non solum apud Caesarem, sed apud exteros etiam reges atque populos in suspicionem adduci rebellionis, idcirco rogare plurimum, ne Caesar moleste ferat, si per Germaniam et extra fines etiam Imperij facti sui rationem hominibus demonstrent: hoc enim sibi necessario faciundum esse. Quod inter alia dicitur, vt Electores iurent ex formula legis Carolinae, sic habet. Cum Francofurtum illi venerunt, peracto sacro, procedunt ad aram, et librum, vti vocant, sacratum ibi manibus contingunt, et verbis conceptis religiose iurant per [note: Formula iuramenti septem Elector.] eam, qua Deo sint et Imperio deuincti, fidem, se creaturos esse reipublicae Christianae nouum atque summum Magistratum, quem eo munere dignum et imprimis idoneum ac salutarem esse putent, quantum quidem iudicio possint et ingenio consequi, nullo interueniente pacto, neque largitione, neque praemio, neque pollicitatione. Quod Bauaros principes fratres in suo numero ponunt, hanc rationem habet. Hi Ferdinandi [note: Bauari Ferdinandi electionem non probant.] regis electionem improbabant etiam, et communicatis consilijs, cum Saxone, cum Lantgrauio, Galliaque rege foedus inierant, Germaniae libertatis tuendae causa: et Galliae quidem rex, aureorum millia centena deposuit apud Bauaros, vt essent in

[note: 1532.] promptu, si res ita ferret. Principes intercessores, ad illa, quae recitauimus, Aprilis die XX. respondent: pacis et concordiae causa tractare se negotium hoc, neque putasse, fore, vt haec ab eis proponerentur. Quod autem Caesare superstite Romanum regem crearint, habere se grauissimas causas, quae tunc Ioanni Friderico parentis legato sint explicatae, et si res ita postulet, copiosius explanari possint. Cum autem non ad se tantum, sed ad Caesarem etiam atque regem caeterosque Principes collegas ea res pertineat, nolle se prolixius de eo disceptare, sed in medio relinquere, quo facilius ad reliquam conciliationem perueniri possit: cuius quidem causa sit hîc indictus conuentus. Veruntamen, si res eo spectet, et hoc agatur, vt sibi omnino sit atque reddenda sui facti ratio, non se recusare iudicium, et ita suam causam esse probaturos, vt iure nihil exprobrari possit. Iam vero, si quidem haec ad Caesarem deferantur, metuere se cumprimis, vt non modo nullum habeant locum, sed reliquam etiam pacis tractionem impediant atque tollant. Vt igitur induciae fiant et conciliatio tam religionis quam electionis nomine, neque separentur alterum ab altero, plurimum orare se tum patrem tum haeredem filium, Saxoniae principes, vt ipsorum habeant in eo rationem et â sententiam desistant. Sic enim sperare futurum, vt Caesar atque Rex idonee et abunde caueant, electionem illam nec ipsis nec haeredibus vnquam fore detrimento. Non dubitare etiam, quin offensionem omnem deponant, et mutuam ipsis omnibus beneuolentiam declarent, Saxoni praesertim, in ijs quae solicitet negotijs, et in ipsa quoque religionis causa, quantum quidem omnino fieri possit. Nam vt religioni pax detur, et electionis causa maneat indefinita, valde se vereri, vt hoc possit impetrari. Se nimirum haec amanter ita consulere, vt orare, et in eam partem accipiant, et ita sese gerant, vt suam commendationem habuisse pondus, et diligentiam bene collocatam esse videant. Ioannes Fridericus [note: Saxonis ad intercessores responsio.] princeps adhaec, quarto post die: non se tale ab ipsis responsum expectasse. Cum enim inter alia nuper dixerint, pro salute ac dignitate Imperij creatum esse Romanorum regem, necessario sibi respondendum ad hoc fuisse, tum sui parentis tum sociorum nomine, quibus hos sit persuasum, electionem hanc esse vitiosam et minime salutarem Imperio. Cumque iam ipsi personam sustineant intercessorum, omnino se sperasse futurum, vt causam hanc non defenderent, sed vt dubiam atque controuersam in medio relinquerent. Nam ea quae prius ab se dicta sit, non ad ipsos, qui iam intercedunt, pertinere, sed ad illud tempus referri oportere, cum haec in communem deliberationem venient. Coloniae quidem, quando fratrem suum Ferd nandum, ad Imperij societatem Caesar cooptari petebat, propositas fuisse rationes, cur id fieret: verum eas non sibi visas esse tantas, vt idcirco lex Carolina et Imperij ius atque libertas violaretur. Se quoque tunc, et reliquos sui parentis legatos ipsis respondisse, quamobrem ita fieri non oporteret. Quod igitur postremo dictum sit, idem se nunc quoque repetere: si videlicet haec sua postulata Caesar non admittat, vt tum legitimo iudicio causa disceptetur, et suae recusationis causae cognoscantur: cumque ex aequo et bono agant, existimasse futurum, vt ipsi, qui de reliquis intercedunt, in hac etiam controuersia viam aliquam et rationem honestam ac vtilem Imperio commonstrarent. Sed cum id non fiat, nolle amplius vrgere. Parentm vero suum atque socios hauddubie demonstraturos esse, nullius tamen cum iniuria, quomodo sit in leges atque libertatem Imperij commissum, et si quid ex eo nascetur incommodi, quam nihil ipsis culpae sit attribuendum. Sperare etiam, cum ad reipublicae decus atque salutem ista pertineant, fore, vt Caesar non inclementer accipiat. In reliquis [note: Pontificiorum technae.] postulatis, illud, quod primum est, ea parte, quae est de Zuinglianis, eô spectabat, vt Principes a plerisque ciuitatibus diuellerentur: et in disceptatione sic illud intercessores explanabant, quod si Zuingliani faterentur errorem atque desisterent, comprehendi etiam in hac pace: sin minus, tum deserendos, nec auxilij quicquam

[note: 1532.] eis communicandum, neque foedus vllum ipsis faciundum esse. Verum anno [note: Concordia inter Zuinglianos et Lutheranos.] superiori Smalcaldiae conuenerat inter Protestantes: et cum Argentinenses ac Sueuiae ciuitates aliquot tunc explicassent, recepta fuit a Saxonicis ipsorum interpretatio. Coniunctis igitur animis idem nunc respondent omnes ad quaeque postulata, [note: Rationes conciliandae pacis.] et has conciliandae pacis rationes demum proponunt. Ipsi, qui doctrinae confessionem, et eiusdem apologiam exhibuerunt Augustae, quive postea doctrinam hanc recipient, intra hos limites consistant, neque praeterea quid innouent, ad concilium vsque, toties promissum atque decretum: ijs, qui de coena Domini, deque Baptismo secus docent, quam ipsorum habet scriptum, exhibitum Augustae, minime se coniungant, quantum quidem ad doctrinam attinet: alienae ditionis homines non pertrahant ad se, neque defendant, occasione religionis: verum, si quibus, aut lege vel conditione liberum sit proficisci quô velint, vt hi, cum suis dominis hoc antea denuntiarint, alio migrent, si velint, atque recipiantur: extra suos fines non emittant concionatores, qui doceant, nisi forte Magistratus eius loci cupiat vel permittat, cum ibi conuentus aliquis erit. Nam si recuset, tum domi faciant, licebit: quod si autem intersint comitijs Imperij, vel si copias mittant aduersus Turcam, vtantur suis doctoribus, atque etiam de coena Domini iuxta mandatum Christi: temperetur a contumelijs: veruntamen Ecclesiae ministri, pro suo munere moderate reprehendant errores atque vitia quodque rectum est demonstrent. Qui suae sunt religionis, non excludantur ab Imperij camera: iurisdictio Ecclesiastica maneat quo nunc est loco, neque liceat Episcopis, ob huius doctrinae professionem alicui creare periculum aut molestiam. Sententiae latae de religione, de iurisdictione, de caeremonijs, de bonis sacris, quae quidem in executionem nondum venerunt, ad concilium vsque prorogentur: bonis Ecclesiae vtantur, fruantur ij, qui permanserint ijs in locis, quo proprie bona illa pertinent, neque per vim cuiquam eripiatur aliquid, et annui prouentus ad ea loca, quo solent antiquitus, deferantur, donec concilium aliter statuat: in rebus omnibus politicis, quod sui est officij quisque faciat, et rempub. omnes procurent, ac mutuam fidem beneuolentiamque praestent. Cum vtrinque ventum esset ad extremum, neque propius coniungi possent, intercessores pergendum esse tamen in actione ducebant, et quo celerius ad Caesarem omnia perferrentur, Noribergae conuentum alterum indicunt ad tertium Iunij diem. Ibi tandem, licet summa rei conciliari non posset: tamen, quod irruente in Austriam Turca, necesse erat omnes vndecunque [note: Caesar necessario pacem dat Germaniae.] vires contrahere, Caesar pacem publicam totius Germaniae sancit, et ne religionis causa cuiquam vlla molestia creetur, edicit, adusque concilij tempus: aut si nullum fiat, tantisper, donec per ordines Imperij alia fuerit inuenta ratio dissidium hoc sanandi. Qui contra fecerint, ijs grauem constituit poenam, et omnem operam se daturum ait, vt intra sextum mensem concilium denuntietur, et anno post inchoetur: aut, si hoc impetrari non possit, vt tum in Imperij comitijs de summa rei tractetur. Itaque mandat, vt interim actiones omnes forenses, religionis causa iam intentatae, suspendantur, neque posthac in Protestantes vllae moueantur, et si quid forte [note: Protestantium numerus:] contra fiet, irritum esse iubet. Protestantes inuicem, qui tum septem erant Principes et ciuitates vigintiquatuor, obsequentiam et officium illi deferunt, et auxilia pollicentur aduersus Turcam. Hanc pacis formulam intercessores decreuerunt Iulij die vigesima tertia. Caesar autem, quem per literas atque nunctios interpellabant, Augusti mensis die secundo ratam habuit, et edicto publico deinde sanxit, et Camerae caeterisque [note: Comitia Ratisbonae] iudicibus mandabat, vti pareant. Dum haec geruntur, Caesar conuentus agit Ratisbonae, sicut ante diximus, et inter alia commemorat, se iampridem de concilio misisse legationem ad Pontificem et collegium Cardinalium, ac responsum tulisse, quod postea cum Galliae rege communicarit: qui necessarium quidem esse concilium

[note: 1532.] iudicet. Verum in eo, quod de modo, praecipue vero de concilij loco Pontifex rescripsit, permagnam esse difficultatem, neque statui quicquam adhuc potuisse. Sed tamen cum dissidium hoc religionis augescat indies, et magnum ab eo sit periculum, se daturum operam, vt intra constitutum antea tempus Pontifex illud indieet ad locum idoneum, et sperare, non illum esse defuturum reipublicae nec officio suo. Sin minus, tum in alio Imperij conuentu, quem ideo sit indicturus, rationem [note: Delecti Camerales.] ineundam esse remedij. In Augustae conuentu decretum etiam fuerat, vt Camerae, quam vocant, iudicum reformaretur. Ad eam rem Caesar suo nomine binos attribuit, et insuper Moguntinum delegit atque Palatinum, Electores: item Spirensem episcopum, Ioanem Palatinum Simmerium, Gulielmum episcopum Argentinensem. Philippum Marchionem Badensem. Horum legatisinguli, cum ad Calendas Martij postea Spiram venissent, leges faciunt, quae partim ad iudices, partim ad aduocatos, partim ad litigatores pertinent. Huius autem emendationis formulam illi hoc in conuentu Caesari exhibent. Qui communicato cum reliquis consilio, sibi placere illam affirmant, et paucula quaedam adijcit.

[note: Christiernus Daniae rex capitur.] Hoc anno Christiernus Daniae rex, in decimum nuncannum exul, vt supra diximus, comparata classe, cogitabat amissa recuperare: sed captus mari, custodiae traditus fuit. Eodemque fere tempore filius eius adolescens, quem Caesar auunculus educabat, mortem obijt.

[note: Albertus Prussiae dux proscriptus.] Libro superiori diximus, quomodo Caesar transactionem Alberti Prussiae ducis, cum Poloniae rege Sigismundo, rescidit. Cum autem Albertus in proposito maneret, proscriptus hoc tempore fuit a Camera, solicitante Vualthero Crombergo. Qua re cognita, Poloniae rex, per legatum hoc in conuentu docet Prussiam esse antiquitus in fide et clientela sui regni. Petit igitur proscriptionem illam aboleri totam. Crombergus autem oratione prolixa demonstrat Iunij die tertio, Prussiam esse ditionis Imperij, nec ad Poloniae reges pertinere quicquam: et licet sui maiores, bello deuicti, fidem dare coacti sint Casimiro Sigismundi patri, tamen id omnino fuisse contra superioris temporis pacta. Quod autem ita res habeat, id vel ipsius Alberti testimonio posse doceri, qui ante annum octauum, in comitijs Noribergae sit illud professus. Itaque petit, vt Poloniae regis postulato repudiato, sententia in Albertum lata mandetur executioni. Praecipua fuit in his [note: Turcae impetus in Austriam.] comitijs belli Turcici deliberatio. Cumque literis quotidianis atque nuntijs adferretur, Turcam praemisisse iam multas equitum copias, propter Danubium, legati etiam Austriaci et finitimarum Gentium, quanto ipsi essent in discrimine, docerent: decreta fuerunt auxilia, sic vt omnes Imperij ordines, non pecuniam, sed militem in hoc bellum subministrarent. Itaque XXVIJ. Iulij die finem habuit hic conuentus, [note: Saxoniae principis obitus.] et ad bellum sese comparabant omnes. Ad Idus Augusti, Saxoniae princeps Elector diem supremum claudit: ei succedit Ioannes Fridericus filius.

Cum Solymannus Belgradum venisset, deflectit ad laeuam, et Giuntium oppidum arcemque frustra tentat, fortiter illud propugnante Nicolao Iurixio. Deinde praedatum emittit ad quindecim equitum millia, duce Casono. Is Lincium vsque supra Viennam excurrit, et longe lateque deuastatis agris, nullum immanitatis genus praetermittit. Cum vero pedem referret, in nostros equites, qui fuerant [note: Turcae equites ad internecionem concisi.] emissi, vt rapinis ac populationibus illum prohiberent, incidit, et diuersis locis ad internecionem prope concisus, tandem et ipse occumbit. Solymannus, magis atque magis ad laeuam tendens, Gratium petit, oppidum Stiriae. Quo cognito, Caesar, qui tum erat Lincij, deliberat quid facto sit opus. Tandem ea sententia vicit, vt castris omnibus ad Viennam positis hostem expectaret. Sic tandem Solymannus, nulla re memorabili perfecta discedit.

[note: 1532.] Caesar tum referebat, Germaniam esse potentem satis, quae sola Turcae resistat. Angliae [note: Gallus praesidia mittere in Turcam recusat.] rex cunctanter etiam neque satis aperte rescripsit. Clemens Pontifex opem tulit, et summae rerum praefecerat Hippolytum Medices cardinalem. Helutij, licet a Caesare solicitati, non se commouerunt. Per Septembrem et Octobrem visus hoc tempore Cometa fuit ante solis ortum. Cum pedem Turca retulisset, Caesar eorum reiecta sententia, qui persequendum hostem esse dicerent, exercitum dimittit, quôd [note: Caesar e Germania discedit in Italiam.] hyems iam suberat, et Vienna contendit in Italiam. Mantuae cum esset, decima Nouembris die datis literis ad ordines Imperij, fratrem suum Romanorum regem ait per suam absentiam esse gubernaturum Rempub. se, grauibus de causis e Germania profectum esse in Italiam, et ibi cum Pontifice velle agere de cocilio, sicut Ratibonae decretum sit. Pacem ergo colant omnes, quam nuper edicto sanxerit, et fratri non secus atque sibi ipsi pareant. Inde Bononiam profectus, cum Clemente septimo venit in colloquium, deque religione et concilio inter alia deliberat. Foedus etiam cum eo facit et cum caeteris Italiae dynastis, aut potius renouat in sesquiannum, verbo quidem, pro tuenda Italiae pace, sed reuera, ne Gallis pateret aditus. [note: Clemens subseruit scenae.] Reclamabant fortinet Galliae regis legati. Clemens autem monebat vt remissius agerent, tacite significans, non fore diuturum. Adduxerat enim Caesar magnas Hispanorum copias, a quibus Italiam liberari Pontifex cupiebat. Itaque foedus hoc probabat, obsecutus tempori.

[note: 1533.] Caesar post in Hispaniam nauigat mense Martio: neque multo post, legatum Pontifex in Germaniam mittit Hungonem Rangonum, Episcopum Rheginum. Is, vbi demum ad Saxonem venit, comitatus legato Caesaris, in hanc sententiam [note: Oratio legati Pontificis ad Saxonem.] verba facit. Cum ante menses aliquot Pontifex atque Caesar multis grauibusque de rebus consilia Bononiae conferrent, causam religionis etiam tractasse. Visum itaque tandem fuisse Pontifici, mittendam esse legationem in Germaniam. Et quanquam rei magnitudo posceret aliquem maiori praeditum ingenio, et experientia, sibi tamen, quantumuis etiam deprecanti, munus hoc iniunctum fuisse. Per hanc igitur occasionem ad ipsum quoque venisse iam, vt quae sit Pontificis mens atque voluntas, proponat, Caesaris autem haec omnia fieri voluntate et approbatione, Clementem ergo septimum, inde a sui Pontificatus initio, cumprimis hoc optasse, vt nata per Germaniam dissidia religionis componerentur, quo videlicet Ecclesiam ipse ac rempublicam tranquille posset administrare. Hac etiam de causa multos non semel in Germaniam amandasse viros eruditione praestantes, qui hoc perficerent: sed adhuc quidem frustra sumptum esse laborem omnem. Cum autem ex Hispania demum Caesar in Italiam venisset, abiturus illinc in Germaniam, in maxima spe fuisse Pontificem, fore, vt ille pro sua gratia et authoritate, dissidium hoc facile sedaret. Et Caesarem quidem, vt pristinae religioni patriam restitueret, nihil ad summam diligentiam fecisse reliqui: et comitijs aliquot habitis nihil tamen potuisse perficere, praesertim, cum Christiani nominis hostis, Turca, pulcherrimos ipsius conatus impediret atque tardaret. Cum vero iam iterum in Italiam Caesar venisset, post multam Pontificis cum eo collocutionem, visum ei fuisse, remedium nullum adhiberi posse commodius vel efficacius, quam per concilium publicum, cuius Germani quoque Principes vehementer sint cupidi Rationem autem hanc placuisse quoque Pontifici, tum reipublicae, tum etiam causa Caesaris, cui gratificari cupiat. Hanc nimirum suae legationis esse causam, et habere se in mandatis, vt hoc ipsi nomine Pontificis denuntiet. Sed quia res ipsa postulet, vt de concilij futuri modo, [note: Stratagemata Pontificis.] deque tempore et loco prius deliberetur habere se capita quaedam a Pontifice notata, quae formulam eius rei complectantur, quorum nonnulla pertineant ad modum et ordinem, nimirum, vt sit liberum atque commune concilium, et omnino tale, sicut patres habere consueuerunt, quorum mentes gubernarit hauddubie

[note: 1533.] Spiritus Diuinus: deinde qui sunt interfuturi concilio, vt illius decreta se seruaturos esse spondeant. Nisi enim id caueatur, frustra sumi laborem omnem. Quid enim prosit condere leges, quas nemo seruet, quas impunem quisque violare possit? Adhaec, qui coram ipsi non poterunt adesse, vt suos eo mittant legatos: item, vt interim omnia suo loco maneant et ordine, nec vlla fiat ante concilij decretum [note: De loco concilij Papae haesitatio.] innouatio. De loco diu multumque cogitasse Pontificem. Nam in primis eiusmodi locum esse deligendum, qui sit et fructuosus, et ad supportandum commeatum idoneus, et salubris etiam. Itaque videri Pontifici Placentiam aut Bononiam fore non incommodam, aut certe Mantuam, quae sit Imperij ciuitas, et Geramniae vicina, et pulcherrimo loco sita, et rebus necessarijs abundans. Vt autem ex his tribus vnam sibi deligant, licere. Si qui vero Principes ad eiusmodi concilium forte non venient, nec legatos etiam mittent, Pontificem nihilo minus in actione progressurum esse. Quod si deinde concilij decretis parere aliqui recusent, et a Pontifice deficiant, proximum esse, vt Caesar alijque reges atque principes ipsum et Ecclesiam defendant, ne quid accipiant detrimenti. Quo minus autem in hoc ipso tempore concilium denuntietur hanc esse causam, quod circunstantias omneis diligenter prius considerare oporteat: et cum toties futuri concilij spem Caesar fecerit, ipsi placuisse, vt Germaniae principibus de voluntate quoque Pontificis nuntietur. Iam vero, si quidem ad haec postulata Romanorum rex et caeteri Germaniae principes commode respondeant, fore, vt Pontifex, re deliberata, cum alijs etiam regibus, intra sextum mensem concilium indicat, anno deinde post inchoandum, [note: Legati Caesaris ad Saxonem oratio.] vt interea victus et res necessariae comportentur, et ad profectionem sese comparent omnes, praesertim longinquiores. Cum haec orasset, ea quae diximus, capita scripto comprehensa tradit Electori. Postea legatus Caesaris verba facit: quia superioribus omnibus comitijs, et adhuc quidem frustra sit tentata religionis compositio, et per concilum posse rem componi, iudicatum sit, Caesarem illud nuper apud Pontificem impetrasse: nempe, vt eum modum, eoque tempore et loco: sicut ipsius exposuit legatus, habeatur. Ideoque se missum a Caesare, vt Pontifici placere concilium testificetur. Et quoniam ille de re tota sit abunde locutus, non esse quod ipse pluribus agat. Petere autem, vt narrationifidem habeat et beneuole respondeat. Saxo, quia magni sit res momenti, consideraturum se dicit, et vt interim aliquam paruam moram leniter ferant, petit. Ad haec legatus Pontificius: recte ipsum facere, quod deliberationem interponat, et merito [note: Saxonis responsio ad legatos.] spacium hoc ei concedi: nam esse rem inprimis arduam. Fuit hoc Vinariae. Paucis post diebus respondet Saxo. Quod concilium Caesar atque Pontifex decreuerint, vehementer sese laetari: nam reipublicae statum hoc in primis flagitare, vt habeatur quale Caesar saepenumero Germanis promisit: in quo nimirum legitime res tractetur, iuxta praescriptum verbi Diuini. Quod si fiat, non se dubitare, quin recte procedant omnia. Se quidem et orare Deum, vt id largiatur, et suae quoque ditionis populum, vt idem faciat, moniturum esse, Studium etiam suum eo se conferre totum, et socijs, vt eandem curam suscipiant, authorem esse velle. Cupere se quidem ipsis iamiam respondere, sed esse multos alios eiusdem religionis qui cum parente suo Ioanne, doctrinam hanc in comitijs Augustae professi sint apud Caesarem: vt autem his inconsultis respondeat, neque priuatim sibi licere, nec etiam vtile esse causae. Multo enim praestare, vt idem communi nomine respondeatur. Et quia Caesar atque Pontifex, hyeme superiori, datis Bononia literis ad ordines Imperij, legationis et concilij futurispem fecerint, ideo se sociosque diem constituisse, vigesimum quartum Iunij diem: quo conueniant Smalcaldiae, de re tota deliberaturi. Quapropter orare, ne procrastinationem hanc moleste ferant. Simulac socij conuenerint ad diem, fore, vt communicatis consilijs, vel per legatos vel epistolam

[note: 1533.] ipsis breui respondeatur. Se quidem sicacturum esse, Dei beneficio, vt non solum haec aetas, verum etiam posteri videant, omnium rerum se nihil magis optasse, quam vt pura doctrina religioque et pax non Germaniae tantum, sed totius reipublicae Christianae floreat, et Caesari supremo Magistratui, suus honos atque dignitas constet. Cum deinde socij venissent, re deliberata, communi nomine [note: Protestantium ad Pontificem et Caesarem responsio.] per literas responsum fuit vltima die Iunij, Permagnas agere se gratias Caesari, quipro gloria Dei et salute Reipublicae laborem hunc susceperit: nec enim dubitare, quin ex animo concilium optet. Itaque se precari Deum, vt ipsius mentem confirmet, eoque dirigat, vt veritas celebretur, et falsa doctrina, vitiosi cultus atque ritus tollantur, et animis hominum eripiantur errores, et purus Dei cultus, aliaeque piae virtutes rursus excitentur. Nam in primis optare se concilium, in quo causa controuersa recte et ord??? definiatur. Caesarem etiam eiusmodi concilium iam olim promisisse, et in multis Imperij comitijs, a graui deliberatione decretum [note: Dissidium religionis vnde ortum.] fuisse, vt in Germania cogeretur. Hanc enim dissensionem ex eo fonte manasse, quod nimis impudenter quidam praedicarent eas, quas vulgo vocant Indulgentias. Quo sane tempore magni quidam errores, qui dissimulari non poterant, patefacti [note: Vae qui dicitis bonum malum.] sint atque demonstrati. Et quanquam Leo Pontifex doctrinam istam, quae detexit errores, damnauit, se tamen condemnationem illam adhuc oppugnasse Prophetarum et Apostolorum testimonijs. Itaque summe necessarium semper visum fuisse concilium, in quo rursus de causa cognosceretur: quo videlicet planum fieri posset, quid verum sit, quid falsum: et ita quidem non se modo, verumetiam reliquos omneis iudicasse principes ac ordines, quod viderent et faterentur iurrepsisse in religionem multa, quae tolli debeant et emendari, quodque scirent quid homines cuperent et quid Respublica flagitaret. Cum vero doctrinam hanc Pontifex condemnasset, in conuentibus Imperij fuisse decretum, his verbis, Vt vel omnium populorum, vel prouinciae Germaniae concilium fieret liberum atque [note: Concilium liberum et Christian. quomodo intelligendum.] Christianum. Ideo nimirum his verbis, ne vel illa sententia Pontificis, vel cuiusuis alterius vis atque potentia causae praeiudicaret. Deinde, ne secundum leges pontificias et scholarum opiniones, verum iuxta sacram Scripturam in hac tota causa iudicum fieret. Nam si cuius potentia plus valere debeat, quam sacrae literae, quam legitima cognitio, quis dubiter aduersus Pontificem frustra laborem omnem et actionem suscipi? Satis enim esse notum, quid anteactis aliquot concilijs profectum sit. Emendationem tunc quidem institutam: sed interpellatione Pontificum fuisse totam sublatam. Grauissimis igitur de causis decretum esse factum, vt in Germania fieret concilium. Hoc etiam Caesari sic placuisse. Verum ista pontificis postulata pugnare omnino cum Imperij decretis, quae principum atque Caesaris [note: Frustra tenditur rete ante oculos pennatorum.] sint obsignata signis. Etenim, etsi de libero concilio loquitur, tamen alio Ipsum haud dubie spectare, quando videlicet hoc agit, vt sibi reges atque principes obstringat. Nam si liberum esse vellet, quorsum attineret haec obligatio? Nunc vero cum huc totus incumbat, hoc nimirum ipsius esse propositi, vt nomine concilijsuam dominationem atque potentiam defendat, neue quis errores atque vitia reprehendat, aut si quis hoc moliatur, non ferat impune. Quid alij facturi sint, non sibi constare: sed hoc illius postulatum eius esse generis, et ita conscriptum, et a concilio magis absterreat, quam ad illud inuitet. Quis enim ad hunc modum sese deuinciat, praesertim, cum nondum appareat, qui sit concilij futurus ordo, qui modus, quae forma: cum ignoretur, an suam ibi pontifex atque suae clientelae praecipuam esse velit, atque summam authoritatem, vtrum de controuersia cognosci velit iuxta sacras literas, an vero secundum traditiones atque leges, nullo Scripturae testimonio confirmatas? Concilij quoque libertatem impediri, dum ait, illud peragendum esse more veteri et iam olim recepto. Se quidem superioris aetatis conciliorum

[note: 1533.] decreta, sacris literis consentanea, minime recusare: sed nostrae ac paulo [note: Concilia a prisca puritate degenerasse.] vetustioris memoriae concilia, quae decretis hominum et Pontifici plus aequo tribuerunt, a priscis illis plurimum differre. Quod igitur illud futurum esse dicat iuxta veterem morem, captiose fieri, ne videlicet ea sit sententiarum libertas, qualem et ipsi petant, et causa quoque postulet: sed vt secundum ipsius leges atque potestatem, quam sibi sumit et arrogat, iudicetur, sicut in postremis aliquot concilijs factum esse constet. Eiusmodi autem actione non pacificari Ecclesias, neque dubias et afflictas conscientias expediri: sed amplius inuolui tenebris, et maiori seruitute constringi. Cum igitur postulato ac desiderio tum Caesaris, tum ordinum Imperij Pontifex nondum satis faciat, orare se plurimum, vt Caesar, considerata causaemagnitudine, quae vniuersam rempublicam et omneis nationes complectitur, [note: Caesaris interest religionem tueri.] det operam, vt legitime res agatur. Nam hoc ipsius esse officium, eique licere legibus, quando videlicet Pontifex veritatem impugnat. Prouidendum enim esse, ne sit et actor ille vel reus, et simul iudex. Omneis videlicet populos erectos [note: Pontif. reus et actor iudex.] esse in spem huius concilij, et summis votis atque precibus flagitare, vt tandem dubitatione et angore afflictae conscientiae liberentur, et via salutis commonstretur. A multis enim seculis non fuisse talem de tantis rebus dimicationem, vt in hoc tempore. Certamen autem istud esse natum ex varijs erroribus atque vitijs, quae multo ante nostram aetatem inundarint. Quod si autem ea fallat expectatio, neque tale concilium, vti iam olim promissum est, habeatur, quantum ea res moerorem atque cruciatum allatura sit mentibus nominum, facile posse cogitari. Deinde, si legitimam cognitionem Pontifex defugiat, metum esse, ne respublica et Ecclesia maioribus agitentur fluctibus, quam antehac vnquam. Sed cum Imperij ordines [note: Pontif. laqueus et vincula.] omnes in omnibus conuentibus rectum concilium decreuerint, non dubitare se, quin in eo quoque permaneant, et laqueum illum atque vincula, quae Pontifex ipsis induere cogitat, longissime repudient. Idem a caeteris quoque sese Regibus expectare. Quam enim ille molitur obligationem, esse plenam captionis et insidiarum, neque verum posse fieri iudicium, nisi liberae sint et expeditae omnium mentes. Si vero pergat, et concilium habeat suo arbitratu, rem omnem se commissuros esse Deo, qui suam ipse causam atque doctrinam hauddubie sit vindicaturus. Verumenim vero, si res eo recidant, vt hoc Pontifici permittatur, quod tamen minime credant, consideraturos amplius, quid facto sit opus: et si forte citentur, atque videant se posse aliquid pro gloria nominis Dei facere, venturos eo fide publica, cum idonee cautum fuerit, aut missis legatis, quicquid suae necessitas ratioque postulabit, in medium esse proposituros: ea lege tamen, vt interim illa Pontificis postulata minime recipiant, nec etiam vllum concilium, quod sit ab Imperij decretis alienum, admittant. Etenim non videre se, quomodo Pontificis hoc institutum ad diuturnam Ecclesiae vel Reipublicae pacem pertinere possit: ipsi quoque, si modo veri pastoris officium facere velit, non esse decorum, vt ad hunc modum agat. Nam proprium eius esse munus, vt hominibus consulat, veraeque doctrinae pabulum proponat. Quod cum ita sit, orare se plurimum, vt hoc suum responsum ad Caesarem atque Pontificem referant, neue Caesar, quem, vti summum magistratum a Deo constitutum, reuerenter agnoscant, in malam partem istud accipiat: sed in hoc elaboret, vt secundum Imperij decreta concilium fiat, et per homines pios minimeque suspectos controuersia tota disceptetur. Hoc nimirum ad ipsius laudem atque salutem pertinere, vt potentiam omnem et authoritatem ad verae doctrinae conferat amplificationem, non ad confirmandam eorum crudelitatem, qui multis nunc annis in homines innocentes acerbe vindicant, ob Euangelij solum atque doctrinae salutaris professionem. Quod reliquum est, omnia sua se deferre Caesari, nec esse quicquam caeterarum rerum, quod non ipsius causa velint.

[note: 1533.] Erat tum apud Ferdinandum regem Pontificis legatus Petrus Paulus Vergerius, [note: Legati pontificis tradunt mutuas operas,] de quo superiori libro diximus. Et quia Rheginus Episcopus aetate iam erat prouectus, et valetudine minus firma, Clemens Vergerio mandabat, si quidem illi quid accideret impedimenti, vt ipse legationem subiret. In primis vero monebat, vt in memoria semper habeat, quae sua sit de concilio mens atque voluntas. [note: Pontifex concilium fugitat.] Mandatis igitur atque formulae praescriptae diligenter insistat, neque latum vnguem ab ea discedat, nec in angustias ipsum atque necessitatem peragendi concilij conijciat, etiam si forte rex Ferdinandus maxime vrgeat et instet.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI IX.

Georgij Saxonis malitia in deprehendendis Euangelicae doctrinae veris professoribus exponitur. Lutherum accusat apud patruelem suum Electorem Saxoniae. Clemens pontifex, Massiliae neptem suam in matrimonium dat Henrico regis filio principi Aureliano. Dux Vuirtembergicus ditione sua eijcitur. Henricus Angliae rex vxorem suam repudiat, et a pontifice Romano deficit. Franciscanorum Aurelianensium tragoedia exprimitur. Lantgrauius ditionem principis Vuirtembergici recuperat. Ferdinandus et princeps Saxoniae pacem ineunt. Capita pacis inter illos explicantur. Clementi mortuo succedit Paulus Farnesius. in Gallia nouus exoritur motus propter chartas multis in locis affixas, in quibus de religione agebatur: ac multi propterea viui cremantur. Hoc factum rex excusat apud Germanos. Caesar Timetem vrbem et Goletam arcem capit. Morus et Roffensis capite multantur in Anglia. Paulus pontifex, nuntio Paulo Vergerio, concilium indicit Mantuae, Cum eo tempore conuenissent Smalcaldiae Protestantes, habita deliberatione, per literas respondent. Eo Langaeus legatus a rege Galliae missus, illos ad foedus ineundum hortatur, et de multis capitibus agit, quibus respondent Protestantes. Eo quoque legationem mittit rex Angliae, vt admoneat quisnam concilij exitus sit expectandus, Smalcadicum foedus renouatur, in quod multi principes ac ciuitates denuo recipiuntur.

CVM ad hunc modum respondissent, facto decreto placuit, Theologis et Iureconsultis dandum esse negotium deliberandi de futura concilij actione: responsum quoque Pontifici datum, euulgandum, et exteris Regibus atque populis communicandum esse, mittendos etiam Legatos ad iudices Camerae, qui praeter edictum Caesaris litem nonnullis mouebant religionis causa: deinde iudicium illorum esse recusandum, nisi desistant. Ad Moguntinum simul et Palatinum principem, intercessores, mittendam legationem, et ad Caesarem postea rem omnem perscribendam. De Georgio Saxoniae principe non semel diximus, quomodo et Lutherum priuatim, et publice totam ipsius doctrinam odisset. Cum autem e suis esse multos intelligeret, qui coenam Domini percipiendam esse dicerent iuxta Christi mandatum, Ecclesiarum ministris iniunxit, vt ijs, qui tempore Paschali, de more veteri peccata sua confiterentur, et coenam Domini iuxta Pontificum

[note: 1533.] ecreta sumerent, symbola quaedam ac veluti tessaras darent, quas illi post redderent [note: Georgij Saxonis ars ad deprehendos Lutheranos.] Senatui: quo sciri posset, quinam Pontificium, qui vero Lutheri dogma sequerentur, Itaque Lipsiae, quod est eius regionis primarium oppidum, deprehensi fuerunt ad lxx. sine symbolis. Hi Lutherum antea consuluerant, quid facto [note: Lutherus ad Lipsenses consilium.] esset opus. Ille per Epistolam respondit, vt qui certo crederent integram sumendam esse coenam, nihil agant contra conscientiam, et capitis discrimen potius adeant. Sic ergo confirmati perseuerant, et citanti a Principe, cum eis prope [note: Lipsenses 170. missi in exilium.] bimestre tempus concederetur ad deliberandum, neque propositum mutarent, tametsi priuatim singuli solicitarentur, eiecti sunt oppido. Lutherus in ea, quam diximus, epistola, Georgium Sathanae vocabat Apostolum. Ea res magnam excitauit turbam. Et Georgius quidem datis ad patruelem Electorem Saxoniae literis, accusabat illum, quod non modo conuicium sibi faceret et contumeliam, sed suae quoque ditionis homines ad rebellionem inflammaret. Elector ea de re Luthero scribit, et inter alia, nisi de oblato crimine sese purget, necessario sibi in ipsum esse vindicandum ait. Hac igitur occasione Lutherus, edito libello criminationem illam refellit, et se consuluisse dicit illis, non vt Principi resisterent impia mandanti, sed vt exilium paterentur potius. Hoc autem ad nullam pertinere rebellionem. Nam eos, qui viribus et armis resistendum esse magistratui docent, [note: Lutheri purgatio] hoc nomine censeri. Quod autem suae ditionis populum Georgius iureiurando deuincit et astringit, vt doctrinam hanc persequantur, id quale sit, omnibus iudicio praeditis, aestimandum sese relinquere. Sane, si princeps Elector tale quid aduersus ipsum a suis praestari vellet, non se dubitare, quin ille, quo est ingenio, statim vt seditiosum sit interpretaturus. Atqui, dignitatem magistratus atque legum [note: Magistratus dignitas a Luthero illustrata.] ita se scriptis illustrasse suis, vt amplius non possit a quoquam: Etenim sub pontificatu Romano iacuisse prorsus in magnis illis tenebris hanc etiam de Magistratu doctrinam, et vulgo persuasum fuisse, quasi vitae genus illud non esset Deo gratum. Eos autem qui sic docent, esse reuera seditiosos, et extare Petri Apostoli [note: Christus seditionis damnatus.] de ipsis vaticinium. Sed hoc esse proprium Euangelij professionis, vt tanquam seditiosa condemnetur. Christum ipsum hoc nomine atque titulo raptum esse ad mortem omnium indignissimam, quasi Iudaeorum Rex esse vellet, et populum, [note: Consolatio exulum] vt a Caesare deficerent, incitaret. Huic deinde libello subiunxit epistolam, qua ciues Lipsenses exules consolatur, et monet vt praesentem fortunam moderate ferant, et simul Deo gratias agant, qui vim istam mentis atque constantiam sit ipsis largitus. Non fore perpetuum hoc neque solidum gaudium aduersarijs Euangelij, sed omnium opinione citius interiturum. Et adhuc quidem omnes illorum conatus irritos fuisse, ac singulari Dei beneficio concidisse, demonstrat.

[note: Clemens Pontifex venit Massiliam.] Supra diximus de Caesaris et Clementis septimi colloquio. Cum autem in Hispaniam Caesar redijsset, Clemens rogatu Galliae regis, per mare Ligusticum venit Massiliam, Autumni tempore, et arctioris necessitudinis causa, neptem suam Catharinam Medices in matrimonium dat Hërico regis filio, principi Aureliano, [note: Catalogus familiae Mediceae.] xv. annorum adolescenti. De familia Medicea, quoniam res ita fert, nonnihil hoc loco dicemus. In primis numerantur Syluester Auerardus, Ioannes: qui patricij Florentini fuerunt. Cosmus vero splendorem ei familiae primus omnium dedit, non suae tantum ciuitatis, verum Italiae quoque totius longe ditissimus. Huius filius Petrus genuit Laurentium et Iulianum. Huic natus est filius posthumus, Iulius, qui deinde fuit Clemens septimus: tametsi de natalibus eius non [note: Nam multi existimant, eum fuisse spurium.] est eadem fama. Laurentio nati sunt, Petrus, Iulianus, Ioannes. Hic demum factus est Pontifex Leo decimus. Iulianus non reliquit liberos. Petrus eiectus Florentia, et tempestate demum submersus in ostio Liris, filium habuit Laurentium. Is in matrimonium duxit, e familia Bolonica, Gallam, ex eaque suscepit hanc, de qua loquimur,

Catharinam. Commoratus Massiliae Clemens per mensem et amplius eo, prius, quam domum rediret, in gratiam regis atque procerum, quos regi charos [note: Cardinalium creatio.] esse videbat, Cardinales quatuor creauit Gallos, Odetum Castilionaeum, Philippum Bolonicum, Claudium Giurium, Ioannem Venerium, Episcopum Lexoniensem. [note: Coniugium dispar.] Quin ad status Italiae mutationem haec affinitas pertineret, nemo fere dubitabat: et mirabantur plerique disparitatem coniugij: sed et Clementem subdubitasse, neque prius credidisse ferunt rem agi serio, quam in complexus illi venissent.

[note: Lantgrauij ad Galliae regem profectio.] Mensibus aliquot post, Lantgrauius ad Galliae regem Franciscum proficiscitur. Eius autem rei haec causa fuit. Anno salutis decimonono supra mille quingentos, Vlrichus princeps Vuirtembergicus ditione sua pulsus fuit et eiectus a Sueuici foederis socijs, cum Rutelingam, oppidum Imperij, confoederatum ipsis, nuper cepisset. Eam deinde prouinciam Caesar ab illis, post, Ferdinandus frater a Caesare, cum haereditas diuideretur, est consecutus. In Augustae vero comitijs principes [note: Vlrichus ditione deturbatus.] quidam intercedebant, vt Vlrichus, qui iam in vndecimum annum exulabat, restitueretur. Sed id frustra fuit. Et Caesar, repetitis ab initio causis, quamobrem fuisset profligatus, ornamenta solennia principatus fratri suo tum publice conferebat. Lantgrauius ergo, qui magna necessitudine et propinquitate coniunctus erat Vlricho, cogitabat illo ipso tempore aliquid moliri, sed a nonnullis, qui suam operam erant polliciti, destitutus, ad commodiorem occasionem rem distulit: et nunc, per absentiam Caesaris, cum etiam hoc ipso tempore, Sueuicum foedus, in annos vndecim antea factum, dissolueretur, Galliam petit, et agrum Mompelicartum, [note: 1534.] regi, pro certa pecuniae summa, nomine Vlrichi principis, oppignorat: [note: Lantgrauius mutuam sumit pecuniam a rege.] ea lege, nisi intra tertium annum ille luat, vt tum sit regni Galliae haereditarius: praeter eam pecuniam rex quoque mutuo se daturum promisit alteram summam, facta spe non repetitum iri.

[note: Insignis per Angliam mutatio.] Hoc tempore, maxima rerum est facta per Angliam immutatio, quod sicaccidit. Angliae rex Henricusvij. duos habuit filios, Arturum et Henricum. Arturus in matrimonium duxit Hispaniae regis Ferdinandi filiam Catharinam: mortuus non relictis liberis. Henricus pater, qui cuperet necessitudinem hanc perpetuari cum Hispanis, Iulij II. pontificis permissu, Catharinam alteri filio tradi curat, quem deinde regni successorem habuit, mortuus anno salutis humanae M. D. IX. Henricus igitur, eius nominis octauus cum a morte parentis eam duxisset, post complures annos, in regno iam satis confirmatus, episcopis aliquot animi sui scrupulum [note: Henricus vxorem repudiare molitur.] proponit, et in deliberationem adducit, an legitimum sit cum ea, quae fratris fuisset vxor, matrimonium: et multos menses a congressu vxoris abstinuisse dicitur. Episcopi priuatim agunt ipsius mandatu cum regina, et Pontificis dipioma non esse idoneum atque syncerum dicunt. Illa nunc sero cognosci de diplomate, respondet, quod olim approbarint. Cumque restenderet ad iurgium, imploratum est Romani Pontificis Clementis auxilium. Abortierat aliquoties illa, neque foetum vllum edidit diu vitalem, praeter vnam puellam, Mariam. Pontifex causam delegat duobus Cardinalibus, Campegio, quem in Angliam misit, et Eboracensi. Post [note: Clemens ad quamlibet fortunae auram mutabilis.] multam disceptationem, cum regi facta spes esset ex vrbe Roma, fore, vt secundum se iudicaretur, Campegius, in ipso prope vestigio futurae iam iudicationis, monitu Pontificis, tergiuersari coepit et procrastinare. Cuius quidem rei causam fuisse dicunt, quod per interitum Lautrechi ducis et extincti circa Neapolim exercitus, et propter Andreae Auriae defectionem, quae in illud tempus incidit, Pontifex existimaret, Caesarem Catharinae nepotem e sorore, cui per Italiam omnia foeliciter euenirent, non esse temere offendendum. Itaque Campegius nulla re perfecta, non sine maxima regis offensione tandem discedit. Rex autem, ne quid temere videretur

[note: 1534.] agere, missis internuntijs, per Galliam, Italiam, Germaniam exquirit theologorum [note: Theologi Parisienses pecunia expugnati.] sententias: et Parisienses quidem videbantur approbare, non sine largitionis opinione, sicut alij plerique. Caeterum, erat in gynecaeo reginae virgo quaedam eximia pulchritudine, Anna Bolenia. Hanc rex adamare coepit, nec obscure [note: Anna Bolonia Euangelij amans.] significabat se illam expetere sibi coniugem. Hoc vbi cardinalis Eboracensis animaduertit, regi familiarissimus, quem autorem fuisse diuortij dicunt, mutat propositum, et datis ad Pontificem literis, monet, ne diuortium approbet: nam alioqui [note: Henrici in Card. Eboracensem indignatio.] futurum, vt Catharinae succedat altera, quae Lutheri sit infecta dogmate. Quod vbi rex, per legatum suum, qui tunc Romae erat, accepit, magnopere fuit offensus, et aliquanto post, Eboracensi, qui et regni Cancellarius erat, et tres obtinebat Episcopatus, primo magistratum abrogat, deinde binos episcopatus adimit. Et tandem, cum ille priuatam vitam agens, domi suae, voces quasdam emitteret insolentiores, ac vindictae studium prae se ferentes, mandat, vt dimissa familia, non magno cum comitatu ad se veniat. Sic ille, cum aliter non posset, in viam sese dat. Sed in itinere [note: Card. ferox moritur.] prius, quam ad regem perueniret, cum ex animiae gritudine in morbum peracutum incidisset, vitam finit. Pontifex autem, vt discedendi causam aliquam Campegius haberet, litem ad se reuocarat: et quod Annae coniugium sibi perniciosum esse futurum videret, regem subinde monet, ac minis etiam territat, vt ab instituto desistat. Cum nihil proficeret, in gratiam Caesaris secundum Catharinam pronuntiat, huius anni mensis Martij die xxiij. cum rex ante annum, Catharina repudiata, et [note: Angliae regis in pontificem odium. Anglus se caput occlesiae inscribit.] Maria filia pronuntiata illegitima, duxisset alteram. Vbi sententiam contra se latam esse cognouit, grauissimum odium in Pontificem concipit: et continuo decretum facit, quo se per Angliam, Ecclesiae caput, proximum a Christo, pronuntiat: et pontificatum plane proijcit, et capitis poenam constituit, si quis episcopo Romano supremam potestatem ascribat. Tributum etiam annuum, Romani pontificis quaestori dari solitum, denegat, et ne qua pecunia Romam deinceps deferatur, grauissimis verbis edicit. Et haec quidem omnia, de Senatus ordinum regni, quod Parlamentum vocant, assensu. Galliae rex Franciscus, putatur non minimum attu lisse momentum ad hoc diuortium, vt sic illum ab amicitia Caesaris totum auerteret. Quod [note: Angliae regnum Papae vectigale.] de tributo diximus, sic habet. Inas, Britanniae rex, ad annum salutis, D. CC. XL. opinione religionis ac pietatis regnum suum pontifici Romano vectigale fecit, vt quidem memoriae proditum, et in singulas domos imposuit singulos nummos argenteos. Itaque pontifices deinde suos habebant ibi quaestores, qui stipendium hoc quotannis colligerent: vulgo vocabant diui Petri denarios. Cumque inde ab eo tempore, ad hanc aetatem vsque, Britannia Romanis Episcopis eam pecuniam dependisset, Henricus omnium primus inhibuit amplius eam persolui.

[note: Contentio inter Lutherum et Erasmum.] Quomodo scriptis aduersarijs egerint Lutherus et Erasmus de libero arbitrio, dictum est libro quarto: sed hoc anno recruduit simultas. Et Lutherus per occasionem epistolae cuiusdam amici, grauiter incusat Erasmum, quasi religionem, Christianam in dubium vocet, rideat et contemnat: adductis etiam aliquot ipsius [note: Erasmus flexiloquus.] lucubrationum locis, demonstrare illud conatur, et in scribendo flexiloquum esse docet, et eloquentia sua tyrannidem quandam exercere dicit. Et quoniam in rebus diuinis ad eum modum ludat verbis ambiguis, cum apertius loqui possit atque debeat, aduersus ipsum interpretanda esse omnia contendit. Huic deinde scripto respondet Erasmus, et aspere quidem. Nam omnium rerum maxime timebat, negratiam et authoritatem amitterent sua scripta.

[note: Tragoedia Franciscanorum Aurelianensium.] His fere diebus Monachi Franciscani cruentum ac funestum ediderunt ludum in Gallijs, Aureliae. Res vero sic habet. Praetoris vxor eius vrbis, testamento cauerat, vt sine pompa sepeliretur atque strepitu. Cum enim evita quis excessit in Gallijs, praecones funebres ad hoc conducti, per Vrbis loca frequentiora

[note: 1534.] circumeunt, et cymbalis excitato sono multitudinem conuocant: deinde nomen eius qui decessit atque titulos edunt, et hortati populum, vt pro mortuo Deum [note: Pompae funebres in Gallia.] precentur, quando sit et vbi sepeliendus, pronuntiant. Cum autem funus defertur, adhiberi solent plerunque Monachi mendicantes, et multa praeferuntur luminaria. Certatim ista fiunt, et aemulatione quadam, et quo magnificentior est apparatus, eo maior est populi concursus et admiratio. Sed ea, quam dixi, foemina nihil earum rerum sibi fieri voluit. Maritus ergo, qui coniugis memoriam diligeret, morem ei gessit, et Franciscanis, quorum in templo sepulta fuit iuxta patrem et auum, muneris loco dabat sex tantum aureos, cum illi multo sperassent maiorem praedam. Et cum deinde syluam caederet atque diuenderet, petentibus illis ligna sibi dari gratis, denegabat. Tulerunt hoc valde grauiter, et cum antea minus illum probarent, vlciscendi rationem hanc excogitabant, vt dicerent ipsius vxorem in sempiternum esse damnatam. Architecti erant huius tragoediae Colimanus et Stephanus Atrebatensis, ambo Theologi doctores. Et ille quidem erat [note: Theologi impostores.] exorcista, totumque suum apparatum, in eiusmodi rebus adhiberi solitum, habebat in promptu. Rem vero sic administrant. Nouicium quendam adolescentem supra testudinem templi collocant. Is intempesta nocte, cum ad demurmurandas preces illi more consueto venirent, magnum excitat strepitum. Adhibentur adiurationes et exorcismi: sed nihil ille proloquitur. Iussus edere signum, quo declaret, [note: Spiritus mutus Franciscanorum.] num sit mutus spiritus, denuo tumultuatur et perstrepit: id erat loco signi. Eo iacto fundamento, ciues aliquot et celebres quidem ac ipsorum studiosos adeunt: narrant: sibi triste quiddam accidisse domi, neque tamen quid rei sit, exponunt: sed rogant, ne grauentur adesse nocturnis precibus. Cum hi venissent, et precationum esset factum initium, ille de superiori loco turbam excitat. Rogatus quid vellet, et quis esset, significat non sibi licere loqui. Iubetur ergo per signa respondere ad interrogata. Foramen autem erat factum, per quod, admotis auribus, exorcistae vocem haurire poterat et intelligere. Deinde tabulam habebat ad manum, quam interrogatus feriebat, sic vt infra posset exaudiri. Primum itaque rogatur, num sit ex eorum numero, qui sint ibi sepulti, postea multis ordine recitatis nominatim, quorum erant ibi corpora condita, venitur tandem ad vxorem Praetoris. Ibi [note: Variae interrogationes ad personatum spiritum.] dato signo, se spiritum eius esse demonstrat. An sit damnatus, et quoniam suo merito seu delicto? num propter auaritiam aut libidinem, aut superbiam, aut non praestitam charitatem, an vero propter nuper natam haeresim, et Lutheranismum? deinde, quid sibi velit illo strepitu et inquietudine? num corpus loco sacro sepultum effodiatur alioque transportetur? Ad haec omnia, sic vt iussus erat, per signa respondet, quibus aliquid vel affirmabat vel negabat, pro vt bis aut ter tabulam feriret. Cum autem et suae damnationis causam esse Lutheranam haeresim, et effodiendum esse corpus significaret, Monachi petunt a ciuibus, quos adhibuerant, vt ijs, quaecoram vidissent, dent testimonium, et actis, quae iam erant confecta superioribus diebus, subscribant. Hi re deliberata, ne Praetorem offenderent, aut molestiam sibi crearent, id facere recusant. Illi nihilominus panem azymum, quem vocant hostiam et corpus Domini, cum reliquis omnibus Diuorum, alio transferunt, et Missas ibi suas peragunt. Quod lege Pontificia fieri solet, cum locus aliquis propter infamiam et profanationem est expiandus. Nam certa quaedam eius rei capita sunt ipsorum comprehensa libris. Episcopi autem vicarius iudex, Officialem vocant, ea re cognita, vt propius omnia cognosceret, venit eo, comitatus honestis aliquot viris: et exorcismos fieri se praesente iubet, ac deligi nonnullos petit, qui supra testudinem ascendant, et videant num spectrum aliquod appareat. Ibi Stephanus Atrebatensis admodum repugnat, et valde dehortatus ne fieret, aiebat non esse turbandum spiritum. Et quanquam is, quem dixi,

[note: 1534.] vicarius multum instabat vt adiurationes fierent, tamen impetrare nihil potuit. Interea Praetor, vbi reliquos iudices vrbanos, quid fieri vellet, docuisset, ad regem profectus, rem omnem commemorat. Et quia suis priuilegijs ac immunitatibus freti, iudicium Monachi declinabant, Rex e senatu Parisino deligit, qui de causa cognoscant, ijsque plenam potestatem attribuit. Facit idem cancellarius, Antonius [note: Tragoediae actores Lutetiam ducti.] Pratensis, cardinalis et legatus per Galliam pontificius. Itaque, cum nullam haberent exceptionem rei, traducti Lutetiam, coacti sunt respondere: sed nulla potuit ab eis exprimi confessio. Positae singulis erant custodiae separatim: et nouicius quidem tenebatur in aedibus Fumaei senatoris: ac saepe solicitatus nihil voluit fateri, metuens ne post interficeretur ab illis, ob inustam ordini maculam et factam ignominiam. Sed cum iudices et impunitatem ei promitterent, et fore dicerent, vt in ipsorum potestatem minime rediret, totam actionem ordine recenset: et adductus ad illos, idem affirmat. Illi, quanquam erant conuicti, et in ipso prope maleficio, deprehensi, recusabant tamen iudices, ac priuilegia sua [note: Sententia aduersus Franciscanos.] iactabant. Verum id frustra fuit, et de communi consilio lata sententia damnati sunt, vt Aureliam reducti et in carcerem conditi, publice deinde producerentur ad primarium templum, et ad eum vrbis locum, vbi supplicia sumuntur de [note: Persecutio in Lutheranos Franciscanis vtilis.] maleficis: atque ibi suum scelus ipsi profiterentur. Sed hisipsis fere diebus incidit in Lutheranos persecutio, sicut infra dicemus: quae res in causa fuit, quo minus ea sententia, licet admodum lenis pro tanto flagitio, veniret in executionem. Nam quia Lutheranorum nomen erat odiosissimum, metus erat, ne si quid grauius fieret, non tam illis debita persoluta poena, quam ordini facta putaretur iniuria: et quicquid eis accideret, Lutheranis id iucundissimum fore spectaculum plerique iudicabant. Franciscanorum autem ordo magnam habet ad vulgus opinionem sanctimoniae, et cum illi iam damnati Lutetia deportarentur Aureliam, foeminae [note: Muliercularum in scelestos Franciscanos commiseratio.] quaedam, impulsu misericordia, multis cum lachrymis atque suspirijs, ad portam eos vsque sequebantur. Vbi venissent Aureliam, in singulos carceres abducti, rursus immunitatem ac priuilegia sua iactabant. Et tandem post diturnam custodiam, nulla grauiori poena multati, ac soluti vinculis euaserunt. Dum essent captiui, nihil eis deerat, et tam ad victum, quam ad comparandum patrocinium atque gratiam, abunde subministratum eis fuit, a foeminis praesertim. Nisi persecutiones illae, quas attigimus, et incendia rem impediuissent, constituerat [note: Crebrae antehac spirituum apparitiones.] Rex, vt quidem ferebatur, aedificium illorum omne diruere ac aequare solo. Caeterum in regno Pontificio creberrima solebant esse spectra. Nam demortuorum spiritus, vt credebatur, tumultuantes a funere: quamobrem vel essent damnati, vel ad tempus, igni purgatorio, sicut vocant, affligerentur, exponebant, et proximos, agnatos vel amicos, vt miseris opem ferrent, solicitabant. Frequens autem erat, vt aut vota, quae Diuis fecissent, persolui, vel pro sui liberatione, Missarum aliquem certum numerum atque sacrificia fieri postularent. Ea res et opinionem purgatorij mirabiliter auxit, et Missis authoritatem summam conciliauit, [note: Spectra euanuerunt ad praedicationem Euangelij.] et sacrificis erat supra modum quaestuosa. Sed postquam innotuit et aliquid roboris assumpsit Lutheri doctrina, paulatim euanuerunt eiusmodi spectra. Docet enim Lutherus e sacris literis, mortuorum animas quiescere, et iudicij diem supremum [note: De spiritibus quid Lutherus sentiat.] expectare: turbas autem illas atque strepitus formidolosos et phantasmata, per Satanam excitari dicit, qui nullam praetermittat occasionem, vt impios cultus et falsas opiniones in animis hominum confirmet, et Christi Seruatoris nostri beneficium extinguat.

[note: Lantgrauij expeditio.] Lantgrauius, vbi cum Galliae rege pepigisset, primo vere copias conscribit, et tunc demum datis ad Ferdinandum regem literis, quibus facti sui rationem explicabant ambo, cum Ferdinandus interim ad iuris atque legum disceptationem causam

[note: 1534.] reijceret, exercitum educunt: et Maij die xiij. cum in copias hostiles, quae erant ad duodecim millia peditum incidissent, emissis tormentis, in fugam illos conijciunt, prope Laufernum oppidum agri Vuirtembergici. Ferdinandicis praeerat [note: Lantgrauij victoria in Ferdinandicos.] Philippus princeps Palatinus, qui machina vulneratus in eo conflictu, calcem pedis amisit. In fuga, quamplurimi, cum in Neccarum flumen sese praecipitassent, perierunt. Eo facto, plerique omnes, per agrum Vuirtembergicum, in Vlrichi principis potestatem redeunt. Aspergum, altissimo et singulari monte superimpositum: item, Vrachum, Tubinga, Nipha, loci natura munitae arces, tandem et ipsae deditionem faciunt. Calendis Maij Ferdinandus euulgato scripto mandauerat, ne quis illorum factioni sese coniungeret, sed vt omnes, pro sua quisque virili resisterent, et Protestantibus ea dere sigillatim scripserat. Caesar etiam in eandem sententiam aliquot ante diebus edixerat. Et publice quidem nemo suppetias illis tulit, et erecti erant omnium animi, quorsum hic motus tandem exiret. Sub huius belli tempus, Archiepiscopus Moguntinus et Saxoniae princeps Georgius, Lantgrauij socer, agebant de reconciliatione Ferdinandi regis et Saxonis [note: Capita pacis inter Ferdinandum et Saxonem.] Electoris. Et Cadami demum, quod est oppidum Bohemiae, Iunij die penultimo pacem faciunt his conditionibus, religionis causa vis nulla fiat, neque lis vlla forensis moueatur, et ea pax, quam Caesar fecit, seruetur. Ferdinandus efficiat loco Caesaris, vt Camerae iudicium ab omni supersedeat actione contra Protestantes. In quibus tamen nec Anabaptistae, nec Sacramentarij, nec id genus aliae Sectae sint comprehensi. Saxoniae princeps atque socij Ferdinandum agnoscant pro Romanorum Rege titulumque tribuant. Ferdinandus inuicem hoc apud Caesarem et reliquos Electores efficiat intra certum tempus, vt decretum eiusmodi fiat. Cum tempus olim incidet creandi Romanorum regis, viuo Caesare, vt tum principes Electores ante conueniant, et deliberent num iustae sint et idoneae causae. Et si appareat, tum demum ex formula legis Carolinae pergant, quod secus factum fuerit, irritum sit. Hoc vero decretum nisi fiat intra decimum mensem, Saxo socijque non teneantur pacto: successionem quoque Saxonis in bonis paternis et auitis, intra tempus illud, Caesar confirmet. Ferdinandus etiam det operam, vt quae Saxoni sunt cum principe Cliuensi pacta matrimonij, Caesar approbet. Dum his de rebus agunt, simul alteram quoque pacificationem tractant. Et Saxo quidem Lantgrauij atque Vuirtembergici nomine spondet, tanquam mandatarius, ratum habituros quicquid conuenisset. Post multam actionem, recuperato iam omni agro. [note: Pacta inter Ferdinandum et Vuirtembergicum.] Vuirtembergico, sic pactum fuit, Vlrichus princeps et ipsius haeredes masculi, sint Ferdinandi regis, tanquam Austriaeprincipis, beneficiarij, et agri Vuirtembergici possessionem ei ferant acceptum. Extincta forte familia Vuirtembergica, nec extantibus masculis, Austriaci principes eam regionem obtineant Imperij beneficio et authoritate, cui et hoc nomine teneantur. Vlrichus Ferdinandum agnoscat pro Romano rum rege, neque foedus vllum aduersus eum faciat: occupata per hoc bellum bona, Lantgrauius et Vlrichus restituant dominis: ad mutandam religionem neminem cogant: Ecclesiasticis liberam permittant bonorum possessionem: qui vel metu vel pudore cesserunt, ijs liceat redire domum: quivolent, his liberum sit saluis bonis quo velint proficisci: tormenta bellica, quibus munitum fuit Aspergum, Ferdinando cedant: eas alienum, quod Ferdinandus conflauit, et in rem suam vertit, persoluat ipse: quod ad regionis autem impensum est vtilitatem, eo teneatur Vlrichus: in agro Vuirtembergico quae bona dependent a Bohemiae Regum beneficio ac tutela, eorum nomine Vlrichus eiusque haeredes, Ferdinando haeredibûsque Bohemiae Regibus teneantur: Philippus Palatinus reliquique captiui dimittantur absque pretio: Lantgrauius et Vlrichus intra certum tempus veniam petant a Ferdinando Rege supplices, aut

[note: 1534.] ipsimet aut ipsorum legati: tunc quoque plenum ius possessionis a Ferdinando Vlrichus accipiat: Ferdinandus intercedat, vt etiam, Caesar ipsis condonet: pro sumptu belli nihil vtrobique postuletur: ex ijs copijs quas habent Lantgrauius et Vlrichus, Ferdinando suppeditent equites quingentos, peditum vero millia tria, qui sumptu ipsorum e vestigio ad Monasterij obsidionem profecti, Ferdinando fidem per iusiurandum praestent, et si forte sit opus, in tres menses militent: Vlrichi coniunx Sabina, vtatur fruatur ijs bonis, quae nomine dotis ei constituta fuerunt: hanc vero transactionem habeat ratam populus omnis atque nobilitas. Circunsessa fuit per id tempus Monasterium vrbs Vuestphaliae, quam occupauerant Anabaptistae, vt infra suo loco dicemus. Hanc igitur ad oppugnationem Ferdinandus [note: Serum subsidium.] auxilia petebat ab illis. Recuperata iam omni prope ditione Vuirtembergica, pecuniae pars, quam Galliae rex pactus erat in pignus, allata demum fuit: id autem non culpa Regis acciderat, verum administri seu quaestoris, qui cum in literis obligationis aliquid desideraret, longiorem inter posuerat moram. Facta vero pace, ac dimissis iam copijs, altera quoque pars allata fuit, quam mutuo Rex dare promisit. Vlrichus autem intra finem anni vertentis pecuniam rependit, et Mompelicarti possessionem recuperat: mutuatam vero pecuniam, cuius [note: Regis Galliae liberalitas.] erat non exigua summa, Rex ei dono dabat. Pacificationem hanc permoleste tulit pontificius legatus, Petrus Paulus Verge rius: et cum Ferdinando rege nomine Clementis expostulabat, quod principes Lutheranos in amicitiam recepisset. Ille vero, maioris vitandi motus atque turbarum causa, temporibus hoc se tribuisse, [note: Christophorus Vlrichi filius.] respondit. Cum Vlrichus pelleretur, filius eius Christophorus erat circiter quatuor annorum puer: et initio quidem ab auunculo Bauariae principe Gulielmo, tutore, fuit educatus: deinde traductus OEnipontem, Ferdinandicae ditionis oppidum. Cumque Caesar, domum reuertente Turca, sicut ante diximus, in Italiam rediret: ille iam ante solicitatus et edoctus a suis propinquis atque necessarijs, diuertit ex comitatu Caesaris, inque vicinam Bauariam peruenit. Nam cum solus esset haeres, hoc fuisse consilium putatur, vt ad exteros abductus, fieret ordinis Ecclesiastici. Sed restituto parente, profectus in Galliam, regis clientelae sese dedit. [note: Lantgrauij ad Caesarem luerae.] Rebus pacatis, Lantgrauius xxi. die Iulij dat literas ad Caesarem, in Hispaniam misso tabellario, et factae pacis conditiones perscribit, et sibi atque Vlricho principi condonari petit, et omnem in posterum obsequentiam ipsi ac Ferdinando regi, [note: Caesaris ad Lantgrauium responsio.] tum suo, tum Vuirtembergici nomine pollicetur. Ad ea Caesar Calend. Septembris, Valentiae, per epistolam respondet. De re tota se iam ante ex fratre Ferdinando cognouisse: quid etiam suae sit mentis, ad illum scripsisse: et iam quoque misso legato nuntiare. Futurum igitur, vt ex eo, de sua clementia studioque pacis intelligat. Deinde monet, vt quae verbis pollicetur, ipsa re declaret, et obsequentem sese praebeat, et a turbulentis omnibus abstineat consilijs.

[note: Sfortia ducit neptem Caesaris.] Bello durante Vuirtembergico, Mediolani princeps Sfortia ij. in matrimonium ducit Christinam, Daniae regis captiui Christierni filiam, Caesaris e sorore [note: Mors Clementis.] neptem. Galliae rex bellum ei facturus erat: sed mors Clementis septimi, quicum foedus ante fecerat, vti diximus, moram et impedimentum intulisse putatur. Nam is diturno stomachi vitio sublatus, cum victus rationem suasore medico Curtio mutasset, iam senex, ad exitum fere Septembris decessit, et successorem habuit [note: Paulus Pontifex 3.] Paulum tertium, Farnesium. Qui non multo post, Alexandrum, ex filio notho Petro Aloisio, valde adolescentem, et Ascanium, ex filia notha Constantia nepotem, creat Cardinales. Vergerium deinde vocat ex Germania, deque statu religionis cognoscit, et cum Cardinalibus deliberat, quomodo sit impediendum nationis concilium interea, dum occultis concilijs ad arma Caesar alijque Reges excitentur. Placuit tandem in Germaniam esse remittendum Vergerium,

[note: 1534.] qui generale, sicuti vocant, concilium promitteret, idque daret operam, ne quid astute [note: Paulus Clemente astutior.] vel captiose fieri putaretur, quod Clementi nimirum acciderat: vtque profectus ad omnes Principes, Mantuae futurum concilium, ac ibi de conditionibus agendum esse, diceret. Imprimis autem attenderet, quam vellent actionis esse formam, Protestantes, vt ea perspecta, modum eis deinde praescriberet atque leges, quibus minime venturos esse sciret. Mandauerat etiam, vt Principum animos in Angliae regem accenderet: cuius ditionem omnem in praedam dare cogitabat occupanti. Videret praeterea, num qua ratione possent Lutherus atque Melanchthon [note: Lutherus, Melan. solicitati.] ab instituto dimoueri. Delecti quoque fuerunt Cardinales aliquot et Episcopi, numero ad nouem, qui formulam aliquam emendationis Ecclesiasticae conscriberent. Ea tandem exijt in manus hominum, vt suo loco dicetur. Ferdinandus rex author fuerat Paulo, remittendi Vergerij, quod eum in primis idoneum esse diceret, ad munus illud foeliciter obeundum.

[note: Andreas Grittus.] Erat hoc tempore Venetae Reipublicae dux, Andreas Grittus, maximae vir dignitatis, ob eximiam prudentiam vsumque rerum. Huic, quo tempore Byzantij [note: Ludouicus Gritti filius.] vixit, natus est filius nothus, Ludouicus: qui teneris ab annis educatus ibi, cum ingenio valeret, ac industria singulari summas parasset opes, et liberalitate sibi multos adiungeret: aulicis primum, deinde per Ibraimum, virum praetorium, qui tunc solus omnia poterat, Solymanno sic innotuit, vt ad priuatum etiam admitteretur colloquium. Hac vsus tempestate secunda, de voluntate beneficioque Solymanni, maximo cum apparatu atque splendore venit in Vngariam, vt Illyrici partem illam, quae Venetorum est proxima finibus, teneret. Vngariae vero partem inferiorem, cuius est caput Belgradum, Turcarum Caesari custodiret. Erat ei filius Antonius Episcopus Quinqueecclesiensis. Eum Clemens pontifex, in patris auique gratiam cogitabat adiungere numero Cardinalium. Sed ecce, dum regnum [note: Mira fortunae reuolutio.] sibi Ludouicus pollicetur, et in summa est omnium expectatione: pater etiam hoc tanto filij successu plurimum gauderet, per occasionem simultatis atque factionis, in eum excitatae, comprehensus ab aduersarijs et capite multatus fuit, eo fere tempore, quo Clementi successit Paulus.

[note: Persecutio in Gallia.] Interea per Galliam nouus oritur motus in eos, qui de Lutheranismo erant quoquo modo suspecti: cuius quidem rei haec erat occasio. Lutetiae Parisiorum, et alijs quibusdam in locis, et in ipso Regis palatio, fere eodem tempore, noctu chartae [note: Chartae Lutetiae affixae.] quaedam fuerunt affixae, in quibus de religione, deque Missa cumprimis, multa erant perscripta. Mox inquiri coeptum est ac inuestigari, et per indicium nonnulli quidam vero per suspicionem comprehensi, habita quaestione, viui cremantur, horribili [note: Piorum supplicia] sane spectaculo. Nam ad machinam alligati, et in altum sublati, deinde in ignem e sublimi demissi, et rursus abducti, carnifice demum obscindente funem, in subiectam flammam corruebant. Iis etiam qui paulo videbantur eruditiores, antequam producerentur, lingua resecta fuit, ne vel supplicij causam, vel suae doctrinae summam ad populum explicarent. Erat autem huius rei perquam idoneus [note: Morini exquisita crudelitas.] administer, Ioannes Morinus, propraetor. Etenim vt sagacissime nouerat eos odorari et peruestigare, de quibus erat aliquid suspicionis: ita etiam, cum deprehendisset, in irrogandis poenis atque supplicijs omnem prope sensum humanitatis exuebat.

Prodijt nihilominus hoc tempore libellus authoris incerti, Gallica lingua [note: Mercatorum libellus.] conscriptus in Pontificios mercatores atque caupones: facetus quidem, sed serius et grauitate condîtus. Ac primo quidem, inquit ille, mercatura, vitae genus est et exercitium, non illiberale nec inutile reipub. modo fraus absit et auaritia. Nam [note: Mercaturae definitio.] Christus ab hoc hominum genere similitudinem sumpsit, quando iussit exerceri talentum acceptum, vt fieret fructuosum. Qui quidem locus est intelligendus

[note: 1534.] mystice. Pastores enim et Ecclesiae ministros nihil minus decet, quam vel vlla suspicio sordidi quaestus. Veruntamen Deus hominum sceleribus offensus, in Ecclesiam suam inuadere permisit atque grassari, non solum mercatores praediuites et amplos, verumetiam fures. Quis enim non furem esse dicat eum, qui vel alienam vel adulterinam mercem, pro sua, proque syncera diuendit? an non emptor pulchre decipitur? Sed hoc nobis iam olim accidit. Nam loco pastorum insinuarunt se lupi supra modum rapaces. Et quanquam nullius ingenium aut lingua satis [note: Artes mercatorum spiritualium.] explicare possit illorum artes omnes, tamen nonnullas attingam. Negociatores igitur hi, de quibus loquimur, callidi sunt supra modum, suamque mercaturam sic amplificarunt, vt nullus omnino sit locus, vel angu???, quem non suis repleuerint tabernis: et haec quidem omnia, specie quadam simalata sanctimoniae. Vestitu vero differunt a reliquis, et sunt plerique raso vertice: nec enim vlli, qui non magnae illius bestiae characterem habeat et insigne, mercaturam exercere conceditur, Hi soli vendunt, reuendunt, permutant, et quidem omni tempore. Nam caeteri mercatores, diebus festis, praesertim celebrioribus, plane cessant: deinde, plerique [note: Sedulitas et industria.] sectantur et exercent vnum aliquod mercaturae genus. Aut enim lanam, aut sericum, aut frumentum, aut vinum, aut pecora vel metalla distrahunt: hi vero nullum anni tempus intermittunt, et omnis generis merces tractant, nihilque est, quod ipsorum manus effugiat, non viri, non mulieres, non infantes, tam nati, quam nascituri. Quaestum enim faciunt ex omnibus rebus in vniuersum. Seruit ipsorum cupiditati coelum, infernus, terra, tempus ipsum et omnes plane creaturae, tum animatae tum inanimes, vinum, panis, oleum, linum, lac, butyrum, caseus, aqua, [note: Mira metamorphosis.] sal, ignis, fumigationes. Ex his, inquam, rebus omnibus norunt elicere aurum et argentum, incredibili sane cum populi dispendio, tum fortunarum, tum animae cumprimis, vitiata nimirum et prorsus extincta vera de Deo doctrina. Quid? estne subtilis cuiusdam artis, vendere aliquid, et care quidem, vnde nihil ad emptorem perueniat, praeter solum aspectum rei venditae? Mercatores alij, quando suas merces exponunt, prouerbio dicere solent, Exhibitae rei conspectum esse gratuitum, et omnibus communem: hi vero nostri longe secus faciunt. Decedit quispiam e vita: mox tibi praesto sunt, rogant, velisne mortui corpus ad sepulturam deferri, stragula honestiori contectum, an sordidiore vel mediocri? velisne crucem elegantem, an vero minus pulchram ante ferri? Nam prout delegeris, dandum erit pretium. Obsecro te, quid habes, quid aufers praeter intuitum? nam mercem ostentatam reponunt, et postridie alteri tantidem vendunt. Eiusdem [note: Pretium Missae augetur secundum personas.] est artificij, quod ex mercatoris etiam vestitu pretium augetur. Quam enim Abbas decantat aut Episcopus, multo constat maioris, quam alicuius monachi seu vicarij Missa. Qua quidem in re nihil differunt a meretricibus. Nam hae, quo sunt ornatiori cultu, eo carius turpitudinem suam vendunt. Huc pertinet, quod eandem rem, eodem temporis puncto, pluribus diuendunt in solidum, et quidem inscijs emptoribus, praesertim ijs locis, vbi maior est hominum frequentia. Venit ex nobilitate quispiam in aedem Dominicanorum, et Missam deposcit, annuit monachus. Mox alius idem petit, et item tertius, eoque plures. Prodit tandem ille personatus, et Missa peracta, pecuniam a singulis accipit integram. Hoccine tu nihil esse putas? Ingenio certe res ista non caret: ac fere videas, non illis ad faciundum [note: Quaestus ex re qualibet.] quaestum aliqua maiori opus esse materia. Nam vel cerae particulam sibi fructuosam faciunt. Forte in templum ingreditur muliercula quaepiam, et cereum ante diuum aliquem affigit. Adest e vestigio meus hic venditor: corripit cereum, [note: Cera maximo est vsui nundinatoribus.] extinguit, et compluribus deinde alijs ordine vendit. Ceram autem plerique omnes exercent, tenuiores quidem, sic vt iam diximus, maiores autem in literis atque diplomatis: cuiusmodi sunt qui vulgo dicuntur Officiales, copistae, sigilliferi, datarij,

[note: 1534.] et id genus alij. Magnificus autem ille, qui caeteris omnibus praestat, et sanctissimi [note: Mercatorum coryphaeus.] nomen sibi sumit, non quidem vtitur cera, sed mirabili quodam artificio plumbum conuertit in aurum. Deinde pileos maximo vendit, praesertim purpureos quibus [note: Lapis philosophicus.] amplificati emptores, passim in hominum coetu sese ostentant, et alacres per omnia loca volitant, regumque fere sectantur aulas, et maximis fruuntur praerogatiuis. Obtinent enim quotlibet sacerdotia, et sine sumptu quidem atque dispendio: deinde sunt eius ordinis, vnde proximus est ascensus ad summum dignitatis gradum atque sedem. Horum exemplo, Sorbonistae Lutetiani suos etiam pileos diuendunt theologiae candidatis, eorumque sumptu epulantur splendidissime. Sed hîc scire velim, [note: Ioannes octauus foemina.] quandoquidem Ioannem eius nominis octauum, fuisse foeminam, et tertio Pontificatus anno filium peperisse tradunt, scire, inquam, velim, primum, an Spiritus sancti numine fuerit electa. Deinde, num eius acta debeant haberi rata: quando videlicet aut cardinalatus aut episcopatus aut abbatias vendidit. Postremo, quid sentiendum sit de charactere sacerdotali, quo fuit insignita. Sed ad institutum redeo, quod eo pertinet, vt ostendam, hoc negociatorum genere nihil esse magis astutum [note: O negociatores industrios.] aut captiosum in orbe terrarum. An non videmus, quemadmodum Imperia, regna, prouincias, vrbes ac possessiones amplissimas ad se traduxerint? An non saepe reges principesque viros redegerunt in ordinem, et spoliatos rebus omnibus in summas coniecerunt angustias? Nunc autem eo potentiae deuenerunt, vt haec omnia vi possideant, et coelum terrae misceri potius velint, quam pati sibi quicquam auferri. O lupos insatiabiles: quam accurate vos depinxerunt multis ante seculis, tum Prophetae, tum Apostoli, Paulus inprimis atque Petrus. Negociatores reliqui neminem adigunt ad suarum mercium emptionem: hi vero cogunt inuitos, vt emant: et si quis recuset, haereticum esse clamitant. Moritur quispiam re valde tenui, relictis liberis et vxore: lamentabilis nimirum casus: et vidua mulier liberalitate aliqua merito subleuanda. Quid autem isti? Non modo non miserentur, sed mox ad praedam oculos adijciunt, et demurmuratis cantionibus atque Missis, epulum ac pecuniam deposcunt. Quid autem est iniquius, quam vendere rem non suam, imo vendere ijs, ad quos ea proprie pertinet, et quidem compluribus rem vnam? Cedo, campanas quis fieri curauit atque [note: Furta negociatorum.] conflari? Solum et area templi ad quem, obsecro, pertinet? Num illorum est patrimonium? minime. Cur igitur sonitum campanae, cur solum alienum tam care, tamque saepe diuendunt. Dicent, opinor, hoc esse ius Ecclesiae. Fateor: sed non eius, quam Christus lauit, instituit, sanctificauit, verum eius, in qua versantur ipsi, quae furtis, rapinis, et omnis generis est accumulata flagitijs. Nam Christus iubet haec omnia conferri [note: Rixae inter mendicantes ob praedam.] gratis. Periucundum est autem et elegans valde spectaculum, videre decertantes inter se vultures de cadauere. Cum enim aliquis re lauta decessit e viuis, mox illi conuolant, et in praedam pro se quisque totis viribus incumbunt: hi praecipue, qui vulgo nomen habent a mendicitate, monachi. Nam Franciscani cum Dominicanis, Carmelitae vero cum Augustinensibus non raro digladiantur, condendi corporis atque sepulturae causa. Genus hominum videlicet ignauum, iners, et non inutile modo, sed etiam graue cumprimis, et merito pellendum e republica. Haec quae dico, negari non possunt, et palam conspiciuntur: et tamen sic insatuati sunt miseri mortales, vt quo [note: Sacerdotiorum venatio.] ducantur illi spiritu, non intelligant. Cum sacerdotium aliquod vacat aut praefectura, Deus bone, quae solicitatio, qui concursus, quam diligens inquisitio de prouentibus annuis, quid absenti, quid praesenti conducat: quantum ex infantium Baptismis, ex matrimonijs, ex diuorum, quas vocant, reliquijs, ab anniuersarijs exequijs, e sepulturis, ex legatis atque testamentis corradi possit. Optimum vero est aucupium ex diuis illis, qui propter opinionem alicuius potentiae sunt formidabiles, et tanquam [note: Numina bona siue Veioues.] Veioues conciliantur donis atque votis. Quid ad ista tam nefaria et impia conniuetis, viri Principes? Cur tantam indignitatem, tam patienter, tam longo tempore dissimulatis?

Recusant illi quidem vestram cognitionem: sed tamen habetis in ipsos reuera, velint, nolint, imperium. Vobis enim a Deo traditus est gladius, et coercendi potestas. Quin eam exercetis igitur, et in raptorum genus hoc immanissimum vindicatis? Requirit hoc a vobis officium Deus, et neglectum non dimittet impunitum. Vtinam in eius celebranda gloria tam sitis vigilantes et excitati, quam sunt hi suis in negocijs tractandis. Nec enim vllam praetermittunt occasionem. Stant in perpetuis excubijs vigiles et erecti, nec minus oculati, quam Ianus pater aut Argus. Quod si campanae sonitus alicubi exauditur, mox illuc accurrunt: si quis locupletior aegrotet, ingerunt sese, neque discedunt nisi ablata praeda: si nuptiae peragantur, adsunt, et super thoro geniali suas preces expediunt. Casti scilicet homines ac inprimis temperantes, qui in turpissimo coelibatu viuunt, vt eo licentius in omni nequitia bacchentur. Caeterum, quod de istis diximus, ad mercatrices quoque pertinet, quarum non vnus est ordo: moniales et nonnae vulgo dicuntur. Omnis [note: Vestales negociatrices.] autem ista colluuies, dici non potest, quantam et quam foedam inuexerit idololatriam. Exurge tandem Deus, et nominis tui gloriam, in cuius societatem nemo venire debet, ipse vindica.

[note: 1535.] Cum eius, quam dixi, lanienae factum esset initium, Nouembri mense, Lutetiam Rex Ianuario post venit, et placandi numinis Diuini causa, supplicationem facit ad templa diuorum, incredibili hominum studio atque concursu. Colitur Lutetiae [note: Genouefa Parisinorum tutelaris Dea.] Genouefa virgo, prope supra omneis alios diuos. Huius quoque simulachrum in illa pompa gestatum fuit. Quod non nisi durissimo tempore fieri consueuit, cum vel expiatur vltio Diuina, vel summis copijs praeliandum est, vel cum sterilitas et inopia metuitur. Tunc enim ad hanc, velut ad supremam anchoram, et portum vnicum salutis confugitur: et vulgo persuasum est, frustra nunquam eius auxilium implorari. Gestatur autem a lanijs, veteri consuetudine: qui dies aliquot ante, ieiunijs atque precibus ad eam rem sese comparant: et praesto sunt apparitores atque ministri publici, qui vix magno molimine viam patefaciunt. Nam summa religione concurritur ad simulachrum, quando circumfertur, et bene secum agi putant, qui vel extremo digito, vel pileo, vel linteo possunt illud contingere. Peracta [note: Regis oratio post supplicationem a prandio.] Missa, cum in vicina Episcopi domo rex prandisset, praesentibus liberis exterisque legatis, et omni circumfusa nobilitate, orationem habuit plenam affectibus, dolorem suum, quem ex impiorum hominum audacia cepisset et improbitate, testificatus: deinde, cum de sua in Ecclesiam obseruantia prolixe disseruisset, hortatus omnes, vt ab hac tam pestifera secta sibi cauerent. Nec enim vlli fore impune, si quid deprehendat: et si quam sui corporis partem ista contagione sciret infectam, reuulsurum [note: Catharmata siue piaculares hostiae.] illam esse dicebat, ne longius serperet. Expiationis vero causa producti fuerunt eo die sex, qui machinis illigati, sicut ante dictum est, diuersis locis qua regi domum redeunti faciundum eratiter, exusti fuerunt, illo ipso temporis puncto cum rex praeterueheretur igni succenso, et ipsis misericordiam illius atque gratiam [note: Modus sumendi supplicium in Gallia.] implorantibus. Galliae fert consuetudo, vt post meridiem sumantur supplicia, de quibus oportet. Ibi tum facto silentio, recitantur animaduersionis causae. Cum autem ob Lutheranismum, sicut ipsi vocant, in aliquem vindicatur, si videlicet de iustificatione fidei non operum, de non inuocandis diuis, de Christo solo Pontifice et aduocato generis humani, verba quis fecit: aut si quis forte diebus vetitis carnem edit, nihil eiusmodi pronuntiatur: sed generatim et vniuerse maiestatem laesisse Diuinam, et in Mariam virginem reliquosque diuos fuisse contumeliosus, et Ecclesiae, communis omnium parentis, decreta violasse dicitur. Itaque vulgo creditur id genus hominibus in orbe terrarum nihil esse nocentius, nihil scelerosius: [note: Lutherani hominibus supra modum inuisi.] et fere fit, cum iam flammis illi torrentur, vt populus etiam fremat, et in medijs cruciatibus, velut impios et aspectu solis indignos, execretur. Cum autem

[note: 1535.] hoc ipso tempore Turcici legati essent in Gallijs, eoque nomine Rex in odium atque suspicionem vocari sese per Germaniam audiret, illa quoque supplicia, quae diximus, multos offenderent, Calendis Februarij dat literas ad Imperij principes omnes [note: Regis literae ad Germanos.] et ordines: ac illud de Turca primum excusat, et tacito nomine, quosdam ait, annis iam aliquot, ad Turcam subinde misisse legatos, et ab illo inuicem accepisse, non consultis ijs, quorum intererat scire quid agerent. Illos nimirum non recusasse stipendium atque vectigal annuum dependere Turcae, quo peruenirent ad eum, quem animo iampridem conceperunt, dominatum. Sibi vero, si quiescere velit a bello, maximas a Turca proponi conditiones: verum eas adhuc quidem se repudiare semper, et velle vt caeteri quoque Reges atque Principes in ea pace comprehendantur. [note: In Caesaris ambitionem.] Id autem quo minus fiat, in causa esse illorum ambitionem, de qua Turcarum Imperator compertum habeat, neque ferre possit ipsorum sic augescere potentiam, quae post ipsi futura sit inuidiosa. Quod si autem certus esse queat, suos intra fines quemque manere, nec aliena cum iniuria suam ditionem amplificare velle: non dubium esse, quin ille remotis armis a nostris finibus, in diuersos et longinquiores populos impetum sit facturus omnem. In nobis igitur esse positum, vt tam potentem hostem sine caede et sanguine remoueamus, et sibi quidem optimum hoc videri consilium, vt pacis et induciarum ineantur cum eo rationes: hoc praesertim tempore, quando multis et peruersis in religionem inuectis opinionibus, respublica valde sit dilacerata. Quod si Clementi vij. Deus vsuram lucis magis diuturnam dedisset, dissidium hoc omne religionis potuisse componi. Multum enim sibi cum illo super ea re sermonem fuisse, nec aliud quicquam tunc obstitisse, quo minus concilium indiceretur, quam quod Caesari promiserat in Italia illud habere: cum ipse contra sentiret, et quandoquidem pacata non esset Italia, Caesar etiam atque ille copias ibi haberent, neque dum sublata esset armorum causa, vt in Germania concilium cogeretur, contenderet. Nam neque sibi propter belli suspicionem, neque Germanis omnibus propter diuersam religionis professionem, tutum esse in Italiam armatam accedere. [note: Pauli Pontificis laudes.] Veruntamen, quod Clemente Pontifice fieri non potuit, vt id Paulo III. ductore bene succedat, optare se plurimum. In huius deinde commendationem atque laudem ingressus, ait nullum in ipsius creatione vitium, nullam interuenisse largitionem: nec esse cur ea metuat ille, quae nonnullis metum adferre solent, quo minus legitimae sese cognitioni sistant. Et quanquam fuerit non difficile, suae gentis aliquem eo promouere dignitatis, tamen suasisse Cardinalibus, qui suam tunc sequebantur authoritatem, vt hunc deligerent: et cum deinde creatus esset, rogasse per literas atque legatos, vt loco tuto et idoneo concilium primo starim tempore conscriberet. Vt itaque bono sint animo, neque de conciliatione religionis animum despondeant, hortatur: nec enim vlli se labori suo parciturum esse. Declarant ipsi [note: Suppliciorum de pijs excusatio.] modo, quid se velint apud Pontificem perficere. Post, alterum criminationis caput diluit, et vel contra suum institutum atque naturam, seuerum se fuisse dicit in homines quosdam audaces atque facinorosos, qui sub religionis praetextu, reipublicae moliebantur excidium. Itaque ne longius haec contagio serperet, grauiter in illos vindicasse more maiorum. Iam vero, si quis in eo numero fuisset deprehensus homo Germanus, eodem loco se habiturum fuisse illum, quo caeteros. Etenim, si qui suae ditionis atque gentis in ipsorum finibus aliquid simile perpetrassent, non se recusare, quo minus in ipsos acerrime vindicetur. Sed neminem esse repertum Germanicae nationis, affinem huic impiae societati: quod sibi periucundum acciderit. Itaque suum regnum atque domicilium ipsum patere Germanis, non minus quam Gallis. Huius autem obtrectationis authores id agere solum vt Galliam a Germania diuellant, astuto nimirum et insidioso concilio, vt per dissidium illud, et in his offensionibus, ad optatum ipsi finem perueniant, et vtrisque dominentur.

[note: 1535.] Vere primo. Lantgrauius ad Ferdinandum regem proficiscitur, vt anno superiori [note: Lantgrauius ad Ferdinandum proficiscitur.] conuenerat, integrae reconciliationis causa. Erat tum apud Ferdinandum, Roma nuper a Pontifice reuersus Petrus Paulus Vergerius, et per hanc occasionem mandata sua de concilio, sicut ante diximus, Lantgrauio exponit. Ille sumpto ad deliberandum spatio, nihil tum aliud respondit. Vergerius deinde, sicut iussus erat, ad reliquos Principes profectus, negotium suum agebat. Aliquot vero mensibus post Lantgrauium, Vlrichus etiam princeps ad Ferdinandum regem ibat. Quod constitutum fuit, vt supplices veniam ab ipso peterent, id Ferdinandus, cum singuli diuerso tempore venissent, remisit. Vlrichus autem, illud, quo cautum erat, vt esset Austriacae domus beneficiarius, indignissime ferebat, eoque nomine tum Lantgrauio, tum intercessori Saxoni grauiter erat offensus, et diu multumque deliberauerat, an factam pacem ratam haberet, an minus. Tandem persuasus ab amicis, ad Ferdinandum ex pacto sese contulit.

[note: Aphricana Caesaris expeditio.] Caesar Aprili mense Barchinone soluit, et in Aphricam cum exercitu profectus, cum Tunetem vrbem et arcem Goletam cepisset, regem eius loci Muleassem, Mahometanae religionis, quem Turcicus legatus Barbarossa finibus eiecerat, restituit, sibique vectigalem facit, arce communita valido praesidio: post in Siciliam nauigat. Ad hoc bellum Paulus Pontifex ei misit auxilio triremes aliquot instructas, Virginio Vrsino ductore, simul, vt ordini Ecclesiastico per Hispaniam imperaret [note: Barbarossa effugit manus Caesaris] decumas, permisit. Barbarossa, nostrorum incuria et errore dilapsus, Hipponam, inde Argieram confugit, classemque reparauit, ac Byzantium discessit.

Erant in Anglia Ioannes Fischerus, Episcopus Roffensis, et Thomas Morus, vterque celebris et eruditione clarus: et illius quidem multi sunt aduersus Lutherum editi libri. Morus etiam, dum regni fuit Cancellarius, qui praecipuus est, ibi Magistratus, in suspectos de Lutheranismo grauiter animaduerterat. Hi neque diuortium regis probabant, et multo minus decretum illud, quo, Pontificis abrogata dignitate, profitebatur se caput esse totius per Angliam Ecclesiae. Capti igitur, [note: Roffensis et Morus capite multati] cum in sententia permanerent, huius anni mense Iulio, capite multati sunt. Captiuum Roffensem Pontifex creauit Cardinalem, eaque res odium regis amplius accendisse creditur.

[note: Roffensis Cardin. in carcere.] Sub finem deinde mensis Octobris, Mediolani princeps Franciscus Sfortia decedit e vita, non relictis liberis. Ea res noui belli dedit occasionem, vt infra dicemus. Interea Caesar e Sicilia Neapolim venit, et literis inde datis vltima die Nouembris ad Protestantes, pacem Noribergicam seruaturum quidem, sed audire se dicit, ipsos inuadere et occupare Pontificiorum bona, et cum in iudicium idcirco vocentur, obducere pacem illam atque transactionem Noribergae factam, nec illos restituere. Quod sibi et minus aequum videatur, et non possit non esse molestum atque graue. Adhoc fere tempus Elector Saxoniae princeps ad Ferdinandum regem iuit in Austriam, et rebus ibi confectis, quarum rerum causa profectus erat, cum Pragam venisset, vrbem [note: Vergerius ad ducem Saxoniae.] Bohemiae primariam domum rediturus, interpellatus fuit a Petro Paulo Vergerio, quem Pontifex Paulus concilij causa miserat in Germaniam, vt supra docuimus. Is mandata sua refert. Hoc nimirum esse tempus illud toties optatum futuri concilij. Hunc enim Pontificem, Caesarem atque regem Ferdinandum, ista cogitatione et solicitudine cumprimis affici, quemadmodum ad Christi gloriam et ad hominum salutem omnia conferantur: eandem etiam caeterorum principum esse [note: Attende veteratorem.] voluntatem. Pontificem quoque suos huc illuc emittere iam legatos, non quidem ad speciem, sed serio et reuera: nec illos imitari, qui magna saepe polliciti, diuersum ab eo, quod profiterentur, egerint. Ipsius autem hoc esse praecipuum et vnicum prope stadium, vt ad rem et actionem quamprimum veniatur, vt concilium sit pium, liberum, ad quod omnes populi conueniant. Quod ad locum attinet, Pontifici grauibus

de causis Mantuam solam placere. De forma et modo futurae actionis non esse iam, sed in ipso conuentu disputandum. Ipsos iam antea semper desiderasse legitimum concilium, et placere sibi quod ea de re scriptum ediderunt. Eiusmodi vero concilium a Pontifice nunc representari. Caesarem etiam atque regem nihil esse reliqui facturos ad summam in eo diligentiam. Quod si iam ipse vnus recuset, fore, vt plerique omnes putent ei nullam actionem placere? Clementem vij. aliquot proposuisse conditiones, hunc vero, nullas. Itaque pauciores nunc esse recusandi causas. Quae [note: Artes curtisanicae] sit reliquorum principum in eo mens atque voluntas, liquido sibi constare: nam solicitasse omnes. Pontificem sane sicardere totum, vt nisi perficiat, vita sit illi futura non iucunda. Et sua quidem opinione iam esse in itinere nuntios ab illo, qui concilium indicant. Nunc ergo tempus ipsum postulare, vt, quantopere gloriam nominis Diuini et rempublicam amet, ostendat. Si enim assentiatur, fore, vt tanto maiori cum fructu negotium tractetur. Sin autem recuset, nihilo tamen secius concilium inchoatum iri. Praesentem igitur occasionem minime omnium esse negligendam, quam vix vllo deinde tempore sit recuperaturus. Veruntamen, etiam si nihil agat ipse, neque concilium adiuuet, ipsum tamen Christum non esse defuturum. Quod [note: Saxo ad legatum Pontificis.] si ampliorem etiam desideret explicationem, non se recusare. Ad ea, Saxo, re cum socijs communicata, se responsurum ait, simul reliquo sermone confecto, petit, vt quae dixisset, literis complectatur, sibique tradat. Ille igitur Calendis Decembris exhibito scripto, quaedam prolixius et aliter declarat. Pontificem misisse diuersos legatos ad omneis reges, concilij causa, se vero missum ad Roman. regem Ferdinandum et ad Germaniae principes. Et Caesari quidem atque Regi placere concilij locum, Mantuam, nec in eo quicquam esse noui. Nam et ante biennium ita fuisse visum Caesari, suamque voluntatem misso in Germaniam legato declarasse: nec esse cur sententiam mutet: imo, cur in ea permaneat, non vnam subesse causam. Hanc vero potissimum, quod Sacramentarijs, Anabaptistis, et id genus alijs sectis Germania redundet, neque sit tutum exteris nationibus eo proficisci. Nam illos magna sui parte insanire, [note: Qui tenet teneat possessio valet.] nec rationem vllam adhibere. Quanti sit autem res periculi, eo venire nullo cum praesidio, et ipsorum ibi condemnare furorem et immanitatem, quis non videat? Eos vero, qui Pontificem existiment a suo iure, quod longo iam tempore sit confirmatum, velle discedere, plurimum falli: qui Caesarem quoque credant, inuito Pontifice, prouinciae Germaniae concilium habiturum esse, frustra sperare. Nam ad concordiam non esse viam aliam expeditiorem, quam vt publicum fiat et omnium populorum commune concilium. Quod quidem etiam si nonnulli recusent, Pontificem tamen esse progressurum, omni reiecta in Christum fiducia, cuius ibi negotium agat. Neque vero defuturos illi reges atque principes, de quorum erga tam pium opus voluntate compertum habeat. Et quia re cum socijs communicata se responsurum dixerit, orare, vt id quamprimum faciat: se nunc ad Ferdinandum regem proficisci, atque ibi responsum ab ipsis expectare velle. Quod etiam de cautione et fide publica rogarit, et si forte sit in Italiam eundum, non literis modo cauendum, sed obsides quoque dandos esse dixerit, non sibi causam apparere, cur ita fieri oporteat. Nam esse Mantuam, Imperij ditionis vrbem, vicinam Germaniae, propinquam et Caesaris et Venetorum finibus. Itaque nihil esse periculi: sed tamen petentibus neque Caesarem neque sane Pontificem, quantum quidem ipse possit atque soleat, hoc esse denegaturum. Paulo supra diximus, quemadmodum a Pontifice fuerit in Germaniam remissus Vergerius. Cum in ea legatione [note: Vergerius Lutherum conuenit.] Lutherum quoque Vuittembergae conuenisset, ac e Saxonia rediret ad Ferdinandum regem, in itinere Saxonem, ab illo reuertentem, offendit. Erat iam antea dies dictus, [note: Protestant. responsio ad Vergerium.] Decembris dies vi. quo Smalcaldiae conuenirent Protestantes, alijs de causis. Cum autem haec interim legatio superuenisset, habita deliberatione, Decembris die xxi. per literas respondent. Quid Pragae sit actum, ab Electore principe se cognouisse:

et licet non omnes habeant in mandatis vt agant, nec enim omnibus denuntiari potuisse tam breui tempore, suum tamen hoc esse ad ipsius postulata responsum, non quidem tam exactum, quam res ipsa postulet, sed nudum et apertum, praecipue, cum ipse quamprimum sibi responderi cupiat. Et primo quidem, quid sit ipsorum de concilio voluntatis, iam antea se declarasse non vnis comitijs, et ante biennium, Caesaris atque Clementis vij. legatis exposuisse. Nam se quoque reipub. et communis omnium salutis causa, legitimum optare concilium, et cum reliquis principibus hoc a Caesare flagitasse, qui et ipse iudicarit hoc esse necessarium. Non dubitare etiam, quin omnes [note: Saeuities indigna praefectis Ecclesiarum.] pij tale concilium requirant, quod reipub. mederi possit atque prodesse: multis enim viris bonis dolere plurimum, iniusta quorundam crudelitate veram atque salutarem doctrinam opprimi passim, et Ecclesiae membra dilacerari, et manifesta vitia confirmari. Talem vero saeuitiam non illos decere, qui praefecti sint regendis Ecclesijs: futurum etiam, nisi caueatur, vt hac agendi ratione prorsus deuastentur Ecclesiae. Quapropter, si vnquam aliâs, nunc maxime opus esse concilio, vt inueterata vitia tollantur, et iniusta vis atque crudelitas coerceatur, et in posterum Ecclesiae recte constituantur. Non ergo se defuturos reipublicae: et libenter ad eiusmodi concilium esse venturos, vt in Imperij comitijs non semel decretum sit. Precari quoque Deum, vt ad ipsius gloriam et ad hominum salutem omnes conferantur actiones. Quod vero Mantuam Pontifex delegit, omnino se sperare, Caesarem in eo non esse discessurum ab Imperij decretis, nec a suis etiam promissis, quando cautum fuit, in Germania cogendum [note: Antistrephon.] esse concilium. Nam quod periculosum esse in Germaniam venire, neque libere posse ibi pronuntiari dixerit, hanc ipsam nimirum esse causam, cur inprimis ibi conueniri oporteat, quo videlicet recte et ordine disceptentur controuersiae, et libera sint iudicia, neque per vim aut factiones absterreantur viri boni, quo minus libere sententiam dicant. Quid autem esse queat in Germania periculi, vbi Principes omnes atque ciuitates vni Caesari parent? vbi ciuitates ita sunt constitutae, vt exteros ab omni iniuria defendant, et magno studio conseruent? Quod Pontificem dicat, more comsueto, et quantum ipse possit, venturis ad concilium esse prospecturum, ignorare se quomodo sit hoc intelligendum, praesertim cum ad superioris aetatis facta respiciunt. Rempublicam Christianam opus habere pio liberoque concilio, seque ad eiusmodi conuentum prouocasse. Iam vero cum ipse dicat, non esse de modo seu forma tractandum actionis, nec obscure prae se ferat, ad Pontificis hoc pertinere [note: Pontif. detectae insidiae.] potestatem, non se videre, quae sit ibi futura libertas. Ante biennium a Clemente septimo promissum fuisse concilium, additis conditionibus valde captiosis: nunc autem id quod praecipuum est, quod concilij libertatem et cognitionis modum atque formam complectitur, partim insidiose praetermitti, partim ad Pontificem referri, cuius esse dicat denuntiare et peragere concilia. Pontificem vero, qui doctrinam ipsorum atque religionem toties damnarit, esse manifestum aduersarium. At si iudicium permittatur aduersario, iam sane concilium non posse esse liberum, in quo videlicet de voluntate Caesaris, regum atque principum, ex omni numero deligendi sint homines idonei, qui iuxta verbum Dei causam cognoscant atque definiant. [note: Concilia Christianorum sunt tribunalia.] Concilia enim esse non Pontificis modo, sed aliorum etiam ordinum Ecclesiae tribunal atque iudicium. Nam et sacris literis et veteris Ecclesiae demonstrari posse exemplis, adhibitos fuisse concilijs atque cognitioni viros principes olim et alios ordines. Quod autem Ecclesiae totius authoritati, Pontificis nonnulli praeferant [note: Caesar. interest instituere concilium.] potestatem, iniquum esse et tyrannidis plenum. Caesaris enim esse et reliquorum ordinum, interponere suum ius in concilijs, et deligere viros peritos, praesertim in hisce causis, vbi errores impugnantur Pontificij, falsa doctrina nimirum et impius cultus. Hoc enim et iuris Pontificij licere testimonio. Cumque sit communis haec omnium causa, et ad vniuersam rempublicam pertineat, Caesaris atque principum esse

[note: 1535.] prouidere, vt rectum fiat iudicium: nam et quosdam Episcopos, a suis populis et [note: Pontif. a Caesare et populo loco moti.] Pontifices, a Caesare simul et Ecclesia, propter errores atque pertinaciam olim fuisse condemnatos. Hac autem aetate de multis et arduis rebus acrem esse dimicationem, quas Pontifex non verbo tantum, sed impijs etiam et crudelibus edictis defendat, et in eos, qui non obtemperant, acerbissime vindicet. Cum ergo sit aduersarius, et alteram litis partem sustineat, rem ipsam flagitare, vt Ecclesia tota Caesar, alijque reges interueniant, et actionis futurae modum praefiniant. Quod igitur adhuc semper fecerint, idem nunc etiam orare, vt instituatur actio syncera. Nam et aequum, et sacris literis atque etiam Ecclesiae veteris hoc esse consentaneum exemplis: et si res ad eum modum agatur, non se defuturos, ac sperare fore, vt et veritas patefiat et gloria Christi celebretur, et Ecclesiae sua restituatur tranquillitas. Quod si secus fiat, non dubium esse, quin multo sint orituri grauiores motus. Se quidem non esse neglecturos vllo tempore communem rempublicam: et sicut a vera doctrina recedere non possint, ita etiam alijs in rebus omnia facturos esse concordiae causa.

Galliae rex, qui iam plane constituerat in Italia belligerari, legatum misit [note: Langaei Galliae legati oratio Smalcaldiae.] Gulielmum Belaium Langaeum ad hunc Smalcaldiae conuentum. Is xix. die Decembris orationem habuit, et primo de supplicijs Regem excusat. Illum animaduertisse quidem in suae ditionis quosdam: sed hoc ad ipsorum iniuriam nullam pertinere: tametsi maleuoli dicant, cum illo e medio sustulit, ipsorum quoque causam veluti praeiudicio quodam condemnasse. Rogat autem ne tam ineptis calumnijs moueantur, et rem omnem diligenter secum expendant. Etenim in Germania multos ab ipsorum doctrina prorsus abhorrere, quosdam non omnino subscribere: sed et ipsos, qui sint eiusdem doctrinae, non semper idem sensisse. Quod nunc autem idem profiteantur, pergratum esse Regi. Non se dubitare tantam ipsorum esse modestiam et humanitatem, vt nemini velint praescribere, neque hoc sibi sumant aut arrogent, vt ad suam religionem etiam inuitos adigant. Regem solere de ipsis amanter et perhumaniter loqui, et ab ipsis agnoscere quaedam esse sanctissime declarata: [note: Rex fatetur multos esse in Ecclesia errores.] sed moderatius quaedam fieri voluisse. Videre quidem illum, et longinquitate temporis et hominum indiligentia, et superstitione, caeremonias in Ecclesiam obrepsisse [note: Caercinoniae ancillantur religioni.] quasdam inutiles atque superfluas: verum vt omnes idcirco promiscue tollantur absque decreto publico, minus ei placere. Caeremonias enim esse velut adiutrices atque pedisse quas religionis, et singulis fuisse temporibus, et in eos, qui violassent, grauiter atque seuere semper esse vindicatum. Et cum rusticorum seditionem ipsi totis viribus oppresserint, cum Anabaptistas coerceant, cum sine causa nihil facere videri velint, cur non idem de Rege amico statuant? cur non cogitent, graues omnino fuisse causas et summam necessitatem, quamobrem in suos animaduerterit, etiam si forte quidam minus fuerint nocentes? Cuiusmodi enim sint illorum flagitia, non esse huius loci commemorare. Quaedam enim plerunque fieri, quae, ne cum facta quidem sunt, sciri ab omnibus expediat, cur ita facta sint: et pro temporis conditione remitti, nonnunquam etiam augeri poenam. Ipsi quidem Regi, cuius tam late pateat Imperium, non ad praesens modo tempus, sed ad futurum etiam respiciendum, et prouidendum fuisse, ne sua lenitate plurimorum improbitati fenestram patefaceret. Cumque natura sit et educatione mansuetus et perhumanus necessitate coactum vicisse naturam, et aliam ad tempus induisse personam. Et sicut disserentes de quaque re libenter audiat, sic etiam illis offendi, qui temere quid moliuntur, nec ad eos referunt, quorum est definiendi potestas. Illos vero, de quibus poenam sumpsit, non idem quod ipsi, verum longe sensisse diuersa. Iam, quod ad ipsorum attinet doctrinam, Regem existimare, quicquid eius rei fecerint, communi factum esse consilio: cuiusmodi vero sint ipsorum dogmata, in medio relinquere. Nam in rebus tam arduis nolle sibi iudicis personam prae caeteris arrogare, et vtrobique

[note: 1535.] esse aliquid, quod et probari possit et improbari. Nimirum sic esse comparatum, si penes eundem sit et asseuerandi et iudicandi potestas, vt falli quis et errare possit. Beneuolentiam deinde captat, et illos refellit, qui Germanis dicebant esse cauendum ab exteris legationibus: nam ad ipsorum hoc pertinere detrimentum atque seruitutem demonstrat. Etenim nullius populi tantas esse vires, vt diu stare possit atque florere, nisi finitimorum sit amicitia munitus et societate. Sed perantiquam [note: Gallorum et Germanorum stirpe eadem.] esse Galliae regum et Imperij principum coniunctionem, et vtriusque gentis eandem esse stirpem et originem, et propter situm atque propinquitatem, non vsui tantum atque praesidio, sed et ornamento inuicem esse posse. Regem igitur, cum Germanis inter se minus conuenire audit, dolere plurimum, et quantum quidem ipse possit, conciliationi studere. Non semel etiam esse veritum, ne dissidium hoc religionis luctuosum aliquem haberet exitum. Et quia conuenisse iam ipsos, tuendae suae dignitatis causa, nec etiam eos qui sint diuersae religionis, ab ipsorum acceperit excludi contubernio: spem habere illum permagnam, fore, vt ea res ad opinionum atque doctrinae conciliationem aditum faciat. His itaque de rebus admonitum, voluisse per legationem, quid sui sit consilij demonstrare: nimirum, quia temporum hic sit status, vt commune liberumque concilium adhuc quidem cogi non possit, optimum Regi videri, si Germani conueniant interim omnes, et collatis sententijs rationem ineant concordiae: quae facile sarciri possit, modo nihil obstinate fiat, et errore deprehenso non pigeat mutare sententiam, et cedere meliora docenti. Siquidem hoc fiat, Regem ipsis in eo futurum esse socium et adiutorem. Nam et Paulum tertium Pontificem interpellatum a Rege super eo, fateri, non sic esse [note: Traditiones pro tempore mutandae.] traditionibus humanis insistendum, vt non pro conditione temporis, et publicae quietis causa, mutari possint. Et si recte atque ordine omnia fiant, profiteri multa se [note: Rex Theologos Protest. cum suis vult committere.] temporibus, multa communi concordiae permissurum esse. Quod si ipsis etiam placeat, vt delecti aliquot Galliae viri docti et periti rerum sacrarum intersint huic actioni, vel si quos ipsi de suis in Galliam mittere velint ea de causa, longe hoc illi fore gratissimum, et ipsorum hoc arbitrio totum permittere. Quod superest, hortari, vt pacem inter se colant, seseque muniant coniunctis animis. Id enim ad externam quoque pacem pertinere. Et regem quidem ipsorum hostibus vnquam nec ope necque consilio adfuturum esse, modo, quod adhuc fecerunt, in eadem erga illum voluntate permaneant.

Initio huius libri diximus de Camerae iudicibus, qui, praeter edictum Caesaris, litem protestantibus mouebant: sic autem res habet. Hi, quos dixi, iudices, erant [note: Camerales Prote. facessunt negotium] plerique omnes religionis Pontificiae, et cum post bellum Austriacum in Italiam Caesar redisset, ab Ecclesiasticis interpellati, qui de Protestantibus querimoniam haberent, in ius illos vocabant. Et licet Protestantes exciperent, et affinem esse religioni controuersiam, edictoque Caesariscomprehendi, testificarentur, qui litem omnem et actionem ex religione natam suspenderat: illi tamen, his omnibus reiectis, pergebant nihilominus. Itaque Protestantes datis in Italiam ad Caesarem literis, de sua molestia queruntur, et alterum impetrant ab eo mandatum. Illi vero Caesari rescribunt, nescire se, quemadmodum agi debeat, aut quomodo sit ipsius parendum mandatis. Litigatores enim inter se non raro disceptare, quae sint religionis causae, [note: Caesaris ad Camerales mandatum.] quae minus. Quid igitur ipsius in eo sit voluntatis, renuntiari sibi petunt. Ad ea Caesar respondet, ijsque potestatem facit, vt, cuiusmodi sint causae, cognoscant, vtrum ad religionem, an alio pertineant. Hanc adepti facultatem, pergunt alacriter, non solum in mixtis, verumetiam in mere religiosis causis, et non modo, si quid ablatum esset Ecclesiasticis, reddi, verumetiam Missas et omnem alium ritum atque cultum Pontificium restitui iubent. Cum autem elector Saxoniae princeps alijs de causis Cadamum venisset per id tempus ad Ferdinandum regem, queritur quid sibi quid socijs accidat.

[note: 1535.] Et cum de caeteris rebus inter ipsos conuenisset, vt supra diximus, Ferdinandus edictum Caesaris confirmat, et factam pacem obtinere iubet, et Camerae mandat, vt ab omni supersedeant actione. Sed illi nihil eo commoti, procedunt. Protestantes [note: Camerales recusantur a Protest.] igitur explicatis causis, illos, vti suspectos et aduersarios, more solenni recusant, et arbitros designant Henricum Megelburgium, Robertum Bauarum, Christiernum Holsatiae principem, Georgium Vuirtembergicum, Augustanum atque Vuormaciensem Senatum, aut quosuis alios, homines aequos, qui de causis recusationis cognoscant, vtrum legitimae sint, an minus. Nam ipsorum procuratores, offensionibus atque metu deterriti, mussabant, neque causam, vt erat necesse, defendere audebant. Illi autem, interposito decreto, recusationem hanc, vt iuri scripto et legibus Imperij contrariam, reijciunt, et irritam pronuntiant. Venit deinde Saxo Viennam, ad Ferdinandum regem, vt ante diximus, et nouum rursus mandatum impetrat. Sed hoc frustra fuit, vt infra dicetur. Et quia pacem Caesar adusque concilij tempus modo largitus erat, aut ad proximum vsque conuentum Imperij, Saxo rogauerat Ferdinandum, vt posterius hoc omitteretur: deinde petierat, qui non essent pacis Noribergicae socij, et tamen eandem cum ipsis doctrinam celebrarent, vt eiusdem essent conditionis qua reliqui, neque lis vlla forensis in ipsos moueretur. Ad haec [note: Ferdinan. cum Saxone disceptatio.] Ferdinandus, nisi de voluntate Caesaris, nihil in eo se mutare posse respondet. Saxo contra, periniquum esse dicebat, aduersarijs licere, quo velint tempore, a pace discedere, sibi vero socijsque facultatem hanc eripi: nec enim suis rebus esse consultum, vt obscura spe et caeca expectatione suspensi pendeant, et incerti. Futurum etiam, vbi primum denuntiabitur Imperij conuentus, vt hoc veluti signum non seruandae pacis, et classicum esse putetur futuri motus: qua quidem ex re multum oriri possit incommodi. Quod si etiam doctrinae socij non habeant pacis illius beneficium, et forte proscribantur aut alioqui grauentur, sibi reliquisque durum esse futurum, ad ea conniuere, et deserere periclitantes. Eo sermone nihil amplius profecit: hoc solum addebat ex primis Ferdinandi consiliarijs quidam, longum adhuc superesse tempus ad Imperij conuentum, nisi forte grauior incidat aliqua deliberatio. Cumque in eum casum res adduceretur, vt sint habenda comitia, fore, vt id de ipsius atque etiam de Lantgrauij consilio fiat. Sic ergo quieuit ille. Cum pacis confirmationem peteret, Ferdinandus respondit, se quidem anno superiori, sicut Cadami pactum erat, Camerae iudicibus mandasse, vt desisterent: illos vero dicere, causis religionis admisceri quasdam alias et mere profanas actiones atque ciuiles, quae sint omnino ipsorum iurisdictionis: nec enim ad fidem seu religionem eas pertinere, sed ad vectigalia et prouentus annuos. Huic Saxo respondet, has esse illas ipsas actiones atque causas, quamobrem inducias atque pacem tantopere flagitarint: et licet ad bona pertineant siue possessiones, manare tamen illas ex religione. Per intercessores etiam principes, Moguntinum atque Palatinum posse doceri, de huius generis causis, cum ageretur de pace, mentionem esse factam. Caeteras enim causas, quae proprie ad fidem atque conscientiam pertinent, nullo vnquam tempore fuisse iurisdictionis Camerae, neque sibi socijsque fuisse necesse interpellare Caesarem, vt hoc nomine silentium illis imponeret. Deinde Cameram multo ante pacificationem Cadamicam contendisse, causas eiusmodi non esse affines religioni, atque idcirco tunc inter alia Cadami fuisse cautum, vt ipsius regis interueniret authoritas. His ita tractatis, rex tandem assensit atque promisit, effecturum se, vt in omnibus causis, quas ipse atque socij pacis Noribergicae, tanquam religionis causas defendant, supersedeatur.

[note: Protestant. ad legatum Galliae responsio.] Ad ea, quae legatus Gallicus dixerat, vt supra recitauimus, responsum fuit. Etsi de supplicijs illis varij sint rumores, tamen quia seditionem illos excitare voluisse dicat, non esse, quod regis institutum ipsi reprehendant, qui neque suis in finibus id

[note: 1535.] genus homines patiantur. Veruntamen, cum de receptis dogmatis atque ritibus non idem omnes vbique sentiant, orare se regem, det operam, nec promiscue saeuiatur in omnes, vt illi seruentur, qui demonstratis erroribus atque vitijs, puram Euangelij doctrinam, quam in Augustae comitijs ipsis professi sint, amplectuntur. Negari enim nullo modo posse, multas in Ecclesiam opinione sfalsas et impias inuasisse, quas homines indocti atque maleuoli magna crudelitate defendant, quae stus atque potentiae retinendae causa. Nimirum hos ipsos artificio quodam singulari multa saepe crimina confingere in homines innocentes atque pios, vt regum animos [note: Principum officium.] exacuant. Sed cum proprie sit hoc regum atque principum munus, vt gloiram Dei quaerant, vt Ecclesiam ab erroribus repurgent, vt iniustam crudelitatem reprimant, orare se vehementer, vt in istam curam potentissimus rex totus incumbat. Hoc enim si faciat, existimaturos amico ipsum atque beneuolo in se esse animo: quod tum sibi, tum Ecclesiae felix atque faustum esse cupiant. De vetusta Galliae regum atque perpetua cum Imperij principibus amicitia, periucundum sibi sermonem ipsius omnem fuisse: daturos quoque operam, vt ista necessitudo mutuaque beneuolentia deinceps confirmetur. Quod regem de nonnullis rebus purgatum esse velit, facile hoc ab se impetrari, et cupere in primis, vt concordiam publicam Deus largiatur, et multo sanguine partam olim Germaniae libertatem tueabur atque propugnet. Illud verô, quod de conciliatione dogmatum dixerit, paucis verbis explicari non posse. Regem tamen, pro sua prudentia facile videre atque intelligere, dissidium hoc omne natum esse ex aduersariorum obstinatione, qui doctrinam hanc omnem acerbissime condemnarint. Se quidem plurimis nunc annis nihil aliud flagitare, quam vt de re tota legitimo concilio disceptetur: sed Pontificem eiusque clientelam totis viribus hoc impedire, Futuri concilij conditiones aliquot a Clemente vij. fuisse propositas: verum eius generis, vt satis appareret, eum non posse ferre liberam cognitionem. [note: Indicendi concilij scopus.] Hunc vero Pontificem, etsi concilium promittat, tamen de forma, deque modo nolle tractari: deinde, indicere illud extra fines Imperij. Qua quidem ex re facile videri possit, dolum subesse ac imposturam, et hoc solum agi, vt sub nomine concilij vera doctrina deleatur. Cum autem non sit solius Episcopi Romani, denuntiare concilium, sed ad reges etiam atque principes ea res aeque pertineat, obsecrare se regem, efficiat, ne violentum aliquod cogatur concilium in loco suspecto et periculoso: verum vt de rebus tam arduis, quae totius Ecclesiae salutem atque pacem continent, quaeque priuatim ad singulos pertinent, libere cognoscatur. Hoc videlicet nomine, non hanc aetatem modo, sed omnem quoque posteritatem ei plurimum deuinctam fore, et gratias habituram immortales ob tantum acceptum beneficium. Quod autem de communiatione doctorum hominum in medium adduxerit, opus magna habere deliberatione. Plerosque etiam, vt in re improuisa, nullum a suis habere eius rei mandatum. Vbi primum ergo constitutum aliquid in eo fuerit, per epistolam esse renuntiaturos regi. Nihil enim desiderare magis, quam vt doctrina salutaris quam longissime propagetur. Postremum illud, vbi regem nihil opis in ipsos laturum esse dixit, magna se cum ovluptate audisse, Quamobrem se quoque in ijs rebus omnibus, quae ad Caesarem et Imperium nihil attinent, nulli daturos in ipsum auxilia. Legatus idem egerat priuatim cum Pontano, cum Melanchthone, cum Lantgrauianis, et Iacobo Sturmio, de multis dogmatis, et quae regis esset de singulis opinio, [note: Regis Galliae de controuersis dogmatis opinio.] quae Theologorum sententia per Galliaem, Lutetiae praesertim, explicabat, de primatu Pontificis, de coena Domini, de Missa, de mortuorum inuocatione, de statuis, de libero arbitrio, de purgatorio, de iustificatione, de votis monasticis, de coelibatu Sacerdotum. [note: Loci communes Melanchthonis:] In plerisque dicebat regem esse non alienum a libro Philippi, quo locos ille tractat communes theologicos. De Pontifice vero placere dicebat regi, non esse primum neque praecipuum iure Diuino, sed humano, sicut Philippus affirmet: sed

[note: 1535.] Angliae regem vtrunque negare: et sane Pontificem arrogare sibi nimiam potestatem, [note: Pontificis nimia potestas.] dum reges atque Caesares in ordinem pro suo arbitratu redigit, Quod quidem exemplum nunc etiam in Britanniae regem statuere cogitet, quantumuis et rex et plerique Cardinales intercedant. Theologos quidem affirmare, caput illum esse Ecclesiae, iure Diuino: sed tamen poscenti Regi non illud potuisse demonstrare. [note: Fons vtilis.] Vulgatam quoque de purgatorio igni opinionem ab eis defendi: nam ex eo fonte manare Missam, exequias, anniuersarias, legata, et quicquid est nundinationis. Missa vero sublata, rationem ipsis omnem auferri tuendae potentiae suae, ac veluti [note: Subtilis doctorum excusatio. De votis monasticis.] neruos incidi sanguinis atque vitae. Cumque rex illis aliquot esset largitus menses, intra quos de purgatorio sententiam Scruptura docerent, hoc demum respondisse, aduersarijs non esse porrigenda tela, quae post retorqueant. Ad vota monastica quod attinet, regem putare, posse hoc a Pontifice impetrari, ne qui iuuenes ante maturam aetatem illi vitae generi deuinciantur, vtque liceatillis, cum videbitur, ab eo discedere, et contrahere matrimonium. Vt autem eiusmodi collegia diruantur, regi non videri consultum, sed educandam esse potius ibi iuuentutem ad [note: De sacerdotum matrimonio.] literas atque pietatem. Theologos etiam vrgere coelibatum sacerdotum, sed regem hanc veluti mediam inuenisse viam, vt qui iam sunt in matrimonio, permaneant: reliquis autme non liceat vxorem ducere, vel si duxerint, abstineant ab Ecclesiae ministerio. Nam ad illud, quod de Paphnutio solet adferri, qui patribus concilij Niceni sacerdotum persuasit matrimonium, Theologos ita respondere, probari non posse, vllo tempore sacerdotes contraxisse matrimonium: sed antequam in [note: De coena Domini integra.] ordinem sacerdotum allegerentur, vxores habuisse, nonipsos diffiteri. De coena Domini integra percipienda, vel (quod aiunt) sub vtraque specie, sermonem fuisse regi cum Clemente vij. sperare etiam ab hoc impetrari posse Pontifice, vt facto decreto liberum permittat vsum eius rei, pro cuiusque conscientia. Regem hoc [note: Coena integra per Galliam administrata.] praeterea dicere, patrum memoria distributam fuisse per Galliam quibus libet integram coenam, non quidem in medio templo, sed in secellis: hoc illum a nonnullis accepisse grandi aetate, qui ritum istum in Gallijs fuisse confirmet ante centum et viginti annos. Deinde Galliae regibus administrari totam. Et cum inter disputandum, Theologis hoc ipsum rex obijcit, illos respondere, vnctos esse reges aeque ac sacerdotes, et Scripturam loqui de sacerdotio regali. Quod autem [note: Breuiaria decurtanda.] regibus liceat, non item esse permittendum alijs. In precationibus etiam illis quotidianis et familiaribus ordini sacerdotum, agnoscere regem, multa posse resecari, quaedam etiam esse prorsus tollenda. Clementem quoque vij. eius rei curam demandasse [note: Supercilium theologicum.] Cardinali Cruceio Hispano, cuius nunc extet libet: quem theologi parisienses, vt haereticum damnarint, Nam esse genus hominum, quod non modo Germanos, vt impios et male sentientes de religione condemnet, sed ipsos quoque Cardinales atque Pontificem, si res ita ferat. Cum vero negotium hoc omne sit cum primis arduum, regem in hoc esse totum, vt Ecclesiae pax et concordia restituatur. Se quoque cum Bauariae principibus ea de re sermonem contulisse, qui sibi multô sint visi duriores theologis Parisinis: tametsi quidam illorum consiliarius postea dixerit factos esse mitiores, quod ipsum etiam Iulius Pflugius de Georgio Saxoniae principe deque Moguntino sibi confirmarit. Regem itaque sic existimare, conferenda esse omnino consilia. Pergratum autem ei futurum, si prius quam conueniatur, [note: Theologos Protestant. rex ad se mitti postulat.] aliquot e praecipuis ipsorum thoelogis pauci tamen, in Galliam mittantur, qui cum Lutetianis conferant. Ad eiusmodi colloquium regem esse delecturum aliquot praefractos et acres, et his additurum esse quosdam non alienos a puriori doctrina, quo per hanc rationem veritas patefieri possit et elici. Et finito sermone, hortabatur, ne quem concilij locum Protestantes recipiant, nisi de sui atque etiam Angliae regis consilio, qui sint inuicem idem facturi. Ludouicum Galliae regem

[note: 1535.] superioribus annis contendisse, Iulio Pontifici non licere concilium indicere, nisi [note: Rex Galliae et Nauarrae a Iulio excommunicati.] de voluntate Caesaris atque regum: huius quoque sententiae tum fuisse regem Nauarrae. Cumque Iulius vtrunque proscriberet, Ferdinandum Hispaniae regem hoc titulo Nauarram occupasse. Regem etiam huius esse mentis atque sententiae, neque probare concilium vllum, nisi loco tuto fiat, minimeque suspecto, vel ad iniuriam opportuno, quo quidem in loco libere pronuntiare quiduis liceat. Praeter ea quae diximus, magno studio solicitabat illos de foedere cum rege ineundo, et haec quidem erat [note: Protest. cum rege Galliae foedus inire nolunt:] potissima legationis causa. Cum autem ipsi Caesarem exciperent, aduersus quem nihil sibi faciundum esse demonstrabant: infecta re discessit, et priuatim ad quosdam, mirari se, quod tantum regem negligerent: et tempus aliquando fore dicebat, cum illius coniunctionem magno redemptam cuperent. Angliae quoque rex, [note: Anglica legatio ad Protestantes.] Henricus octauus, legationem eo misit, cuius erat princeps, Eduardus Foxus episcous Herfurtensis. Hic initio commemorat, Cum magna sit inter Britanniae reges et Saxoniae principes agnatio, sanguinisque propinquitas, regem optime erga ipsum atque socios affectum esse, praesertim cum hoc eos in primis agere videat, vt pura Dei cognitio propagetur etiam ad alios. Et quanquam multae sint ipsis hoc nomine factae contumeliae, tamen idcirco nihil eum abhorrere, neque de ipsis aliter sentire, quam de viris bonis, qui praeter officium ac sine ratione nihil facturi sint, et hoc solum spectent, vt per veram Euangelij pradicationem gloria Dei celebretur. Idem quoque regis esse studium: idque satis declarare illam, quae iam sit per [note: Religionis per Angliam mutatio.] Angliam facta, mutationem. Etenim regis mandatu iam abolitam esse magnam partem errorum, et de communi omnium assensu, pontificatum Romanum ac illius imposturas omneis ê regni finibus exterminatas esse, non secus atque per Saxoniam. Cumque sit idem vtrobique studium atque voluntas, regem singulari quadam in ipsos accendi beneuolentia, et rogare, vt ita pergant, et eandem plane doctrinam profiteantur omnes: hoc enim esse perpetuae pacis firmamentum. Et quanti sint exorti motus ex opinionum varietate, regem habere compertum, et Anabaptistas exemplo suo demonstrasse. Prae se ferre nunc Pontificem, quasi de concilio cogitet: ac sane, si qua sit adhuc reliqua dissensio, neque de dogmatis omnibus conueniat, incommodum hoc ipsis futurum, vbi ventum fuerit ad concilium. [note: Ecclesiae status perpetuo turbulentus.] Qua tamen in re theologis minime culpam attribuat: nec enim vnquam Ecclesiae statum ita fuisse tranquillum, vt non aliquod fuerit aliquando dissidium. Hoc etiam Petri et Barnabae atque Pauli demonstrari posse exemplo. Cogitandum igitur esse de pace, quae firmo Scripturae fundamento nitatur: Pontificem autem hoc agere totis viribus, vt eiusmodi pacem atque concordiam impediat et euertat. Itaque regem sic existimare, quoad illius imperium, tyrannis atque saeuitia durabit, ad conciliationem [note: Hinc illae lachrymae.] perueniri non posse. Propter eiectam nuper ex Anglia seruitutem omnium foedissimam, et recuperatam a rege libertatem, idolum illud et Antichristum plane furere, et cum aperte nihil possit, moliri fraudem et insidias, et falsis criminationibus concitare reges. Nam etsi potentiae suae retinendae causa quiduis faciat, tamen hoc etiam eius esse consilij, vt inflammatis animis vtrinque, bellum exardescat. Haec autem ideo regem ipsis exponi voluisse, non quod Pontificem metuat: sic enim esse paratum a rebus omnibus, vt neque de illo, nec de ipsius omni clientela sit solicitus: verum vt ipsi, quid moliatur Antichristus, liquido perspiciant, hoc praesertim tempore, quando concilium ille se procurare simulat, cum interim longe diuersum habeat in animo. Regem agnoscere quidem atque fateri legitimam disceptationem fore cumprimis vtilem et Reipublicae salutarem: sed tamen, ne concilium fiat, in quo de stabilienda solum dominatione Pontificis tractetur, omnibus modis prouidendum. Itaque petere et admonere, ne quod concilium approbent prius, quam publica pax orbis Christiani constituta sit. Cupere

etiam, vt verus Dei cultus restituatur, ad eamque rem perficiendam et tuendam, [note: 1535.] non recusare, sese ipsis coniungere. Et haec quidem esse quae habenat in mandatis: rogare autem, vt in posterum sibi liceat amplius de his rebus priuatim cum delectis aliquot conferre. Sic enim affectum esse regem erga religionem et ipsos, vt [note: Protestant. ad legatos Angliae responsio. Semen Euangelij emergitinter spinas.] suas fortunas omneis atque seipsum eo sit impensurus. Ad haec illi respondent, et collaudata regis voluntate, cupere se demonstrant in primis, vt longe lateque disseminetur Euangelij doctrina. Quicquid etiam eius rei faciant, ex officio fieri. Et quanquam summis eo nomine sint adfecti contumelijs et iniurijs, tametsi grauissimas in se concitarint offensiones, licet fremitum atque minas plurimorum saepe sint experti: non tamen idcirco remisisse studium rei sanctissimae propagandae. Huius autem odij tam vehementis et acerbi hanc solam esse causam, quod impios erroes et falsa dogmata repudiarint. Iam, quod suam operam in eo rex amplissimis verbis polliceatur, quod etiam e suis finibus Episcopi Romani tyrannidem, a quo sane tanquam a fonte dimanarit quicquid est impij falsique cultus, proiecerit et eliminarit, id sibi periucundam auditu fuisse, Deumque precari, vti pergat. Quod etiam moneat, cauendum esse, ne quid incommodi pariat dissensio doctrinae permagnam habere se gratiam: sed nihil esse reuera dissidij, et in ea se permansuros esse doctrina, quam sint Augustae testificati. Nam ad Anabaptistas quod attinet, vindicare se grauiter in eos, nisi ad sanitatem redeant. Illo setiam ibi potissimum regnare, quibus in locis prohibita sit Euangelij doctrina. De concilio deque Pontificis astu sermonem illum omnem sibi pergratum etiam esse. Iam autem in Germania versari legatum Pontificis, et pollicerei concilium, Mantuae cogendum. Egisse quoque de hac re cum electore Saxone. Quid autem ipsi, communicatis consilijs, ad illius postulata responderint, scripto comprehensum esse, quod et sint daturi, perferendum ad regem: vt quid suae sit in eo mentis, intelligat. Legatum illum pontificium prae se ferre, quasi solius sit Pontificis indicere et habere concilia: se vero existimare, caeteros reges et ordines reipublicae non hoc ei concessuros, vt ipsis incosultis ita faciat, in hac praesertim religionis atque fidei causa, quae legitimam disceptationem postulet. Iam de coniunctione Regis quod dixerit, agere summas ei gratias: vt etiam haec tam salutaris doctrina cursum suum retineat, nulli se labori suo vel periculo parcituros esse: neque dubitare, quin Deus hanc omnem actionem, regat, quantumuis etiam inuitis et reluctantibus aduersarijs: et quia priuatim cupiat de hisce rebus conferre prolixius, delectos esse quosdam ad eam rem, quibuscum sua communicet. Rogare autem, vt regi ista renuntiet, suumque [note: Foedus Smalcaldicum renouatur.] studium illi commendet. Cum ad xij. Decembris diem a Ferdinando rege Smalcaldiam Saxo venisset, peridie Natalis Christi facto decreto, foedus, quod annum adhuc vnum durabat, renouatur in annos decem, et de reliquo apparatu constituitur, et recipiendos esse placet in hoc foedus, qui velint atque cupiant, modo doctrinam Augustae propositam in comitijs profiteantur, et sortem communem subeant. In his erant Pomeraniae principes, Vlrichus Vvirtembergicus, Robertus Bauarus Bipontinus, Augusta, Francofurtum, Campodunum, Hamburgum, Hannobria: quorum nonnulli iam tum petebant admitti, reliqui spem faciebant. De Camera sic visum fuit: quandoquidem pacis, quam Caesar facit, confirmationem, rex Ferdinandus in se recepisset, eo singulis vtendum esse praesidio, quos Camera forte citabit. Quod si nihilominus illi pergant, et proscriptionibus agant, et sententiam exequi velint, tum euulgato scripto communi rogandos atque monendos esse Imperij ordines, ne moueantur hac illorum iniustitia, sed vt Caesaris atque regis iudicium sequantur, et eiusmodi sententias habeant pro nullis, neque vim vllam faciant. Nam alioqui rationem sibi ineundam esse, quomodo iniuriam de pellant, et se suosque tueantur. Deinde, cum in pace Noribergica sit cautum,

[note: 1535.] ne cuisuae facultates eripiantur, hoc quoque diligenter esse praestandum, sed tamen in iurisdictione ecclesiastica, in caeremonijs et id genus alijs emendandum esse [note: Comes Nassouius foederis Protest.] quicquid sit vitij, placuit. Eodem tempore Gulielmus Comes Nassouius in foedus fuit admissus. Et quanquam Lantgrauius, propter controuersiam inter ipsos, de ditione Chattorum, non assentiebatur, tamen, si qua vis illi fieret ob Euangelij [note: Euangelum Augustae receptum.] professionem non se defuturum dicebat auxilia petenti. Hoc etiam anno senatus Augustanus, omni demum sublata dissensione, doctrinam Euangelij recipit, et datis ad Lutherum literis, orat, vt fideles Ecclesiae ministros, et in his, Vrbanum Regium mittat.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI X.

Vrbs monasterium Bernardi Rotmanni opera, et concionibus Euangelium recipit, quo fit, vt Pontificij cum suo Episcopo irati discedant, ac nihilominus per Lantgrauium reconciliatis animis vtrinque pax initur. Eo venit Ioannes Leidensis Hollandus Anabaptista vehemens, qui multis in suam opinionem attractis, adeoque Rotmanno ipso, sic totam vrbem veneuo suo infecit, vt eius sectatores viribus iam superiores in vrbem inueherent bonorum communionem, atque polygamiam. Mortuo Ioanne Leidensi, primus propheta Ioannes Matthaeus constituitur: et paulo post etiam rex summus habetur, cuius potestas cruenta, et ornatus similis describitur. Dum ea vrbs obsidetur, conuentus indicitur confluentiae ad decernenda auxilia subitaria. Anabaptistae literas ad Lantgrauium mittunt, et librum, quo eorum doctrina explicabatur: quem Lutherus iam oppugnauerat. Tandem ciuitas ingrauescente annona, expugnatur. Conuentus cadere Vuormaciae habetur. Rex, et eius socij capiuntur, quorum interitus deinde narratur. Dux Sabaudiae cum bellum Geneuensibus intulisset, expellitur. Rex Galliae partem ditionis eius inuadit, quo facilius principatum Mediolanensem recuperet, atque hic ex occasionem disputatur de iure, quo rex ad se pertinere contendit. Id cum intelligeret Caesar Romam venit, et regem incusat coram Pontifice, ac vrget vt concilium indicat. Protestantes foedus ineunt cum Anglo. Pontifex concilium indicit Mantuae. Bellum inter Caesarem et regem exoritur. Perona obsidetur. Archiepiscopus Coloniensis Ecclesiam emendat. Erasmus moritur. Regis Galliae filia Scotiae regi datur in matrimonium. Dux Florentiae per infidias interficitur. Heluetij legatos ad regem mittunt, qui pro vinctis ob religionem orent. Hesdinum oppidum et arx obsidione capitur. Polus Anglus cardinalis ad regem legatus mittitur.

[note: Monasterium vrbs Vuestphaliae.] NVNC ad obsidionem Monasterij, quae est priminominis vrbs Vuestphaliae, veniendum. Sed paulo sunt quaedam altius repetenda, inde ab initiovsque ad illud tempus, quo capta demum vrbe, de authoribus fuit sumptum supplicium. De Thoma Muncero diximus libro V. quemadmodum seditionem multitudinis concitarit, cuiusmodi fuerit ipsius doctrina, quis etiam [note: Anabaptistarum origo, doctrina et mores.] vitae finis. Ex huius officina prodijt genus hominum, qui propter actionem et ipsum dogma vocantur Anabaptistae, de quibus etiam supra nonnihil dictum est. Nam et paruulos arcent a Baptismo, et rebaptizantur ispi, et ita faciundum esse omnibus affirmant, et vim omnem priori baptizationi detrahunt. Sanctimoniam quandam externam prae se ferunt, docent non licere Christianis in foro contendere, non gere magistratum, non iusiurandum

[note: 1535.] dicere, non habere quid proprium, sed omnia debere omnibus esse communia. Et haec quidem illi principio, sed multo deinde grauiora proposuerunt, vt postea sum dicturus. Cumque per Germaniam longe lateque serperent, Lutherus autem et plerique omnes viri docti reclamarent, magistratus etiam animaduerteret, ita quidem, vt maiori aliquod numero VIX possent, coalescere, tandem in eam quam diximus, vrbe, valde quidem munita, locum atque sedem occuparunt. Id autem sic accidit. Est non procul ab vrbe Monasterio, diui Mauricij templum: in eo docebat Euangelium anno salutis nostrae M. D. XXXII. Bernardus Rotmannus, [note: Rotmannus Euangelij praeco.] frequenti ciuium auditorio: cumque de illo in vrbem recipiendo cogitarent, Ponitificij, vt hoc impedirent, mediocrem pecuniae summam ei dant, quo scilicet exercendi sui causa proficiscatur alio. Discedit ille, et locis aliquot perlustratis vbi fructum aliquem et culturam ingenij percipere posset, redit post aliquot menses. Illi vero, qui reditum ipsius moleste ferrent, conantur eum a concionibus remouere: sed id frustra fuit, applaudente nimirum populo.

Mox quidam e ciuibus praestantiores, in vrbem hominem recipiunt. Cumque a templis excluderetur, foris in porticu suggestum ei collocant. Augescente [note: Rotmannus, pro foribus templorum concionatur.] vero indies numero ciuium et auditorum, postulatur a Pontificijs, vt templum ei patefaciant: sin minus, vi patefactum iri. Non multo post, ille, de consilio delectorum populi, missis literis in vicinam Hessiam, Lantgrauianae ditionis, petit viros aliquot bonos atque doctos ad se mitti, qui vna secum Euangelij sementem ibi faciant. Itaque Marpurgi bini mittuntur. Cum eo ventum est, deliberant numero sex, quomodo Pontificatum inde primo quoque tempore profligent, vt Euangelium maiori cum fructu doceri possit. Ad eam rem haec est visa ratio commodissima. Pontificios errores conscribunt, et in XXX. circiter capita referunt, eaque senatui tradunt, sic interim animo patati, vt nisi demonstrent e sacris literis, haec omnia cum verbo Dei pugnare, nullam poenam recusent. Senatus in curiam venire iubet Pontificios, et ea quae diximus errorum capita proponit: et quia semper prae se tulissent, doctrinam suam esse puram, et niti verbo Diuino, concionatores autem hoc ipsum pernegent, idque demonstrare velint etiam sui capitis periculo: rogat ex illis, an ea quae obijciantur, sacris literis confutare velint. Ad hunc modum interpellati, cum magnopere senatui rem esse cordi viderent, paucis respondet, [note: Pontificij suam inscitiam fatentur.] nihil habere se quo sua defendant: quod autem hucusque dixerint, suum institutum esse probum atque rectum, id opinione esse factum et ignoratione. Tum senatus, quandoquidem erroris et falsae doctrinae conuicti, nihil habeant quod opponant, et suam ipsi nequitiam agnoscant, iubet, vt in posterum a docendi munere abstineant: nouis autem doctoribus, qui detexissent ipsorum imposturas, locum in templis omnibus permittant. Post, de voluntate senatus atque populi, templa singulis attribuuntur, vbi doceant. Eam rem perquam moleste [note: Pontificij Monastrij abeunt.] tulerunt Pontificij, sed in primis ij, qui primarium templum obtinent, plerique omnes genere nobiles. Hi, cum aliud non possent, irati discedant, et ad eius vrbis Episcopum abeunt: et inito consilio statuunt, occupandas esse vias omneis et aditus, ne quid in vrbem importari possit annonae. Aliquanto post, omnibus iam vndique vijs obsessis, episcopus, et ij quos diximus, amplioris ineundi consilij causa, Telgetum veniunt, quod est ab vrbe oppidulum, ad milliare vnum. Illinc tabellarius ad senatum mittitur cum literis, in haec verba. Desistant ab instituto, pristinumque statum restituant: sin minus, hostium numero futuros. Episcopus erat comes Franciscus Vualdecus. Proxime ante ipsum fuerat archiepiscopi Coloni [note: Frid. episcopatum monast. cedit.] ensis frater germanus Fridericus. Verum is, velquia ijs locis parum vteretur firma valetudine, vel quia aliquid esset odoratus, non ita pridem sponte loco decesserat, et priuata vita contentus in patriam reuerterat. Monasterienses, re deliberata, nuntium detinent,

[note: 1535.] et de nocte profecti, quae diem natalem Christi praecedit, circiter nongenti, cum ex improuiso venissent, oppidulum capiunt, et occupatis portis, ne quis euaderet, [note: Monasterienses opprimunt Pontificios.] omneis comprehendunt. Episcopus fortê pridie discesserat. Mox in vrbem captiuos adducunt. In his erant primi nominis Pontificij, et ex reliqua nobilitate nonnulli. Rogat ex ijs senatus, quid sit ipsorum voluntatis, et an Euangelij praedicationem cogitent posthac impedire? Liberaliter illi respondent, se daturos operam, [note: Pacis tractatus inter Monasterienses.] vt ea doctrina vigeat. Itaque fit pactio cuius exemplum senatus Lantgrauio mittit, et simul orat, vt Euangelij ac Reipublicae causa velit non deesse negotio. Mittit ille quosdam de suis. Istorum interuentu pactum fuit, vt reconciliatis animis et offensione sublata pacem vtrinque colant. In sex templis Euangelium doceatur. Quicquid sit impiae reigionis et superstitiosae tollatur. In primario templo nihil mutetur, neque ciuitas illud quicquam ad se pertinere putet. Haec pacis formula fuit obsignata Lantgrauij et Episcopi et ipsius clientelae et nobilitatis et totius populi signis, Februarij die xiiij. salutis anno, M. D. XXIII. Hunc ad modum [note: Io. Leidensis Anabapt. antesignanus.] rebus pacatis, venit Monasterium sarcinator quispiam Hollandus, Ioannes Leidensis, Anabaptista vehemens. Is priuatim rogat ex Euangelij doctoribus initio, cum in eorum sermonem se familiariter insinuasset, num arbitrentur paruulos recte baptizari? Cum affirmaret, ille qui totus esset deditus opinioni contrariae, coepit ridere et contemnere. Qua re intellecta, Bernardus Rotmannus, de quo supra diximus, pro concione populum hortatur ad precationem, vt puram ipsis doctrinam seruare liceat, et a fanaticis hominibus incorruptam defendere, in primis autem ab Anabaptistis, qui nunc etiam latenter apud ipsos obrepant, et hominum coetibus aggregentur: quorum opinio si vincat, miserum esse futurum, non Reipubliae modô statum, sed et religionis. Eodem fere tempore venit eô Hermannus Stapreda, qui Rotmanni factus collega, publice in paruulorum [note: Hermannus Stapreda.] Baptismum inuehebatur. Praeceptorem iste habuit Henricum Rollium, de quo Traiectenses paulo ante supplicium sumpserant ob Anabaptismum. Et hic quidem fuit alter veluti gradus ad nouum istud doctrinae genus. Iamque res eô processit, vt de Anabaptistis plurimus esset pervrbem sermo, tametsi priuatim adhuc et occulte res ageretur. Nemo enim qui non esset ipsorum sectae, admittebatur: deinde, non profitebantur ista palam authores, neque docebant nisi de nocte, et quando somnum reliqui caperent, et indignum esse clamarent, nouum dogma [note: Anabaptistae vrbe pulsi.] clanculum et noctu disseminari: fit senatusconsultum, quo iubentur authores ab vrbe proficisci, verum egressi, redibantalia via, et mandatum a Deo sibi iactabant, vti permanerent, causamque suam grauiter et serio perficerent. Mouit ea res Senatum, et nonnihil etiam perculit admirationem quadam: itaque maioris vitandi motus et Periculi causa, iubentur in curiam venire tam Anabaptismi quam [note: Rotmannus in Anabaptismum lapsus.] Euangelij doctores, et cum his aliquot homines eruditi. Tum Rotmannus, quod eousque ocucltauerat, ingenium suum prodit, et paruulorum baptismum, vt impium et execrandum damnat. Sed Hermannus Buschius in primis, ita coram Senatu diuersam sententiam defendit, vti illi decreto publico iuberentur vrbe quamprimum excedere. Cum autem per Episcopi fines nonsibi licere tuto proficisci dicerent, senatus et fidem eis publicam impetrabat, et viaticum vnâ dabat. Ipsi vero, qui multo ante constituissent nusquam alio proficisci, clam ad suae doctrinae sectatores digressi, latitabant aliquandiu. Senatus interea, priusquam e suis illi latibulis denuo prodirent, omnia templa claudit, vno solum aperto. Nam metus erat, ne Anabaptistae, quorum indies augescebat numerus, comitati suis doctoribus, Euangelij praecones e templis exturbarent. Mense deinde Nouembri, Lantgrauius, rogatu senatus, mitti eô duos, docendi causa, Theodoricum Fabritium,

[note: 1535.] Ioannem Melsingerum. Et hic quidem cognita rerum perturbatione, periculo etiam commotus, domum redit. Alter autem strenue monebat ciues, vt ab Anabaptistica [note: Fabritij constantia.] doctrina diligenter cauerent: et in hoc quidem stadio decurrit atque permansit, donec Anabaptistae, superiores facti, reliquos vrbe pellerent, vt postea recitabitur. Et ne quid omnino desiderari posset, certam doctrinae et administrationis ecclesiasticae formulam conscribit, senatu populoque comprobante. Permissu deinde senatus, incipit rursus docere Petrus Vuitemius. Sed vix paucis habitis concionibus, impulsu Rotmanni ab Anabaptistis eijcitur, qui iam ferociores facti, Fabritium, et alios ad disputationem prouocabant. Assentiente senatu, placuit, vt e sacris tantum literis alijsque scriptis horum similibus res ageretur, adhibitis aliquot viris literatis atque bonis, velut arbitris, qui partis vtriusque sententijs et argumentis probe cognitis et inuestigatis decernerent: quod ij statuissent, ratum fore, quo sublatis tandem dissidijs pax restitueretur Ecclesiae. Sed conditionem hanc Rotmannus atque socij repudiabant. Cum ergo cognitinonem fubterfugerent, coeperunt vulgo contemni. Hanc vero maculam vt eluerent, aliam rationem inueniunt [note: Insania Anabaptistarum.] magis compendiosam. Ex ipsis quidam velut afflatus numine, per vrbem discurrit, et poenitentiam, inquit, agite, et rebaptizamini: sinminus, iam ira Dei vos obruet. Hic coeptum est vulgo tumultuari, et quicunque rebaptizarentur, eadem quae ille, eodemque modo declamabant. Multi, quod iram Dei metuerent, quam isti tantopere iactabant, simplicitate circumuenti homines alioqui non mali, morem ijs gerebant. Alij etiam, quo suas fortunas conseruarent. Aduersarios enim Anabaptistae male multatos, possessionibus deijciebant. Fuit hoc ad exitum Decembris. Et iam illi rursum e suis latebris exierant, de quibus antea diximus, et ad forum facto concursu, clamorem tollunt, et omneis non baptizatos iubent interfici, tanquam paganos et impios: deinde tormenta publica et curiam inuadunt, [note: Bellum ciuile inter Monasterienses.] et multis vim faciunt. Alij autem, vt se suosque ab iniuria defenderent, alium quendam vrbis locum natura munitum occupant, et complures ex ipsis capiunt. Ea dimicatio in Anabaptistas, qui forum tenebant et vndequaque munierant, eousque durauit, donec vtrinque datis obsidibus ventum est ad compositionem: qua cautum fuit, vt suam quisque religionem sequerentur, vt domum redeant et pacem colant. Rotmannus interim et Bernardus Cnipperdolingus, facile primus [note: Cnipperdolingus turbas concitat.] eius factionis, etsi compositionem hanc laudarant, tamen occulte missis literis in oppida vicina sui generis homines monebant, vti fortunis omnibus relictis, ad se quamprimum aduolarent. Quicquid reliquissent, fore, vt cum vsura decupli ricipiant. His tam magnificis et amplis excitati promissis, maximo numero commigrant, viri pariter ac mulieres, et certissima spe consequendi maiora praesertim tenuiores, et qui domistare non poterant, Monasterium petunt. Oppidani autem, ij praesertim, qui erant re lauta, cum viderent externis hominibus vrbem compleri, subducunt se quam possunt commodissime, relictis Anabaptistis et promiscua plebe. Fuit hoc sub Bacchanalia, mense Februario, M. D. XXXIIII. Ad hunc modum debilitatis alterius partis viribus, Anabaptistae nouum deligunt Senatum, suae factionis omneis. Creant quoque consules, et in his Cnipperdolingum, pauloque post, aedem diui Mauricij, sub vrbem, inuadunt, et cum vicinis omnibus aedificijs incendunt. Deinde templa omnia diripiunt, et primariam aedem intus labefactant. Mox per omneis vias confertim discurrunt, et primo quidem, Poenitentiam, inquiunt, agite: mox verô, Migrate hinc e vestigio impij, nisi vitae discrimen vobis propositum est. Simul armati concurrunt, et quicunque non essent ipsorum Sectae, statim ex vrbe propellunt, nulla nec aetatis habita ratione, neque sexus, ita quidem, vt in his turbis atque fuga praecipiti, foeminae aliquot grauidae abortum facerent. Continuo post, eorum, quos eiecissent, bona occupant. Et quanquam istud accidit pridie, quam vrbem Episcopus obsideret, tamen

[note: 1535.] cum ex ista profugientium turba, quidem in episcopi manus incidissent, habiti sunt hostium loco, ex ijsque nonnulli capitis adierunt discrimen, et in his vnus et alter Euangelij doctor. Ille, de quo supra diximus, Petrus Vuirtemius, cum et ipse periclitaretur, interuentu Lantgrauij seruatus est. Ea re permoti reliqui oppidani, homines boni, qui videlicet, etiamsi vrbem defererent, praesens tamen imminere sibi foris periculum videbant, coacti propemodum et inuiti remanserunt. Ad hoc tempus, primi nominis apud ipsos propheta, nam hoc sibi nomen [note: Propheta bonorum communionem edicit.] vsurpant, Ioannes Matthaeus mandabat, vt quod quisque haberet auri, argenti, rei mobilis, id omne deferret in medium, capitis proposita poena: et in hunc vsum publica fuit constituta domus. Hac edicti seueritate populus valde attonitus, obtemperabat: nec integrum erat cuiquam fallere, aut partem aliquam defraudare: [note: Puellae diuinatrices.] nam puellae quaedam duae vaticinantes, quod commissum esset fraudis, denuntiabant. Neque vero sua tantum illi conferebant, sed eorum etiam, quos eiecerant, facultates, in suos vsus assumebant. Posthaec, idem propheta mandabat, ne quis vllum deinceps librum haberet aut sibi seruaret, praeter sacra Biblia: reliquos omneis in publicum deferri iussit et aboleri: hoc se mandatum diuinitus accepisse dicebat. Itaque magno numero libri comportati, flamma fuerunt omnes absumpti. Forte per id tempus faber quispiam, Hubertus Trutelingus, ridiculum quid in eos dixerat, qui se prophetas ipsi vocabant. Eo cognito, multitudinem [note: Facctia morte punita.] illi conuocant, et armatos iubent adesse. Mox hominem accusant, capitisque damnant. Perculit ea re populum vehementer. Primus autem ex ijs propheta, quem supra nominauimus, corripit miserum, et humi prostrato impigit hastam, absque vulnere mortifero tamen, vtcunque magno prosilijsset, in eum impetu. Post, illinc amotum alio transportari iubet. Tum arrepta, quam vicinus adolescens gerebat, machina, iacentem pila transuerbeat. Ne sic quidem illo statim extincto, coelitus patefactum sibi dicebat, nondum venisse tempus, quo mori ipsum oporteret, ac Deum suam ei gratiam impertiuisse. Verum ille paucis [note: Propheta furore afflatus.] post diebus vitam finijt. Ea re cognita, praelongam hastam corripit Propheta, et incitato impetu per orbem procurrens, Deum patrem sibi mandasse clamabat, vt hostem ab vrbe reijceret. Vbi propius ad castra venit, exceptus a milite quopiam, confoditur. Et quanquam ipsius praeditionem detectus iam iterum fuit error, tamen socij Prophetae sic homines infatuauerant, et rem sic ornabant ad vulgus, vt etiam magnum eius desiderium excitarent, et calamitatem ipsis aliquam impendere dicerent, viro tam praestanti sublato. Proximus autem ab illo vates, Ioannes Leidensis, iubet eos esse animo praesenti multô enim ante sibi reuelatum, illum esse talem habiturum vitae finem, et quam reliquisset vxorem, eam in matrimonium se ducturum. Biduo ante Pascha decurrunt in templa, et simul [note: Cnipperdolingi uaticinium.] omneis vbique campanas impellunt: aliquot post diebus vaticinatur Cniperdolingus, fore, vt in summo gradu collocati, deturbentur, alij autem e sordibus et infirmi emergant subsellijs. Deinde, iubet omnia templa destrui, grauiter asseruans, a Deo profectum hoc esse mandatum. Itaque mos ei geritur, et quod e caelo venisse dicebat edictum, magno studio perficitur. His ipsis fere diebus, Ioannes Leidensis gladium tradit Cnipperdolingo, carnificêmque eum constituit. [note: Ab equis ad asinos.] Sic enim visum esse Deo, vt qui summum antea magistratum gesserit et consul fuerit, nunc infimum locum obtineat, et sit carnifex. Ille minime recusans, [note: Monasterij obsidio.] gratum etiam habuit delatum munus. Cum iam episcopus, aliquot mensibus, omnem belli sumptum solus fecisset: Coloniensis archiepiscopus, Hermannus, et Cliuensis princeps, Ioannes, auxilio miserunt pecuniam, tormenta, peditum et equitum cohortes aliquot. Coloniensis etiam in castra fuit profectus, communicandi causa concilij: neque multo post vrbs fuit aliquot locis oppugnata.

[note: 1535.] Cum autem eius per vim capiundae spes nulla superesset, septem fuerunt extructa circum castella seu propugnacula, tollendi causa commeatus, cum singulis peditum signis et cohortibus aliquot equitum, qui ibi essent in hybernis. Continuandae vero causa obsessionis atque belli, quod ad omneis aeque pertineret, monasteriensis episcopus, ab ijs principibus, atque ciuitatibus, quae sunt Rhenanae prouincae, tanquam a vicinioribus, auxilia petit. Eius rei gratia conuentus indicitur Confluentiae, ad xiij. Decembris diem, M. D. XXXIIII.

[note: Germaniae partitio.] Germania est enim omnis in sex descripta prouincias, in Franconiam, Bauariam, Sueuiam, Saxoniam, Rheni tractum, et Burgundiam. His finibus omnes vbique principes ac ciuitates, in imperij comitijs, antiquo more censentur. Hodie [note: Prouinciae Imperij.] vero Saxonia diuiditur in superiorem ac inferiorem, deinde adijcitur inferior Germania et Vuestphalia, et Austria. Itaque decem regionibus imperium nunc [note: Leidensis impostura.] circunscribitur. Post frustra tentatam oppugnationem, Ioannes Leidensis ad quietem sese componit, et totum triduum somniat: expergefactus, nullum verbum [note: Duodecim iudices.] facit, sed chartam poscit. In eaque duodecim viros describit, et in his aliquot nobili genere natos, qui summae rerum praeessent, et tanquam in Israele, cuncta gubernarent. hanc enim Patris caelestis voluntatem esse dicebat. Cumque hac ratione per duodecim viros, ad regnum via parata iam esset, dogmata quaedam proponit concionatoribus, eaque postulat Scripturae testimonio sibi confutari. Quod [note: Paradoxa Ioannis Leidensis.] si non possit, ad multitudinem se relaturum, vt approbentur et sanciantur. Eorum haec erat summa, Virum non esse deuinctum vni coniugi, et licere quantumuis multas in matrimonium ducere. Sed cum sententiam hanc doctores impugnarent, conuocat eos in curiam, adhibitis duodecim viris. Eo cum venissent omnes, pallium sibi detrahit, et in terram abijcit, vna cum libro noui Testamenti. Per ea veluti symbola testatur et iurat, quod promulgasset dogma, caelitus esse patefactum sibi. Grauissimis itaque verbis comminatur eis, quasi Deum non sint habituri propitium, nisi consentiant. Tandem opinionibus conueniunt, et de matrimonio totum triduum doctores pro concione loquuntur. Mox ille ternas ducit [note: Polygamia Leidensis.] vxores, quarum vna fuerat eius, de quo diximus antea, magni Prophetae, Ioannis Matthaei, coniunx. Hoc deinde exemplum alij quoque sequuntur, ita quidem, vt etiam [note: Seditio inter Monasterienses.] in laude poneretur frequens matrimonij repetitio. Ciues autem nonnulli, quibus hoc institutum valde displiceret, dato signo per vrbem, eos omnes, qui doctrinam Euangelij amarent, in forum conuocant, deinde prophetam et Cnipperdolingum et doctores omnes comprehendunt. Quod vbi vulgus accepit, ad arma procurrunt, captiuos illis extorquent, et ad quinquaginta circiter magno cum cruciatu interficiunt. Nam religatos ad arbores atque palos tormentis traijciebant, acclamante propheta primario, vt qui rem gratam Deo facere vellent, primum telum emitterent. Alij alio modo necabantur. Ad octauum Calendas Iulias oritur propheta nouus, aurifex. Is conuocata in forum multitudine, commemorat [note: Leidensis fraude regnum inuadit.] Patris caelestis hoc esse mandatum et voluntatem vt imperium totius orbis terrarum Ioannes Leidensis obtineat, vt cum validissimis copijs egressus, reges atque principes omneis promiscue interficiat, et multitudini solum parcat, ijs videlicet, qui iustitiam ament: vtque sedem patris sui Dauid possideat, donec regnum pater ab ipso repetat. Oppressis enim impijs, regnaturos esse pios in hac ipsa vita. His rebus palam pronuntiatis, continuo Ioannes Leidensis in genua procumbit, et sublatis ad caelum manibus. Per multos, inquit, dies haec mihi res comperta [note: Nouus rex Anabaptistarum.] fuit, viri fratres: neque tamen eam diuulgare volui: nam fidei faciendae causa Pater alio est vsus administro. Sic ergo rex factus, ilico xij. viros abrogat, et pro consuetudine regum deligit sibi proceres, coronas etiam duas, et vaginam, et torquem, et sceptrum, et alia id genus ornamenta sibi parari iubet ex auro lectissimo:

[note: 1535.] deinde certos constituit dies quibus palam audiret omneis, qui quaque de re vellent [note: Pompa regia.] ad ipsum aliquid deferre. Quoties in publicum prodiret, comitatus eratsuis officiarijs et proceribus domesticis: proxime eum sequebantur adolescentuli bini, equites, dexter coronam et Biblia gestabat, alter euaginatum ensem. Eadem erat pompa primariae vxoris. Nam plures habebat eodem tempore. In foro paratum erat ei solium sublime, panno vestitum aureo. Quae deferebantur ad ipsum actiones et querimoniae, plerunque ad coniuges pertinebant atque diuortia, quibus nihil erat frequentius, ita quidem, vt nonnulli, qui per multum aetatem vna vixissent, tunc primum dirimerentur. Accidit autem, cum in foro staret populus [note: Cnipperdolingi uesania.] audiendi causa, condensatus et arctus, ecce Cnipperdolingus exilit, et manibus pedibusque reptans per homines consertim stantes, in sublimi discurrit, et in os illis inhalans, Pater, inquit ad singulos, te sanctificauit: accipe Spiritum sanctum. Alio quodam die choream ducens coram rege, Sic solebam, ait, aliquando cum mea meretricula. Nunc autem pater mandauit, vt in aspectu regis ita faciam. Cûmque nimius esset, neque desisteret, rex offensus, abit. Tum illi conscendit in solium, et pro rege se gerebat. Interueniens autem rex deturbat hominem, pêrque [note: Liber Restitutionis.] triduum in carcere detinet. Durante obsidione, librum conscribunt et edunt Restitutionem ipsi vocant. Hoc in libro tradunt inter alia, regnum Christi futurum [note: Chiliastarum opinio.] esse eiusmodi ante supremum iudicij diem, vt pij et electi regnent, impijs omnino deletis vbique. Tradunt etiam licere populo, Magistratum abrogare. Item, etsi nullum habuerunt Apostoli mandatum vsurpandae iurisdictionis, tamen eos, qui nunc sint, Ecclesiae ministros, debere sibi sumere ius gladij, pêrque vim constituere nouam rempublicam. Adhaec, neminem, qui non reuera sit Christianus, in Ecclesia tollerandum esse: tum et illud, non posse quemquam fieri saluum, nisi facultates omneis in commune deferat, nihilque proprium possideat: Lutherum etiam et Pontificem Romanum aiunt esse falsos prophetas, Lutherum tamen altero deteriorem: sed et matrimonium eorum qui vera fide non sunt illustrati, pollutum et impurum, ac pro scortatione vel adulterio potius habendum [note: Qui contra Anabaptistas scripserunt.] esse dicunt. Haec illorum dogmata cumprimis oppugnabant Melanchthon, lustus Menius, Vrbanus Regius, quorum extant ea de re scripta, valde luculenta et copiosa. Paucis deinde post hebdomadis, propheta nouus, quem antea diximus, tuba canit per omneis vias, et edicit, vt ad primarij templi vestibulum armati conueniant: nam ab vrbe profligandum esse hostem. Cum eo ventum [note: Coena Monasteriensium.] est, Coenam reperiunt paratam. Iussi discumbunt ad millia quatuor: deinde Coenant etiam ij qui interea fuerant in excubijs circiter mille. Rex et regina cum suis domesticis ministrant. Sumpto cibo, iamque fere peracta Coena, rex ipse panem singulis porrigit, his verbis, Accipite, comedite, annuntiate mortem Domini. Regina vero poculum porrigens, Bibite, inquit, et annuntiate mortem Domini. Post, ille, quem diximus, propheta, conscendit in suggestum, et rogat an verbo Dei velint obtemperare? Cum affirmarent omnes: Patris, inquit, mandatum est, doctores verbi esse emittendos, circiter xxviij, qui ad quatuor [note: Apostoli Monasteriensium.] mundi plagas profecti, doctrinam, quae hac in vrbe celebratur, denuntient. Nominatim deinde recenset eos, et quo quemque proficisci oporteret, demonstrat. Osembrugum itaque missi fuerunt, vi. Vuarendorfum totidem. Susatim viij. Cosfeldiam totidem. Postea rex et regina coenant cum reliquis ministris, et illis, [note: Regis homicidium.] ad profectionem designatis. Inter coenandum rex consurgit, ait sibi quidpiam esse negotij, quod pater mandarit. Forte captus erat miles quidam. Hunc proditionis, vt alterum Iudam, rex insimulat, et decollat ipse. Post redit ad coenam, et facinus illud suum facere commemorat. Coenati dimittuntur ij, quos diximus xxviij sub noctem et praeter viaticum singulis datur nummus aureus, quem ijs in locis, quae doctrinam

[note: 1535.] ipsorum non admittant, relinquere iubentur, testimonium scilicet futuri ipsorum interitus et exitij sempiterni, ob repudiatam pacem et doctrinam adeo salutarem. Hi, cum egressi ad locum quisque suum venissent, excitato per oppida clamore, [note: Apostoli Monast. turbas cient.] vt poenitentiam agant homines, alioqui perituros breui, coram Magistratu vestem humi tendunt, et quos acceperant numos aureos superinijciunt, et se missos a patre confirmant, vt pacem ipsis deferant. Eam si recipiant, iubent omneis fortunas communicare: sin autem repudient, tum hac velut arra sese contestari hoc ipsorum facinus et ingratitudinem. Hoc enim esse tempus, quod praenuntiarint omnes Prophetae, quo tempore per vniuersum orbem terrarum Deus velit coli iustitiam. Et cum officio suo rex perfunctus eo rem deduxerit, vt vbique iustitia [note: Quaestio de Anabaptistis habita.] regnet, tum fore, vt Patri suo Christus regnum tradat. Sic locuti, capiuntur, et primum amice, deinde per tormenta rogati de sua fide atque vita, dêque vrbis munitione, respondent, sesolos habere veram doctrinam, idque sui capitis periculo velle contestari. Nam inde ab Apostolorum aetate, neque recte denuntiatum verbum Dei, nec vllam fuisse iustitiam. Esse quatuor omninô Prophetas, quorum duo sint iusti, Dauid et Ioannes Leidensis. Duo autem iniusti, Pontifex atque Lutherus, et hic quidem illo deterior. Interrogati, cur homines innocentes praeter fidem datam ex vrbe profligarint, ipsorum occupatis bonis, vxoribus atque liberis, et quo Scripturae loco suam hanc iustitiam probare velint atque defendere: iam tempus illud adesse dicunt, quo fore Christus dixerit, vt mites terram possideant. Sic AEgyptiorum bona Deum Israelitis olim dedisse. Postea de copijs et annona ciuitatis locuti plerosque dicunt habere supra quinque vxores: adhaec expectati copias e Frisia et Hollandia. Simul ac isti venerint, regem omni cum exercitu proditurum, vt mundum sibi subijciat, interfectis regibus ob non administratam [note: Pertinacia Anabaptistarum.] iustitiam. Post habitam quaestionem, cum in proposito manerent, nec vllum agnoscerent Magistratum, praeter suum regem, capitis poena multati sunt. Ex ijs tamen vnus euasit. Iam autem erat vrbs adeo grauiter et anguste circum fessa, nullus vt cuiquam pateret exitus. Itaque ciues inediam veriti, deque suo periculo [note: Rex sibi cauet ne comprehendatur.] soliciti, cogitabant comprehendere regem, et vinctum tradere. Episcopo. Rex autem, qui per indicium rem cognouisset, ex omni multitudini deligit sibi, duodecim, quos maxime fideles sibi esse putabat, eosque vocabat duces: et singulis attribuit partem aliquam vrbis tuendam, et satellites, vt ne quis populi motus exoriri posset. Deinde, toti multitudini promittit, fore, vt ad Pascha liberentur ab obsidione simul et inopia. Quos vero delegerat duces, ijs ampliora multo pollicetur, et rerum dominos ait futuros. Nominatim etiam, quam cuique prouinciam, quas arces atque praedia daturus esset, exponit. Vni tantum Lantgrauio parcendum esse dicebat, quod hunc suarum partium aliquando futurum esse spearet.

[note: Conuentus Confluentiae.] Supra diximus conuentum fuisse indictum Confluentiae ad mensem Decembrem, eorum ordinum, qui sunt prouinciae Rhenanae. His etiam Saxoniae princeps elector, Ioannes Fridericus, vltro se coniunxit. Eo in conuentu re deliberata, decernuntur Episcopo auxilia subitaria, equites CCC. peditum millia tria in sex menses. His copijs totique bello praeficitur Vlrichus Comes Oberstenius. Hoc etiam decernitur, reliquos omnes ordines Imperrj solicitandos de auxilijs, [note: Monaste. ut se dedant, inuitantur.] et quoniam Caesar esset in Hispanijs, Ferdinandum regem orandum, vt in Aprilem mensem, eius rei causa, conuentum publicum indicat. Missis deinde literis, grauiter monent obsessos, vt a proposito desistant: quod adeo sit inhonestum et impium, vt nihil supra. Nisi pareant, seseque legitimo suo Magistratui dedant, profitentur, Episcopo qui nunc ipsos obsideat, non esse defutura Imperij totius auxilia, Fuit hoc sub finem Decembris. Illi rescribunt Idibus Ianuarij, anno salutis,

[note: 1535.] M. D. XXXV. multis quidem verbis, verum alienae, sic tamen, vt institutum suum laudarent atque defenderent. Ad illud vero, quod ipsis obiectum erat de creato rege, nihil quicquam respondent: sed in literis priuatim ad Lantgrauium scriptis conantur excusare, multa locuti de clade et internecione omnium impiorum, de liberatione et regno piorum in hac vita. Simul ei mittunt eum, de quo supra diximus, librum de restitutione, et monent vt resipiscat, neque reliquorum principum more, qui sunt impij, bellum ipsis inferat, hominibus innoxijs et populo Dei. [note: Lantgrau. ad Monasterienses.] Lantgrauius, lectis illorum literis atque libro, quid in eo vituperaret, annotat, suisque mandat, vti respondeant. Et quoniam illi, paucissimis verbis atque subobscuris, regem, non tam ab ipsis quam a Deo constitutum scripserant, rogat, cur non ea Scripturae loca, quibus id sibi licuisse putent, euulgarint, et signis atque prodigijs antea comprobarint? Nam de Christi aduentu Deum per Prophetas omnes multo ante praenuntiasse, ita quidem euidenter, vt non solum de familia seu stirpe, sed etiam quando nasciturus esset et vbi, certo constaret. Causae quoque fieri cognitionem illi postulauerant. Ad hoc Lantgrauius, non istud iam habere locum, quandoquidem et gladij potestatem sibi sumpserint, et tantae calamitatis extiterint authores. Nam omnes videre, quorsum exeant, nimirum, vt leges omnes atque respublicas euertant. Et sicut ipsorum institutum plane sit impium atque sceleratum, sic etiam, quod nunc de causa cognosci petant, fictum esse ac simulatum. [note: Monasteriensium errores et scelera.] Se quidem ipsis Ecclesiae ministros misisse fideles, a quibus hauddubie recte sint instituti. Quod autem eorum proiecta doctrina, deficiant a Magistratu, quod aliorum facultates occupent, quod plures habeant vxores, quod nouum sibi Regem, delegerint, quod ex Maria virgine Christum negent assumpsisse naturam humanam, quodliberum esse dicant hominis arbitrium, quod ad bonorum communicationem homines adigant, quod lapso peccatori denegent absolutionem: haec omnia tum sacris tum humanis etiam legibus aduersari. Cum hoc ad eos esset allatum [note: Liber de Scripturae mysterijs.] responsum, denuo scribunt, et librum vna mittunt, lingua populari compositum de Scripturae mysterijs. Per epistolam denuo suam causam exornant et [note: Temporis mundi in triapartitio.] dogmata defendunt: in libro autem, quem diximus, totius mundi tempus atque cursum omnem in treis partes diuidunt, et primum quidem mundum, inde ab Adamo vsque ad Noam inundatione perijsse: alterum, in quo nos hodie versamur, igni periturum: tertium plane nouum esse futurum dicunt, in quo iustitia regnet. Prius vero, quam hic postremus illucescat, eum, qui nunc sit, oportere per ignem expurgari, sed id non ante futurum, quam sit reuelatus Antichristus, et illius oppressa plane potentia. Tunc demum fore, vt collapsa sedes Dauidis erigatur, et Christus regnum suum in terris obtineat, et Prophetarum omnia scripta [note: Praesens aetas collata Esau.] compleantur: praesentem vero mundum esse velut aetatem Esau. Nam et in eo silere iustitiam, et pios affligi. Sed, vt a captiuitate Babylonica, sic etiam nunc a tantis aerumnis adesse tempus deliberationis ac restitutionis, et futurum, vt impijs cumulate rependantur ipsorum scelera, sicut in Apocalypsi denuntiatum sit. Hanc autem restitutionem antecedere futurum seculum, vt impijs omnibus oppressis, iustitiae veluti domicilium atque sedes adornetur. Eo perlecto libro, Lantgrauius negotium dat suis aliquot Ecclesiae ministris, vt contrarium scriptum opponant. Decretum illud Vuormaciae factum, ciuitates quaedam perpaucae, quae tum interfuerant, minime comprobant, ac domum se renuntiaturos dicunt. Postea reliquae omnes Imperij ciuitate conueniunt Eslingae, et ibi demum statuunt, eos qui Confluentiae conuenissent antea, non habere ius vllum onus ipsis imponendi. Nam in eo Caesaris et omnium ordinum debere consensum et authoritatem interuenire. Decretum itaque factum repudiant, et inuicem auxilia promittunt, si quem hoc nomine periclitari contingat. Quod autem in publicis Imperij conuentib. legitime pro republica

fuerit decretum, in eo se facturos officium demonstrant. Ingrauescente vero annona per vrbem, Februario mense, sic vt nonnullis etiam fame ac rerum [note: Fames Saguntina Monasterij.] inopia pereundum esset, quaepiam ex reginis miserata vicem populi, forte ad alias dixit. non putare se, Deum hoc velle, vt ad hunc modum homines inedia consumantur. Rex, qui penum haberet instructam domi, non ad vsum modo necessarium, [note: Rex reginae caput sua manu amputat.] sed ad luxum etiam, vbi resciuit, in forum illam producit, et vna reliquas omnes, et ingenua considere iussam, capite plectit, et mortuam ignominia notat, vti scortum. Eo facto, reliquae concinnunt. et Patri caelesti gratias agunt. Deinde choream rex ducit. Multitudinem etiam, cui praeter panem atque salem nihil iam [note: Irritum regis uaticinium et promissio.] erat reliqui, ad saltationem atque laetitiam cohortatur. Cum venisset Pascha, neque liberatio apparet vlla, rex, qui magnifice promiserat, vt ad excusationem aliquid inueniret, per sex dies aegritudinem simulat: pôst, in forum prodit, et asino caeco se insedisse, totiusque multitudinis peccata sibi Patrem imposuisse dicebat. Nunc igitur ipsos plane esse mundos, et ab omni piaculo solutos. Hanc illam esse, quam [note: Lutherus de Monasteriensibus scriptum.] promiserit, liberationem, qua quidem debeant esse contenti. Lutherus inter alia, quae populari sermone per hoc tempus emisit, Ah, quid, inquit, aut quomodo querar, ac perditos illos homines deplorem? Ipsa nimirum res loquitur, cacodaemones ibi confertim habitare: sed tamen immensam Dei misericordiam celebrare nos merito decet. Nam etsi propter Euangelij contemptum, ac nominis Diuini contumeliam et piorum hominum profusum cruorem, digna sit Germania, quam [note: Satanae furorem Deus frenat.] Deus grauiter affligat, Satanae tamen impetum adhuc et violentiam coercet, neque laxis habenis illum grassari permittit, sed clementer nos admonet, et per tragoediam hanc Monasteriensem minime artificiosam, ad vitae vocat emendationem. Etenim, nisi Deus illum frenaret atque retraheret, nihil dubito, quin subtilissimus ille spiritus et tantus artifex, longe secus rem fuerit acturus. Nunc vero, quando securim ei Deus iniecit, non quantum cupit atquia vult, sed quantum ei permittitur, furit et tumultuatur. Nam qui fidem Christianam conatur euertere genius malus non hanc viam ingreditur, vt polygamiam introducat. Cum enim nefas et rei turpitudo sit in omnium aspectu, satis intelligit homines abhorrere. Politia quidem et ciuilis gubernatio potest hac ratione turbari, sed Christi regnum alijs est oppugnandum [note: Quibus artibus imponitur hominibus.] telis atquod machinis. Qui vult in fraudem homines ac insidias pellicere, non est quod regnum aut dominatum affectet, ac tyrannum agat. Hoc enim omnes improbant, et quo tendant illius consilia, vident: sed occultis rationibus, tanquam semitis, eo perueniendum est. Obsolete ac inusitate vestiri, vultum ad austeritatem [note: 1535.] componere, caput in terram deijcere, ieiunare, non attingere pecuniam, non vesci carnibus, abhorrere a matrimonio, functionem ciuilem seu Magistratum habere pro re prophana, recusare dominatum, ac animi demissionem singularem profiteri: haec inquam est methodus atquia ratio, quae sapientes etiam circumuenire possit, quaeque dissimulanter et occulte viam ad regnum auditumque patefacit. Verum, impudentia summa regnum sibi vendicare, proque libidine quotlibet vxores ducere, non haec est alicuius exercitati, sed rudis etiamnum cacodaemonis [note: Tironis cacodaemonis techna.] techna, vel si est exercitati, iam sane Deus illum ita reuinxit catenis, vel subtilius insidiari non possit. Quod eo facit hauddubie, vt ipsius numen reuereamur, et ad poenitentiam excitemur prius, quam frena laxet illi perito, qui certe multo nos acrius est adoriturus. Nam si tantam turbam grammatistes ille potest excitare, quid futurum est, vbi plenis velis in nos inuehitur ille maiori praeditus cognitione Satanas, leguleius nimirum atque Theologus? Itaque nihil ab hoc tam inuenusto genio magnopere metuendum est: opinor etiam non omnibus in vrbe ludum huncatque fabulam probari, sed plerisque vehementer dolere, qui non absque suspirijs ac lachrymis et Deo liberationem expectent, vt superioribus annis in seditione

[note: 1535.] quoque rusticorum accidit, Atque vtinam nullus in orbe terrarum sit diabolus astutior hoc Monasteriensi: modo verbum suum Deus non eripiat nobis: equidem perpaucas fore crediderim, quiddam tam crasso magistro minimeque sobrio [note: Irato Deo nullus error non persuadibilis.] sint habituri fidem. Quanquam sane, cum exardescit ira Dei, nullus est error tam absurdus et inconditus, quem non Satanas persuadeat, vt in Mahometi dogmate videmus accidisse. Nam etsi totum est ineptum, tamen extincta luce verbi Diuini robur assumpsit, et in tantam sese diffudit amplitudinem atque potentiam, vt videmus. Quod nisi Munceri consilium et conatum repressisset Deus, idem erat in Germania futurum. Quantumuis enim exiguam scintillam, permittente [note: Quibus armis debellandus Satanas.] Deo, Satanas in immensum inflammare potest, nec incendij melior est via restinguendi, quam per verbum Dei: cum enim hostis armatura sit omnis incorporea, non potest aut equitum turmis aut machinis vllis debellari. Nostri vero Principes ac Episcopi diuersum agunt. Euangelij doctrinam impediunt, qua sola mentes hominum atque corda sanari possunt. Interim supplicijs grassantur, vt corpus eripiant diabolo, sed potiorem hominis partem, cor ipsum et animam ei relinquunt. Ea res nimirum illis ita cedet, vt Iudaeis olim, qui cruce volebant atque supplicio Christum extinguere. Iam vero, quantum ad ea pertinet, quae de Monasteriensibus diuulgata sunt atque scribuntur, equidem sic rem habere puto fidem que mihi facit illud nuper ab ipsis editum scriptum, quo suum ipsi furorem pulchre depingunt. Primum enim de fide vehementer absurda docent, deque Christo, [note: Monaster. errores de fide.] quasi non sit ex Maria satus, vt ipsi loquuntur, tametsi de semine Dauidis venisse fatentur: sed non satis rem explicant, et Satanas hauddubie monstri aliquid alit: hoc quidem non obscure significat, et innuit, Mariae semen aut carnem non posse nos liberare. Sed frustrâ nititur. Nam ex Maria virgine natum esse Christum Scriptura dicit: quae quidem vox in omnibus linguis ad foetum refertur, [note: De Baptismo.] qui de carne matris ac sanguine conceptus atque formatus in lucem editur. Deinde, quôd Baptismum superioris temporis, vti prophanum damnant, inscienter quoque faciunt: nec enim illum, veluti rem institutam a Deo, sed tanquam opus humanum, censent et aestimant. Quod si autem plane contemni debet atque proijci, quicquid impij dant aut habent, miror sane, cur aurum, argentum, ac caeteras facultates, ereptas impijs, non etiam aspernentur, et nouam materiam fingant. Nam vt ista, sic etiam Baptismus est opus et creatura Dei. Cum impius iurat, abutitur vero nomine Dei: si non sit ei verum Dei nomen, non delinquit: qui latrocinatur, furatur, aut praedam facit, mandatum Dei violat: si non sit ei verum Dei mandatum, nihil peccat. Sic etiam, si prior Baptismus nihil sit, iam illi, qui sunt eo tincti, nihil errarunt. Cur igitur eiusmodi Baptismum execrantur isti, velutrem [note: De matrimonia.] impiam, cum tamen nihil sit, vt ipsi confirmant? Si matrimonia superioris aetatis habenda sunt pro scortatione ac adulterio, sicut ipsi dicunt, quandoquidem ab ijs contracta sunt, qui fide carebant, vt aiunt, quaeso, nonne meretricum sese filios esse fatentur? Iam, si spurij sunt et illegitimi, cedô, cur suae ciuitatis atque maiorum possessiones obtinent? AEquum erat profecto, quoniam eiusmodi sunt, ne quam haereditatem adirent, sed in hoc suo nouo matrimonij genere sibi nouas compararent facultates ac opes, quae titulum haberent honestiorem. Nec enim istos tam sanctos et religiosos videlicet homines decet, vt meretricijs illis ac illegitimis bonis vitam tolerent, aut alijs illa per vim et latrocinium adimant. Ad ipsorum illud ridiculum regnum quod attinet, adeo multa sunt et aperta quidem [note: Conuentus Imperij Vuormaciae.] in hac vna re flagitia, nihil vt sermone prolixiori sit opus: ac sane haec ipsa quae dicimus et nimis multa, neque magnopere videri possunt necessaria, praesertim, cum ab alijs abunde satis tractata sint et explicata. In Imperij conuentu, quemrex Ferdinandus, rogatu principum, Aprili mense, Vuormaciae per legatos agebat, ciuitates

[note: 1535.] quae nihil adhuc dederant pecuniae, protestantur initio, se ad eum diem adesse, non propter decretum Confluentiae factum, sed vt Caesari ac Ferdinando regimorem gerant. Post magna fuit ipsis, de contributione, cum principibus, altercatio. Tandem fuit decretum auxilium in menses quinque, nempe ad viginti aureorum millia menstrua. Item, vt expugnata vel capta vrbe, parceretur innocenti turbae, et vt viris bonis, qui vel essent obsessi, vel alio migrassent, bona restituerentur. Eo facto decreto, Monasteriensis Episcopus exercitum tradit Oberstenio. Sed cum negligenter admodum, et prope sero conficeretur pecunia publica, nihil potuit praeclare administrari: tum et ipsi duces, ob difficultatem rei nummariae, non semel in magno fuerunt vitae discrimine, tumultuante milite. Cum intra vrbem iam res in eum esset deducta casum, vt same complures quotidie morerentur, multi etiam alio discederent, ac foras prodirent adeo tenues et adflicti, [note: Monaster. de deditione rursus appellati.] vt etiam hostis vteretur in eos misericordia: belli duces monebant oppidanos, quod si Regem et paucos praeterea quosdam traderent, ipsis nihil futurum esse fraudi. Ciues, etsi vehementer optabant, seueritate tamen et vigilantia regis deterriti, nihil audebant. Tam enim erat rex obstinatus, vt quandiu supersset, quod ipse cum paucis ederet, non esset facturus deditionem. Itaque duces rescribunt, et iubent, ne posthac vllos emittant, ne pueros quidem aut mulieres. Fuit hoc Calendis Iunij. Postridie respondent illi, queruntur non admitti ad Cognitionem legitimam, et praeter omne suum meritum grauissime adfligi. Quod si quis errorem [note: Querela Monasteriensium.] ipsis demonstret, non se defuturos officio. Deinde, locum quendam Danielis explicant, de quarta bestia, longe omnium saeuissima. Exitus erat literarum, se beneficio Dei in hac veritatis confessione perseueraturos. Haec autem omnia de voluntate regis ita scripta fuerunt. Rebus autem ad extremum in vrbe adductis, [note: Duo profugi vrbem produnt.] duo quidam profugiunt. Exijs vnus capitur a militibus, alter, interposita fide, ad Episcopum venit: et vterque potiundae vrbis rationem ostendit. Oberstenius et Episcopus, audito perfugarum sermone, et re deliberata, Iunij die vigesima secunda monent per colloquium oppidanos, vt sese dedant, et multitudinem conseruent, quae fame contabescat. Illi, praesente rege, per Rotmannum respondent, sic tamen vt a proposito nollent discedere. Biduo post, noctu sub horam vndecimam, copiae silentio ad vrbem cedunt, et industria perfugae, milites aliquot delecti, perfossam in vallum perueniunt, interfectis excubitorib. Hos alij subsecuti portam minorem offendunt patentem, et circiter quingenti cum ducibus aliquot atque signis in vrbem inuadunt. Ibi tum oppidani, facto concursu, reliquos conantes irrumpere morantur, atque vix tandem reijciunt, et occlusa porta, mox in eos, qui fuerant ingressi, facto impetu, multos interficiunt: cumque per vnam et alteram [note: Monasterij expugnatio.] horam esset acriter dimicatum, qui erant inclusi milites, proximam portam, quae minimo tenebatur praesidio, vi refringunt, et socijs aditum faciunt. Qui statim ingenti agmine sese inferunt. Cumque initio resisterent oppidani, et occupato foro sese communiuissent, re desperata, multisque caesis impetu primo, misericordiam [note: Rex capitur. Rotmannus ferociter occumbit.] implorant et impetrant. Rex autem et Cnipperdolingus in hoc ipso tempore capiuntur. Rotmannus, abiecta spe salutis, cum in confertam hostium turbam incurrisset, confoditur, ne viuus in illorum veniret potestatem. Vrbe capta, Episcopus dimidiam praedam et tormenta sibi sumpsit: postea dimissis copijs, duo tantum signa sibi seruat praesidij causa. Secutus est deinde alter Imperij conuentus Vuormaciae, ad Idus Iulias. In eo Ferdinandus rex per legatos proponit et rogat, occupata nuncvrbe, num praeterea sit agendum de delendis in vniuersum Anabaptistis. Monet etiam, vt Pontificem Romanum de concilio principes interpellent. Illi, quid de Anabaptistis fieri conueniat, esse iam antea cautum aliquot edictis: de concilio Pontificem esse non semelsolicitatum a Caesare neque se posse aliquid praeterea, dicebant.

Eodem in conuentu, Monasteriensis Episcopus petit impensas atque damnum sibi sarciri, et pactam pecuniam nondum esse persolutam queritur. Cum nihil amplius decerni posset, perpauci etiam ordines adessent, indictus est alter ibi conuentus, ad Calendas Nouembris, in quo de rationibus et sumptu belli cognosceretur, et quae reipublicae forma sit instituenda posthac Monasterij, decerneretur. Vbi venisset dies, Ferdinandi regis legatus paucis repetit causas indicti conuentus, vt videlicet inter alia deliberetur etiam, quomodo ciuitas nuper occupata, [note: Episcopus Monasteriensis sumptus petit sibi restitui.] deinceps in veteri permaneat religione. Posthaec, Episcopi legatus exponit, quantos ille toto belli tempore sumptus fecerit, quam magnum aes alienum conflauerit, quomodo capta vrbe, motus et periculi vitandi causa, necesse habuerit bina extruere in vrbe castella, praesidijsque munire, quarum rerum omnium rationem haberi petebat. Ad ea responsum est, Episcopum et praedae maiorem partem et tormenta omnia, et ciuium etiam bona cepisse, quae quidem omnia sint reipub. Imperij. AEquum esse, vt aestimatione facta, cum sumptibus haec communicentur: quod amplius desideratum fuerit, eius quoque rationem habendam esse. Postea decernitur, vt episcopatus Monasteriensis Imperio subsit, pro more antiquo, nobilitas omnis restituatur, et ciues etiam, qui migrarintalio, modo ne sint Anabaptistae. De religione agat Episcopus secundum Imperij decreta, primo Vere sequentis anni, principum legati, Monasterium profecti, de statu ciuium cognoscant, innoxios conseruent, munitiones omnes ab Anabaptistis excitatas, demoliantur, et Episcopus etiam ab se aedificata castella in vrbe, diruat: Regem autem et Cnipperdolingum et Crechtingum captiuos, primo quoque tempore, pro ipsorum merito plectat, neque amplius detineat. Ad illud quod de religione decretum esse diximus, palam testati sunt, non se assentiri, Saxo, Lantgrauius, [note: Rex et captiui circunducantur.] Vuirtembergicus et Anhaldius. Idem profitebantur etiam ciuitates, sed neque veteres vrbis munitiones dirui volebant: de nouis non repugnabant. Rex et socij duo captiui, ducebantur huc illuc ad Principes, spectaculi et ludibrij causa. Per hanc occasionem, Lantgrauij concionatores cum rege sermonem conferunt, et [note: Disputatio cum rege habita.] disputationem ineunt de his potissimum dogmatis, deregno Christi, de Magistratu, de iustificatione, de Baptismo, de coena Domini, de incarnatione Christi, de coniugio: et Scripturae testimonijs eo proficiunt, vt illum, quantumuis reluctantem suaque defendentem, etsi non mutarent totum, flecterent tamen atque labefactarent, sicut pleraque tandem concederet, quod tamen vitae seruandae causa fecisse putatur. Cum enim secundo redissent ad ipsum, promittebat, impunitate proposita, se facturum, vt qui per Hollandiam, Brabantiam, Angliam, Frisiam essent maximo numero Anabaptistae, silerent, et per omnia Magistratui obtemperarent. Cum ipsius deinde socijs ijdem et coram et scripto disputarunt, de mortificatione, de Baptismo paruulorum, de communione bonorum, de regno Christi. Cum essentadducti Telgetum, rex ab episcopo rogatus, qua fretus authoritate, [note: Regis ad Episcopum audax responsum.] tantam sibi licentiam arrogasset in suam ciuitatem atque populum, rogat inuicem, quis ipsi ius et Imperium in eam ciuitatem dedisset. Cumque responderet Episcopus, de collegij populique voluntate sibi ditionem hanc obuenisse: refert ille, et se [note: 1536.] Diuinitus eo vocatum. Decimotertio deinde Calendas Februarij, Monasterium reducuntur, et singulis attribuitur custodia separatim. Eodem etiam die venit illuc Episcopus, et cum eo Coloniensis archiepiscopi et principis Cliuensis legati. Quod secutum est biduum, pijs admonitionibus datum est, vt ab errore deducerentur. Et rex quidem agnouit peccatum, ac precibus ad Christum confugit: reliqui [note: Supplicium atrox de rege sumitur.] duo nec vllum fatebantur delictum, et obstinate sua defendebant. Postridie rex in locum editiorem productus, alligatur palo. Aderant bini carnifices ac forcipes igniti. Ad treis primos morsus conticuit: deinde misericordiam Dei continenter

[note: 1536.] implorans, cum horam et amplius ad hunc modum laceratus esset, transacto demum per pectus mucrone, decessit: idem supplicium et socios eius perculit. Extincti, caueis ferreis illigantur singuli, et ad summam turrim vrbis exponuntur pensiles, rex quidem medius, et quanta est homini statura, sublimius illis.

[note: Catharinae Anglicae obitus.] Huius anni mense Ianuario mortem obijt Catharina, quam ante annum iij. Henricus Angliae rex repudiauerat, vt supra docuimus.

Libro quarto diximus, quomodo Holsatiae dux Fridericus ope Lubecensium fuit creatus Daniae rex. Cum is mortem obijsset, natum est bellum inter eius filium, Christianum, regni successorem, et Lubecenses, admodum graue: sed cum Saxo, Lantgrauius, Ernestus, Luneburgius, Bremenses, Hamburgij, Magdeburgici, Brunsuigij, Luneburgenses et Hildessemij intercederent, huius demum anni mense Februario pacificatum fuit.

Bellum tunc Geneuensibus aliquandiu fecerat Sabaudiae princeps Carolus, [note: Bellum Geneuensium cum duce Sabaudiae.] adiutus ab eius vrbis Episcopo, vel potius instigatus, partim, ob Euangelij professionem, partim alijs de causis. Erant autem Geneuenses Bernatum Heluetiorum socij: et tandem ab illis adiuti summis copijs, vim hostilem reijciunt, et Bernates [note: Bernates bonam Sabaudiae partem occupant.] progressi, quicquid ipsorum finibus erat opportunum, occupat, ad Lemanum vsque lacum. Faciebant idem etiam reliqui Heluetij, quorum ad fines Allobroges pertingunt.

Dum haec geruntur, Galliae rex, qui multo ante constituerat in Italia belligerari, [note: Rex Galliae bellum mouet duci Sabaudiae.] maxime vero post mortem Francisci Sfortiae, de quo diximus, Vere primo conscriptis copijs, bellum et ipse principi Subaudiae facit, auunculo suo propter controuersiam haereditatis, quam sibi deberi dicebat, ab illo possessam et occupatam. Sabaudus iam antea debilitatus, vt dictum est, et impar hosti tam valido, breui tempore fere totis finibus eiectus fuit. Rex enim superatis alpibus, Pedemontanam quoque regionem inuadit, et inter alia praecipuum ijs locis oppidum Taurinum capit, et opere praesidioque munit, ductore Philippo Scaboto Amiralio. Habebat in matrimonio Sabaudus Emanuelis Lusitaniae regis filiam, Beatricem, Caesar autem huius sororem Isabellam. Et superioribus quidem annis neutri sese dederat ille. Cum autem nunc ad Caesarem inclinare videretur, regem e sorore [note: Clementis consilium de occupanda Sabaudia.] consanguinea Ludouica nepotem in se concitauit. Sunt qui dicant, Clementem pontificem, quo tempore Massiliae fuit, vt superiori libro diximus, Regi consilium hoc dedisse, vt si Mediolanum aliquando recuperare vellet, vicinam Sabaudiam [note: Legionarij milites in Gallia instituti.] atque Taurinos primum occuparet. Vtcunque sit Rex, anno sequenti, noua quadam consuetudine, per sui regni prouincias instituit milites legionarios, ad quadraginta circiter millia, qui sese armis exercerent, et cum tempus ita posceret, essent expediti. Cum enim antiquitus Galliae reges plurimum valeant equitatu, quem alunt perpetuum, iste peditatum etiam voluit habere delectum, ne semper opus esset externo milite. Erat autem propositi Regis, producere exercitum, et bellum in Insubria vicina farere, quô principatum Mediolanensem recuperaret, [note: Vnde ius regibus Galliae in ducatum Mediolanensem.] quem antea toto sexennio possessum, ad se suosque liberos pertinere contendebat, per Valentinam, Philippi Vicecomitis, postremi Mediolani principis [note: De Vicecomitum familia.] ex ea familia, sororem, proauiam suam. Ita res autem habet. Vicecomitum familia per Insubriam illustre nomen obtinet. In ijs primo loco refertur Otho, Mediolanensis archiepiscopus, qui Rudolpho Caesare, Turrianos nobilem et insignem familiam, eiecit. Hunc sequitur ex fratre Theobaldo nepos Matthaeus: inde Galeacius, Actius, Luchinus, Ioannes, Matthaeus II. Galeacius II. Barnabas, Ioannes Galeacius, quem Vuenceslaus Caesar primum Mediolani ducem creauit. Huic erant filij duo, Ioanes, Philippus, qui sine liberis decesserunt, et Valentina. Philippi filia notham Franciscus Sfortia, vir militaris, Iacobi filius nothus in matrimonium ducit,

[note: 1536.] et per eam occasionem principatum Mediolanensem inuadit, exclusa Valentina, Philippi sorore, quam in matrimonio habebat Caroli sexti Galliae regis frater, Ludouicus, dux Aureliae. Sfortiae nati sunt liberi, Galeacius, Ludouicus, Ascanius: ex ijs Ludouicus dominatum inuasit, et filios procreauit Maximilianum, Franciscum. Ex Valentina liberos habuit Aureliae dux, Carolum, Philippum, Ioannem. Carolus, pater fuit Ludouici ducis Aureliae, qui post factus est Galliae rex, eius nominis duodecimus. Philippus absque sobole decessit. Ioannes Engolismorum princeps filium suscepit Carolum, patrem Francisci regis, qui Maximiliano Sfortia capto, suam in potestatem redegit Insubriam. Sed Leo X. et Caesar, ipso profligato, Franciscum Sfoitiam exulem restituerunt. Quo nunc demum extincto, rex Franciscus, repetendi sui iuris, vt ait, et vindicandi causa, bellum denuo mouet, quia post interitum Sfortiae, Caesar Insubriam suae ditionis fecerat per Antonium Laeuam, quem nauigaturus in Aphricam, vt supra diximus, legatum et custodem ibi reliquerat. Vbi primum ergo de conatu Regis intellexit, illico per Germaniam, alijsque in locis, quantum omnino potest, conscribit exercitum, et in Italiam euocat, et cum Neapoli Romam venisset initio mensis Aprilis, aliquot post diebus, [note: Caesar coram pontifice et Car. Galliae regem incusat.] Senatum sibi dari petit, et in frequenti coetu Cardinalium, praesente Pontifice et exterorum regum legatis, orationem habet grauem ac vehementem in Galliae regem, qui rupto foedere et inueterato quodam odio, pulcherrimos ipsius et sanctissimos conatus impediret ac euerteret. Exitus orationis erat, vt diceret se para tum esse cum illo dimicare singulari certamine, quo videlicet alterutrius priuato potius, quam publico totius orbis incommodo, belli finis aliquando fiat. Prius [note: Venetorum foedus cum Caesare.] quam Neapoli discederet, foedus cum eo Veneti fecerunt in Turcam, eoque magis, quod fore sperarent, vt Mediolani possessionem alicui traderet. Nam cum reliqui per Italiam dynastae, tum inprimis ipsi, neque Gallos neque Caesarem volebant amplissimo principatu locupletari, et superioribus annis eo saepe conspirauerant, nunc in Gallum, nunc in Caesarem, vt Franciscus Sfortia restitueretur, quod ab eo sibi minus esse periculi putarent. Etenim eius foederis, quod ante annum decimum Clemens atque Veneti contra Caesarem inierant, haec fuit causa, quod illum, profligato Sfortia, totam Insubriam velle sibi putarent vendicare. Quod quidem certissimo suo cum detrimento coniunctum esse iudicabant. Et cum ante annum sextum, Clementis pontificis interuentu Sfortiam Bononiae restitueret, incredibilem [note: Dux Florentiae vxorem ducit filiam notham Caesaris.] sibi conciliauit beneuolentiam. Neapoli quoque Caesar nuptias peregit filiae suae nothae cum Alexandro Medices, quem Florentiae ducem constituerat, vti libro VII. diximus. Alexander hic erat filius nothus Laurentij Medices, qui patrem habuit Petrum, quem superiorilibro diximus in ostio Liris obrutum fluctibus interijsse.

De Vergerio dictum est libro superiori, quare fuerit amandatus in Germaniam. Cum autem Caesar Neapolim veniret, Pontifex illum reuocat. Vbi magna celeritate Romam venisset, legationem renuntiat. Protestantes concilium postulare [note: Lutheri constantia inuicta.] liberum et Christianum, et quidem intra fines imperij, loco opportuno, quod Caesar sit ipsis pollicitus. De Luthero caeterisque nullam esse spem, nisi opprimantur. Ad illud derege Britanniae Protestantes minime assenciri, caeteros vero principes admodum frigere. Georgium autem Saxoniae ducem affirmare, maximum esse periculum a Lutheranis: quod sane non alia ratione depelli possit aut euitari, quam si bellum Caesar illis atque Pontifex quamprimum faciant. Ea re cognita, Vergerium [note: Vergerius amandatur ad Caesarem.] pontifex, vt Neapolim celeriter ad Caesarem transcurrat, et haec illi commemoret, praesertim illud de capiendis armis in Lutheranos, dimittit. Cum deinde Romam Caesar venisset, quod fuit Aprili mense, ficut ante docuimus, indictionem concilij multum vrgebat, eiusque rei diploma secum asportare cupiebat. Pontifex autem,

[note: 1536.] non quidem recusare, sed aliquam vrbem Italiae deligere, et conditiones velle se praescribere dicebat, ecclesiae Romanae necessarias. Tum Caesar, modo peragere illud vellet, non sereliqua morari. Nam Germaniae potissimam partem, vt in eo ipsum sequantur, adducturum. Sic ergo nouem ex eo numero deligit pontifex, qui diploma conscribant. Hi erant Campegius, Cesius, Simoneta, Ginucius, Contarenus, Polus, [note: Scriptores diplomatis concilij.] cardinales: archiepiscopus Brundusinus, episcopus Rhegiensis, Vergerius, tunc primum factus episcopus Modrusiensis, ac non multo post, Iustinopolitanus: hi simul omnes, primum Pontifice praesente, postea separatim formulam indictionis conscribunt, vt infra dicetur.

Supra dictum est de legatione Britannica: cum ijs actum fuit Smalcaldiae certis [note: Capita foederis inter Anglum et Protestan.] conditionibus, vt puram Euangelij doctrinam Augustae propositam, et post explicatam, rex propaget: et in legitimo concilio, si quod erit, vna cum ipsis defendat: ne concilij vel indictionem vel locum alterutri recipiant, nisi de communi voluntate. Quod si tamen certis et indubitatis argumentis appareat, eiusmodi futurum esse concilium, quale pontificio legato Paulo Petro Vergerio sit demonstratum, ne repudietur. Quod si pontifex nihilominus pergat, vt tum eius institutum impediatur, et testificatione publica recusetur: sicut ipsorum doctrinae sese rex adiunxit, ita [note: Rex Angliae, patronus foederis Protestan.] quoque foederi coniungat, eiusque dicatur patronus atque defensor. Illa vulgaris de primatu pontificis opinio reijciatur in sempiternum: si quod bellum nomine religionis aut quauis alia de causa fiat in alterutros, ne quid auxilij deturei qui vim facit. Ad foederis defensionem rex dependat aureorum millia centena, cuius quidem pecuniae partem dimidiam confoederati, cum opus erit, impendant, reliquum vero sumtum ex ea, quam ipsi contribuerunt, pecunia, faciant. Quod si autem diuturnum sit bellum, et vis hostilis ita cogat, tum ad ducenta millia rex annumeret: quandoquidem ipsi, cum in eum casum res deuenerit, non facultates modo, sed vitam etiam atque sanguinem profundere pacto teneantur: eius quoque summae sit eadem ratio quae superioris, nec in alium vsum quam ad defensionem erogetur, et quod reliquum erit, confecto bello reddatur, haec ad regem legati perscribant, et cum de ipsius mente cognorint, Saxoni, Lantgrauioque renuntient, quo communis deinde mittatur ad illum legatio. Cum ad regem haec postulata legati misissent, Vuittembergam profecti, [note: Legati Angliae Vuittembergae hyemant.] reliquam hyemem ibi transigunt, et interea cum theologis ibi disserunt de dogmatis. et potissima erat eis controuersia de coelibatu sacerdotum, de coena Domini, de Missa pontificia, de votis monasticis: in primis autem solicitabant, vt diuortium regis theologi probarent. Sed hi non se posse per Scripturam dicebant. Cumque illi multa deinde persuadendi causa in medium adducerent, hoc in primis Clementem pontificem sententijs variasse, et ad Galliae regem, colloquio priuato, quid sentiret explicasse: theologi respondebant, siquidem ita sit, magnas regem habuisse causas. Vrgentibus autem illis, vt iustissimas fuisse causas dicerent, denegabant. [note: Regis Angliae ad Protest. literae.] Cum aut ex Anglia venissent iam literae, quibus animum suum rex atque sententiam explanabat, legati certiorem de eo faciunt electorem, et xij. die Martij, de regis optima voluntate prolixe locuti Vuittembergae, quo tum princeps venerat, postulata pleraque illi placere demonstrant, si pauca quaedam emendentur. Et quanquam omnia sint per Britanniam pacata, neque subsit causa, quamobrem ab vllo sibi rex metuat, et, si qua forte causa fuit, ea nunc vxoris repudiatae sit interitu sublata: recuperandae tamen atque retinendae verae doctrinae gratia, non illum recusare, quam flagitent pecuniae suminam dependere, si foedus coeat. Hac etiam de re velle prolixius agere coram cum ipsorum legatis. Quod autem honorem hunc ei deferant, vt sit foederis defensor atque patronus, permagnam habere gratiam, et ipsorum agnoscere beneuolentiam: ac licet intelligat, quanta sit hoc cum inuidia coniunctum et offensione Reip. tamen causa non detrectare, si de primo atque secundo postulato

[note: 1536.] conuenerit. Nisi enim doctrinae sit concordia, putare, prouinciam hanc non satis [note: Anglus colloquium virorum doctorum petit.] honorificam sibi futuram. Cupere antem in primis, vt suae atque ipsorum ditionis viri docti prorsus idem sentiant: et cum id fieri non posse videat, nisi quaedam ipsorum doctrinae confessionis et apologiae loca priuatis colloquijs praemolliantur, ideo rogare plurimum, vt legatos mittant, et in his aliquem insigniter doctum, qui cum suis de doctrina tota, deque caeremonijs conferant atque statuant. Cumque tam liberalem sese praebeat, inuicem ab ipsis petere, primum, si quis ei bellum faciat, vt aut quingentos equites, aut naues decem instructas et ornatas, suppeditent in menses quatuor: deinde, vt sumptu ipsius equitum millia [note: Anglus vult approbari suum cum vxore diuortium.] duo, peditum vero quinque procurent. Postremo, quam sententiam de diuortio facto theologi Vuirtembergici pronuntiassent, vt eam ipsi quoque laudent, et in futuro concilio propugnent. Saxo, quoniam ad socios ea res omnis pertin eat, communicaturum se consilia respondet. Aprilis deinde dies xxiiij. constituitur, quod die Francofurti conueniant omnes, cum hac ipsa tum alijs de rebus. Cum eo ventum est legatis responsum fuit: etsi iam primum in foedus nonnulli sint recepti, quidam etiam propter itineris interuallum, quod ad suos referre non possint, definiendi mandatum nullum habeant, fore tamen, vt in hoc ipso conuentu, quemadmodum sit ad regem mittenda legatio, statuatur, et qui iam statuere non possunt, intra mensem vnum Saxoni Lantgrauioque suam voluntatem declarent, quod ipsis ilico post, eo quem designauerint loco, renuntietur, neque dubitare, quin et hi maioris partis, quae iam legationem approbarit, sententiam probent. Concepta deinde fuit actionis instituendae formula, quam in Angliam mittendi legati sequantur. In ea cantum fuit inter alia, cum eo venerint, et de foedere forte decreuerint, vt in rebus omnibus Imperium atque Caesarem, cui fide sint [note: Recepti in foedus Protestantium.] atque iureiurando deuincti, claris verbis excipiant. Ciuitatum nomine fuit ad legationem designatus Iacobus Sturmius: theologi vero Melanchthon, Bucerus, Georgius Draco. Recepti sunt in foedus, hoc in conuentu, Vuirtembergicus princeps Vlrichus, Berninus et Philippus fratres, Pomeraniae principes, Georgius et Ioachimus Anhaldij, fratres, item Augusta, Francofurtum, Campodunum, Hamburgum, Hannobria. De caeteris quoque rebus, ad foedus atque defensionem pertinentibus, deque iudicio Camerae tractatum fuit. Hoc etiam decretum, mittendos ad Caesarem esse nuntios atque literas, quibus ad ipsius epistolam, Neapoli datam, vtsuperiori libro diximus, respondeatur.

De Georgio Saxoniae principe iam saepe diximus, quomodo Lutheri doctrinam inde ab initio vehementer odisset. Cum ergo per hanc occasionem variae lites inter ipsum atque Saxonem electorem patruelem, huius parentem, nascerentur, [note: Pacta inter ducem Geor. et electorem Saxoniae.] ita demum transacta res fuit, ne quod religionis causa dissidium sit, verum in eo sese gerant vterque, quemadmodum id putent Deo se posse probare. Deinde, vt et alterutrius et vtriusque pariter beneficiarij seu clientes, cuiuslibet religionis, eodem sint iure quo prius. Nam habent vterque princeps permixta dominia, Quod quidem pacis retinendae gratia consulto maiores ita constituerunt, vt vter eorum vellet mouere bellum, suis ipse sinibus atque populis damnum dare cogeretur. Georgius autem, ea postposita transactione, quibusda Ecclesiasticis ditionis Electoris. annuos prouentus, quos in ipsius agris haberent, non multo post, eo quod Lutheri doctrinam sequerentur, denegabat. Eadem etiam de causa, communes vtriusque clientes, ab vsitato moribusque recepto possess ionis beneficio repudia bat. Mortuo vero Saxone, loannes Fridericus filius coepit per legatos et per literas eum admonere pacti: sed ille minus amice demum rescribens, veluti per contumeliam obiecit inter alia defectionem ab Ecclesia et a Pontifice atque Caesare. Cumque post multam actionem, hoc demum anno frustra rursum esset tentata conciliatio,

[note: 1536.] per legatos elector hocin conuentum rem omnem socijs ordine commemorat. et ope consilioque iuuari sese petit, si quam ille forte cum suis vim paret. Ad x. deinde Maij diem dimittitur conuentus.

[note: Angliae regina capite plexa.] Initio autem Iunij mensis, Angliae rex coniugem suam Annam Bolemiam, adulterij damnatam et incestus, capite plectit, cum filiam ex ea procreasset Isabelam. Ea res legationem, de qua diximus, Anglicariam sustulit.

[note: Diploma Pauli Pontificis pro indicendo concilio.] Inflammato iam bello Caesaris cum Galliae rege, Paulus tertius Iunij die. scriptum edit, Posteaquam ad hanc dignitatem beneficio Dei peruenit, nihil magis optasse, quam vt Ecclesia, quae suae curae sit a Deo commissa, sancti Spiritus auxilio, suaque vigilantia repurgetur ab haeresibus et erroribus, qui iampridem in ea nati sint et aucti, tum etiam, vt emendatis moribus atque disciplina, restituatur in pristinum statum. Nam et ciuilibus bellis et impiorum etiam machinis illam dilacerari: quod sibi cum primis doleat. Cogitanti vero magna cum solicitudine, quemadmodum hisce malis remedium adhiberet, nullam occurrisse viam commodiorem, quam illam ipsam, qua consimilibus in rebus Ecclesia semper sit vsa, concilium videlicet publicum. Hanc nimirum rationem et antea sibi semper esse probatam, et nunc etiam, simul atque peruenit ad hunc dignitatis gradum probari: de eoque literas ad Caesarem aliosque reges dedisse non semel et iam plane rem constituisse, et omninô sperare futurum, vt per hanc veluti medicinam, non solum ex agro Domini reuellaniur haereses, verumetiam vt compositis regum' dissidijs et confirmata pace, bellum inferatur hostibus fidei: quo scilicet nostra recuperentur, et ex ergastulis illis atque miserabili seruitute captiui liberentur, et homines profani nostrae fiant religionis, et in vnum velut ouile congregentur omnes. Quod cum ita sit, pro ea quam obtineat potestate, deque fratrum suorum, [note: Mantuae indictum concilium.] cardinalium assensu, concilium indicere se totius orbis Christiani publicum, vt ad vigesimum tertium Maij diem anni sequentis, Mantuam veniant omnes, locum fructuosum et opportunum, quo concilij tunc fiat initium. Itaque mandare in vniuersum omnibus Ecclesiae praefectis, vbicunque terrarum, viuant, vt per eam, qua sint deuincti, fidem, illo veniant ipsi: nisi poenam legibus constitutam subire velint. Caesarem autem, reges, principes et alios quibus vel iure vel consuetudine licet interesse concilijs, monere atque rogare per Christum, vt ipsi quoque reipublicae causa veniant, aut si non posint, legationes eo mittant honorificas et amplas. Cumque ad omnium ordinum salutem hoc pertineat, vt ipsimet coram intersint, sperare se, Caesarem in primis atque Galliae regem non esse defuturos: et Caesarem quidem religionis amore, tum suo tum Ferdinandi fratris et Imperij principum nomine, non semel de concilio solicitasse Clementem vij, Quia vero bellis et alijs incommodis, maxime vero Clementis morteres impedita sit, ab initio statim sui Pontisicatus, quid suae voluntatis esset, Caesari sese nuntiasse: cui pergratum etiam illud fuerit. Scripsisse quoque Gallorum regi, qui liberaliter et amice rseponderit, cum antea quoque datis ad Clementem atque senatum cardinalium literis admodum pijs, mentem atque sententiam ille suam ea de re demonstrasset. Veruntamen, si forte non veniant ipsi, rogare tamen, vt suae ditionis homines, quibus interesse licet, eo venire iubeant ipsos, aut si iustis [note: Causae indicendi concilij.] illi de causis non possint, cuius quidem rei fidem facere debeant, legatos mittant, qui ad exitum vsque Mantuae permaneant: vt videlicet in eo conuentu decreta siant, quomodo et Ecclesia reformetur, pristinumquue splendorem recuperet, et funditus tollantur haereses, et in hostes religionis bellum moueatur. Et vero quia scriptum hoc ad quosdam pertineat, quibus absque periculo res denuntiari non possit, deinde, ne quis ignorantiae causam aliquam obducat, placere, vt in aede diui Petri et Lateranensi palam recitetur illud, et post in vrbe, quibus

oporteat atque fieri consueuit locis, affigatur. Subscrip serunt huic diplomati cardinales XXVI.

[note: Ferd. legatus ad Heluetios.] Ad septimum lunij diem, Ferdinandus rex, OEniponte misso legato ad Heluetios, lacobo Sturcelio, Iureconsulto, Galliae regem solicitasse, vos, inquit, de auxilijs, neque tamen impetrasse quicquam audio. Quod quidem summa cum voluptate accepi, et ad Caesarem perscripsi. Nam certe per se aequum est, vt ita fiat. [note: Criminatio in regem Galliae.] Etenim huius belli causam Caesar nullam dedit, et omnino constituerat hac aestate cum barbaris et nostrae religionis hostibus dimicare. Gallus antem ilico post Francisci Sfortiae Mediolani ducis interitum, etsi nihil in eo principatu iuris habet, quanquam superioribus annis de re tota transegerat, coepit inire belli consilsa, et violatis pactis Insubriam cibi restitui postulabat, addita comminatione, nisi impetraret: simulque eodem tempore conductis vndique copijs transcendit Alpes, et Sabaudiae ducem, Imperij principem aggressus est: eo videlicet consilio, vt illa patefacta via et subiugata prouincia, longius progrederctur. Itaque Caesar, vt regionem illam defenderet, necesse habuit exercitum et ripse conscribere. Et quanquam non solum inde ab initio, sed post etiam cum iam sui muniendi atque tuendi causa maximos secisset sumptus, pacem vehementer expetiuit, neque detrectauit quo minus Insubriam ille certis conditiombus acciperet, vt quidem et Pontifict coram et cardinalium senatui et multorum regum legatis Romae nuper ipse demonstrauit, Gallus tamen, ijs omnibus repudiatis, in sententia permansit. Nunc autem ad me defertur, illum rursus instare continenter apud vos et vrgere auxilia, et prae se ferre, tanquam exlege foederis illa sibi debeantur, eo quod in suis ipse finibus bello petatur, et Caesar ipsum retro cedentem vltro persequatur. Longe vero res aliter habet, Nam vt supra dictum est, non Caesar, sed ille huius belli fecit initium, et Caesarem inuitum ad arma pertraxit. Ac licet nunc propter oppositam Caesaris aciem retro cedat, et Caesar instet discedenti, non propterea belli Caesar est dicendus author: sed recte facere videri debet, qui consectatur hostem, vt et de damno dato sibi satisfiat, et ocium publicum recuperetur. Non habet ergo lucum illud, quod tantopere iactat et vrget, confoederationis caput. Quod cum ita sit, et quoniam violata fide bellum rursus excitauit, peto, vt ne quas ad illum copias transire patiamini. Hoc et Caesari mihique pergratum erit, et ad reipublicae vestrae tranquillitatem in primis pertinebit.

[note: Protestan. ad Caesarem legatio.] Interea Protestantes legationem mittunt ad Caesarem in Italiam, et illud de occupatis Ecclesiasticorum bonis, qua quidem de re Caesar cum ipsis per literas expostulauerat, vt superiori libro diximus, excusant, et de Camerae iudicio queruntur. [note: Caesaris ad Protestant. literae.] Sed antequam legati peruenissenteo, Caesar, Iulij die vij. Sauilia oppido, literas dederat ad Protestantes, Et si frequenter antehac tum literis tum per legatos ipsis nuntiant, eo se spectare totum, vt pacem in Germania constituat, et quicquid est dissidiorum, praesertim vero religionis, placide componat, nec eo nomine cuiquam fiat vlla molestia: licet ipsa quoque re praestiterit adhuc quod scriplit, tamen, quia Galliae rex, cui nunc obuiam ire cum exercitu cogatur iniqua molienti, falso suggerat ipsis, quasi nactus occasionem, sit violaturus inducias atque pacem, ideo se rursum his literis ipsos voluisse commonefaecre, ne quid eius rei credant: sed hoc certo persuasum habeant, seruaturum se pacta, neque religionis causam cuiquam facturum bellum, nec vllum in Germania motum. excitaturum esse: nam hunc apparatum bellicum fieritotum, iuris et authoritatis vindicandae suae causa. Sint igitur animo traquillo, nec ad vllum motum excitari sese patiantur. Hoc et sibi pergratum, et ipsis quoque suturum esse perutile.

Collectis iam viribus, et per mediam Italiam facto itinere, valido cum exercitu Caesar in ProuinciamGalliam inuadit. Rex ad Auenionem castra posuit,

[note: 1536.] inter Rhodanum et Druentiam flumina, et deuastatis agris, qua parte Caelarem, [note: Caesar in prouinciam Galliam inuadit.] esse descensurum videbat, cum pugnandi potestatem non faceret, in summas illum difficultates coniecit. Nam inopia rerum omnium Caesar adductus, et multis hominum millibus ex inedia et contagione desideratis, Antonio quoque Laeua sublato, cum reliquas copias dimisisset, Genuam redit. Alter eius exeratus, [note: Peronae obsessio.] per eam aestatem, in Veromanduis bellum faciens, oppidum Peronam obsedit, Henrico Nassouio ductore. Verum infecta re, per idem fere tempus, quo Caesar ex prouincia, discessit: et vtriusque rei nuntius allatus Lutetiam eodem die, magna laeticia ciuitatem affecit. Nam valde trepidatum fuit, et graues habebantur ad populum in Caesarem conciones, et vallis atque fossis vrbem munire coeperant legati regis, et ad portas erant dispositae stationes. Militabat hoc in bello Galliae regi, Gulielmus Furstembergius Germanus. Sub huius initium belli vitam [note: Francisci Delphini mors.] finijt Galliae regis silius natu maximus, Franciscus XViij. annorum adolescens. Veneno perijsse fama fuit, et Italus quidam Sebastianus Moncucullanus in suspicionem vocatus, habita quaestione, diuersis equis Lugduni fuit distractus: et rex datis postea literis ad Germaniae principes, interalia grauem ea de re querimoniam habuit, in Antonium Laeuam et Ferrandum Gonzagam, Caesaris administros, omnem inuidiam facti conferens.

[note: Coloniensis reformatio Pontificia.] Archiepiscopus Coloniensis Hermannus, cum iam olim emendationem Ecclesiae cogitaret, hortatu suorum, prouinciae suae concilium cogit in hoc tempore, vocatis eo reliquis, vti fieri solet, suae ditionis episcopis, Leodino, Traiectensi, Monasteriensi, Osnabrugensi, Mindensi. Facta sunt ibi decreta de caeremonijs atque doctrina: post etiam eius rei liber fuit editus, quem Ioannes Gropperus, iuris pontificij professor, composuit: in quo pleraque omnia dogmata pontificia, nouis interpretationibus et veluti coloribus vestiuntur. Hoc ipsum vero scriptum neque tum satisfaciebat, licet ederetur, et aliquot post annis, episcopo minus placuit, vt suo loco dicemus. Ad hoc etiam tempus, Iulio mense, decessit [note: Erasmi obitus.] e vita Erasmus Roterodamus, septuaginta circiter annorum senex, Basileae sepultus, quo remigrauerat Friburgo relicto. Quantus et quam eloquens vir fuerit, quantumque eires omnis literaria debeat, testificantur ipsius monumenta. Per occasionem profligati pontificatus, et repudiatae filiae Mariae, quam vulgo diligebant, et suppliciorum, quibus nonnulli fuerant affecti, quod regijs edictis non obtemperassent, nata fuit grauis per Angliam seditio: quae breui tempore sic exarsit, vt rex conductis copijs obuiam illis procederet. Cûm autem castris vtrinque positis in colloquium esset ventum, demulsis quorundam animis, reliqua turba discessit ab armis. Et cum iam aestus ille deferbuisset, capite plerique multati fuerunt, eius motus anthores.

[note: Protestant. ad Caesarem responsio.] Quas Iulio mense Caesar dedit literas, vt dictum est, ijs Protestantes nona die Septembris respondent, et quod adeo benigne liberaliterque scripserit, permagnam animo cepisse voluptatem atque laetitiam ostendunt. Nam licet ipsius verbis atque promissis fidem haberent, tamen quod essent ad se varij rumores allati de ipsius offensione, deinde, quod Camerae et plerique alij iudices, non habita ratione pacis, contra se multis modis experirentur, causam sibi dubitationis atque solicitudinis iniectam fuisse. Nunc vero, postquam rursus adeo beneuole, et aperte scripserit, nihil amplius dubitare, quin et illa praestet. et maleuolorum calumnias excludat: idem se facturos inuicem nec ijs, qui secus de ipso persuadere velint, habituros esse fidem: in caeteris etiam rebus omnibus acturos quod sui sit officij. Et quanquam nunc diuulgatum sit de concilio, quod ipso solicitante, vt quidem scriptum habet, Pontifex ad xxiij. Maij diem anni sequentis, Mantuam conuocarit, exquo sane scripto, cuiusmodi sit futura conditio, qui modus

[note: 1537.] concilij, videri non possit: tamen cum et ipsi pium liberumque concilium in Germania cogendum, semper flagitarint, cum et in Imperij comitijs et pacificatione quoque Noribergica sic decretum sit, et cum ante annum tertium ipsius atque etiam Clementis Pontisicis legato, claris verbis hoc ipsum et abunde satis [note: Pontifex Rom. Augiae stabulum vult repurgare.] demonstrarint omnino confidere futurum, vt legitime rem instituat.

Hoc ipso mense Pontifex aliud scriptum euulgat, et interea dum fiat concilium, velle se dicit sanctam ciuitatem Romam, totius orbis Christiani caput, et doctrinae, morum atque disciplinae magistram, emendare, et ab omnibus elucre sordibus atque vitijs, vt sua nimirum domo recte purgata, reliquas eo facilius etiam purgare liceat. Et vero, quia sit imbecillis hominum natura, nec ipse rem tantam obire solus, et simul alia quoque reipublicae negotia procurare possit, ideo se cardinales aliquot delegisse, quos sibi Deus immortalis, officij sui et solicitudinis tanquam adiutores atque socios adiunxerit, qui rem istam adeo necessariam, atque salutarem administrent, Ostiensem, Senseuerinum, Ginutium, Simonetam, et cum his episcopum Cassanensem, Nuuosicum, Aquensem. His iubet omneis parere, graui constituta poena, quisecus fecerint. Caesar Octobri mense Genua soluit, et in Hispaniam redit. Galliae rex Lutetiam deinde venit, et Calendis [note: Scoti cum regis filia matrimonium.] Ianuarij filiam natu maximam Magdalenam, in matrimonium ibi dat lacobo V. Scotiae regi, qui superiori antumno venerat in Galliam. Ad hoc ipsum fere tempus, Laurentius Medices, gentilem et propinquum suum Alexandrum Medices, Florentinum principem, noctu per insidias interficit cum in suas [note: Dux Florentiae a suo propinquo trucidatus.] aedes eum traduxisset, iniecta spe potiundae cuiusdam matronae nobilis, vicinae suae, quae forma et pudicitiae laude caeteris anteibat. Eo sublato, summa rei peruenit ad Cosmum medices, qui de voluntate Caesaris in matrimonium postea duxit Petri Toletani pro regis Neapolitani filiam Eleonoram.

[note: Heluetij intercedunt apud regem pro Euang. causa afflictis.] Idibus deinde lanuarij, Galliae rex, Lutetiae Parisiorum venit in curiam forensem, quod raro fieri consueuit, et frequenti ad modum senatu, grauem habet de Caesare querimoniam et causas explicat, cur Flandria et Artesia prouinciae, quas regum Gallorum beneficio atque tutela Caesar teneat, sicut ipsius etiam maiores, ad Galliae patrimonium reuocari debeant. Verba faciebat aduocatus regius Capellus, neque Caesarem, sed Carolum Austriacum appellat.

Interim Tigurini, Bernates, Basilienses, Argentinenses, ad Galliae regem intercedunt pro ijs, qui propter religionem erant in vinculis, et vt exules restituerentur, orabant. Rex iam antea redeundi facultatem dederat profugis, et libertatem concesserat captiuis, ea lege si quidem ad episcopos eorumque vicarios crimen intentatum abiurarent, et in posterum recte cauerent. Hanc vero conditionem legati cupiebant omnino remitti: et rex nonnihil quidem laxauit, sed desiderio tamen illorum non satisfecit, et die xxiiij. Februarij, per Annam Momorantium, curiae magistratum, respondit. De quo suspicio demde fuit, quod ipsius [note: Regina Nauarrae mulier lectissima.] impulsu rex minus liberaliter egisset. Vsi suerunt opera reginae Nauarrae legati, quae soror erat germana regis, lectissima mulier, et verae doctrinae perquam studiosa. [note: Hesdinum deditum.] Conscriptis interea copijs, Rex, initio Martij progressus in Atrebates, oppidum et arcem Hesdinum valde munitam obsidet, ac intra mensem deditione capit. Ad hoc ipsum tempus venit ad regem legatus a Pontifice, Reginaldus [note: Polus legatus Pontificis ad regem Galliae.] Polus Anglus, nuper factus cardinalis, amplissimo genere natus. Legationis cau sa fuisse putatur, vt aduersus Angliae regem aliquid cuderetur. Sub illud tempus, quo Galliae regis filiam Scotiae rex ducebat, Pontifex ei dono miserat ensem fabrefactum multique pretij, et in Angliae regem ipsum excitabat. Solem antem Pontifices, [note: Ensis sacratus a Pontifice.] in nocte natalis Christi, certis quibusdam caeremonijs, vt alia multa, sic etiam ensem consecrare, sicuti vocant, quem deinde honoris et beneuolentiae causa tradunt

[note: 1537.] aut etiam absenti mittunt, cui videtur. Sixtus quartus hunc morem imprimis [note: Poli liber contra regem Angliae.] vsurpasse dicitur, vt quidem ipsorum habet caeremoniarum liber. Polus librum postea conscripsit, cui titulum dedit, pro Ecclesiasticae vnitatis defensione. Regem autem Henricum affatur, grauiterque que reprehendit, quod sese caput Ecclesiae constituat: nam ad solum Pontificem Romanum id munus pertinere, qui sit Christi vicarius et successor Petri, quem Christus Apostolorum principem designarit. [note: Argumenta frigida pro primatu Papae.] Hunc enim esse, qui solus responderit, Christum esse filum Dei: super hunc, veluti petram, Christum edificasse Ecclesiam suam: pro eius fide Christum orasse, vt ipse conuersus fratres quoque suos conuerteret. Ioannem a morte Christi semper obsecutum esse Petro. Cumque ad sepulchrum Christi simul ambo properarent, noluisse priorem ingredi, sed honorem hunc illi detulisse: curam pascendi oues illi fuisse demandatam a Christo praecipue: sed et rete plenum piscibus, quod a multis trahi non poterat, ab vno Petro fuisse pertractum in littus. Ad causam diuortij post accedit, Regem non conscientiae terrore neque metu numinis Diuini, sicut prae se ferat, sed libidine et caeno quodam amore concitatum, deseruisse Catharinam vxorem, quam Arturus frater xiiij. annorum adolescens, et imbecillus, virginem reliquisset. Annam Boleniam non ei licuisse ducere, cuius antea sororem habuerit concubinam. Virginem autem fuisse Catharinam, ipsummet esse professum tum alijs, tum Caesari. Vehementer etiam exagitat, quod dimissis literis ad omneis Academias, de primo suo matrimonio rex consilium exquisierit, et sua sit ipse laetatus turpitudine, cum illud incestum fuisse nonnulli pronuntiarent: valde autem esse pudendum, quod scorti filiam legitimae filiae, et probatissimae quidem virgini praeferat. Post, de supplicio Roffensis episcopi et Thomae Mori multum sermonem habet, detestatus crudelitatem. Adhaec, quomodo rex omneis ordines adflixerit, in quantam miseriam florentissimum regnum adduxerit, quantum ei periculum immineat a Caesare, propter repudiatam materteram ac profligatam religionem, et quam nullum possit aut debeat a suis vel etiam externis auxilium expectare, qui tam sit male meritus [note: Polus Caesarem in Anglum acuit.] de republica, demonstrat: et ad Caesarem oratione conuersa, plurimis eum verbis, vt familiae suae contumeliam tam insignem vlciscatur, exacuit, et Turcicum semen per Angliam atque Germaniam dissipatum esse dicit, doctrinam Pontifici contrariam designans. Post multam deinde criminationem et acerrimam reprehensionem, ad poenitentiam inuitat, nec vllum superesse dicit aliud remedium, quam vt ad Ecclesiae gremium reuertatur, quam aliquando libris editis defenderit, gloriosissimo nimirum exemplo. Scriptum hoc excusum Romae, non addito tempore, diu latuit, et post multos demum annos, ad vnum et alterum in Geramniam emanuit. Scribendi vero causam hanc esse dicit, quod rex id aliquando petierit: et quanquam nonnulli per Angliam viri docti, qui idem fecissent, vitam profuderunt: se tamen, qui plurimum ipsi debeat, quid sui sit consilij, non potuisse dissimulare. Neque vero maledicentiae tribuendum istud esse: natura enim et vitae quodam instituto plurimum ab eo morbo sese abhorrere: sed quoniam adulatorum vocibus deceptum, et toto caelo, quod dici solet, errantem, [note: Poli in Angliae regem ingratitudo.] in viam reuocet, maximum ei sese dare beneficium. Henricus rex in literis eum institui curauit adolescentem, et benigne multa in eum fecit. Cum autem ea, quam diximus, mutatio per Angliam fieret, nec ille probaret, Paulus tertius monitu et commendatione Contareni, cardinalem ipsum creat et Romam accersit. [note: Hypocrisis et perfidia.] Qui familiariter hominem norunt, Euangelij doctrinam ei probe cognitam esse dicunt: quod autem in Henricum regem ita scripserit, causam esse putant, vt suspicionem euitaret Lutheranismi. Librum vero sumptu suo curauit Romae procudi, sicuti ferunt, et ad se receptis omnibus exemplaribus, Pontifici

[note: 1537.] tantum atque Cardinalibus et intimis amicis legendum dabat. Nam et illis probare sese volebat, et simul verebatur, vt est credibile, ne si vulgo legeretur, in eorum reprehensionem incurreret, qui longe diuersum ab ipso non semel audiuissent.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XI.

Protestantium legatis ad Caesarem, apud quem agunt de tribus, quae potissimum habebant in mandatis, Heldus Caesaris legatus Smalcaldiae respondet longa satis oratione, cui simul respondent omnes confoederati, ac praesertim concilium exagitant, quo fuerant vocati. quibus e vestigio respondet Heldus. Dum haec fiunt Pontifex episcopum Aquensem in Germaniam emittit. Protestantes causas exponunt, cur tale concilium reijciant, et ea de re ad regem Galliae scribunt. Scotiae regina moritur. Angliae rex et suo, et regni procerum nomine scriptum euulgat contra illud pontificis concilium. Sanpaulum oppidum et arx in Atrebatibus capitur. Terouenna frustra obsidetur a Caesarianis.

DE Augustanis locuti sumus libro IX. Cum hi demum religonem mutassent, et ecclesiastici plerique genere nobiles, hanc ob causam irati deseruissent vrbem, senatus ad Caesarem, Ferdinandum regem, et omnes Imperij ordines edito scripto, facti sui rationem [note: Augustanorum scriptum in Ecclesiasticos.] explicat, et quam amice cum illis egerit, quam multa pertulerit, quam autem illi sese gesserint odiose, et quomodo seditionem aliquoties in vrbe conati sint excitare, commemorat. Huic deinde scripto, non multo post, tum suo, tum suorum nomine respondet episcopus Christophorus, et a multa criminatione, Caesarem atque principes hortatur, quandoquidem ad ipsos non minus quam ad se periculum pertineat, vt in medium consulant.

[note: Legati protest. ad Caesarem.] De legatione Protestantium in Italiam ad Caesarem missa, dictum est libro superiori. Hi erant Ioachimus Pappenhemus, Ludouicus Bambachus, Claudius Peutingerus iureconsultus: et tria potissimum habebant in mandatis, de quibus agerent: vt famam illam excitatam, quasi cum Galliae et Angliae rege foedus ipsi fecissent, refutarent, vt Camerae iudicium Caesar cohiberet, vt qui post pacifacationem Noribergicam in foedus venissent, eius quoque pacis beneficio fruerentur. [note: Heldus Caesaris in Germaniam legatus.] Ea postulata Caesar audiuit quidem, sed rebus bellicis occupatus, in Germaniam se missurum esse legatum ait, qui respondeat. Cum ergo Genua rediturus esset in Hispaniam, vt ante diximus, Matthiam Heldum procancellarium in Germaniam amandat. Protestantes, cum id ex legatis domum reuersis audissent, vij. Februarij diem constituunt, quo die Smalcaldiae conueniant omnes: et quia concilij dies instabat, neque dubium erat, quin Caesaris orator ea de re quoque dicturus esset, placuit theologos etiam, et primi quidem nominis, adduci oportere. Veniunt igitur ad constitutum diem, praeter principes atque ciuitatum legatos, Lutherus, Melanchthon, Bucerus, Osiander, alijque multi. Heldus, Ianuario mense Viena digressus a Ferdinando

[note: 1537.] Romanorum rege, et in itinere certior factus per Saxonem atque Lantgrauium de ipsorum conuentu, cum Smalcaldiam venisset, Februarij die XV. in [note: Heldi oratio Smalcaldiae.] omnium consessu verba facit. Iniunctum sibi esse a Caesare, vt Saxoni tantum atque Lantgrauio sua mandata referat: sed quoniam hi putarint socijs esse communicanda quoque voluisse morem eis gerere. Non sibi quidem esse notos confoederatorum legatos omneis: ideoque si qui sint in eo numero, ad quos responsum hoc Caesaris nihil pertineat, non esse quod hi secum aliquid actum arbitrentur. Inprimis autem Augustani, qui et in Italia Caesarem et in Hispania priuatim de religione saepe solicitarint, et nuper etiam Genuae per legatum, cui tum Caesar dixerit, fore, vt per aliquem e suis in Germania det ipsis responsum. Illos autem aduentu suo minime expectato, mutasse statum religionis, non absque Caesaris et contemptu et ludibrio. Itaque se mutata necessario consilij sui ratione, cum Augustam venisset, nihil quicquam egisse cum illis, et rem omnem ad Caesarem bona fide scripsisse. Cum deinde suae legationis exhibuisset testimonium, pergit, et Caesaris [note: Galli insidiarum nomine traducti.] nomine dicta salute, quôd de foedere Gallico et Britannico tam diligenter sese purgarint, auditu fuisse pergratum Caesari, qui et fidem ipsis habeat, et virtutem quoque collaudet, quod a Gallicis artibus, insidiarum plenis, illum non Caesari modo impedimentum inferre, quo minus omne robur in Turcam expediat, sed consilia quoque communicare cum Turcis, et illos in rempublicam Christianam excitare, dicebat: hoc etiam eius perpetuum studium, vt diuulsis et exacerbatis animis bellum ciuille per Germaniam accendat: et in hoc nunc esse totum, vt ipsis persuadeatur, quasi pacta Caesar non sit seruaturus. Petere autem, ne tam fraudulentis consilijs fidem habeant. Caesarem enim ea esse virtute, vt a pactis minime sit discessurus, et eius quidem rei non vnum ipsos habere documentum. Ad illud de iudicio Camerae quod attinet, mandasse Caesarem, vt a causis religionis abstinerent. Illos autem, datis postea literis ad Caesarem, exposuisse, controuersiam oriri saepenumero, quae sint religionis causae, quae minus. Itaque iusisse Caesarem, vt quas causas a religione separatas esse putarent, de ijs indifferenter cognoscerent: perquam enim fuisse graue, iuris administrationem retardari. Quanta enim in eo fuerit difficultas, in actione Noribergica satis potuisse videri. Sed ab eo tempore multas incidisse causas, de quibus cum Camerae iudices agere vellent, ab ipsis et recusati sint, et asperioribus etiam verbis compellati, et eius rei querimonias ad Caesarem esse delatas a litigatoribus, qui suum iure consequi non se posse dicant. Quae sane res permolesta sit Caesari, praesertim cum plerique omnes iudices delecti sint ex Imperij prouincijs, nec in suspicionem temere vocari possint. Caesarem ipsum quoque retota diligenter peruestigata, quas ad religionem ipsi causas aliquot rescribant, existimare, non eo referri oportere: verum ita sentire, cum lis oritur, quo in numero collocari causa debeat, a iudicibus petendum hoc esse, non ab ipsis litigatorib. Nam vt a causis religionis abstineatur, satis ipsis esse debere. Quôd si vero iudices praeter Caesaris edictum egerint, non laturos impune, et fore, vt iuxta legem Ratisbonae latam mulctentur. Sed Caesarem ipsos inuicem monere, ne priuatim a nonnullis instigati, temere quid faciant, neue Camerae praescribant. Hoc enim neque licere, et esse turbulentum, et ad Caesareae iurisdictionis [note: Camerae iudices.] contemptum pertinere cumprimis, et in ipsos quoque iudices contumeliosum esse, qui sint partim illustribus nati familijs, partim eruditione et virtute praestantes. Petere igitur, ne ius ipsum impediant. Quod est e postulatis tertium, vt etiam illi, qui pace Noribergica non sunt comprehensi, fruantur eius pacis commodo: Caesarem, quo tempore, ipsorum essent in castris legati, per occupationes bellicas ea de re non potuisse cognoscere: et licet religionem a nonnullis mutatam

[note: 1537.] intellexerit tamen, quod in foedus praeterea recepti sint alij, nihil audisse. Quod si iam ea sit ipsorum mens atque postulatum, vt reliquis omnibus per Imperium, qui longe secus antehac promiserunt, qui decreta comitiorum laudarunt, qui pactis etiam antiquae religioni sese deuinxerunt, liceat posthabitis promissis, pactis et obligationibus, a veteri religione deficere, et suo arbitratu nouam constituere, seque ipsis adiungere: quam id Caesari non sit integrum, et quantopere conscientiam eius grauet, per se voluisse testificari. Quôd si etiam Caesar concedat, aut si sponte sua reliqui ordines faciant, et Caesar habeat ratum, videre tamen ipsos, quam id non sit pacificationi Noribergicae congruum. Etenim si cuilibet a promisso discedere, et quam velit religionem sequi liceat, quid aliud inde sit expectantum, quam vt fundamentum actionis Noribergicae, nimirum pax ipsa, violentur? Caesarem ergo, cum de reliquorum instituto certius cognouerit, facturum esse, quod aequum videbitur. Sed interim postulare, vt et inducias ipsi seruent, et ne violentur ab alijs, [note: De concilio.] dent operam. Quod quidem ipsos plane facturos esse confidat, praesertim, cum iam concilij tempus appropinquet, quo controuersias omnes compositum iri sperare liceat. Ipsos nimirum ad Caesarem de concilio quoque scripsisse, et quartum hoc esse caput, de quo mandatum habeat cum ipsis agendi, vt videlicet cognita Caesaris in eo voluntate, facilius decernant. Et primo quidem, scire ipsos, quemadmodum Caesar et praesens et absens per legatos, multis in Imperij comitijs, de componenda religione, diu multumque deliberarit, facto demum decreto, concilium esse pergagem dum: non prius autem conquieuisse Caesarem, quam illud indiceretur, et hoc eius fuisse propositi, vt ex Aphrica reuersus, intra fines Imperij maneret, donec interuentu concilij dissidium esset omne sublatum. Quod autem hyemesuperiori nauigandum fuit in Hispanias, non paruam ei molestiam attulisse. Veruntamen constituisse iam Vere primo in Italiam redire atque interesse concilio. Nec in eo quicquam ei fore impedimento, nisi maior aliqua belli tempestas oriatur, cui sit totis [note: Caesar non alienus a pace.] viribus resistendum: et vt impediatur bello, quo minus ipse coram adsit, daturum esse tamen operam, ne quid hac in parte desiderari ab ipso possit. Ac licet Galliae rex, omni violata fide, gerendi belli necessitatem ipsi imposuerit, tamen, quo minus pax cum eo fiat, nihil esse, quod aequum sit, praetermissurum: et cum ipsi concordiae semper sint visi perquam esse cupidi, nec alia quam per concilium appareat via commodior, ad quod etiam ipsi prouocarint, putare Caesarem, non esse defuturos reipublicae, necaliorum persuasu mutaturos propositum, aut moiori dissipationi causam daturos esse, praesertim, cum aliae quoque gentes huc suas cogitationes atque studia referant, et spes magna sit fore, vt non modo dissidia tollantur, verumetiam Ecclesiae recte constituantur et emendentur. Quid autem ipsorum in eo sit voluntatis, cupere Caesarem clare cognoscere: nam si recusent et excipiant et procrastinent, arbitrari Caesarem, futurum, vt et res pulcherrima, tanquam in medio cursu tardetur, et exteri quoque suspicionem de ipsis concipiant, quasi perturbationem Reipub. magis quam pacem et otium ament. Cumque Caesar eo solum spectet, vt gloria Dei celebretur et hominum saluti consulatur, hortati atque petere vehementer, vt et ipsius et reipub. desiderio satisfaciant. Habere quoque se in mandatis, si quid incidet hac in re disceptationis, vt id omne diluat et componat. Suum igitur in eo paratum esse studium atque voluntatem. Si quid etiam sui sermonis amplius ad se velint explicari, nonse recusare. Postridie, quam haec dixisset, priuatim egit [note: Heldi cum Saxone colloquium.] cum electore Saxoniae principe. Caesarem ei cumprimis optime velle: quo minus autem illud adhuc quidem declararit, impedimento fuisse dissidium religionis. Cum vero spes magna sit, indicto iam concilio, rem omnem posse componi, flagitare, vt adsit concilio, suosque mittat legatos, quo nimirum omni sublata discordia, suam ei beneuolentiam demonstrare possit. Nam si recuset et exceptionibus

[note: 1537.] vtatur, quid ex eo sit nasciturum incommodi, facile ipsum videre: deinde, quia maximos hoc tempore Turca faciat apparatus bellicos, vt Germaniam inuadat, petere, vt auxilia decreta Ratisbonae, contra vim Turcicam, mittat: aut si forte Turca non promoueat castra, neque Germaniam adoriatur, vt tum eadem auxilia subministret aduersus Galliae regem, qui prouinciam Imperij Sabaudiam occuparit: postremo, quia per tempus iam aliquod Caesar in Camerae iudicium solus omnem sumptum fecerit, et vero maximam vim auri bellis absumpserit, postulare, vt pro veteri more Imperij, pecuniam eo contribuat, quod principes etiam reliqui promiserint. Saxo, quoniam non ad se tantum haec, sed ad socios quoque pertineant, deliberaturum sese dicit. Vigesimo quarto deinde Februarij die respondent simul omnes confoederati, et multam inuicem precati salutem Caesari, [note: Protestant. ad Heldum responsio.] quantum ad Augustanos attinet, rem omnem ex ipsorum audisse legatis, nec illos ad se posse dicunt segregare: de bello Caesaris cum Galliae rege, dolere sibi non mediocriter, quod hostibus Imperij Turcis peropportunum id esse videant: quod ipsorum Caesar satisfactionem acceperit, et factam Noribergae pacem seruare cogitet, laetari plurimum, et agere gratias. De Camerae iudicio quod dixerit, et quam fuerit graue Caesari, iuris administrationem retardari: difficultatem quidem in eo fuisse docent, quo tempore Moguntinus atque Palatinus intercedebant: sed tamen a multa deliberatione, nullam apparuisse firmiorem viam constituendae reipublicae quam si religioni, et omnibus in vniuersum causis religioni coniunctis pax daretur, adusque vel publicum Europae, vel Germaniae prouinciae concilium. Nisi enim ita fieret, et nisi quaecunque profluunt a religione causae comprehenderentur vna, quam facili momento turbis esset futurus locus, et tunc fuisse animaduersum, et nunc etiam intelligi posse. Verba quoque Caesaris edicti, quod tunc ea de re proposuit, satis hoc demonstrare. Sui vero consilij fuisse nunquam, vt vllam aliam, quam religionis causam obducerent, neque Camerae iudices, opinione quidem sua contrarium posse docere. Iam vero, quod Caesarem dicat illis, vt de qualitate causarum cognoscerent, potestatem fecisse, perquam hoc sibi molestum esse. Nam omnes illas actiones habere se pro religiosis, et esse re vera tales, quae videlicet decidi non possint, nisi controuersia primum religionis legitimo sit definita concilio. Quod ipsum et Caesari et Ferdinando regi subinde per literas atque legatos nuntiarint. Hanc enim de religione quaestionem esse praeiudicialem, et cognoscatur. Cum [note: Beneficium datur propter officium.] autem propter meritum et officium conferantur beneficia, non se posse illis, qui per suam ditionem, diuersam a sua doctrina religionem sequuntur, permittere, vt Ecclesiae bonis vtantur fruantur, quae nullo ipsis iure debeantur, quandoquidem officium prestare: vel nolunt vel nesciunt. Et quoniam ad animi conscientiam ea res pertineat, nullum esse locum iuri possessionis aut restitutionis: cum etiam Noribergae transigeretur, se nominatim consignasse lites omneis atque causas, que tum in Camera et passim in alijs iudicijs pendebant, easque, tanquam causas religionis, intercessoribus repraesentasse, qui tum receperint se daturos operam, vt Caesar eas omneis iudicijs eximeret: idem quoque Ferdinandum Regem in conuentu Cadamico recepisse, et illis edicti verbis, vbi Caesar omnem actionem rescindit, facultatem destatu causarum cognoscendi, Camerae iudicibus omnem ablatam atque praecisam esse. Et quanquam in illos nihil grauius dicere velint, multos tamen, quod alacritatem in ipsis quandam contra se decernendi viderent, esse factos audentiores, vt lites mouerent: idque non vna re posse demonstrari. Suos enim Homines, cum quid in iudicio petunt, non modo non [note: Cameralium in Hamburgenses iniustitia.] admitti, sed contumeliosis etiam verbis repudiari: nuper etiam Hamburgenses ab illis esse iussos, vt suae Ciuitatis Ecclesiasticos, non facultatibus

[note: 1537.] tantum atque bonis, verumetiam religioni pristinae et omni iurisdictioni restituant. Et cum id facere bona conscientia non possent, in magnam auri vim esse condemnatos. Quid sit igitur ipsorum mentis atque propositi, Caesarem ex hoc vno facto posse videre. Nam aut hanc esse religionis causam, aut certe nullamaliam. Si vero liceat ad hunc modum agere, iam sane frustra fuisse pactas indudas: et si quidem hac ratione caeremoniae ritusque mutati restitui debeant, nihil opus fore concilio, cuius tamen ad cognitionem haec omnia Caesar ipse pertinere dicat. Iustis ergo et necessarijs de causis illud se recusasse iudicium, cum varijs exceptionibus nihil proficerent. Iam vero, quantum ad personas Camerae pertinet, vix vnum [note: Cameralium in Protest. odium plus quam Vatinianum.] et alterum sitae religionis in eo reperiri consessu; cuiusmodi sit etiam Ratisbonae factum decretum, esse non ignotum. Etenim quo quisque vehementius ipsorum doctrinam oppugnet, hoc esse gratiorem ibi. Sed et ipso etiam ex vultu, quomodo sint animati, quando causas tractant, posse non obscure perspici. Quod cum ita sit, sperare, Caesarem, illis, vt omnino desistant, mandaturum esse: de multa deque lege lata Ratisbonae quod dixerit, ad nullum Suum pertinere compendium: has enim causas, non item vt ciuiles atque forenses vel aestimari posse vel sarciri, Quod si autem Caesar vllam aliam ab se causam prophanam admisceri putet, non se recusare, quo minus de eo cognoscatur, sic tamen, vt interim Camerae iudidum quiescat. Iam ad eds, quipost pacificationem Noribergicam ad suam religionem accesserunt, quod attinet: superioribus annis, intercessores quidem hoc ab se Schuinfurti contendisse, ne quem in suum praeterea numerum atque foedus reciperent: se vero tum illud recusasse, et cum Noribergam deinde ventum esset, in eadem sententia perseuerasse. Quod autem interuenisse multorum pollidtationes affirmet atque pacta, ne religionem mutatent, hos ita respondere, quosdam ex ipsis nihil promisisse, quosdam priuatis transactionibus, vt hoc sibi liceret, excepisse: quosdam vero promisisse quidem, sed ea fiduda, quod Caesar spem facerer, intra sextum mensem indictum iri concilium, anno post inchoandum. et vero cum longior in eamora interueniret, atque ipsi interea, beneficio Dei, veram doctrinam rectius intelligerent, non potuisse differrel ongius, et sui muneris existimasse, quod verum atque pium esse scirent, profiteri. Nam et ius Pontificium ita docere, si quis etiam iuratus astrinxerit se facturum aliquid, quod impium sit, nullo vinculo teneri. Deinde, sicut aduersarij non sint repudiaturi, si quis e suo numero transeat ad ipsos, ita quoque sibi non licere, cum quis ab ipsis in sua castra transit, impedire, quo minus id faciat. Orare itaque vehementer, vt Caesar et iudices reprimat, et non Se tantuam, Sed alios etiam, quipost accesserunt, eius pacis beneficio finat vtifrui. [note: Iuramenta impia minime seruanda.] Nam si secus fiat, et si qua vis intentetur, non se poste vel foederis, vel etiam doctrinae socios in ea necessitate deserere. Quod ipsum Viennae sit etiam Ferdinan. do regi demonstratum. Nam illorum cauSam, non minus atque Suam, ad concilij notionem pertinere: quam fi Camerales anteuer tant et ad serapiant, quis dubitet, quin vis in eo sit et iniustitia, contra quam ipsi, iure naturae, ese defendere cogantur? In eo vero, quantum sit incommodi, quois etiam eius rei futurus exitus, Caerarem pro sua prudentia videre. Se quidem exoptare pacem, et cupere modis omnibus gratificari Caesari, sic tamen, vt ad veram doctrinam aditus pateat omnibus. Et si quidem hoc obtineant, paratiores in eo se futuros, quod de Turca deque Camera Caesar atque Ferdinandus Rex flagitarint. Ad concilium quod attinet, quo Caesar ipsos inuitet: quas ea de re literas Paulus tertius euulgauit, earum se legisse exemplum, et deprehendere non eandem illius esse, quae Caesaris mentem atque sententiam. Etenim, etsi Adrianus sextus, in comitijs Noribergae, per [note: Adrianus Romae vitiositatem fassus.] Legatum suum profiteretur, pleraque omnia Romae esse vehementer corrupta, polliceretur etiam operam suam, vt in primis emendarentur haec omnia, successorem

[note: 1537.] tamen illius, Clementem septimum, biennio post, in Germaniam ad altera comitia misso Legato, longe diuersam instituisse rationem, ita quidem, vt Caesaris tum Legati caeterique Principes, facto ibi decreto, concilium liberum in Germania cogendum esse statuerent, quo nimirum in concilio, quicquid in Ecclesiam erroris atque vitij sese insinuasset, tolleretur, Hoc postea decretum a Caesare fuisse probatum, intercessoribus Moguntino, ac Palatino Principe, Clementem vero pontificem, anno post, concilium proposuisse longe diuersum ab Imperij decretis, et locum in Italia designasse, quod tum ipsi recusarint. Idem postea [note: Domi suae quisque tutior.] fecisse Paulum tertium, misse Legato, cui responderint etiam, eadem secuti vestigia, quae prius. Nunc autem illo suo diplomate Pontificem idem moliri, licet occulte, quod Clemens aliquando claris verbis praese tulerit. Iam enim illum prae iudicio quodam condemnare doctrinam, quam ipsi profiteantur, dum de nuper natis loquitur haeresibus. Quod enim de hac doctrina sentiat, eamque conetur extirpare funditus, id testificari poenas atque supplicia, quibus homines innocentes afficit proprer huius doctrinae professionem: atque interim tamen illum, impudenti quadam simulatione prae se ferre, tanquam Ecclesiae suae tetros illos errores atque vitia, de quibus per tot annos, tam multi viri boni et docti grauissimam habent querimoniam, emendare cogitet: et Caesarem hoc illius astu persuasum, ipsos ad concilium euocare. Quod minime sit facturus, si fraudem illius et insidias haberet exploratas. His etiam artibus illum vti, quando per Legatos solicitat Reges atque Principes, tum ipsos quoque, concilium admutant, quo videlicet impij sui propositi laudatores habeat atque defensores, et vt approbatione [note: Iuliani apostatae dolus.] concilij suam ipsi doctrinam condemnent. Qua quidem arte Iulianus olim apostata milites Christianos circumuenerit. Ac licet aduersarij personam Pontifex gerat, arrogare tamen sibi potestatem iudicis, omnino praeter fas et aequum, in eoque consentientes habere reliquos omneis, qui iure iurando sint ipsi multisque modis deuincti. Quam id autem nonliceat, aut, quam eis concedit non possit, Caesarem hauddubie, caeterosque reges, opinione quidem sua, posse iudicare. [note: Pontificis errores.] Quod enim errores in Ecclesiam Pontifex, et doctrinam, non solum verbo Dei, sed vetustis etiam concilijs atque doctoribus contrariam, inuexeritatque defendat, quod leges etiam tulerit quamplurimas, praeter mandatum Dei, quibus uera cognitio sit oppressa penitus et obscurata, illud nimirum suos theologos abunde benesicio Dei demonstrasse: ideoque se cogitare, de his tantis rebus, in legitimo quouis [note: Protestan. Pontificem in ius trabere uolunt.] conuentu, Pontificem atque socios et accusare, et intentati quoque criminis conuincere. Quemadmodum etiam malis artibus et inhonestis rationibus, per vim atque dolum, ad eiusmodi praefecturas perueniant, quam turpem uitam agant, quam illaudatis exemplis praeluceant, quam nihil sui muneris faciant, quomodo suae fidei commissos homines negbligant, et in omni vitae nequitia bacchentur, id uulgo sic esse notum atque testatum vt explicatione prolixiori nihil sit opus. [note: Non licere Pontifici indicere concilium.] His etiam decausis Pontifici non licere, vel suimet iuris testimonio, indicere concilium, multo minus in eo praesidere. Sed neque socijs illius iuratis licere, iudicis personam usurpare, cum legitimi concilij ne pars quidem esse possint. Adhaec, [note: De loco concilij.] in Italia constitutam esse concilij sedem, plane contra Caesaris et ordinum Imperij decreta, quae contemptim ille negligat. Nondum etiam sibi constare, an caeteri orbis Christiani Principes eum locum approbent, et subesse graues causas, [note: Italia Protestan. male tuta.] quamobrem eo uenire sibi suisque sit periculosum. Nam etiam sirecte caueatur, tamen, quia suas ibi passim clientelas habeat Pontifex, qui doctrinam hanc oderint acerbissime, magnum esse discrimen ab insidijs et occultis consilijs, quae locis ille magnopete sint metuenda. Deinde, cum haec sit omniu longe grauissima causa nec alia

[note: 1537.] sub hoc sole possit oririmaior, quae nimirum ad sempiternam vel salutem vel condemnationem pertineat: et cum rei magnitudo postulet, vt ipsi magno numero cum suis Ecclesiae ministris atque doctonbus intersint, neque solis legatis rem tantam aut procuratoribus committant, perquam sibi graue futurum, excedere finibus Imperrj, et in Italiam abire, suosque fines atque populos, in hac animoru offensione per Germaniam, sine praesidio, et Ecclesias absque ministris aliquanto diutius relinquere. Quiapropter orare etiam atque etiam, vthaec omnia Caesar diligenter sccum expendat, et cum Sitpraecipuus Magistratus, adquemimprimis verae doctrinae propugnatio pertineat, totus in hoc incumbat, vt vera Dei cognitio legitime propagetur et augescat, nec enim vllum se doctrinaegenus impium amplecti, nec aliud quam nominis Diuini gloriam spectare. Hoc de concilio responsum approbabant etiam Georgij Brandeburgensis et Noribergensium et [note: Heldi ad Protestant. responsio.] Hallensium et Hailbrunensium legati: reliquis non se admiscebant, quia non erant confoederati. Cum ad hunc modum essent locuti Prorestantes, Heldus e vestigio respondet, et de praeclara Caesaris voluntate, deque Galliae rege, quicum Turcis in reipubl. perniciem conspirarit, multa denuo locutus, ad illud de Camerae iudicio venit, et religionis quidem causis pacem esse datam, nec id quenquam negare, sed ineo versari litem dicebat, quae debeant hoc nomine censeri, quae minus: et cum ipsi pro religiosis habeant causis, quas alij ciuiles arque prophanas dicant per iniquum esse, nolle rem disceptari, nec alterius partis rationes et argumenta cognosci. Noribergae quidem ipsos intercessoribus, forte nominasse causas aliquot, quas in cum ordinem referrent: Caesarem vero non ita recepisse, quod non plene sciret earum conditionem et posse fieri, vt ne ipsi quidem Principes tunc exacte sciuerint, aut nunc etiam sciant, cuiusmodi sint causae, nisi quantum ij commemorant, ad quos ea res pertinet, quisuum haud dubie sequantur in eo compendium. Atqui legibus et aequitati et sacris Literis esse congruum, vt in omni controuersia, litigatores ambo, quantum satis est, audiantur, neque secundum alterutrius narrationem, etiamsi vera sit, quicquam pronuntietur. Caesarem ergo, quilitem hanc ad tribunal a tep iudices reiecerit omnino, quod sui sit officij facere, et sic existimare, quo grauiores ipsi propositi sui rationes habeant, eo magis in lucem illas proferre debere. Sic enim liquido posse constare, quae sint praeiudiciales, et ad concilium referendae causae, quae minus: item, an illi, quibus ademptae sunt facultates atquebona, sint restituendi, necne. Putare quoque Caesarem, iudices in eo nihil esse facturos praeter officium et datam fidem: illos etiam ita confirmare Caesari per literas, quasi nulla religionis causam attigerint: idem ad se quoque perscribere, et nominatim de Hamburgensibus hoc dicere, inde ab initio litis, quam cum Ecclesiasticis habent, ad exitum vsque, neverbulo quidem illos meminisse religionis, lata vero senteutia, cum iam ad executionemres tenderet, tunc primum eius intulissementionem: iudices praeterea sui facti paratos esse rationem reddere, quod quidem! sans esse debeat ipsis, praesertim cum ex se nuper etiam audierint, quomodo satisfacere Caesar ipsis cogitet, si quidillos deliquisse constabit. Etenim, non dispendium modo sarcire, sed causas illas omneis, de quibus illegitime pronuntiatum esse parebit, in pristinum statum restituere, et actionem omnem praeteritam vellerescindere irritamque facere. Sibi profecto, quid Caesar amplius praestare possit aut debeat, non apparere. Quod autem dicant, eos qui religionem ipsorum proijciunt, non oportere restitui bonis, id minus aequum sibi videru Nam absque legitima cognitione, et nisi litigatoribus auditis, nihil esse pronuntiandum: scire enim ipsos nullo iure licere, quenquam, religionis vel alia quauis de causa, spoliare: itare: non se posse rationem hanc atque modum agendi, in vllet, quicunque sit, probare. Nam, vt ne quid clusmodi fieret, idcirco Noribergae transactum fuisse certis

[note: 1537.] conditionibus, et edicto deinde Caesaris denuntiatam atque sancitam esse publicam per Imperium pacem: ac fane, dereligione multô posse sacilius conuenire, sua quidem opinione, si non occupandis bonis ad eum modum incumberetur. Quae quidem bona non tanti esse debeant in hoc toro negotio, praesertim, cum Euangelij doctrinalonge diuersam viam nobis commonstret, et vt cogitationes nostras atque studium alio referamus, hor tetur. Quod Hamburgensem illam causam ad religionem pertinere dicant, aut nullam aliam, mirari se plurimum: nam esse multas alias, de quibus ex praescripto legum et eius edicti, quod Caesar Vuormaciae fecit, Camera iure possit cognoscere: verum eas omneis, quadam singulari Caesaris benignitate suspensas manere. Cum ergo Caesaraduersus pacta nihil sit facturus, et idem ab ipsis expectet, petere sibi claris verbis de eo renuntiari: personas autem Camerae, quod nuperetiam dixerit, ex medijs Imperij prouincijs esse desumptas. Et quanquam ipsorum societaris pauci admodum forte sint in eo consessu, tamen non esse probabile, rem idcirco minus aeque administrari, quando quidem illi non suo quodam arbitratu, verum ex legitimis rationibus, iuxtaque leges et secundum Imperij consuetudinem pronuntiare, fide data, teneantur. Hanc sane rationem, quo tempore iudicum ipse fuit in numero, diligenter obseruatam fuisse. Verum, vt cunque se res habeat, si quod illorum sit delictum, non futurum impune, neque se defendendam illorum suscipere causam vel excusandam. Illos etiam hoc ab se non requirere, et quo minus de re tota [note: De ijs qui ad foedus nuper accesserunt.] cognoscatur, nen recusare. Nunc autem ad illos quad attinet, qui post, ad doctrinae foederisque societatem accesserunt: nuper se commemorasse, quemadmodum ad Caesarem eius rei nihil exacte delatum sit hucusque, et Caesarem sic arbitrari, qui pace Noribergica non sunt comprehensi nominatim, eos omneis teneri publicis Imperijdecretis, et authoritatem debere concilij expectare, quod vero quosdam nihil promisisse, quosdam priuatis transactionibus hanc sibi facultatem integram seruasse, quosdam promisisse quidem dicant, sed fiducia futuri breui tempore concilij: quicquid eius rei sit, in medio sese relinquere. Sed tamen, quantum ad eos pertinet, qui priuatas obijciunt transactiones, non se detrectare, si quod eius rei documentum proferatura Caesaris nomine respondere. Nam quod Caesaris interuenerit vlla priuata cum aliquo super ea re transactio, praeter illam Noribergicam, non se posse credere: sibi etiam vtile videri, qui sui facti causam hanc adducunt, vt exhibeant documenta, quae sit ilico missurus ad Caesarem, aut ipse forsan delaturus. Et quia Caesaris animus ad quietem atque concordiam [note: Heldus petit auxilium contra Turcam aut regem Galliae.] omnino tendat, petere rursus vt in bellum Turcicum, et ad Camerae necessitates, opem atque pecuniam conferant: quorum vtrunque pertineat imprimis ad reipublicae Germaniae salutem: et, si forte Turca non se commoueat, vt tum in menies aliquot idem subsidium dent Caesari contra Galliae regem. Id si faciat, fore, vt huius officij minime ipsos poeniteat. Cupere autem. quid ipsorum sit in eo voluntatis, cognoscere, quo mox ad Caesarem perscribat. De cocilio scire ipsos, quantus labor atque solicitudo Caesaris interuenerit, vt id aliquando cogeretur. Hoc autem eius esse mentis, vt in eo dissidium religionis placide componatur, et reipublicae status, ad gloriam Dei, hominumque salutem emendetur. Cumquenunc eo fit deducta res tandem, vt ad concilij diem non ita longum sit interuallum, minime omni um putasse Caesarem, fore, vt ipsi contra exciperent; et si quidem in eo proposito maneant, longe futurum hoc eigrauissimum, et cum sit maximires momenti, habere [note: Hortatur vt concilium admittant.] se in mandatis, vt hoc apud ipsos plane conficiat, Itaque vehementer obsecrare, vt Caesari gratificentur, neque secessionem ab alijs faciant. Necenim vnquam fuisse propositi Caesaris, vt vllam rem impiam, et verbo Dei contrariam, et turpem, quaeque mali sit exempli, vel contra bonos mores, in concilio defendat vel

[note: 1537.] excuset: sed curaturum imprimis, ne quid vlli tribuatur affectui. Cumque sit aequitati consentancum, vt sacrae Literae et receptae Scripturarum explanationes primum obtineant locum, non videre Caesarem, quid obstet, quo minus ad concilium aut ipsi veniant, aut suos mittant legatos. Nam exclusis malis artibus atque dolo, quod quidem Caesar in se redpiat, concilium sane prosuspecto haberinon posse: quas igitur adduxerint causas, non satis esse graues, et posse non apud Caefarem modo, sed apud reliquas etiam gentes in suspicionem venire. Quae vero de Pontificis animo dixerint, acrioribus paulo verbis, ea profecto, si quidem vera [note: Caesar bene sentit de Pontifice.] sint, a nemine posse laudari. Caesarem plane de eo nihil quicquam scire, sed ne cae suspicari quidem, imo non dubitare, quin Pontifex, vt praecipuum ordinis Ecclesiastici caput, pro sui muneris ratione, Christiane sese gerat. Veruntamen, si quas habeant aduersus illum et reliquos eius ordinis querimonias, licere proferant eas in concilio, et sine odio atque inuidia modeste tractent. De forma etiam et modo concilij, et quicquid est caeterarum rerum, quod desiderent, licere vtibi proponant. Nam vt caeteris ipsipopulis, modum quo res quaeque tractanda sit et expedienda, praescribant, id sane minus aequum esse, nec etiam laudari posse. Nam ne Casavi quidem ipsi et reliquis ordinibus hoc licere, neque paucorum esse, de rebus illis decernere, sed vniuersi coetus. Venturos enim eo plurimos eruditione [note: In theologos Protest.] et virtute praestantes viros. Neque sic putandum esse, tanquam ipsorum modo theologisint afflati numine Diuino, et rerum sacrarum periti. Nam et alicubi reperiri, [note: De loco concilij.] in quibus nec doctrina nec vitae sanctimonia desiderari possit. Iam ad concilij sedem, Mantuam, quod attinet, Imperij quidem principes, et ipso imprimis, flagitasse locum in Germania constitui, neque Caesarem id impediuisse, quo minus fieret: sed cogitandum esse tamen interim, quid reliquis etiam nationibus commodum sit et opportunum, et cur eam vrbem Pontifex prae caeteris delegerit, nempe, suo quidem iudido, propterea, quod sit Germaniae vicina, et copiosa, et eo loco posita, quo commeatus facile supportari possit, deinde, salubritate caeli commendata, et ditionis Imperrj, sic, vt nullum ibi Pontifex compendium habere possit. Nam eius vrbis principem esse beneficiarum atque clientem Imperij. Sed tamen, si fortasse minus fidant et discrimen vllum subesse putent, Caesarem, qui maxime sit cupidus concilij, curaturum, vt ipsis idonee caueatur. Itaque, si opus esse putent, licere vt ea de re ipsum interpellent: non se dubitare, quin aequissimum ferant resposum. Petere autem, vt amplius super eo deliberent, et clare de sua voluntate respondeant, ac Caesari morem gerant, quod ipsis et vtile cumprimis et honestum [note: Heldus petit conditiones foederis.] sit futurum, et Deo quoque gratissimum. Cum sic orasset, petebat eorum nomina sibi dari, qui post pacificationem Noribergicam accesserant. In eo perscriptum erat, Georgium Brandeburgicum, Noribergam, Vueissemburgum, Hailbrunum, Vuinsemium, Halam, esse quidem eiusdem religionis, non autem foederis. Rogabat igitur sibi nomine Caesaris explicari, cuiusmodi esset ipsorum foedus, et quibus initum conditionibus. Eodem, quo sunt haec acta, die, venit eo legatus Pontificius, Episcopus Aquensis, cum literis ad electorem Saxoniae, quibus eum Pontifex ad concilium hortabatur. Cum enim anno superiori Vergerius legationem Germanicam renuntiasset, vt libro praecedenti diximus. Pontifex, cui minime illa placerent, Aquensem in Germaniam emittit, vt nouus videlicet legatus [note: Legatus Pontificis contemptui habitus.] aliquid impetraret. Sed et iste lusit operam, neque magna fuit eius habita, ratio: et certo die, cum Lantgrauij colloquium expetiuisset, ille non sibi vacare dixit, et eodem fere momento Luiberum inuisit, grauiter ex calculo tunc ibi [note: Lantgrau. Lutherum inuisit.] decumbentem. Quod quidem e suo diuersorio legatus videre poterat. Aquensem, Vergerius, abiturum, Germaniae statum, et quomodo quisque prensandus esset et appellandus, mandatu Pontificis docucrat. Quarto post

[note: 1537.] die, qui fuit vltimus Februarij dies, respondent Heldo Protestantes, De Caesare [note: Protest. ad Heldum.] nunquam se dubitasse, quin pacem tactam seruaret, quod quidem literis tam publicis quam priuatis non semel promiserit: sed et Cameram, et ipsum iam oratione sua talem affingere interpretationem, vt non in dubium modo voceturea pax, verumetiam plane videatur tolli, nec vllius esse vsus: nam ipsius sermonem eo spectare, quasi pro causis religionis habeat illas modo, quae profluunt, ex edicto Vuormaciensi et alijs quibusdam Imperij decret is, non etiam illas, quae postea natae sunt, et quae priuatas ad personas pertinent, de quibus nominatim sit actum Noribergae cum intercessoribus: longe vero aliam huius tractationis causam fuisse. Nam etsi Leonis decimi Pontificis impulsu, Caesar edictum illud, Vuormaciense forte promulgauit, tunc, cum veram doctrinam perpauci adhuc intelligerent, postea tamen illud alijs Imperij decretis, quantum ad se quidem at, tinet, suspensum fuisse, praesertim in comitio Spirensi, ante annum vndecimum, [note: Decretum Spirense.] vbi controuersiam omnem placuit ad concilium referri, et hoc insuper additum fuit, vtinter ea Magistratus omnes, in sua quisque ditione, rem ita gerant, quo factum suum et Deo possint et Caesari quoque probare: nimirum ex eo satisin telligi, suspensum illud edictum, neque sibi Noribergae opus fuisse, de noua solicitare suspensione. Cur enim ad legitimum cocilium delata sit omnis actio, si Vuormaciense valere semper oportuit edictum, aut si ipsorum habita semper est religio pro condemnata? multum videlicet inter se differre illud edictum et pacem Noribergicam. Illud enim ad executionem spectasse tantum, et hoc solum in quaestionem venisse tunc temporis, an quis edictum violasset. Eo cognito, licuisse tum forte Camerae, nisi comitij Spirensis decretum interuenisset, iurisdictionem exercere, tanquam in re ciuili. Verum eas causas, propter quas Noribergae conuentum et transactum fuit, ad fidem atque religionem pertinere, quod claris etiam verbis in suo diplomate Caesat testificatur. Nam etsi Camerae non licebat alioqui de hisce rebus cognoscere, tamen motus vitandi causa. Noribergae fuisse cautum amplius, vt ab ijs abstineretur. Ex diplomatis quoque Caesaraei verbis liquido constare, cautum ibi fuisse non de ijs modo controuersijs, quae tota sui natura sunt religionis, verum de illis etiam, quae propter mutationem rituum atque caeremoniarum et id genus alia nascuntur: deinde, pactiones omneis intelligendas esse pro qualitate rei siue causae, propter quam natalis fuit atque controuersia. Iam vero, inde post illud Spirense decretum ad pacem vsque Noribergicam, e suis nemini, quod quidem ipsi sciunt, vllam fuisse litem motam a fisco vel factam molestiam. Cameram quidem vsurpasse sibi cognoscendi potestatem, et iniudicium vocasse nonnullos, propter mutatam religionem, caeremonias, ritus, et propter facultates atque bona: cumque de his rebus esset dissidium, se nominatim illas intercessoribus detulisse. Transactionem igitur illam non de ijs tantum rebus, quae descenduntabedicto Vuormaciensi, verum de illis etiam intelligi debere, quae tunc temporis, quando conuentum fuit, erant controuersae. Nam cur alioqui tantum laboris et molestiae sumpsissent, cur sumptus fecissent in re, quae iamdudum esset Imperij sublata decreto, et vnde nihil erat metuendum incommodi? Cum autem metus esset, ne Camera suis actionibus turbam excitaret, de inducijs fuisse pactum: quae sane non alio referri possint, quamad eas causas, de quibus tunc potissimum lis erat, et quae tunc intercessoribus explicatae fuerunt. Quod autem ignorasse Caesarem ait, quo proprie pertinerent illae causae, non videri probabile, cum propter eas et indictus esset ille conuentus, et nisi componerentur, motus impenderet. Neque vero credibile esse, vel intercessores ad Caesarem haec non scripsisse, vel Caesarem, si quid improbasset, dissimulare voluisse: quinetiam ista Caesari pro sua potestate liceant, pacis retiaendae causa, nullum esse dubium: et quam pax consistere non

[note: 1537.] posset, nisi hae causae comprehenderentur, nuper se docuisse. Cumque lege sit cautum Imperij, ne quis alteri suum eripiat, se tum intercessoribus explicasse Noribergae suam sententiam, et si quidem Camera sibi litem moueret, propter adempta suis monachis atque sacrificulis bona, qui veram relignem atque cultum reijcerent, habituros illud se pro vi et iniuria, declarasse. Quod autem iniquum esse putet, nolle pati, vt Camera cognoscat, quae sint causaereligionis, quae minus: quod etiam dicat, quo plures habeant sui propositi rationes, eo magis in publicum illas esse proferendas: ad ea satis lam esse responsum, neque putasse [note: Veritas non quaerit latebras.] futurum vt hoc obijceretur. Nam, etsi minime lucem defugiant, imo vehementer cupiant coram aequo iudicio causam omnem disceptari: tamen vt ab ea formula, quam Caesar interposuit discedant, non sibi esse integrum Nec enim ad Cameram sese reiectos, verum actionem omnem interdicto sublatam, et illud insuper additum esse, si quid contra fiat, vt ad Caesarem hoc ipsiusue legatum renuntietur. [note: Causa reijciendi Cameram.] Nam de Camera sacile sibi fuisse respondere, cur eam non admitterent, ideo nimirum, quod in eo concessu, plerique sint omnes religionis Pontificiae, et iureiurando teneantur, non minus ex praescripto iuris Pontificij, quam ex legibus Imperatorum iudicare: quodque non sibi tantum, sed multis alijs per Germaniam notae sint ipsorum rationes et modus agendi. Quod autem iureiurando sint astricti non illos idcirco suspicione liberari: nihilommus enim recusari posse quod sibi quoque necessario faciundum fuerit. Quid enim ab ijs expectent, qui contrariam profitentur religionem, quique suam doctrinam vt impiam condemnant? Nihil etiam adrem facere, quod nomine Caesaris perpauci, complures autem ex Imperij prouincijs in eo sint consessu. Vim enim totam in hoc esse Positam, cui sint addicti religioni. Quales autem eos esse oporteat, ex decreto comitij Ratisbonensis apparere. Plerosque etiam omneis ab Episcopis et id genus alijs eo destinari. Cumque suas ipsi causas Ecclesiastici, quae ad caeremonias atque ritus ad docendi munus atque bona pertinent, religiosas nominent, cur [note: Cameralium iniustitia.] non ad hunc numerum eas omneis Camera rescribat, quae sunt eiusdem generis? Verum igitur esse quod prius quoque dixerint, si quidem Camerae se iudicio submittant, nihil opus fore concilio, cuius ad cognitionem illa proprie pertineant: nam illos indifferenter, quaecunque sint adhuc ad ipsos delatae causae, iudicare, et non bonatantum, sed impias quoque caeremonias voluisse restitui: quod iplum si valere debeat, omnem suam doctrinam iri condemnatum. Procuratores quoque suos non audere metu periculi causas defendere, multo minus recusare iudices: illos enim etiamsi recusentur, pergere nihilominus, et remisisse nuper Hamburgensibus literas recusationis. De monachis et id genus alijs ideo se illud exemplum posuisse, vt ostenderent, non ad eos, verum ad Ecclesiae ministros et alios pios vsus ea pertinere bona. Quod igitur de bonis occupatis deque spoliatione dixerit, ad iniuriam suam pertinere, neque sibi tale quid, non solum ab vllo suae conditionis, verum ne a Caesare quidem obiectum adhuc esse. Mirari autem cur vim esse dicat in eo, quod monachis atque sacrificis, qui veram religio nem aspernantur, et manifestos errores obstinate defendunt, Ecclesiae sacultates adimant: illos enim in his ipsis bonis, quae sui maiores magna ex parte contulerint aliud nihil habere iuris, quam quod Ecclaesiae fuerunt aliquando suis in ditionibus ministri: postea vero, quam illuxit verae doctrinae cognitio, derehensos erro res non se potuisse bona conscientia tollerare diutius. Verum necessario sustulisse et illis qui religionis emendationem praefracte recusarent, bonorum vsum fructum minime permisisse. Quod si qui forte putent, illos nihilominus in sua religione tolerandos fuisse, non recte sentire: nam id sibi non necre, ne culpae fiant affines. Non verbis enim tantum, sed ipso quoque facto Christum atque veritate abnegari.

[note: 1537.] Criminationem igitur hanc sibi praeter meritum offerri: cuius enim hoc esset imprudentiae, propter tantula bona, tam inuidiosa, in discrimen vocare fortunas omneis, existimationem, vitam ipsam, coniuges, liberos, et quicquid omnino charum esse potest, Aliena bona, quaeque suae non sint ditionis, non affectare sese. Iure quoque Pontificio demonstrari posse, non illis ea bona competere, quia falsam doctrinam proponunt atque defendunt. Nec enim emolumentum hîc spectari, sed hoc solum et imprimis agi, ne qua fiat per ipsorum ditionem nomini Diuino contumelia, Nam illis, qui fanam doctrinam amplectuntur, nihi lauferri quiequam: neque dubitare, quin de hisce bonis multo sint ipsi meliorem Deo reddituri rationem, [note: Ecclesia titulo tenus.] quam illi, quititulum Ecclesiae sibi sumunt, eaque bona nullo iure possident atque profundunt. Et si forte ius possessionis in medium adducant, nihil ad rem [note: Veritatis vis.] facere. Cum enim veritas illucessit, omnem et possessionem et praescriptionem et consuetudinem euanescere, velut vmbram, etiam iuris Pontificij testimonio. Non ergo pugnare cum legibus aut aequitate suum hoc institutum, sed esse tum honestum, tum pium et sacris literis consentaneum, Illud etiam, quod ait nonse probare, quando per vim aliquis a bonis deijcitur, in aduersarios recte quadrare, quorum ex grege si quis ad veram doctrinam sese conuertit, huic non tacultates eripit tantum, sed vitam quoque. Scire enim ipsum, quanta saeuitia, quantum sanguinis profusum sit, hanc vnam ob causam: exilium quidem et totius familiae calamitatem illis esse mitissimam poenam. Quod praeterea dicar, facilem fore concordiae viam, nisi de bonis ageretur: verum esse quidem, ad aduersarios quantum attinet. Nisi enim hi suas opes, honores, delicias, mollem illam et voluptariam, et turpem vitam longe praefervent studio veritatis, nulla difficultate posse rem omnem transigi. Licet enim sciant iniquam hanc esse prorusionem, tamen emendationem eos ferre non posse, quae cumprimis necessaria sit, Iam quod Camerales dicant, nihil se praeter officium fecisse: quam id sibi constet, e superioribus intelligi posse: nam et cognitionem legitimam exoptare se vehementer, et iam olim petijsse, quo de causis recusationis arbitri decernerent. Vt autem in integrum re stituantur a Caesare causae, de quibus Camera non recte pronuntiarit, admodum fore difficile, nec actores etiam, secundum quos latae fuerunt sententiae, permissuros. Quod igitur scire cupiat, quid ipsorum sit in eo voluntatis: et pace nihil sibi antiquius esse, et contra pacis rationes nihil fecisse, et causas, cur illos recusent iudices, explanasse: Iamy vero, si quidem illi praeter haec omnia suo more pergant, non se parere decretis, et si qua vis fiat, iure naturae, quod defensionem omnibus permittat, socios periclitantes deserere non posse, cum sciant illis oppressis, eundem casum sibiquoque breuisubeundum esse. Quantum ad reliquos attinet, qui [note: Ius naturae omnibus defensionem permittit.] post ad foedus atep doctrinam accesserunt, dolere sibi, Caesarem de eo nihil habere comperti: se quidem suis in Italiam legatis eorum nomina dedisse perscripta, vt, si rogarentur, exhiberent. Quod autem pacto licere quibusdam dixerint liberam habere religionem, id de transactione Cadamica intelligendum esse, deque principe Vuirtembergico, cuisit hoc permissum: et quoniam id Caesari constare possit, non opus esse documento: reliquos autem, agnita veritate, dum longius extraheretur [note: Principi Vuirtembergico permissum, liberam habere religionem.] concilium, iudicasse conscientiam obligationi ciuili longe praeferendam esse. Quod de Caesaris animo dixerit, non dubitare se, quin ita res habea veruntamen audire se. longe aliud aduersarios moliri, et Caesarem in se concitare: nius quidem reifidem inter alia faciant Camerales. Itaque rogare, vt et suiratio habeatur, et ea pax detur, in qua possint acquiescere: quod si fiat, non sedefuturos eius postulatis de Turcadeque Camera. Postremum illud de foedere, mirari se curpetat: nam Caesarem id non ignorare, et per intercessores ab se contendisse Noribergae, vt ab eo discederent: se vero tum ita respondisse, vt nihil amplius vrgeret:

[note: 1537.] ab aduersarijs autem huius rei causam sibi datam esse. Cuiusmodi enim sit consilia multis nunc annis tractent atque cudant, non esse ignotum. Hoc vero suum foedus non ad vim, sed ad defensionem esse comparatum, et ijs conditionibus initum, vt si sit opus, non Caesari tantum, sed omnibus etiam indiffereter exhiberi possit absque pudore. De concilio, deque Caesaris erga rempublicam animo, quae dixerit, penucunda sibi fuisse, credere etiam, incognitum esse Caesari Pontificis animum, et hac de causa concilium tantopere solicitare. Qualem vero de Pontifice habeat [note: Pontificis diploma captiosum.] opinionem Caesar, in medio sese relinquere: sed cum eius diplomasit plane diuersum a voluntate Caesaris, et omnino captiosum, non se posse, quid de eo sentiant, dissimulare. Nam antequam concilij Hat initium, doctrinam suam ab illo iam esse, non verbo tantum, sed ipsare quoque condemnatam. Notum etiam esse, quemadmodum in omnibus conuentibus, vbi de religione tractatur, etiam siscripturam illi sacram videant contra se facere, ius definiendisibi sumant et arrogent ipsi. Et quanquam sui sit propositi, Pontificem atque socios, in legitimo conuentu, falsae doctrinae et haereseos, et impietatis accusare, non dubium esse tamen, quin ille suo morecognitor esse velit simul et iudex. Qurod enim eo spectet, ipsum testificari diploma, quod sisemel approbent, ne quicquam postea de actionis modo verba se facturos esse. An autem hoc sit eiusmodi concilium, quale Caesar et Ordines Imperij non vnis comitijs decreucrunt, cuiusuis non iniqui iudicis arbitrio; [note: Liberum et Christianum concilium.] sese relinquere. Nam illa verba, liberuin et Christianum concilium, prudenteret et consulto semper addita fuisse: et illud quidem non sicaccipiendum esse, vt suam cuique sententiam ibi proferre tantum liceat: sed ne Pontifex etiam atque socij, qui fide suntinuicem et vinculis astricti, de suis ipsi causis pronuntient. Alterum vero non ita interpretari oportere, quasi Turcis et id genus alijs in concilio non sit locus: verum, vt iuxta sacras Literas, doctrinae partes omnes explorentur et definiantur. Scire etiam se, non vna solum regione, sed passim per orbem terrarum esse dispersos homines pios atque doctos: et hanc ipsam cognitionem sibi perqua esse iucundam, quod sperent, si Pontificis haec immoderata potestas refringeretur, [note: Pontificis immoderata potestas.] nec ab vnius Imperio simul omnia penderent, futuru, vt non sui tantum theologi, verum alij coinplures e diuersis nationibus, viri boni, qui nunc illius oppressi tyrannide mussant atque latent, ad Ecclesiarum emendationem omne studium et operam conferrent. Iam, ad coneilij sedem quod attiner, non viderese, quis potior locus, quam Germania sit deligendus: nam licet ad alias quoque gentes concilium pertineat, tamen ad Germanos et ad se cumprimis illud spectare, quibus eo sit ipsis veniedum vna cum Ecclesiae ministris, cum Interim alij reges atque principes externi per legatos rem obire possint atque confiecre, pro vetusto et iam olim [note: Mantuae situs et opportunitas ad concilij sedem.] recepto more. Cuiusmodi sit etiam vrbis Mantuae situs et opportuitas, nolle se disputare: sed esse iam in Italia bellum, et vt nullum sit, tamen, cur sibi locus ille suspectus esse debeat, nuperexplicasse. Mantuae dux quomodo fi'taffectus, non se disputare, sed ipsius fratrem germanum esse primi nominis Cardinalem, quod ipsum adaugendam quoque suspicionem faciat. Itaque, si reliquaegentes de suis rationibus audiant, quamobrem et locum recusent et agendimodum, non dubitare, quin et probent: et si secus fieret, tunc demum sinistram de se concepturi sint opinionem. Caesarem quoque scire, per Germaniam esse multas ciuitates, no minus, quam est Mantua, commodas, et quod praecipuum haberi debet, aequitatis et iustitiae nomine commendatas. Nam illa clandestina et occulta consilia toilendi homines e medio, non sic esse nota nec vsitata Germaniae, sicut alijs quibusdam [note: Liberius Episcopus Rom. Athanasij fautor.] locis. Quod autem Imperij decretis ad hunc modum insistant, nec ab illis diuelli sese patiantur, non debere Caesari viderimirum nequenouum: nam olim etiu p, Liberiumepiscopum Romanum, Athanasij fautorem et amicum, a Constantino

[note: 1537.] Caesare petijsse, vt concilium indiceret Alexandriae, vbi reus et actores habita, rent: et licet illis, qui sunt ad solem Occidentem, locus ille minus erat commodus, etsi totius orbis iudicio condemnatum Athanasium, ciusque socijs igni ei aqua interdictum esse Caesar diceret, quanquam Liberium esse vnum ex omnibus contenderet, qui publicam pacem perturbaret, nihil tamen hunc de suo studio remisisse, cumque deinde Caesar id pernegaret, longo post tempore, errorem illum Arrij regnasse, tandem vero victricem Athanasij fuisse doctrinam, et in sempiternum valere. Quisautem enumerare possit, quam multum, cius dogmatis causa, sit profusum sanguinis eandem quoque suae religionis futuram esse conditionem, siue locus detur idoneus, siue non. Consimili de causa, qui concilio interfuerunt Basiliensi, recusasse Ferrariam, quo Pontifex Eugenius aliud indixerat [note: Henrici 7. Caesaris controuersia cum Roberto Siciliae rege.] conciliura Henrico septimo Caesari grauem fuisse cum Roberto Siciliae rege controuersiam, et citasse illum Pisas. Id autem iniquum fuisse visum elementi quinto Pontifici, qui et regem tuebatur, et quamobrem eo venire non teneretur, causas explicabat, multo sane leuiores, quam sint hae suae. Quod igitur eiusmodi concilium recusent, non sibi sed Pontifici culpam eius rei tribui debere: quoties enim ad concilium ipsi causam suam reiecerunt, de tali sensisse concilio, quale Caesar et ordines Imperrj decreuerant. Nec enim ignorasse, quod si Pontifiobus permitteretur summa rei, futurum, vt ad suum illi referrent omnia cornpendium, et oppressa vera doctrina suam impicratem confirmarent. Atque interim tamen [note: Pauli tertij astutia et insidiae.] Paulum tertium ita rem ornare verbis ad Caesarem, quasi candide prorsus agat et syncere, cum longe diuersum cogitet. AdlKec, cuiusmodi concilium ipsi requirant, non Ciementis modo, sed ipsius etiam Pauli tertij legato Petro Paulo Vergerio sese declarasse scripte Cumque Cesaris hanc esse mentem ipse dicat, vt emendentur errores atque vitia, ne minimam quidem eius rei significationem in Pontificis apparere diplomate. Nam si veram et necessariam cogitaret emendationem, non fuisse condemnaturum ipsbrum doctrinam, indicta causa. Et quanquam de Caesaris aequitate nihil dubitent, eoque magis doleant, quod ei gratificari non possint: tamen hac illius beneuolentia, et sedulitate minime sibi consultum [note: Pontifices nullam regibus decernendi potestatem faciunt.] iri. Nam etiamsi concilio Caesar intersit ipse, notum esse tamen, quantulum facultatis vel ei vel caeteris etiam regibus, in eiusmodi causis, Pontifices concedant. Etenim, vt multum largiantur, adhibere quidem illos, forte deliberationibus, decernendi vero potestatem nullam faecre, sed eam sibi seruare solis: vt, si forte Caesar et ciuilis Magistratus aliquanto longius progrediantur, eo tanquam retinaculo atque freno ipsos cohibeant, et prosuo demum statuant arbitratu. Quod igitur has Pontificis insidias declinent, orare, ne Caesar moleste ferat: brutis enim animantibus hoc insitum esse natura, vt quo loco positum sibi sciunt esse laqueum, [note: Ioannes Hussus.] eum locum vti fugfant. Quid etiam in concilio Constantiensi cum Sigismundo Caesare sit actum, esse peruulgatum: nam licet is loanni Husso side publica recte cauerat, patres tamen eius imminuisse potestatem, cum dicerent nec ipsinecalij cuiquam licere in eo sibi praescribere. Victum itaque Caesarem, illorum authoritati, quam sibi vendicabant, cessise non absque gemitu, sua quidem opinione, sed tamen miserabili cum interitu illius, qui fidem publicam secutus, in eam deuenerat calamitatem. Qua quidem exre liquido videri, quantum Caesar, etiamsi maxime cupiat et velit, subuenire possit ijs, quos illi lemel induerint, laqueis, et velut in caueam incluserint. Prouide ergo sibi agendum, atque interim tamen, ne quid sibi tribuatur, non paratos essemodo iustam subirecognitionem, sed orare quoque Caesarem vehementer, vt has tam graues causas diligenter expendat, et legitimum in Germania concilium indicat, in quo iudicandi partes ad Pontifieem atque socios mininie pertineant. Quod si autem Portifex

[note: 1537.] in ea re Caesarem impediat, et syncerum in Germania concilium cogi nolit, testificari se palam, per se non stetisse quo minus initae sint concordiae rationes: quicquid etiam ex eo natum fuerit incommodi, totum hoc esse tribuendum Pontifici. Quod reliquum est, orare, vt haec ad Caesarem ita referat, suumque studium eicommendet. Cum ad hunc modum esset inter ipsos actum, et Heldus omnia [note: Protestant. de alendis ministris decernunt.] se renuntiaturum Caesari dixisset, Protestantes de caeteris etiam rebus decernunt, de alendis Ecclesiae ministris, de ludis literarum aperiendis, vt Ecclesiae simul et reipublicae semper suppetant homines idonei: postea deijs quae ad foedus atque defensionem pertinent. De Turca responsum Heldo fuit, vt supra diximus: et alioqui timor increbuit, Ferdinandum regem parare bellum aduersus Ioannem Vayuodam, ideoque solicitare de auxilijs. In hac autem dubitatione, ne forte reipublicae deessent, decretum fuit absente iam Heldo, vt dimissis nuntijs communi sumptu, Saxo et Lantgrauius, quid rerum agatur, cognoscant: et si Germaniam forte Turca petat, vt tum rursus conueniant, deliberaturi, quid ex officio quemque facere oporteat. Adhaec, vt omnibus facti sui ratio, causaque recusati concilij constaret, placuit scripto rem omnem esse complectendam. Id post euulgant, typis [note: Rationes cur Protestant. Pontificis concilium recusent.] excusum, et exteros reges atque populos in hanc sententiam affati, Paulus tertius, inquiunt, diploma nuper edidit, quo concilium indicit Mantuae, iam ad Maij diem vigesimum tertium inchoandum, additis aliquot eius rei causis: legatos praeterea dimisit ad reges atque principes tum Germanos tum alios, qui concilium denuntient, et hortentur, vt eo vel ipsi veniant, vel suos mittant, Cumque nos etiam hac de re per legatum interpellauerit, et Caesar idem fecerit, res ipsa postulat, vt demonstremus, ad quantum periculum atque detrimentum pertineat non modo nostrum, sed etiam totius reipublicae Christiane, si quidem illi mos in eo geratur. Et quanquam iusta sit causa nostri propositi, non dubium est tamen quin aduersarij, quo sunt ingenio, criminentur factum, et in pessimam partem interpretentur. Nam vt nos totamque causam in odium adducant, affirmabunt hauddubie, nullam pati nos posse cogntionem, nullumque iuclicem, et reliquas contemnere nationes, e quibus multi saepe viri praestantes cruditione prodierint. Hoc etiam dicent, impium esse, concilij recusare decreta, quod sit Ecclesiae supremum tribunal, cui iure teneantur omnes parere. Fingent praeterea, quasi nos iam huius doctrinae pudeat, quasi lucem defugiamus, aut alio qui dissidia captemus, non necessaria, neque publicum otium ferre possimus. Iam sane, siquidem vere denobis hoc diceretur, esset non impium modo, sedauditu etiam horrendum. Itaque necessario nobis est explicanda facti nostri ratio: et speramus futurum, vt quicunque sunt viri boni per Germaniam, et alijs in locis, non modo nihil tale denobis credant, verumetiam in hoc ineumbant, vt haec omnium grauissima causa recte tractetur, neque Pontifici liceat sub ficto et adumbrato nomine concilij, manifestam veritatem tyrannide quadam opprimere. Docebimus enim, non modo puram nos profiteri doctrinam, sed etiam aliud spectare nihil quam gloriam Dei et reipublicae salurem, nec vllam nobis aut pertinaciam aut morositatem obijci posse. Et primo quidem quam aliarum nationum et Ecclesiae iudicium non aspernemur, ex eo satis apparet, quo hoc agimus. ne Pontifex atque socij iudicandi prouinciam sibi sumant, verum vt per homines idoneos minimeque suspectos omnia tractentur. Quod ipsum a pijs omnibus desiderari nihil dubitamus. Cum enim nonnullis in prouincijs extent vetusta quaedam scripta et querimoniae de falsa doctrina, devitijs et impio cultu, quaetumin Ecclesiam, obrepserant, non dubitamus, quin ijs ipsis in locis, hodierno quoque die sint, aliqui viri pij et eruditi, qui sanam doctrinam intelligunt, etiamsi tyrannide Pontificis oppressi tacere coguntur. Hi sane merito debent adhiberi concilijs,

[note: 1537.] vt libere dicant. Nec enim pro legitimo debet haberi concilio, quod Pontifex, [note: Qui concilijs adhiberi debeant.] atque socij regunt, qui falsa dogmata per vim atque potentiam defendunt, et pro veteri consuetudine decreta faciunt verbo Dei contraria. Christus enim, quando summum tribunal constituit, iussit ad Ecclesiam referri quicquid emendationem requireret: quibus ipsis verbis tyrannidem omnem atque dominatum exdudit et infringit. Calumniosum etiam est, quod forte dicunt, nos defugere publicum aspectum, neque posse ferre lucem. Nam in Augustae comitijs, doctrinam nostram sumus protessi palam, in Caesaris et omnium ordinum Imperij consessu. Deinde celebratur haec ipsa doctrina publice nostris in ditionibus, et extant ea de re nostrorum hominum libri, qui testificantur eam, et exaduersarijs multi fatentur, pleraque dogmata nostrorum scriptis in lucem esse reuocata, quae [note: Euangelici scriptores pleraque dogmata pia in lucem reuocarunt.] densissimis antea tenebris oppressa iacebant. Nunc enim vera doctrina denuo lucet, de poenitentia, de fide in Christum, de remissione peccatorum, debonis operibus, de vero cultu, de sacramentorum vsu, depotestate clauium, de magis stratu, de traditionibus hominum, et id genus alijs rebus. Neque vero nos Euangelij [note: Falsum est Euangel damnatas haereses rursus excitasse.] pudet, vt ait Paulus, sed imprimis optamus, vt in omnium aspectu liceat de ijs rebus explicare sententiam. Quod etiam nostris obrjcitur, quasi damnatas iam olim haereses rursus excitarint, neque sit opus idcirco disputatione vel ampliori cognitione, falsum est, et ad eos, qui nostrae doctrinae confessionem eique coniunctam legerunt defensionem, facile potest excusari. Quam enim profitemur, non est noua doctrina, sed plane veteris Ecclesiae consensus, vt liquido demonstrari potest. Nec vllam haeresim admisimus aut impium dogma, sed veterum doctrinam multis locis nostri homines reuocarunt, oppressam a Pontificibus atque monachis. Falsum est etiam quod denobis dicitur, quasi dissidijs laetemur: nam ex animo nobis dolet, ita diuidi rempublicam Christianam, et concordiae causa iustum flagitamus concilium. Quia vero Pontifex atque socij veram et necellariam doctrinam condemnant, eiusque professores affligunt et perse quuntur, et alios, vt idem faciant, hortantur, non possumus non hanc illorum reprehendere crudelitatem et audaciam. Confessione enim vult celebrari Deus, et impium est, associare se tyrannidi Pontificis ita saeuientis. Deinde, constat nos omnia reipublicae munera subire, et onera sustinere, sicut reliqui faciunt ordines. Ex quo videri potest, in religione quoque nos libenter esse consensuros alijs, modo liceret. [note: Pontifices regum animos incendunt.] Intelligimus praeterea, quantum ex eo nobis immineat periculi. Pontifices enim multis nunc annis non obscure prae se ferunt, quid moliantur, et quomodo regum animos in nos incendant. Haec tanta discrimina subire sine causa, et tantos in eam rem sumptus facere, an non extremae esset dementiae: Sed scimus officium hoc debere nos Deo nec quicquam esse, quod non eius mandato postponi debeat, et testamur Deum, nihil a nobis aliud captari. Confutatis iam illorum criminationibus, ad alterum veniemus. Apud exteros plerique forte putant, nos aliqua curiositate leuiora quaedam impugnasse vitia, quae pacis retinendae causa, dissimulari poterant: praesertim, cum ea sit humanarum rerum conditio, vt in republica semper aliqua sint atque remaneant, ad quae conniuere oporteat. [note: Falsa dogmata non dissimulanda.] Sed longe res aliter habet. Nam primo quidem, errores atque falsa dogmata non sunt dissimulanda. Iubet enim Christus a falsis doctoribus cauere: deinde, certamen est non de leuibus erratis, verum de doctrina fidei, dêque vera DEI cognitione, quod est vitae Christianae et synceri cultus praecipuum caput, quod silentio praeteriri non debet, sed pure conseruandum est, et diligenter in Ecclesia docendum. Negari autem non potest extinctum hoc omnino dogma fuisse, nouamque doctrinam inuectam, magna certe cum Christi contumelia. Multos praeterea reprehendimus errores, impiosque cultus, quos etiam

[note: 1537.] alij quidem multo ante hanc aetatem viderunt, eoque concilium desiderarunt, vt emendatis vitijs, concordia retineretur. Hac autem aetate multo magis est opus concilio, quando quidem et plurimis in locis eadem vitia manent, et nata sunt dissidia, et in vitae discrimen idcirco multi vocantur, homines innocentes. His ergo [note: Homines innocentes cur in vitae discrimen vocatis.] de causis tam arduis, non modo nos, verumetiam Caesar et caeteri ordines et episcopi decreuerunt, Ecclesiae cumprimis esse necessarium concilium, in quo pura doctrina conseruetur. Nisi enim tale fieret, maiorem disipationem excitatum iri videbant. Sed ecce, dum eiusmodi concilium expectamus, prodit diploma Pontificis, Imperij decretis plane contrarium. Et quia non nostra solum refert, sed totius etiam interest Reipublicae Christianae, necesse putauimus hoc publico scripto testificari, [note: Iudicandi potestas ad Ecclesiam pertinet.] et demonstrare, quamobrem concilium istudemprobemus. Nam iudicandi potestas non ad solum Pontificem et episcopos, verum ad Ecclesiam pertinet. Quo quidem in numero sunt etiam reges ac caeteri ordines. Quapropter, etiamsi Pontifex in hac causa non sustineret alteram partem litis, tamen non sit ei concedendum, vt solus ipse cum suis iudicaret, exclusis alijs Ecclesiae ministris: cum autem manifeste sit ex litigatoribus alter, multo minus id ei concedi oportet, quia cum [note: Pontifex de idololatria et haeresi accusatur.] iure Diuino et naturali pugnat. Accusamus vero Pontificem non leuibus de causis, nec de illius dominatione tantum disputamus atque luxu, sed ipsius et doctrinam et leges et impium cultum reprehendimus, hoc est, reum agimus illum de idololatria et haeresi, quae quidem crimina cum obijciuntur, non Pontificem, sed Ecclesiam oportet iudicium interponere, sicut veteres Pontificum leges ipsae testantur. Ad haec, Pontifex non solum est alter litigatorum, sed quia doctrinam nostram multo ante condemnauit, hoc ipso maiorem in se cumulauit suspicionem. Quod cum ita sit, quis dubitet cuiusmodisit in ipsius concilio futurum de nostra doctrina iudicium? Nec enim putandum est, fore, vt definiendipotestatem vlli permittat contra vetus institutum: et cum de modo tractationis nihil in [note: Similes habent labra lactucas.] eo diplomate dicat, merito SuSpecta Sunt nobis omnia. Nam eos tantum euocat et conscribit, qui sunt ipsi multis modis obligati, et de quorum voluntate compertum habet: indicti quoque concilij causam hanc esse profitetur, vt nuper natae haereses extirpentur. Et quanquam id late patet, tamen dubium nullum est, quin de nostra sentiat doctrina. Nec enim de suis ipsum erroribus loqui, credibile est: imo post aliud emisit diploma de Romanae curiae reformatione, in quo claris verbis profitetur, eo conuocari concilium, vt haeresis pestifera Lutherana tollatur. [note: Callidus Pontificis animus.] Itaque principio quidem animum suum callide texit, vt aliquam haberet speciem diploma, sed post aperuit. Dubium ergo non est eo solum spectare illum, vt doctrinam nostram excindat. Cuius autem esset insaniae, institutum hoc illius approbare? Hoc enim agit, vt qui diploma recipiunt, doctrinam nostram fateantur impiam et haereticam esse: deinde, vt reges atque principes, eo recepto, teneantur studium et opem conferre. Cum igitur intersit Reipublicae, rogamus vt hunc illius astum et insidias diligenter omnes considerent. Nam licet mirari, cur his verbis diploma conceperit: et dubium est, vtrum eo fecerit, vt nos a concilio deterreat, an vt approbatione diplomatis irretitos habeat. Apud nos profecto dubium nullum est, Caesaris hanc esse mentem, vt reipublicae consulatur, neque formam hanc diplomatis ei probari putamus. Pontifex autem non tam concilium indixit, quam sententiam aduersum nos promulgauit. Neque vero permittet, vt Scripturis res agatur: sed volet e suis legibus et consuetudine et recentioribus [note: Hominum traditiones verbo Dei contrariae suas repudiandae.] aliquot concilijs pronuntiari. Verum hoc imprimis nos contendimus et affirmamus, hominum traditiones verbo Dei contrarias, esse repudiandas. Nam Ecclesiae doctrinam recipimus: Pontificis autem errores atque tyrannidem non oportet Ecclesiae titulo exornare, Vetus Ecclesia neque recepit

[note: 1537.] vllam legem aduersariam scripturae, nec immensam illam potestatem attribuit Pontifici, quam nunc sibi sumit ipse. Deinde coetus ille hominum, qui doctrinam [note: Caini progenies atque posterias.] Euangelij damnant et affligunt, non sunt Ecclesia, sed parricidae, Caini progenies atque posteritas. Et priscis quidem temporibus, pij episcopi saepe recusarunt concilia, cum non veritatis propugnandae, sed velimpiae doctrina, vel aliquorum potentiae constituendae causa viderent illa conuocari. Caesar Constantinus indixerat concilium Antiochiae: Maximus autem episcopus Hierosolymitanus, tametsi non longum esset interuallum, eô non venit, propterea quod et Caesaris animum, et quid Arriani molirentur episcopi, sciret. Athanasius, etsi Tyrum venit in concilium, tamen non diu substitit, quod primores concilij videret accusandi simul et iudicandi partes vsurpare, et quod summissos contra se quosdam intelligeret esse accusatores. Sirmij, oppido Pannoniae, magnum fuit olim concilium aduersus Photinum, res enim erat ardua: et quanquam Caesar ep scopis, eo vt venirent, mandabat, Occidentales tamen non obtemperarunt, cum Arrianorum turbam ibi creuisse animaduerterent, et fore suspicarentur, vt falsum ibi dogma decerneretur. Erat tunc magni nominis Osius, episcopus Cordubensis: hunc Caesar, Arrianorum hortatu, iussit ex Hispanijs eo quoque venire. Cum venisset, ratum habuit captiosum illud Symbolum Sirmiente, quod ingentem post Ecclesiae dissipationem excitauit, et reprehenditur Osius hanc ob causam ab Hilario, qui non interfuit. Cyrillus episcopus Hierosolymitanus, ad eorum conuentus, qui Christum eiusdem esse cum Patres substantiae negabant, nunquam venit, et ferturomnium primus a concilijs appellasse scripto. Mediolani fuit inchoatum [note: Mediolanense concilium dissipatum.] concilium, eoque conuocati per Caesarem episcopi. Cum vero Paulinus episcopus Treuirensis et alij quidam pauci viderent Auxentium episcopum Mediolanensem atque socios moliri quaedam sinistra, discessione facta concilium illud dissiparunt. Hunc igitur ad modum magni illi viri conuentus omneis defugerunt suspectos, ne culpae fierent affines. Cum vero Pontifex nonobscure significet, concilium hoc confirmandae potentiae suae causa institutum esse, rogamus omneis ne crimini nobis dent hanc nostram recusationem. Sed et concilij locus grauibus de causis non probatur nobis: est enim opportunus ad iniuriam, et omnino talis, qui dicendi libertatem impediat: deinde, magna sunt excitata contra nos odia plurimorum apud exteros, calumnijs aduersariorum, quasi profligata sit apud nos religio et vitae honestas omnis. Haec autem persualio, cum sic praeoccupati sunt hominum animi, magnum in se periculum habet. Esset igitur vel eo solum imprimis vtile, concilium in Germania peragi, quo videlicet exteri, nostrarum ecclesiarum atque ciuitatum viderent instituta moremque, nec impediti calumnijs veram doctrinam odissent. Causae quoque magnitudo poscit, vt ex nobis plerique veniant ad concilium ipsi, verum, vt nostros fines deseramus, plane nobis est incommodum: et quia grauissimis de causis in Imperij comitijs decretum est, in Germania cogendum esse concilium, non videmus, quamobrem ab eo sit discedendum. Cum igitur ad totius orbis Christiani salutem haec causa pertineat, obsecramus omneis reges atque principes, ne nostris aduersarijs fidem habeant, sed in hoc potius incumbant, vt vera Dei cognitio recuperetur, hoc enim glorio sius [note: Pontif. ad crudelitatem principes impellit.] nihil facere possunt. Pontifex quidem eo tendit, vt ad iniustam crude litatem ipsos impellat. sed ab ea debent imprimis abhorrere: mam ideo sunt in isto constituti gradu dignitatis, vt nomen Dei celebrent, et exemplo suo reliquis praeluceat, et homines innocentes ab iniuria defendant. Quod si vllo vnquam tempore legitimum erit concilium, tunc ita causam nostram ibi tuebimur, vt omnes intelligant, studia nostra cum salute reipublicae semper fuisse coniuncta. Fuerunt hoc in conuentu Saxo, Ernestus et Franciscus Luneburgici, fratres, Vlrichus Vuirtembergicus,

[note: 1537.] Lanigrauiu Philippus Pomeraniae princeps, Anhaldrj tres, et Albertus Manseldicus. Deinde ciuitatum nomine legati quamplurimi cum amplissimis mandatis. [note: Protestan. ad regem Galliae.] Nam erant praemoniti, quibus de rebus agendum esset. Priusquam discederent, quod fuit Martij die sexto, literas dant ad Galliae regem. Iis primum excusant, quod ipsius legato, superiori conuentu non satis fecerint: causam etiam addunt, cur ne nunc quidem legationem ei mittant: deinde rogant, vt in amicitia permaneat: et cum ad concordiam religionis omnes ipsi patefaciant aditus. nec tamen quicquam proficiant, vt hoc suum studium fauore ac beneuolentia prosequatur, postremo, quae sit ipsorum de concilio oluntas, exponunt: et quid ipse constituerit in eo, scire cupiunt. Rex deinde decimo Calendas lunij respondet, et fatisfactionem accipit, et de sua erga ipsos perpetua amicitia prolixe pollicetur, et suorum aduersariorum calumnias, editoscripto, quod vna mittebat, refellit: et deconcilio suam esse, quae fuit antea semper, hanedicit sententiam, vt, nisi legitimum sit, et in loco tuto, nunquam sit illud approbaturus: neque dubium esse, quin Scotiae rex, gener, in ipsius quoque sit futurus potestate. Is paucis ante [note: Scotiae regius moritur.] diebus ad initium Maij, cum vxore domum reuerterat, quae deinde circa folstitium aestiuum vitam ibi finijt.

Pontifex interea concilium ad Calendas vsque Nouembris producit, eiusque rei causam esse dicit, quod Mantuae princeps Fridericus militum praesidio muniri vrbem, et sumptus in eam rem fieri velit: quod sibi praeter expectationem eue nerit: et vereri plurimum, ne iam plerique suum edictum secuti, Mantuam venerint, et exclusi forte domum redire sint coacti: dolere sibi quidem istud magnopere, sed tamen eo moderatius ferre, quod nulla sua, sed aliena culpa interueniat. [note: Angliae rex Pontificium concilium recusat.] Non multo post, Angliae rex, et suo et regni procerum nomine scriptum euulgat, concilium a Pontifice conuocatum esse, cuius ille rei potestarem non habeat, et conuocatum esse: quo tempore bellum ardeat Caesaris cum rege Galliae: et Mantuae designatum esse locum, quo non omnibus venire tutum sit neque commodum: sequidem ex animo cupere concilium Christianum, sed ad Pontificium minime venturum esse, neque legatos etiam missurum. Nam hoc illis, esse proprium, vt sui emolumenti causa, Christum et veritatem in eiusmodi conuentibus opprimant. Nihil vero sibi cum episcopo Romano esse commune, nec illius edicta magis ad se pertinere, quam cuiusuis alterius episcopi. De Caesaris atque regum authoritate conuocari solita esse concilia: hunc sane morem esse recuperandum, hoc praesertim tempore, quando tam graueshabeat accusatores Pontifex, neque tamen absque vitae periculo reprehendi possit et accusari coram, nisi legitimum habeatur concilium. Non etiam sibi suisque cautum esse fide publica: et vt cautum sit, tamen obstare manifesta pericula, cur non veniat. Etenim vt fidem fallant, et innocentum cruore sese respergant atque polluant, non esse Pontificibus inusitatum. Et vt alijs eo venire sit integrum, sibi tamen grauissimis de causis non esse, cui Pontifex tendat infidias, quem oderit acerbissime, et in summum odium apud alios reges adducere conetur, non alia profecto de causa, quam quod ipsius profligata sit e suo regno tyrannis, et annui census ablati. Quam sane rem indignissime ferat, eoque magis, quod metuat, ne caeteri reges exemplo suo moniti, idem aliquando faciant. Nunc etiam ad Calendas vsque Nouembris prorogatum scilicet esse concilium, neque tamen adscribi, quo loco sit habendum, et in Mantuae principem conferri culpam. An non hoc sit orbem terrarum ludificare? Mantuanum certe nihil peccare, quisuam vrbem tantae hominum multitudini nolit absque praesidio committere: sed in ipsum vnum esse reijciendam omnem culpam. qui nihil agat syncere, sed omnia fraudulenter et captiose. Quod si iam aliam forte concilij sedem constituet, futurum, vt aut alicuius principis, qui sitipsi deuinctus,

[note: 1537.] aut suae ditionis vrbem aliquam designet. Peramplam enim habere ditionem, et tenere pulcherrimas vrbes, quas et ipsius maiores pervim atque dolum occuparint, et ipse mala fide possideat. Cum autem de vero concilio plerique omnes iudicio praediti desperent, optimum sibi videri, si quidem in suo quisque populo magistratus religionem emendet. Quod si consuetudinem forte Pontifex obrjciat, [note: Cypriani scite dictum.] id nullum habere locum. Nam et Cypriani testimonio, consuetudinem quae veritate nulla nititur, aliud nihil esse, quam errorem inueteratum. Suum igitur hoc esse consilium, vt antea dixerit, eamque sibi videri commodissimam rationem, qua siquis aliam habeat meliorem, non se recusaturum.

Caesar totum hunc annum in Hispania permansit: exercitus autem eius Belgicus, Floro Burensi ductore, Sampaulum oppidum et arcem in Atrebatibus, lunio mense vi capit, praesidiarijs omnibus necatis. Inde profectus in Morinos, Terouennam oppidum obsidet, frustra tamen. Ibi demum induciae factaesunt decem [note: Terouenna frustra obsessa a Caesarianis.] mensium, in ea solum regione. Nam in Gallia subalpina seu Pedemontio vigebat bellum nihilo secius, et Cherium oppidum, vi receptum fuit a Caesarianis, et ingens edita strages militum atque ciuium. Et cum deinde Taurini premerentur inopia milites, obseisis omnibus vijs et intercluso commeatu, Galliae rex, autumni tempore conscriptis copijs, filium natu maiorem Henricum et Annam Mommorancium eo mittit, qui ferro patefacta via, praesentem inediam subleuarunt.

[note: Ferdimandi exercitus clades a Turcis.] Octobri mense Ferdinandi regis exercitus, in quo et Saxones erant equites, et Misnij, et Francones, et Austriaci, et Carinthij, et Bohemi, et Pannonij, quos Germani vocant Hussaros, Exechium oppidum ad Drauum flumen obsidebat: quod valido tenebatur a Turcis praesidio. Cumque tempus tererent, et inedia coacti discederent, intercepti fuerunt ab hoste circunfuso, qui syluas et aditus omneis praeoccuparat. In his angustijs, aliquot primum centuriones militumque praefecti et Pannonij, post etiam regis ipse legatus Cacianerus profugit: reliqui vero, qui fugae turpitudinem hanc detestabantur, ad virtutem sese cohortati, praesertim equites Germani impetum hostilem sustinuerunt, sed multitudine superati, magna ex parte concisifuerunt omnes, et e ducibus multi in hostium potestatem venerunt, abducti Byzantium in miseram seruitutem.

[note: Eduardus 6. Angliae rex nascitur.] Quarto Idus Octobris Angliae regi natus est filius Eduardus, ex Ioanna semera, quam ab Anna Bolenia duxerat in matrimonium. Interea Pontifex, quia per Belgium erant induciae, totus in hoc erat, vt per Italiam et reliquis etiam in locis belli conquiesceret administratio, quo per hanc occasionem de summa rei transigi posset. Itaque primum in aliquod tempus: id cum exisset, in aliud deinde producta res fuit, donec componeretur, vt postea sum dicturus. Pontificis consilium [note: Pont. Angliae. regi infestissimus.] fuisse dicitur, vt illos iam pacatos, aduersus Britanniae regem, cui erat infestissimus, atque Lutheranos excitaret. Ad hoc etiam tempus Christina Danica, Caesaris e sorore neptis, vidua Mediolanensis, Italia relicta, per Germaniam reuertit in Belgium, et agebatur de ipsius atque Guilielmi prindpis Cliuensis, matrimonio, sed [note: Geldrense principi suo rebellant.] frustra. Per Geldriam quoque populus tunc coepit rebellare suo principi Carole Egmondano, qui per omnem vitam fuerat partium Gallicarum, Burgundionibus admodum infestus: et tunc eo spectare dicebatur, vt Gallorum ditionis, prouinciam suam faceret. Exclusus autem a populo passim tumultuante, vix vnum aut alterum retinuit oppidum, quo perfugeret. Doctrinam Pontificiam magno semper studio defendit, nec a supplicijs abstinuit etiam.

[note: Cur male audiuerit Paulus tertius.] Paulus tertius initio sui pontificatus, in Cardinalium numerum allegerat suros nepotes, vt supra diximus. Cum autem hoc nomine minus bene audiret, alios quosdam nobilitate ac doctrina praestantes viros hoc etiam est honore dignatus,

[note: 1537.] partim, vt inuidiam et offenfionem leniret, partim, vt idoneos haberet propugnatores, qui scriptis et eloquentia valerent. In his erat Caspar Contarenus, Reginaldus Polus, Ioannes Bellaius, Fridericus Fregosus: quibus deinde per interualla temporis adiunxit Sadoletum, Aleandrum, Bembum. Sed et de Erasmo cogitauit, vt quidem in. epistola quadam ad amicum Erasmus ipse refert, extant [note: Pontif. Erasmum Cardimalem creare cogitat.] etiam Sadoleti quaedam ad Erasmum literae, vbi de Pontificis egregia voluntate multa locutus, fore dicit, et breui quidem, vt ipsum ad summam dignitatem perducat. Contarenus erat patricius et senator Venetus, magni nomihis, propter doctrinam et praeter omnem expectationem dicitur, cum nihil ambiuisset, ad hunc fuisse gradum euectus.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XII.

Paulus pontifex delectis a se grauiter mandat, vt infinitos Ecclesiae morbos accurate circunspiciant, et his remedium adhibeant. Erasmi colloquia vetantur. Protestantes Brunsuici conueniunt, et ad foedus accipiunt Daniae regem. Persecutio Lutheranismi per Galliam recrudescit. Pontifex Niceam proficiscitur: eo Caesar et Galliae rex veniunt. Pontifici dextrum pedem rex cum aliquot proceribus osculatur. Argentorati Ecclesia ex Gallis constituitur. Rex Angliae reliquias corporis Thomae Cantuariensis incendit Brandeburgicus princeps. Elector Saxonem Electorem admonet de bellico Turcarum apparatu. Secta eorum qui dicuntur Antinomi prodit. Heldi conspiratio, et consilia ducis Brunsuicensis reteguntur, idque interceptis a Lantgrauio eius literis. Francofurti conuentus habetur, vbi demum transigitur de habendo colloquio, vt consulatur Protestantium paci, quam vt impediat et turbet. Henricus Brunsuicensis milites conscribit. Georgio Saxoniae principi infestissimo veritatis hosti mortuo succedit Henricus eius frater. Angliae rex alterum euulgat scriptum de synodo Vicentina, et quaedam statuit quae ad religionem pertinent. Oritur Gandaui seditio. Caesar vt medeatur, eo per Galliam contendit. Veneti pacem ineunt cum Turca, qui decretum senatus iam ante per iudicium acceperat.

DE concilio in Calendas vsque Nouembres prorogato, supra diximus, verum id frustra fuit: Pontifex tamen, vt hominum spem aleret, ac aliquid facere videretur, ex omni suorum numero iam ante quosdam delegerat, ijsque grauiter mandarat, vt Ecclesiae morbos et accurate circumspicerent, et adulatione omni remota sibi demonstrarent: simul iusiurandum ipsis remiserat, vt libere pronuntiarent, et vt magno silentio rem omnem agerent, iusserat. Delecti fuerunt, Caspar Contarenus, Petrus Theatinus, Iacobus Sadoletus, Reginaldus Polus Cardinales: Fridericus archiepiscopus Salernitanus, Hieronymus Aleander archiepiscopus Brundusinus, Ioannes Matthaeus Episcopus Veronensis, Gregorius Venetus Abbas, et Thomas Palatij sacri magister. Hi demum habita deliberatione scripto rem omnem complectuntur, et ad ipsum oratione conuersa, magnis eum laudibus extollunt ob studium veritatis, cui clause suerint antehac quorundam Pontificum aures, adulatorum maxime culpa, qui nimiam illis potestatem attribuerint, quando ipsos et omnium plane rerum esse dominos, et quiduis agendi potestatem habere confirmarunt: ex hoc. n. fonte, tanque ex equo Troiano, tam multa in Ecclesia inundasse mala,

[note: 1537.] quibus nunc illa grauissime sit adflicta. Magnam igitur ipsius esse prudentiam atque virtutem, qui remedium illinc petendum esse videat, vnde morbi sit profectum initium atque causa: qui diui Pauli doctrinam secutus minister esse velit et oeconomus. non dominus. Et quia munus hoc ipsis demandarit, voluisse morem gerere, et pro ingenij sui mediocritate collegisse certa quaedam capita rerum, quae proprie ad ipsum et ad Episcopos et Ecclesiam pertineant. Cum enim duplicem ipse personam sustineat, et sit non modo totius Ecclesiae Christianae Episcopus, [note: Pontifex duplicem personam sustinet.] verumetiam multarum regionum atque ciuitatum princeps, ea solum attingere se, quae sunt administrationis ecclesiasticae: ciuilem enim rempublicam ab eo summa cum laude et sapientia gubernari. Et primo quidem, inquiunt, sanctissime pater, sicut Aristoteles praecipit, non temere leges oportere mutari, sic nobis quoque videtur, leges ecclesiasticas diligenter omnino seruandas, neque remittendas esse, nisi grauissima de causa. Nec enim vlla maior pestis in rempublicam inuadere potesi, quam cum legum soluitur et eneruatur potestas, quam prope diuinam et sacrosanctam esse maiores nostri voluerunt. Huic proximum est, ne Pontifex Romanus, Christi vicarius, cum pro sua potestate quam habet a Christo, largitur aliquid et indulget, pecuniam aut precium vllum accipiat. Cum enim gratis haec omnia sint collata, Christus quoque gratis ea vult alijs communicari. Hoc veluti fundamento posito, prouidendum est, vt quamplurimos habeas Ecclesiae ministros idoneos, qui praesint hominum saluti, quo quidem in numero primum obtinent locum Episcopi. Sed hîc valde peccatur, quod promiscue et nullo fere discrimine recipiuntur in hunc ordinem quilibet, nulla nec eruditione nec honestate vitae commendati, plerique etiam multum adolescentes. Hinc multae nascuntur offensiones, hinc ille sacrorum contemptus et irreuerentia. Consultum ergo [note: Vnde sacrorum contemptus.] nobis videtur, vt primum in vrbe Roma quosdam constituas, habendi causa delectus eorum, qui sacris inaugurari petunt. Deinde, vt Episcopis, persuam cuique ditionem idem praecipias, neque sinas vllum recipi, nisi de consensu delectorum aut Episcopi: praeficiatur, etiam iuuentuti, iam destinatae sacris, magister aliquis, et literarum ateque morum formator. In conferendis autem sacerdotis et praefecturis ecclesiasticis multum peccatur, in ijs praesertim, quae ad salutis hominum procurationem spectant. Nam hoc prope solum agitur, vt soli beneficiario bene sit, gregis omni post posta cura. Cum ergo tale munus confertur, in primis autem episcopale, [note: Cui conferri debeat episcopale munus.] danda est opera, vt sint viri boni et eruditi, qui possint ac velint Ecclesiis ipsi praeesse, vt iure tenentur. Non est ergo dandum Italo sacerdotium inHispania vel Britannia, nec Hispanis aut Britannis in Italia. Multum est etiam in eo fraudis, cum a facerdotio quis decedit alijque tradit, et annuam pensionem, nonnunquam etiam totum vsumfructum ex eo sibi reseruat. Nec enim vlla pensio retineri potest, nisi ad pauperum et id genus alios vsus vere pios: quia sacerdotio sunt annexi fructus, neque separari debent ab eo, non magis, quam corpus ab anima quique illud tenet, debet ijs facultatibus vtifrui honeste, et quantum satis est: reliquum vero totum est in eos, vt dictum est, vsus erogandum. Pontifici tamen interim licebit, si forte res ita poscat, imponere beneficiario seruitutem hanc vt certum quid annuum dependat alicui egeno, maxime autem Ecclesiastico, vt vitam eo possit honestius atque commodius tolerare. Vitiosum igitur est, cum quis integrum vsumfructum sibi seruat, aut cum annua pensio datur illis, qui non opus habent. In permutationibus quoque valde peccatur: nam ad quaestum referuntur ommia: [note: Testamento benefica dare non licet.] et quanquam testamento beneficia dare non licet, inuenta est tamen ab hominibus ingeniosis ratio quaedam subtilis, qua legi fraudem faciunt, et beneficia cedunt alteri, sic tamen, vt ad illa regressum habeant cum pleno vsufructu et omni adnunistratione. Itaque fit, vt Episcopinomen gerat ille, qui nihil habet iuris aut

[note: 1537.] potestatis, ille autem, qui reuera et ipsa ditione est episcopus, nomen ipsum non habeat: hoc vero quid aliud est, quam haeredem sibi faecre? Eiusdem generis est, quod Episcopi sibi coadiutores flagitant atque sumunt, et persaepe quidem, multo minus, quam ipsi sunt, idoneos. Clemens Pontifex legem illam antiquam renouauit, [note: Sacerdotum filij, parentum nec obtimeant benefica.] qua cauetur, ne sacerdotum filij parentum obtineant beneficia. Sed tamen hicetiam indulgetur. malo certe exemplo: negari enim non potest, magnam offensionum partem ex eo manasse, quod ecclesiae facultates ad hunc modum in priuatos vsus auertuntur. Adhuc quidem eius rei emendationem plerique expectarunt, nunc autem plane desperant, et pessime de nobis loquuntur atque sentiunt. Huc accedit et illa ratio, cum in spem et futurum euentum beneficia conferuntur: qua quidem in re certe votum est et expectatio mortis alienae. Deinde alijs, qui forte magis id merentur, via praecluditur et aditus, et multarum litium praebetur veluti materia. Quid vero dicemus de ijs beneficijs, quae quoniam in vna persona [note: Beneficia incompatibilia.] consistere non possunt, incompatibilia vulgo dicuntur? Qua quidem voce nos admonuerunt maiores, non esse vni alicui simul conferenda: sed et hîc vetus disciplina iacet, et plures etiam episcopatus vni permittuntur. Quod omnino corrigendum nobis esse videtur. Huc pertinent illae quae dicuntur vniones, cûm plura simul beneficia, tanquam partes atque membra coagmentantur, vt vnum modo corpus repraesentent. Qind? an non hoc est ludificare leges? Iam et ille morbus inualuit, quod Cardinalibus dantur etiam episcopatus, et plures quidem vni. Quod sane magni momenti nobis esse videtur, et imprimis emendandum. Nam distincta sunt et diuersa Cardinalium et Episcoporum officia, nec in vnam personam [note: Cur instituti Cardinales.] cadunt. Etenim Cardinales eo sunt instituti, vt tecum sint, sanctissime pater, nec a latere tuo discedant, et vniuersam Ecclesiam vna tecum gubernent: ad Episcopos autem pertinet, vt gregem sibi commissum a Deo pascant. Quod quidem fieri non potest, nisi coram illis adsint, vt pastores adesse videmus ouibus, Deinde nocet haec ipsa res exemplo suo. Nam qua fronte, quo tandem ore sanabimus aliorum vitia quae nostro in coetu maxime omnium apparent et conspiciutur? Neque vero, [note: Auaritia et cupiditas concilia impediunt.] quia dignitatis hunc gradum obtinent, ideo sibi plus licere putent, imo sciant moderationem ab ipsis maxime requiri. quoniam vita moribusque debent alijs praelucere. Nec enim sunt imitandi Pharisaei, qui leges ferebant, quarum ipsi nullam seruabant, verum Christus, qui sermone simul et opere pollebat. Haec etiam indulgentia magnum adfert impedimentum rectis concilijs, quando cupiditate et auaritia praeoccupatus est animus. Ad haec, Cardinales plerique sectantur curias regum, vt episcopatus consequantur, eiusque rei gratia sic illis addicti sunt, vt libere pronuntiare nihil ausint. Atque vtinam inhiberetur ista ratio, et Cardinalibus aliunde prospiceretur, vt honeste se suamque familiam alerent, et aequalitas in eo seruaretur, vt pares omnium essent prouentus annui. Quod quidem factu nobis videtur non difficile: si quidem omni abdicata cupiditate, Christi vestigia sequeremur. His emendatis vitijs, et constitutis Ecclesiae ministris idoneis, videndum est imprimis, vt Episcopi et id genus alij suis ipsi populis cohabitent, sunt enim Ecclesias sponsi. Quod vero spectaculum tristius exhiberi possit, quam videre passim Ecclesias derelictas, et greges a pastoribus desertos in manibus esse mercede conductorum? Grauiter itaque multandi sunt, qui suos ita destituunt, neque censuris tantum et proscriptionibus agendum est, verum annui quoque fructus et pensiones adimendae sunt illis, nisi forte veniam abs te, modicum ad tempus, impetrarint. Cautum est enim legibus antiquis, ne supra treis hebdomadas Episcopo liceat ab Ecclesia suoque abesse populo. Videmus etiam Cardinales plurimos ab esse Roma, nec earum rerum quicque facere, quae proprie sunt ipsorum officij. Fatemur quidem, esse non inconsultum, vt ex ipsis nonnulli suis in prouincijs habitent: per ipsos enim,

[note: 1537.] veluti per arborum radices atque ramos, longe lateque diffusos in orbem Christianum, retinentur homines in officio, et huius nostrae reipublicae obseruantia: sed tamen praestaret maiorem partem huius ordinis abs te reuocari Romam: sic enim et illi suum facerent munus, et esset eorum praesentia curiae Romanae tum honorifica tum vtilis. In irrogandis etiam poenis atque mulctis magna desideratur disciplinae seueritas. Nam qui deliquerunt et poenam meriti sunt, rationem inueniunt, qua se iurisdictioni sui vel Episcopi vel Praesidis ordinarij subducunt: aut si hoc non licet, ad poenitentiae praefectum confugiunt, ab eoque miminis impunitatem redimunt. Id autem in primis faciunt inauginati sacris. Quae sane res ad mulcorum pertinet offensionem. Itaque per sanguinem Christi, quo suam Ecclesiam redemit, lauit et sanctificauit, obsecramus, vt haec tanta licentia prorsus abrogetur. Cum enim respublica nulla diu consistere possit, nisi coerceantur maeficia, quanto magis id nobis in Ecclesia cauendum erit? Vitae quoque monasticae plurima sunt et [note: Vitae monasticae plurima exempla illaudata.] illaudata exempla. Quamobrem abolenda nobis videntur eorum, qui Conuentuales appellantur, collegia, non subito quidem vi, sed ita, ne quis in eum ordinem posthac reciptatur. Sic enim paularim interibunt, et alios deinde licebit honestiores illis summittere. Sed in praesentia quidem putamus adolescentes omneis, qui facto voto nondum religionem sunt prosessi, statim illinc submouendos esse. Curandum est etiam, vt sint idonei, qui confessionibus audiendis praesiciuntur, in eoque debet Episcoporum interuenire vigilantia, cumprimis vero, nequid pecuniae causa fiat. Quod enim supra diximus de gratuita communicatione, non ad te modo pertinet, sed ad omneis alios tuae ditionis beneficiarios. In Virginum quoque sacrarum et mulierum collegijs, quae reguntur a monachis, multa commit tuntur et manifesta quidem flagitia, turpissimo sane cum exemplo. Videndum est igitur, vt a monachis ablata procuratio transferatur ad alios, vnde periculi vel suspicionis nihil esse possit. Iam, quôd multis in locis, et per Italiam in primis, impia quaedam dogmata disputantur, non in academijs tantum, sed in templis etiam, magnam meretur vituperationem. Episcopis ergo mandandum esse videtur, vt quibus in locis gymnalia sunt et ludi literarij, doctores moneant, ne quid earum rerum amplius proponant, sed iuuentutem ad pietatem atquemetum diuini numinis instituant et assuefaciant, neque de rebus theologicis palam, sed intra parietes priuatim inter se conferant. Eadem est adhibenda cura, quantum ad typographos atque librarios attinet, et monendi Principes atque magistratus, ne cuiusque modi libros exire patiantur. Vulgo receptus est in scholas, et iuuentuti praelegitur colloquiorum Erasmi Roterodami liber, in quo sane permulta sunt, quae teneris et imperitis animis impietatem inculcare, quaeque lubricam aetatem et incertam deprauare possint. Hic igitur et id genus alij libri longe sunt a scholis arcendi. Quod etiam monachis indulgetur, voto religionem professis, vt vestitum ipsis peculiarem exuant aliumque sumant, non recte nobis fieri videtur. Vestis enim est veluti [note: Vestis non facit monachum.] symbolum voti monastici: quod si deserant, a beneficijs et administratione submoueantur ecclesiastica. Sed et illi, qui diui Antonij circunferunt idque genus alias reliquias, abrogandi nobis esse videntur. Innumeris enim superstitionibus imperitum vulgus in errorem abducunt et plane circumueniunt. Permittitur quoque saepe matrimonium ijs, qui iam sunt inaugurati sacris: hoc autem nemini prorsus concedi debet, nisi grauibus de causis, cum videlicet in vno aliquo stirps tota et regionis tutela recumbit. Et quia Lutherani permitti coniugium sine discrimine omnibus volunt, eo fortius hîc nobis est reluctandum. Inter eos autem, qui sanguinis propinquitate vel affinitate sunt in altero gradu coniuncti, non est indulgendum connubium, nisi grauissimae subsint causae. Qui vero sunt paulo remotiores, laxius haberi debent: et haec quidem omnia sine pretio, nisi forte iam in

[note: 1537.] complexum venerint coniuges. Tunc enim illos multare licebit, imperata pecunia, quae statim in bonos vsus conuerti debet. Iam illud vitium, quod a Simone [note: Simonia in Ecclesiam inundauit.] mago nomen habet, sic inualuit, et in Ecclesia plane dominatur, vt plerosque nihil pudeat: nam et audacissime peccant, et data pecunia quaerunt expiationem, et quae per scelus acquisiuerunt beneficia, retinent nihilominus, Non negamus equidem, quin tibi liceat poenam illis condonare, quam sunt meriti: sed vt peccandi tollatur occasio, seuere putamus agendum, neque remittendam esse poenam. Quid enim turpius, quid perniciosius hac ipsa nundinatione? Cauendum est, ne quid ecclesiastici bonorum Ecclesiae cuiquam dent testamento, nisi magnis de causis, ne cum dispendio pauperum alijs forte suppetat, vnde ad voluptatem atque luxum aedificent. Datur etiam facultas deligendi, quem quisque velit sacrificum, et peragendi sacri in aedibus priuatis. Hocautem non temere concedi debet, ne in contemptum sacra veniant, maxime vero, praecipuum omnium sacramentum. Illae, quae dicuntur indulgentiae, seu delictorum condonationes, non frequenter, sed semel tantum, anni tempore, magnis in ciuitatibus communicanda sunt. Vota non sunt leuiter mutanda, nec in aliud opus vertenda, nisi quod voto respondeat. Mutari solet aliquando suprema testatorum voluntas, qui forte pijs vsibus aliquam pecuniae summam legarunt: idque fieri solet ob inopiam haeredum vel legatariorum: sed adhibenda erit cautio, neque permittendum, nisi paupertas inciderit a morte testatoris, ita quidem, vt verisimile sit, ipsum, si vita superesset, voluntatem esse mutaturum. Nam alioquin impium est illud, quod quis omnium postremo voluit immutare. Explicatis iam illis, quae ad vniuersam Ecclesiam pertinent, quantum quidem in mentem nobis venire potuit, adijciemus nonnulla, quae ad Pontificem et episcopum Romanum proprie spectant. Cum haec vrbs et ecclesia Romana sit omnium Ecclesiarum parens atque magistra, decet inprimis, vt religione caeteris antecellat et honestate vitae. Sed versantur in aede diui Petri complures indocti et sordidi facerdotes, adeo vilibus induti vestimentis, tam suis quam sacris, vt etiam in obsoletis et priuatis domibus ita conspici, valde esset indecorum: atque ita vestiti sacra peragunt, magna certe cum offensione spectatorum. Archipresbytero mandandum est igitur vel poenitentiario, vt in hac vrbe primum, post; alijs etiam in locis, eiusmodi sordes ab hominum oculis amoueant. Quid autem dicemus de mulieribus impudicis atque scortis, quae vestitu et omni apparatu nihil [note: Scorta Romae ma ximo in honore.] in hac vrbe differunt a reliquis matronis, et vectae mulis per mediam vrbem, sectarores habent etiam media luce, primi nominis Cardinalium familiares et id genus alios? Eiusmodi certe luxum et intemperantiam nulla videmus alia in vrbe, quam in ea, quae totius orbis terrarum veluti speculum et exemplar esse debebat. Magnificas etiam illae domus inhabitant, maximo sane cum probro. Sunt in hac vrbe quoque passim magnae simultates atque factiones: tuum est autem haec omnia sanare, et recte erit, si cardmalibus aliquot idoneis negotium des, vt compositis offensionibus animi ciuium reconcilientur. Pauperum etiam et viduarum procuratio peculiariter ad te pertinet. Et haec quidem sunt, sanctissime pater, quae putauimus emendanda: et licet huic prouinciae simus impares, tamen quod in nobis fuit, praestitimus, et recti conscientia nitimur, et in maximam spem ingredimur, fore, vt sub te principe puram et elegantem et tranquillam conspiciamus Ecclesiam, cum perpetua tui nominis et immortali gloria. Sumpsisti tibi nomen Pauli: speramus itaque futurum, vt illius exemplo, vehementi quodam ardore complectaris Ecclesiam. Panlum Deus ad hoc elegit, velut singulare quoddam instrumentum, vt regnum coeleste gentibus annuntiaret: sic etiam te speramus esse delectum, vt Christi nomen a gentibus obscuratum, in lucem reuoces, et publicis morbis medicinam facias, et Christi gregem in vnum ouile reducas, et iram Dei,

quae nostris flagitijs debita, iam nobis incumbit, auertas. Emendatio haec, verbis quidem concepta, sed repraesentata minime fuit, nec in publicum educta. Pontisex demum a Calendis Nouembris, ad Calendas vsque Maias anni sequentis concilium extrahit, et Vicentiae locum designat, quae Venetorum ditionis est vrbs [note: Praesides concilij.] ampla et copiosa, eoque treis mittit cardinales, Campegium, Simonetam, Brundusinum, qui et initium facerent actionis, et aduenientes exciperent. volebat Pontifex negotium reformationis essearcanum, sicut ante dictum est, verum non diu latuit: et cum in Germaniam emanasset, ex vrbe Roma, Lutherus, lingua populari, [note: 1538] Ioannes Sturmius autem Latine respondet, ad emendatores ipsos oratione conuersa. Lutheri libello praefixa pictura statim denotat argumentum. Nam Pontificem in sublimisolio sedentem circumsistunt aliquot cardinales, qui caudis vulpinis, ad longurios alligatis, veluti scopis, omnia sursum deorsum repurgant. Erat in cardinalium coetu, Nicolaus archiepiscopus Capuanus, omnis emendationis [note: Capuanus carin. emendationis impatiens.] impatiens. Hic a Paulo summissus, vt certo creditur, magna contentione reclamabat, ne quid omnino reformaretur, ac inter alia dicebat, fore alioquin, vt Lutherani iactent, quasi ab ipsis prompemodum adacti illud fecerint. Itaque sibi sunt passi persuaderi patres atque Pontifex, ne quid mutaretur. Et tamen hicipse, qui impediuit, clanculum in Germaniam ad amicum quendam emisisse libellum dicitur, quod plerique sic accipiunt, quasi Pontificem voluerit atque reformatores illos praebere deridendos. Alij putant, non nescio Pontifice exijsse libellum, vt sic ipsius aliquod studium appareret emen dationis, et id homines intelligerent aliunde, tanquam studium appareret emen dationis, et id homines itelligerent aliunde, tanquam ipse fuerit daturus grauiora, si quidem aliquid eiusmodi putasset euulgandum. [note: Erasmi colloquia.] Porro, de colloquijs Erasmi, quod dicunt, sic habet. Inter alias complures lucubrationes, quibus literarum studia mirifice promouit Erasmus, libellum quique iuuentuti consecit ex dialogis, cumque subinde locupletauit, cum auidissime legeretur. Et vt erat ingenij praestantissimi, summaeque vir cloquentiae, varijs in eo lusitargumentis, ex media rerum natura desumptis, hominumque vita, et mirabili quadam dexteritare, suauissimoque dicendi genere morum ac pietatis praeceptatradit, et simul errores inuetaratos atque vitia per occasionem demonstrat. Hinc illa de ipso querimonia.

Februario mense, Galliae rex, Annam Momorancium, cuirae praefectum, creat [note: Annas Momor ancius magisterequitum creatus.] Magistrum equitum, ipsi Connestablium vocant, quisuumus est ibi gradus honoris. Vacauerat autem hoc munus inde a Carolo Borboniurum duce, per annos fere quindecim. Nam huius defectione Rex vehementere offensus, nemini illud ad hoc vsque tempus communicauerat. Et non vni Magistratus hic infoeliciter alioqui cessit, quando summa potestate abusi, vel reges ipsos vel optimates in se concitarunt.

[note: Christianus Daniae rex Euangelium recepit.] Interea Protestantes ad exitum fere Maritij conueniunt Brunsuici, et de rebus ad foedus pertinentibus agunt, et Daniae regem Christianum in soedus accipiunt. Is erat Fridericifilius, et Euangelij doctrinam receperat, et instituendis Ecclesiis Ioannem Pomeranum, Vuirtemberga vocatum, praefecerat, ab eoque fuit inauguratus regno. Ionnes etiam Marchio Brandeburgicus, electoris Ioachimifrater, vt in foedus admitteretur, per Saxoniae principem petebat. Huic itaque fuit iniunctum, vt certis cum eo conditionibus ageret, domum reuersus, et communi [note: Albertus Prussiae princeps proscriptus.] nomine reciperet. Petebat idem Prussiae princeps Albertus. Huncante sextum annum Camera proscripserat: eaque causa fuit postissima, cur in hanc societatem non reciperetur: fauorem tamen atque beneuolentiam ei promittebant omnes. Hunc ad conuentum proficiscenti Saxoni, Lantgrauio, socijsque, Brunsuicensis Hëricus cauere fide publica recusabat, cum per ipsius fines eundum esset. Iam enim agitabat belli consilia, sicut postea dicemus. In comitatu Saxonis erat Mauricius Georgij

[note: 1538.] Saxoniae principis, ex Henrico fratre nepos, septemdecim annorum adolescens. Hëricus erat religionis Protestantium, ideoque Saxo filium eius Mauriciumm, propinquum suum ad se receperat. Daniae quoque rex Brunsuicum ipse venit.

Libro non diximus de persecutionibus Lutheranismi per Galliam: longum esset autem omnia referre, sed hoc anno, sub Idus Aprileis, qui tum nonus erat dies [note: Tolosanus adolescens Lutetiae combustus.] ante Pascha, Tolosanus quidam adolescens nobilis, et literarum studiosus, viginti circiter annorum, Lutetiae fuit exustus propter esum carnis, non viuus quidem, sed ita tame, vt laqueo fracta gula, pendulus ignem succensum persentisceret. Quod pro loci consuetudine, magni beneficij loco datum ei fuit, eo quod in carcere, priusquam educeretur, assidentis atque minitantis iudicis Morini voce perterritus, impie se fecisse testificatus erat et irreligiose. Nam poenitentiae quidem hactenus tantum est ibi locus, vt minori cum cruciatur tollantur: in eos vero, qui constantes permanent, seuerissime vindicatur, vt supra demonstrauimus. Cosimili erant in periculo tres quidam Germani Belgae, propter eandem causam, sed admoniti per senatoorem quendam, virum imprimis doctum et acri iudicio proaeditum, fug sibi salutem quaerebant.

[note: Cesar, rex Galliase et Pontifex Niceae conueniunt.] Maio mense Pontifex Niceam proficiscitur, oppidum Liguriae maritimum. Eo Caesar et Galliae rex etiam venerunt, ipsius rogatu potissimum, ille quidem classe profectus ab Hispanijs, hic autem per loca Mediterranea, comitatus inter alios German orum cop[ijs, quibus praeerat Gulielmus Furstembergius. Post multam actione, etsi de summa rei non conueniret, induciae tamen factae fuerunt, Iunio mense, in annos X. Pontificis autem e filio nepoti, Octauio, pacta fuit hic in matrimonium Caesaris filia notha, Margarita, quam Florentiae princeps Cosmusambiuerat post nicem alexandri Medicei. Reges hoc in loco non fuerunt ipsi congressi, quantumuis id Pontifex optaret: sed aliquot post diebus, quam ille discesserat, ad [note: Reges ad Aquas mortuas conueniunt.] Aquas mortuas conuenerunt, quod est Galliae Narbonensis oppidum, ad ostium Rhodani: Fossam Marianam veteres appellant. Eo Caesar, in Hispaniam rediturus, ad Idus Iulij cum classe descendit. Rex obuiam ei miserat Velium legatum et triremes quae deducenrent: cum autem Aquis appropinquaret Caesar, aderat Galliae connestablius orans, vt classem inportum subduceret, fore, vt Rex intra secundam horam disit, et ad ipsum in triremem veniat, Caesar, vbi reliquae naues, quae per superioris diei nebulam aberrauerant, conuenissent, in portum inuehitur: neque multo post venit etiam Rex, et comitatus inter alios Antonio Lotharingiae duce, eiusque fratre Cardinali, conttedit ad classem. Caesar ad scalam vsque triremis obuiam progressus, eum excipit. Dici vero non potest, qui fuerun ibi complexus quae gratulatiiones, vbi consedissent in puppi, qui cum Caesare tum erant porceres, demisse regem [note: Andreas Auria.] et officiose admodum salutant. Ibi Caesar Andream Auriam, classis praefectum, principem Melphitanum, qui ante annum decimum a rege defecerat, vti libro sexto dictum est per Granuellanum accersit, salutandi causa Regis. Vbi venit, Rex, Quia Caesaris, inquit, es familiaris et administer, Andrea princeps, eique visum est, vt te conueniam, gratificari sane ipsi volui, quem loco fratris habeo. Collocuti deinde familiariter et amice per horam circiter, Rex discedit. Postridie, prima luce Caesar [note: Caesaris et Regis congressus.] per omneis triremes voce praeconis denuntiat, ne quis in continentem exeat: ipse vero stipatus aliquot optimatibus enauigat, cum Rege pransurus. Vbi terram tetigit, Rex atque regina cum duobus filijs illum humanissime complectuntur, et in palatium abducunt. Sub vesperum, Andrae Auriae, qui ad classem remanserat, Caesar nuntiat, rogatu Regis atque reginae sororis in oppido sese pernoctaturum, et altera luce post prandium esse rediturum ad triremem. Hoc autem eo faciebat, ne qui illi sinistrae suspicionis in mentem veniret. Itaque postridie Caesar a Rege, totaque procerum turba deductus redit ad mare: cumque rursus in ipsa puppi compotatum esset, amicissime

[note: 1538.] cissime disceditur, ea recognita Lutetiae ac reliquis in locis, factae sunt ad templa Diuorum, vti fieri consueurit, supplicationes, et publice excitati ignes. Pontifex ab ijs Niceae contenderat, vt facta iam pace, Vicentiam ipsi venirent ad concilium, et quos haberent in suo comitatu proceres Ecclesiasticos, eo mitterent, absentes etiam euocarent: cum autem illi de vtroque sese excusassent, et qui Vicentiam erant ab eo missi Cardinales legati, nuntiarent magnam esse ibi solitudinem, concilij diërursus ad Pascha producit anni sequentis, diuulgatis ea de re literis, quarto Calendas Iulij, cum esset Genuae, domum rediturus. In primo congressu Rex ei dextrum pedem osculatus fuit, in cathedrasedenti, post etiam reliqui proceres: veruntamen [note: Pontificis dextrum pedem Rex osculatur.] erant in comitatu Regis, qui licet admoneret Connestablius, id facere recusabant, Christo phorus dux Vuirtembergicus, Guilielmus comes Furstembergius Germani, Marescallus Marchianus, Gallus, et Daniae regis legatus, Georgius Gluchius.

In hoc ipso tempore decesit e vita Carolus Egmondanus, Geldriae princeps, quemadmodum finibus prope totis eictus ruerit, libro superiori diximus. In his autem angustijs positus, cum iam eagrotus decumberet, egit cum Gulielmo principe Cliuensi, propinquo suo, qui de ipsius et nobilitatis atque populi coluntate, reisummam totam ad se deinde transtulit, maxima cum Caesaris offensione, sicut suo loco dicetur. Mortuus etiam fuit paulo ante Erardus Marchianus, Cardinalis, [note: Leodinus episcopus sepulchrum sibi fodit ante obitun.] Episcopus Leodinus, quo vix alius doctrinae causa plures afflixit. Sepulchrum iste sibi multis annis ante fieri curauerat, in aede primaria Leodina, sumptuosissimum et exequias anniuersarias, non secusatque mortuis Pontificij solent. Etenim viuo magis profutura sibi iudicabat haec sacrificorum opera, quibus ipsi meritum attribuunt, et aeternae vitae praemium deberi putant. Qui propius hominem nouerant, ostentatione quadam hoc eum facere dicebant, quod esset gloriae cupidissimus, et voluptatem ex ea pompa quaereret.

[note: Lutetiae Biblia sermone Anglico excuduntur.] Excudebantur hoc tempore Lutetiae Biblia, sermone Anglico, vt per Britanniam distribuerentur in templa, issu Regis, sed vbi rescitum est, interdictum fuit, nec erat in nullo discrimine typoraphus. In Gallijs vulgo non extat lingua populari Scriptura sacra: neque suspicione caret, si quis forte nouum Testamentum aut simile quid Gallice legat: sed neque sacras literas tractare licet, nisi professione theologis ac id genus alijs: promiscua vero multitudo nihil prorsus nouit: et mulieres vrbanae, Missam auditurae, libellos intempla deferunt, qui Latinas habent precationes: eas vtcunque demurmurant, cum plane nihil intelligant, et persuasum [note: Hominum ignorantia sacrificis quaestuosa.] est eis, multo gratius hoc esse Deo, quam si patrio vtantur sermone. Hoc nimirum agunt sacrifici, quibus est hominum ignorantia quaestuosa.

Domum reuertentem Pontificem, quod fuit Augusti mensis initio, Romani maximo triumpho et honore suscipiunt, tensis et adornatis vbique vijs, et passim descriptis elogijs, quibus eum, ob restitutam orbi pacem et conciliatos monarchas, mirifice celebrabant.

[note: Collegium Argentinae institutum a Ioanne Sturmio.] Hoc anno collegium est institutum Argentorati, seu schola iuuentutis, authore potissimum Iacobo Sturmio, senatore primario: et breui tempore sic effloruit diligentia doctorum, vt non solum extremi Germani, sed exterae quoque nationes eo confluerent. Instituendae vero iuuentutis, et tanquam in classes distribuendae rationem, ac vniuersam docendi viam, Ionnes Sturmius et senatui primus ostendit, et post, edito libro copiosius explicauit. Et cum religionis atque doctrinae causa multis esset emigrandume Gallij atque Belgio, senatus Argentinensis [note: Io. Caluinus Argentin. Gallorum Ecclesiae minister.] templum illis aperut, vt Ecclesiam constituerent. Huic primis aliquot annis praefuit Ioannes Caluinus, Nouiodunensis, deinde Petrus Brulius, de cius exitusum infra dicturus.

[note: 1538.] Cantuariensts, eiusque corpus inclusum erat thecae, gemmis et auro supra modum exornatae. Rex autem Henricus illum exemit hoc anno, reliquiasque corporis [note: Thomas Bequetus Cantuariensis Episcopus.] incendit. Thomas hic, cognomento Bequetus fuit olim Archiepiscopus Cantuariensis: et cum ordinis Ecclesiastici immunitatem acrius defenderet, Henricum Angliae regem, eius nominis secundum, grauiter offendit, et exulare iussus confugit ad Alexandrum iij. Pontificem, qui tunc, ob inimicitiam Friderici Barbarossae Caesaris, in Gallis erat. Huius demum atque etiam Ludouici vij. Galliae regis intercessione, reconciliatus domum redijt, anno vij, Cum autem Episcopis nonnullis, qui Regis erant secuti partes, molestiam deinde faceret, ac sacris interdiceret, Rex iterum offensus, miserum sese clamabat, cui per vnicum sacerdotem non liceret viuere pa cate: deplorabat etiam esuis esse neminem, quise liberaret ab ea molestia. Qua quidem voce nonnulli concitati, et cum putarent non ingratum Regi fore, Cantuariam profecti, Thomam interficiunt, direptis illius fortunis. Rex autem magnum prae se tulit dolorem, et missis Romam legatis, purgandi sui causa, tandem exorauit Pontificem, vt cognitores, qui de facta caede quaesstionem haberent, in Angliam mitteret. Cumque tandem duo essent a Pontifice missi Cardinales, neque de causa caedis liquodo constaret, Rex iureiurando sese purgat: et quia propter anteactum odiumac emissas voces nonihil in eo suspicionis atque culpaeresidebat, hac tandem lege reconciliatus est, vt et Ecclesiasticis omnem deinceps beneuolentiam, praestaret, et intra tertium annum contra Sarracenos ipse militaret, inque Syriam proficisceretur. Fuit haec facta caedes anno salutis humanae, [note: Thomas Bequetus a Pontifice in numerum Diuorum relatus.] M. C. LXXI. neque multo post inclauruit memoria Thomae, per miracula, quae dicebatur edere. qua de re cum audisset Pontifex renuntiantibus legatis, retulit eum in numerum Diuorum.

Quo tempore Niceae conuentum est, Iochimus Brandeburgicus princeps Elector, Ioachimi filius, Iunij mensis initio legatum mittit Eustachium Schlebium, ad Saxonem electorem cum his mandatis, Poloniae regem sigismundum, et Ioannem Vayoudam Vngariae regem sibi nuntiasse, quemadmodum Turca maximos faciat apparatus, vt occupata Buda, praesidioque et opere munita, Germaniam [note: Nuntius de Turcarum irruptione.] rursus inuadat: et ipsum adeo Turcarum Caesarem hoc significasse Vayuodae, cum autem suo parenti publice mandatum aliquando sit in Imperij comitijs, vt quicquid de rebus Turcicis cognouisset, reliquos ordines de eo commonefaceret, ideo se quoque non posse non munus hoc reipublicae praestare, et vehementer quidem eo nuntio commoueri, propter communis patriae sortem et calamitatem. Itaque tum hac tum alijs de causis nuper ad Ferdinandum regem inLusatiam fuisse profectum: hunc vero de ijsdem rebus, et ante suum aduentum, et tunc, cum ibi esset, accepisse literas atque nuntios. Quod si iam millius impetus non tardetur, dubium non esse, quin ipsi, qui sint plane finitimi, suos intra limites breuisint conspecturi crudelissimum hostem. Naminde a Buda, per omnemillum tractum, ad suos vsque terminos, nullam arcem, nullum esse oppidum munitum, quod quidemvim tantam sustinere possit, nullum flumen, nullum iter montuosum, angustias nullas, aut viarum claustra, quae cursum illius impediant, vna tantum excepta vrbe Vratislauia et oppido Lignicio. Cuiusmodi enim sit Morauiae situs atque silesiae, et quam sit patens atque fructuosa regio, scire ipsum, nec opus esse commemorare. Et quanquam petenti regi Ferdinando promiserit auxilia, propter commune periculum tamen videre se, quam id genus auxilijs nihil effici possit: nam rei magnitudinem postulare totius Imperij coniunctas vires et opem. Sed quoniam id obtineri forte non possit, nisi publicis in comitijs, et nisi tota pacata Germania, et vero periculi praesentia longiorem moram non ferat, ideo se per colloquium solicitasse Regem, eo totus incumbat, vt de firma pace recte caueatur. Ad ea Ferdinandum regem,

[note: 1538.] qui sane et rempublicam amet, et ab ipso non sit alienus, respondisse liberaliter, et operam suam promisisse, et causam velle commendare Caesari, modo sciat, quid amplius ipse atque socij desiderent. Quod cum ita sit, orare, vt huc animum adijciat, et rationes pacis, de quibus agendum esse putet, bona fide sibi patefaciat: se curaturum, et suo quidem nomine, vt Ferdinandus ad Caesarem intercedat, et omnino sperare, futurum, vt haec actio sit Reip. salutaris. Hoc etiam tempore multo esse facilius quam antea, reprimere Turcarum impetus, quando quidem Ferdinando sit reconciliatus Vayuoda, quod ipse Rex arcane sibi dixerit: nolle enim hanc dissipari famam, ne Turca resciscat. Anteactis annis et hucusque magnam Vngariae partem ab orbe Christiano fuisse diuulsam bello ciuili, placatis autem animis et offensione iam sublata, pulcherrimam rei gerendae datam occasionem esse: maiorem igitur in modum rursus obsecrare, vt communem reipublicae causam adiuuet. Habebat [note: Ioachimus Bran. religionis Saxonicae.] Ioachimus in matrimonio Sigismundi Poloniae regis filiam, et Vayuodae Ioannis e sorore neptem. Hincilla necessitudo inter ipsos et familiaritas. Religionem quoque Saxonicam ille iam susceperat, eiusque rei librum emisit, a foedere autem abstinuit, et Caesari atque Ferdinando regi totus erat alioquin addictus, et plusculum retinuit caeremoniarum, et offensionibus mederi studebat. Saxo, datis ad Lantgrauium literis, rem omnem exponit, et xij. deinde Iunij die simul ad Brandeburgicum scribunt, Etsi magni sit res momenti, et omninô talis, quam socijs oporteat communicari, tamen videre se dicunt, quid incommodi secum trahat mora, praesertim, cum et Turca de suo ardore nihil remittat, et quemadmodum Germania pacata, totis illi viribus obuiam eatur, nimis iam diu deliberetur. Etenim, quod sibi per legatum nuntiant de suscipienda in crudelissimum hostem defensione, verum esse et fateri, rempublicam id flagitare: verum suas inuicem rationes esse tales, vt imprimis opus habeant pace, quae sit honesta, vera, firma et minime ambigua. Nam vt facultates suas in bellum Turcicum impendant, atque interim vicinos habeant implacatos, videre ipsum, quam id sibi non sit integrum neque consultum: se quidem pacis esse percupidos, eam vero si impetrare non possint, ideoque suspectis rebus, de suis ipsi copijs nihil detrahant, atque interim detrimenti quid accipiat respublica, nullam sane culpam eius rei sibi posse tribui, sed illis omnino, qui pacis consilia repudiarint. Adhaec, sibi videri, Ferdinandi regis et aliorum, qui sunt finitimi Turcis, rationes postulare, vt haec ad omneis referantur ordines. Quod etiam hucusque nulla sint Imperij comitia, non esse ex vsu reipublicae: nam vt forte tempus non patiatur subitarium aliquod auxilium publice decerni, et sit necesse priuatim aliquos de subsidijs implorare, Turcae tamen eam esse potentiam, vt in multos etiam annos continuare bellum possit, neque finem prius faciat, quam aut voti sit factus compos, aut accepta clade, belli cogatur administrationem intermittere. Conuentum igitur Imperij plane sibi videri necessarium, vt in eo et pax Germaniae constituatur, et de bello Turcico deliberetur. Et hoc quidem posterius tanti esse momenti, vt, etiamsi pacata essent omnia per Germaniam, nihilo tamen secius publico sit opus conuentu. Neque vero referre, si forte regi Ferdinando non liceat adesse nomine Caesaris, modo Legati mittantur idonei cum plenis mandatis: quod quidem si perficere ipse possit, futurum id et Caesari et vniuersae Germaniae perquam salutare. Veruntamen, ne qua parte reipublicae desint, aut illius ipsi commoda retardent, velle se, quantum pro sua virili parte contribuere solent atque debent in hunc vsum, habere in promptu, cum opus erit: neque dubitare, quin socijs sint idem facturi: sed ea lege, vt rex Ferdinandus e vestigio pacem ipsis apud Caesarem impetret, firmam et indubitatam, et quam reliqui principes Imperij, religionis Pontificiae, ratam habeant. Eo facto, et sublatis actionibus Camerae, sua mox parata fore subsidia. Quod si vero Caesar exclusus tempore

[note: 1538.] non possit huic omneis principes permouere, saltem hos in suam sententiam adducat, Gulielmum et Ludouicum Bauaros, Georgium Saxonem, Moguntinum, Coloniensem, Treuirensem, Salisburgensem, Magdeburgicum, Bremensem, Bambergicum, Vuirciburgensem, Monasteriensem, Augustanum et Aistetensem Episcopos. Quod sine his quidem persuaderi possit, vt tum Caesar et Ferdinandus, pro se suaeque ditionis vniuersae populo eam pacem confirment, et operam se daturos promittant, vt etiam reliqui principes assentiantur: et si forte recusent, ipsi tamen a pacto nunquam discedant, et primo quoque tempore, tum hac tum alijs de causis imperij conuentum habeant: quod si fiat, sperare se, socios quoque collaturos esse auxilia, sicut ipsi quidem facere constituerint, si modo socijs idem videatur, et si pacis beneficio frui liceat tam illis, qui post transactionem Noribergicam accesserunt, quam, qui posthac sese volent aggregare: deinde, si non ad Imperij solum principes, verum ad Daniae quoque regem ea pax pertineat. Et quo suum studium appareat ac desiderium pacis, quandoquidem Imperij comitia non tam subito cogi possint, conuentum se velle decernere sociorum, vt ad XXIIIJ. Iulij diem praesto sint Isenaci, cum amplissimis mandatis: recte facturum igitur, si quidem id operam det, vt Caesar et rex Ferdinandus, ipse quoque et Palatinus princeps eo suos mittant legatos. Cum ad hunc modum respondissent, datis literis ad socios, vt ad eum diem, Isenaci, quod est oppidum Turingiae, conueniant, hortantur. Brandeburgicus per legatum nuntiauerat. Quod si placeret ipsis actio, se curaturum, vt Palatinus Elector, qui rempublicam etiam amet, operam in eo suam communicet. Cum literis ad Brandeburgicum vna mittebant omnem, quae cum Heldo fuit, actionem, vt causam liquido perspiceret. Eo accepto responso, Brandeburgicus Ferdinandum orat, vt ilico rem istam curet apud Caesarem, prius quam ex Italia redeat in Hispaniam: deinde Palatinum rogat, vt vna secum actionem hanc suscipiat. Is respondet, Etsi de eo non sit a Protestantibus interpellatus, non defugere tamen: sed abijsse iam suos homines, quorum opera sit alias vsus in eadem causa. Monet autem, vt suos ipse mittat omnino consiliarios, quod si deindesua sit opus praesentia, non se defuturum. Cum ergo venisset dies, Brandeburgicus haecomnia, Saxoni primum, deinde Lantgrauio per legatos exponit, post etiam reliquis omnibus, Isenaci. Nam principes non eo venerant ipsi, petebat autem, vt Palatinum rogarent, quo laborem hunc subeat, et vt alius designetur dies, quo rursus conueniant: interea rem apud Caesarem posse confici, vt ipsius etiam interueniat assensus atque mandatum. Ad haec, rogabat, vt sese commodos praebeant, et quantum omnino salua conscientia fieri possit, concedant. Ferdinandum enim nihil esse praetermissurum diligentiae, neque dubitare, quin ad pacem Caesar etiam vehementer inclinet. Ad ea Protestantes Isenaci V. die Aug. respondent, Vt de concordiae rationibus agatur, admodum sese cupere, sicut tamen, vt Caesaris in eo mandatum interueniat: deinde, tametsi nihil opus esse putent ab se rogari Palatinum, qui et eo sua sponte, propendeat, et, si Caesar iubeat, minime sit recusaturus, lireras tamen se daturos ad illum, et cum Caesaris erit allatum mandatum, diem se dicturos esse deconsilio Palatini et Brand. quem ad diem omnes conueniant, actionis futurae causa. Hoc in conuentu recepta fuit in foedus [note: Elisabetha Lantgrauij soror in foedus recepta.] Lantg. soror Elisabetha, vidua: petebant etiam admitti Hallenses et Hailbrunenses. Eaqueres Augustanis et Vlmensibus demandata fuit. Cognitum etiam est ibi de cuiusque querimonijs, maxime vero de Goslariensium causa, quos Henricus Brunsuicensis valde premebat. Itaque decretum fuit, Brandeburgicum esse rogandum, vt interalia, Caesaris quoque mandatum in eo rex Ferdinandus impetret, quo videlicet Brunsuicensis actioni sistere sese cogatur. Nam alioqui talem esse tamque duram et iniquam Goslariensium conditionem, vt eos in his angustijs deserere non possint. De pacificatione Caesaris et Galliae regis huc etiam allatum fuit: Finem habuit hic conuentus Augusti mensis die nono.

[note: 1538.] Hoc anno secta prodijt eorum, qui dicuntur Antinomi. Hi poenitentiam ex [note: Antinomorum secta.] decalogo non esse docendam dicunt, et illos impugnnat, qui docent, non esse praedicandum Euangelium, nisi primum quassatis animis atque fractis per explicationem Legis: ipsi verô statuunt, quaecunque tandem sit hominis vita, et quantumuis [note: Ioan. Islebius Agricola.] impura, iustificari tamen eum, si modo promissionibus Euangelij credat. In his erat facile primus, Ioannes Islebius Agricola. Lutherus autem ista copiose refutat, et docet, Legem non eo datam esse, vt iustificet, sed vt peccatum ostendat, et conscientiam territet: ideoque primum omnium esse docendam, deinde Euangelium, quia nobis filium Dei, propitiatorem et aduocatum humani generis demonstret. Islebius tandem a Luthero commonefactus priuatim, et facta Scripturae collatione, rectius institutus, in sententiam eius accedit, idque publico deinde scripto testatur, confessus errorem.

Superiori libro diximus de Heldo, quem Caesar miserat legatum in Germaniam. Cum is non tulisset a Protestantibus quale voluit responsum, adijt plerosque omneis principes, et obducta criminatione, quasi Protestantes nullum ius atque cognitionem ferre possent, et aequissimas pacis conditiones ab se propositas repudiarent, coepit eos de foedere solicitare, cuius et Caesarem et Ferdinandum regem [note: Foedus Pontificiorum in Protestantes.] profitebatur authores: nec prius conquieuit, quam id apud quosdam perficeret. Hi erant Moguntinus et Salisburgensis, Archiepiscopi, Gulielmus et Ludouicus Bauari, Saxo Georgius, Ericus et Henricus Brunsuicenses. Huius rei causa conuentum est Noribergae, et hoc titulo fuit initum foedus, vt si religionis Pontificiae causa, quam veterem ipsi vocant, vlla fieret alicui molestia, paratum esset auxilium. Itaque sanctum vocabant, quasi pro gloria Dei susceptum et Ecclesiae tutela. Decretum vero fuit in annos XI.

Galliae rex, Nicea domum reuersus, in colloquium venit cum sorore Caesaris Maria, Compendij, quod est in Suessionibus oppidum. Hoc ab illa fuisse captatum aliqui putabant, vt per occasionem factae nuper pacis et amicae congressionis ad Aquas mortuas, a principe Cliuensi Gulielmo, qui Geldriam tenebat, animum Regis auerteret, et amicitiae Regis opinione terrorem illi atque metum adferret.

De Camerae iudicio saepe diximus. Hi perpetuo sui similes, de consuetis actionibus nihil remittebant, et ciuitatem Mindensem nuper in omnium aspectu, [note: Mindensis ciuitas a Cameralibus proscripta.] sub aperto caelo, sicut ipsorum habet caeremonia, proscripserant, ob litem, quae illis erat cum suae vrbis Ecclesiasticis. Ea re cognita, Saxo et Lantgrauius, tum suo tum sociorum nomine, scriptum euulgant ad Idus Nouembreis. In eo rem omnem ordine commemorant, quid cum Camera sit actum aliquot nunc annis, vti locis aliquot supra demonstrauimus. Et vero quia sint quietis impatientes, et iustissimis de causis recusati, nihilo secus obstinate pergant, et confoederatos Mindenses ad hunc modum proscripserint, monent atque rogant omneis principes et ordines, vt sententiam latam habeant pro iniusta, neque se patiantur ad vim vllam excitari: nam si secus fiat, et si qua sententiae illius futura sit executio, non se posse sociorum iniurias negligere.

Caesar interea per Ferdinandum regem interpellatus, vt supra dictum est, missis in Germaniam literis, de sua in rempublicam voluntate, et quomodo religionis hoc dissidium pacare cupiat, exponit: consimile quoque Galliae regis dicit esse studium: nam egisse nuper cum eo de tota republica. Et quia paucis ante diebus ad se delatum sit, Protestantes etiam a pacis consilijs non abhorrere, et actionem flagitare, modo suum in eo mandatum et consensus interueniat: ideo, se, cui publica tranquillitate nihil sit antiquius, hanc ipsam rationem comprobare, et Archiepiscopum Londensem atque Mathiam Heldum constituere sibi legatos, aut ex ijs alterum, ijsque plenam facere potestatem, vt vna cum sui fratris Ferdinandi regis consiliarrjs et alijs Principibus intercessoribus rem istam omnem tractent atque

[note: 1538.] decernant: quicquid egerint, ratum habiturum esse. Datae fuerunt hae literae Toleti, Nouembris die XXV. et cum in Germania deinde redditae essent, constitutus fuit Februarrj dies xij. quem ad diem Francofurti conuenirent omnes.

[note: Brunsuicensis belli cupidus.] Diximus antea de foedere facto Noribergae: huius erant primi duces Ludouicus Bauarus, Henricus Brunsuicensis, qui totus ad rumpendum ocium publicum spectabat, et in hoc incumbebat, vt belli fieret initium aduersus Protestantes. Et cum illis fere diebus literas accepisset ab Archiepiscopo Moguntino, postridie natalis Christi paucis ei respondet, caetera scribae committit, Stephano Fabro, quem ad ipsum mittebat cum mandatis. Accidit autem penultima die Decembris, non procul ab oppido Cassello, cum ad venatum forte Lantgrauius iret, vt in hunc incideret comitatum adolescente Moguntino, qui literas pertulerat. Ibi Lantgrauius, pro more Germaniae, rogat ab adolescente, qui consulto prior occurrebat, ecquis esset. Sum, inquit ille, Brandeburgici electoris famulus. Ecquis alter? Et ille quoque. Cum iam Stephanus appropinquaret, ex ipsomet rogat, qui sit: respondet vt ille: quonam tendat? Spiram, ecquid princeps valeat? recte. Postea rogatus, num haec ita bona fide confirmet: maxime, ait, itaque dimittitur. Paululum deinde progresso Lantgrauio, quidam ex famulis renuntiat, esse scribam Henrici Brunsuicensis. Quod cum ab alio deinde, qui scire potuit, confirmaretur, Lantgrauius mittit, qui retrahant hominem, et Cassellum abducant, dum a venatu redeat ipse. Stephanus interea, dum est in hypocausto, sacculum coriaceum e sinu depromit, et quasdam ex eo literas corripit, et foras ire properat. Animaduertit hoc quispiam ex famulis domesticis, et curiae praefectum, qui forte tum aderat, et in subiectam aream ex hypocausti fenestra despiciebat, submonet. Rogatus igitur ille de literis, educit eas e sinu, praefectus ad se recipit, et reuerso Lantgrauio tradit. [note: Lantg. Henrici Brunsuicensis literas intercipit.] Erant autem binae literae, vnae ad Moguntinum, alterae ad Mathiam Heldum scriptae: ijs erant adiunctae tabulae seu commentarij, in quibus capita rerum perscripserat, de quibus habebat in mandatis. Cum ergo res per se vehementer esset sulspecta, magis etiam haec augeretur suspicio, propter ea quae in tabulis erant annotata Lantgrauius vtranque resignat epistolam. Eius, quae fuit ad Moguntinum haec erat sententia, Sibi redditas ipsius esse literas: laetari vero plurimum, quia sui memoriam constantem retineat: se quidem ipsitotum esse deuinctum, et mittere Stephanum scribam, hominem fidelem, vt ex eo rem omnem, et quid e Bauaria sit allatum cognoscat, orare vt ei fidem habeat. Postea sibi socijsque bene precatur, aduersarios autem Satanae commendat. Eodem fere exemplo scripserat Heldo, mittere se denuo Stephanum cum mandatis et orare vt beneuole audiat, neque minus ei credat quam si coram ipse loqueretur: quoad vixerit, partium se futurum esse Caesaris, quocunque tandem res euadat: neque dubitare, quin recte Caesar omnia sit procuraturus. In tabulis ad Moguntinum hoc erat, Lantgrauium esse prorsus irrequietum, neque somnum capere et sic addictum esse venationibus, vt ad amentiam prope spectet: hoc magis opportune rem posse geri, et iam partem aliquam eius esse confectam: quid autem Lantgrauius moliatur, Bauaris esse non ignotum, et certo confirmari, vel ipsi vel sibi facturum esse bellum: itaque socijs collegij persuadendum esse, vt in foedus accedant: ipsum quoque recte facturum, si totus huic foederi sese tradat, nec ad illos respiciat, a quibus aliquando desertus, magnam acceperit calamitatem: fore, vt Bauarus et ipse colloquantur, et communicatis consilijs aliquid statuant: Sueuicos etiam ordines de foedere solicitari, et iam prope rem esse perductam ad exitum. In ijs ad Heldum haec inerant, Sperare se, Caesarem ab Hispanijs venturum esse breui, qui si constans in proposito maneat, recte omnia processura: tunc enim alios quoque reges, qui nondum esse declararint, spe quidem, et opinione sua, non futuros alienos ab hoc instituto. Quod si confoederati omnes ea sint

[note: 1539.] voluntate ac studio, quo ipse, nihil esse desiderandum: sed vtcunque sese gerant illi, se quidem et constantem esse futurum, et Caesari semper obsequentem. Videri autem sibi consultum, vt Camera Lantgrauio mandet, quo discedat ab armis: interea se quoque et Bauarum fore expeditos: et si quidem ille non pareat, vt tum Camera sibi et Bauaro mandet, dent operam, ne quid accipiatur detrimenti, simul alijs quoque Principibus iniungat, vt ex formula decreti publici conferant auxilia His rebus ita cognitis, quia maximum suberat periculum, et belli quaerebatur ab illis occasio, Lantgrauius e vestigio dat literas ad socerum suum Georgium Saxonem et explicata re tota, sicut acta fuit, iniuriam sibi fieri, nec vllum parare sese bellum demonstrat. Ad hoc ipsum tempus Mathias Heldus magna celeritate per Galliam in Hispaniam ad Caesarem contendit. Lantgrauius deinde ad Ferdinandum regem eiusque sororem Mariam Belgij praefectam, ad Principes electores atque Bauaros, eodem modo, sicut ad socerum Georgium, scribit, seseque purgat. Brunsuicensis, vbi rem esse patefactam, et de Lantgrauij scriptis cognouit, respondet, et non ab illo tantum, capto iam scriba, sed a Saxone quoque sibi factam esse dicit iniuriam, anno superiori, cum iussu Ferdinandi regis, nomine vero Caesaris, ad Georgium Saxonem esset profectus, deinde cum Noribergae facto foedere domum rediret: nam illum sibi tunc esse insidiatum. Ad ea Saxo respondet: quandoquidem ille sibi socijsque, cum irent Brunsuicum, fidem publicam denegarit contra legem atque morem Imperij, non aliter de ipso, quam de inimico sentire potuisse: saepe quidem illum antea paucis comitatum, et veste famulari, ne agnosceretur, per suos atque sui fratris fines clam esse profectum, nec a se tamen qui sciret ista, fuisse interpellatum: postea vero, quam sibi socijsque voluit aditum esse praeclusum, [note: Inuectiuae Principibus indignae.] cur plus liecre sibi putet in alios, quam illis ipse concesserit: Per hanc igitur occasionem coeptum est agi scriptis aduersarijs, quae non multo post in omnium acerbissimas inuectiuas desierunt. Cuius quidem rei factum fuit initium a Brunsuicensi, qui nouo quodam inter viros Principes exemplo, nullum praetermisit criminationis aut contumeliae genus, vt libri typis excussi demonstrant.

[note: Ioannes princeps Cliuensis moritur.] Dum haec geruntur, Ioannes princeps Cliuensis moritur, Gulielmo filio haerede relicto, quem ab ineunte aetate Conradus Heresbachius bonis literis atque moribus informauerat. Cum Februario mense ventum esset Francofurtum, vt erat constitutum, post multam variamque disceptationem et acrem, Aprilis die XIX. demum transactum est his conditionibus, Caesar, vt colloquium haberi possit doctorum, de religione, largitur socijs Augustanae confessionis, qui nunc in eo sunt numero, XV. mensium inducias, et ne quid eis interea, religionis causa, molestiae fiat, edicit: pacificatio Noribergensis et Caesaris edictum Ratisbonense iubentur interim esse rata. Quod si per tempus induciarum, de religione non conueniat, pax tamen illa valebit, adusque proximum Imperij conuentum. Et si forte ante finem induciarum conuentus fiat, locum habebit nihilominus ea pax vsque ad altera comitia: forenses omnes actiones, intentatas Protestantibus, et Mindensem quoque proscriptionem, Caesar, interea, dum erunt induciae, suspendit, et si quid contra fiat, irritum esse iubet. Quod ipsis obijci solet, quasi propter hanc religionis professionem in iudicio consistere non possint, amplius locum non habebit, sed ius et aequum illis communicabitur sine exceptione. Protestantes inuicem nullam interea molestiam vlli facient, et dum induciae sunt, in foedus neminem admittent, sic tamen, vt ipsorum religionis causa nemini vis fiat: ne quis etiam in aduersarium foedus interea recipiatur, Caesar efficiet: Ecclesiasticis, vbiecunque demum habitent, census annuos, quos illi adhuc obtinent, Protestantes permittent: de voluntate Caesaris constituetur dies Calendae Aug. mensis, quem ad diem Noribergae conueniant Pontifici et Protestantes, viri boni cupidique pacis et

[note: 1539.] minime contentiosi vel pertinaces. Hi certum numerum deligent Theologorum, qui placide et amice de religione conferant: ijs etiam alij quidam erunt abiuncti, non quidem professione Theologi, sed tamen homines periti atque sedati. Caesar etiam et rex Ferdinandus in hoc colloquio suos adhibebunt, si velint, legatos: et quicquid ibi decretum fuerit, vtrobique referetur ad ordines absentes, quibus approbantibus, orator quoque Caesaris ratum habebit, aut verô Caesar in proximis Imperij comitijs, vbi confirmauerit, fixum et inuiolatum esse iubebit: vtrinque discedetur ab apparatu bellico, et qui videbitur aliquid moliri, quamobrem id faciat, causam dicere cogetur, sic tamen, vt defensio necessaria nulli denegetur: in caeteris rebus omnibus, Imperrj ius vtrobique seruabitur. In his inducijs non comprehenduntur Anabaptistae nec alij, qui aduersam ab Augustana confessione doctrinam profitentur. Auxilia in bellum Turcicum Protestantes habebunt in promptu, ne qua sit mora, cumque Electores et alij quidam praecipui Principes atque ordines, mandatu Caesaris Vuormaciam suos mittent legatos, ad xviij. Maij diem, Protestantes quoque suos mittent, vt desubitarijs auxilijs in Turcam deliberetur, et quicquid ibi de maioris partis consensu decretum fuerit, huic ipsi quoque subsenbent: et si dum induciae durant, bellum forte Turca faciat, vna cum reliquis eum oppugnabunt: et haec quidem omnia sic erunt rata, si Caesar intra sextum mensem ea comprobet, a Calendis Maijs initio facto, et interea, quod pactum est de inducijs, deque non amplificando foedere, valebit. Si vero Caesar animum suum intra tempus illud non declaret, valebit tamen pacificatio Noribergica deinceps, vt antea. Caesaris erat hîc legatus Ioannes archiepiscopus Londensis. Nam Heldus in Hispaniam abierat, vt supra diximus. Ferdinandus quoque rex eo suos miserat. [note: Saxo non tribuit Ferdinando titulum regis Romanorum.] Protestantes aderant frequentes, et Saxo quidem ipse atque Lantgrauius, adductis aliquot Theologis. Palatinus et Brandeburgicus intercedebant. Hoc etiam interalia Saxo tum testificabatur, non se tribuere Ferdinando titulum regis Romanorum, sed stare pactis Cadamicis et Viennensibus. Is, quem dixi, Londensis archiepiscopus, erat patria Germanus, et Christierni Daniae regis consiliarius, eoque fugato, factus exul, et amissa ditione, redijt in Germaniam, et ad Caesarem applicuit, postea factus Episcopus Constantiensis.

Interea dum de conciliatione Francofurti agitur, copiae aliquot militum per Saxoniam confluunt, et in agrum reipublicae Bremensis, Luneburgici principis et aliorum eius religionis, ire iubentur a praefectis, et expectare, dum castra moueantur. Cuius id fieret auspicio, valde quidem initio fuit occultum, sed tandem certo cognitum est, ab Henrico Brunsuicensi et eius fratre Christophoro archiepiscopo Bremensi esse conscriptos. Cameram quidem interpellabant ij, quibus damnum illi dabant: sed id frustra fuit. Protestantes autem easdem deinde copias, ne plus damni darent, industria quadam ad se traduxerunt, quibus tamen ad nullius iniuriam vtebantur. Intercessorum Principum rogatu, Stephanus Faber, de quo dictum est, dimissus a Lantgrauio fuit, cum idonec cauisset. Vltro dixerat non se rediturum ad suum Principem, quod ei non amplius fideret: sed liberatus, recta contendit ad ipsum. Hoc in conuentu Gulielmus princeps Cliuensis per legatos exhibuit scriptum Protestantibus, in quo explicabat, quo iure Geldriam possideret: simul orabat, vt ad Caesarem intercederent, causam quoque suam Caesaris ibi legato commendarent.

[note: Galliae rex ducem Vuirtembergensem Vlrichum admonet.] Galliae rex, Vlricho duci Vuirtembergico, per legatum nuntiauerat, audire se, ipsum, impulsu confoederatorum decreuisse bellum facere nonnullis per Germaniam Episcopis: hoc vero consilium non se probare, proque sua in ipsum beneuolentia monere, ne faciat. Nam alioqui futurum, vt Caesarem ac Ferdinandum regem, quibuscum superioribus annis transegerit, offendat, suasque fortunas

[note: 1539.] omneis in magnum discrimen adducat. Vlrichus princeps, actis gratijs propter commonitionem, iniuriam sibi fieri, seque putare dicit, profectum hoc esse a Bauariae ducibus, qui consimilem de se rumorem per Germaniam falso disseminarint. Orare, ne fidem habeat: nam neque sui neque sociorum esse propositi, vllam excitare turbam, aut armis aliquid tentare, nisi cogantur: non dubitare etiam, quin illi, cum audierint, sese purgent. Cum ergo Francofurtum socijs haec enuntiasset, Saxo [note: Saxonis et Lantg. literae ad Regem.] et Lantgrauius, Aprilis die XIX. comnumi nomine dant literas ad Regem, et quid sit delatum ad ipsum, ex Vlricho principe se cognouisse dicunt: sed esse calumniam, ab aduersarijs atque maleuolis excogitatam: nec enim vllum ab se parari bellum, et quantopere pacem expetant, testificari posse Principes intercessores. Nam etsi non vno modo sint lacessiti, quanquam socia ciuitas proscripta sit, et initum foedus a nonnullis, vt iniusta decreta defendantur, licet conductae sint ab illis copiae magno et inusitato stipendio, quae nunc in sociorum agris hostiliter agant: se tamen interea quiescere, neque mouere quicquam: amate enim patriam, et iniurias omneis condonare reipublicae: verûm aduersarios impotenti quodam odio ferri, nec vlla sequi moderata consilia, neque legitimam admittere disceptationem, sed eo solum spectare, vt ciuili sangine Germania redundet. Quod cûm ita sit, rogare, ne falsis criminationibus fidem habeat, sed operam det, vt pijs rationibus consulatur Ecclesiae. Nam hoc proprie regum esse officium, vt veritati praesidio sint et innocentiae: quôd causam religionis tueantur, id nulla fieri praua cupiditate, sed pio quodam officio: nec enim dubitare, quin ea, quam profiteantur, doctrina, cum Dei verbo consentiat, quod omnino deserere non possint.

[note: Georgius Saxoniae princeps moritur.] Ad exitum huius conuentus, Aprilis die xxiiij. mortur Saxoniae princeps Georgius, non relictis liberis. Nam eius filij duo iam ante decesserant absque sobole, cum ex ijs vnus Lantgrauij sororem Elisabetham, alter Mansfeldicam in matrimonio habuisset. Georgius itaque fratrem Henricum, eiusque filios Mauricium et Augustum testamento facit haeredes, ea lege, ne formam religionis mutent: nisi pareant, Caesari et Ferdinando regi ditionem omnem attribuit, donec aut ille, vel filij, vel ex ea familia proximus agnatus, conditionem impleant. Hoc suum testamentum ita confectum, nobilitati prius et populo communicat, senex iam et valetudine minus firma, petitque vt ratum habeant, et data fide iurent, ab eo sese non discessuros. Illi vero, quod metuerent, ne bellum ea res inter agnatos excitaret, orant, vt patiatur ad Henricum fratrem mittilegationem: sperare enim, [note: Legati ad Henricum Saxonem.] illum assensurum, vt in religione nihil immutetur. Itaque missi legati cum varijs vterentur argumentis, persuadendi causa, praecipue autem hoc dicerent, multum esse paratae pecuniae, multum exquisitae supellectilis et argenti plurimum, quae sit consecuturus omnia, modo voluntati fratris morem gerat: ille mox e vestigio, Sane vestra haec, inquit, legatio plane mihi repraesentat illud, de quo proditum est in sacris Literis, cum Satanas Christo polliceretur totius mundi regna, modo procumbens ad pedes, ipsum adoraret. An vero tanti esse apud me putatis vllas opes, vt earum causa velim ab agnita veritate puraque religione discedere? multum certe vos expectatio vestra fallit. Cum igitur hoc accepto responso, nullaque re perfecta illi discederent, antequam domum redissent, iam e vita decesserat Georgius. Henricus frater ilico Dresdam et ad reliqua profectus oppida, suam in fidem populum adigit. Hoc autem eo procliuius erat, quod foedere nitebatur Smalcaldico Saxoniae quoque dux elector, cum de testamento Georgij caeterisque consilijs illius non nesciret, vbi de eius morte in itinere cognouit, domum e vestigio properat vt si opus esset, Henrico subueniret.

Hac tanta spe Pontificij principes deiecti, tantaque iam ad Protestantes accessione facta valde doluerunt, Moguntinus praesertim, et Henricus Brunsuicensis,

[note: 1539.] vt postea dicemus. Itaque successorem habuit Georgius et haeredem, omnino praeter voluntatem suam. Et is, quem omnium hominum acerbissime per omnem vitam oderat, nimirum Lutherus, Lipsiam accersitus a nouo principe, conciones aliquot habuit et religionis fecit initium. Apparuit hoc tempore, quod erat Maio mense, cometa, et illis ipsis fere diebus moritur Caroli Caesaris vxor, Isabela, cui deinde Galliae rex, vbi primum audiuit, Lutetiae facit exequias atque funus, quae Regum est consuetudo. Supra diximus de concilio Vicentino, quod Pontifex adusque Pascha huius anni prorogarat. Cum autem ne tunc quidem vlli venirent, ille, X. die Iunij literis euulgatis, concilium non quidem amplius producit, sed ad suum atque senatus Cardinalium arbitrium suspendit. Angliae rex, aliquot ante mensibus alterum euulgarat scriptum de synodo Vicentina, et quomodo Pontifex orbi terrarum illudat, exponit. Quod enim per Mantuae principem sese purget, esse ridiculum: etenim cum tantam sibi potestatem arroget, cur non illum cogat? si non possit, cur ad locum incertum, et quem in sua potestate non habet, homines venire iubeat? nunc etsi Vicentiam delegerit ad eam rem, non dubium esse tamen, quin Veneti, tanta prudentia viri, non magis, quam Mantuanus vrbem suam tanta hominum multitudine velint absque militum praesidio compleri, et futurum, vt eadem sit ibi, quae Mantuae, solitudo. Ludibrium igitur esse quicquid agit, neque tam effrenem licentiam ei diutius concedendam. Legitimis quidem concilijs nihil esse melius, nihil salutare magis: cum autem ad priuatum emolumentum atque commodum ad confirmationem aliquorum potentiae referuntur, incredibilem illa reipublicae calamitatem adferre. Cum tam frequens esset in omnium ore concilij nomen et Ecclesiae, Lutherus de vtroque librum edit lingua populari, et primo quidem tractat de conuentu Apostolorum, Hierosolymae, cuius mentio fit Actorum capite XV. contrarias deinde doctorum sententias, Augustini praesertim et Cypriani, de Baptismo recenset, et per eam occasionem meminit [note: Canones vulgo dicti Apostolorum sunt adulterini.] earum legum, quae vulgo dicuntur Apostolorum canones, et indubitatis argumentis demonstrat, adulterinas esse, quique talem eis tituluma affingunt, rei capitalis esse damnandos. Ordine postea recitat quatuor illa concilia, quorum praecipua est authoritas, Nicenum, Constantino politanum, Ephesinum, Chalcedonense, et quibus de causis conuentum ibi sit, quidque decretum explicat. Post, ad primariam quaestionem venit, et quae sit concilij potestas ostendit. Itaque non licere concilio dicit vllum nouum dogma condere, nec nouum aliquod opus mandare, ne caeremonijs nouis hominum mentes alligare, neque ciuili gubernationi sese immiscere, neque decreta facere, quae paucorum potentiae conducant: sed illius esse officium, vt noua dogmata Scripturaesacrae dissentanea, nouasque caeremonias vel superstitiosas vel inutiles Ecclesiae tollat et condemnet, et quae veniunt in controuersiam, ex praescripto verbi diuini cognoscat et dijudicet. Ecclesiam deinde definit, et quibus ex notis ea debeat cognosci demonstrat, et collatione facta, quid Christus et Apostoli doceant, Pontificem, qui longe diuersam doctrinam in Ecclesiam inuexerit, et orbem terrarum nefarijs rationibus expilarit, condemnandum, et ad restitutionem esse cogendum dicit. Inter alia multa, quibus ostendit in eo libro, quam densae fuerint sub pontificatu Romano tenebrae, quam impura [note: Vestis Monachorum diabolo metuenda.] foedaque religio, huc fuisse deuentum ait, vt etiam vestis monachorum ad aeternam salutem non parum conferre putaretur, et plerique, non modo mediocres, verumetiam optimates ita sepeliri vellent. Id quidem posteritas forte non credet, sed tamen verum est, et in Italia potissimum fieri solebat, et nostra memoria, Mantuae Marchio Franciscus eius nominis secundus, testamento cauit, vt in ordinis Franciscani, [note: Marchionis Mantuani stupiditas.] vel vt vocant Seraphici, veste sepeliretur: fecitidem Albertus pius, Carporum princeps, Lutetiae, et Christophorus Longolius, Belga, Patauij sepultus,

[note: 1539.] vir cumprimis eruditus, et Ciceronis admirator vehemens, cuius etiam extat in [note: Longolij oratio aduersus Lutheranos.] Lutheranos oratio, sicut Alberti quaedam in Erasmum Roterodamum. A morte Georgij Saxonis, Henricus Brunsuicensis ilico per Galliam ad Caesarem in Hispaniam contendit.

His fere diebus ordinum regni conuentus agit Britanniae rex Henricus: et interalia, de religione decreta facit, sub forma panis atque vini verum esse et naturale corpus atque sanguinem Christi, et a consecratione non amplius manere substantiam panis atque vini: praeceptionem integrae coenae Domini non esse necessariam ad salutem, et sub vtralibet specie contineri totum Christum: Sacerdotibus non licere contrahere matrimonium: vota castitatis esse praestanda: Missas priuatas retinendas: auricularem et arcanam confessionem delictorum esse vtilem et necessariam. Iis qui contra docerent atque facerent, poenam constituit vt haereticis. Et hoc ipso tempore in matrimonium petebat principis Cliuensis Gulielmi sororem Annam, eleganti forma virginem, quae cum esset ei pacta, mensibus aliquot pôst, in Angliam traiecit. Vt de dogmatis illis ita rex statuerat, nonnulli dicebant ab Episcopis impulsum fuisse, quo per eam occasionem Thomae Cramero archiepiscopo Cantuariensi, et Thomae Cromelio, qui religionis erant cupidi, detraheretur omnis authoritas.

[note: Castelnouum a Barbarossa captum] Huius anni mense Augusto, Turcicus legatus Barbarossa, Castelnouum, Illyrici oppidum, in sinu Ambracio, capit obsidione, et praesidiarijs omnibus interfectis, in seruitutem nonnullos abducit. Ante annum, Octobri mense, Caesar et Veneti confoederati coeperant illud, et Caesar quidem tunc praesidium imposuit, ad quatuor Hispanorum millia, duce Francisco Sarmiento. Venetis hoc praeter opinionem accidit, quod in illa ora positum oppidum, sibi potius deberi dicerent, Itaque non multo post, cum ad eam societatem minus probatem, ac sibi cumprimis fore periculosam viderent, inducias a Turca petunt et impetrant.

[note: Gandauensis seditio.] Orta fuit hoc ipso fere tempore, Gadaui seditio. Viribus et authoritate plurimum ea ciuitas valet ijs locis, et pro libertate vehementer saepe dimicauit cum Flandriae dominis, quorum est in ditione. Caesar, eo cognito, cum per Italiam prius cogitasset in Germaniam venire, mutato consilio, per Galliam iter facere constituit, [note: Caesaris in Galliam aduentus.] cum rex illud ab eo vehementer contenderet, ac liberaliter omnia promitteret.

Palatinus interim et Brandeburgensis, intercessores, missis ad Caesarem literis de pacificatione Francofurtensi, rogauerant, vt colloquium doctorum Noribergae permitteret, ille vero, quo minus ijs rebus vacare posset, morte suae coniugis et alijs quibusdam de causis fieri dicebat. Cum earum literarum exemplum intercessores ad Saxonem atque Lantgrauium misissent, neque tamen significarent, an illas quindecim mensium inducias Caesar approbasset, conuentus indicitur ad XIX. Nouembris diem, Arnsteti, quod est oppidum Turingiae. Hîc deliberatum fuit de augendo foedere, deque defensione necessaria, si forte Caesar transactionem Francofurticam non admittat, de recte dispensandis bonis ecclesiasticis, de mittenda in Angliam legatione, propter decreta religionis nuper facta, deque mitigando regis animo, de solicitando Galliaerege, ne doctrinae causa homines innocentes affligantur, de mittendis etiam ad Caesarem legatis, vbi primum in Belgium aduenisse constiterit. Nam eius rei fama tunc increbuit. Et quoniam ex confoederatis quidam aberant, alij vero quidam de rebus aliquot decernendi mandatum non habebant, alter fuit Smalcaldiae constitutus dies, ad Calendas Martias, quo de reliquis etiam decerneretur. In foedus hîc recepti fuerunt Rigenses, Liuoniae ciuitas, quibus cum archiepiscopo suo lis erat, vt plerisque alijs per Germaniam. Nec alia lege recepti fuerunt, quam vt per communes procuratores in Carmera

defenderentur, eoque nomine confoederatis dependebant aureos mille quingentos. Saxoniae princeps Henricus Georgij frater, ante biennium fuerat cum filio Mauricio receptus in foedus, nullo cum onere, quia tenuioris erat fortunae: sed ea lege tamen, si quando locupletior fieret, vt eandem cum reliquis conditionem subiret. Cum igitur haereditate luculentissima iam esset auctus, hoc in conuentu super ea re cum ipso fuit actum, qui quidem conuentus finem hahuit ad decimum Decembris diem. Principes non intererant ipsi, verum miserant Legatos. Et Saxo quidem Ioannem Dulcium, Franciscum Burcartum procancellariu mittebat in Britanniam, mense Nouembri, qui suo nomine nuptijs adessent Regis et Annae Cliuensis. Nam huius ille sororem Sibillam habebat in matrimonio, sicut libro VI. docuimus. Itaque per hanc ipsam occasionem iniunctum eis Arnsteri fuit, vt confoederatorum nomine agerent cum Rege, sicut paulo supra diximus.

Caesar, accepta fide publica paruo cum comitatu ingressus iter mense Nouembri, cum ad Galliae fines Hispaniae propinquos venisset, regis filios duos Hëricum atque Carolum, qui dispolitis equis contenderant, et Connestablium, qui multo ante, magna cum nobilitate praecesserat, offendit: ab ijs receptus, ac deinde [note: 1540.] per mediam Galliam et amplissimas vrbes deductus, cum Locham, in Biturigibus, venisset, obuium habuit Regem ipsum, ex recenti morbo tunc vix recreatum. [note: Caesar Lutetiam venit.] Facto deinde per Aureliam itinere, Calendis Ianuarij Lutetam est ingressus, medius inter regios liberos, gladium praegestante Connestablio. Nec enim vllum aut festae laetitiae genus authonoris, quo mens hominis capi possit, praetermissum fuit. Legatus autem eo venit a Pontifice, Alexander Farnesius cardinalis, et vna cum cardinali Bellaio, ciuiratis episcopo, et in aede primaria Lutetiae Caesarem excipit. Commoratus ibi Caesar in septimum vsque diem, discedit, comitante rege in Veromanduos, filijs autem Valencenam vsque deducentibus, oppidum [note: Caesaris et regis ad Venetos legatio.] Hannoniae. Rex in magnam ac prope certam spem venerat, recuperandi Mediolani, sed longe secus accidit, vt infra dicemus. Quo tempore Caesar erat cum rege Galliae, splendidissimam miserunt ambo legationem ad Venetos, Caesar quidem, Alfonsum Daualum, Insubriae, Gallus vero, Claudium Hanebaldum, Pedemontij praefectum. Hi multo sermone patres monebant, vt in hac potentissimorum regum amicitia, suum quoque studium adiungerent, et ad Turcarum oppugnationem omnia conferrent. Illi vero, cum legatos demum honorifice dimisissent, re tota diligentius exquisita, Turcam, quicum inducias habebant, omnino sibi reconciliandum esse iudicabant. Itaque transactione demum facta, cum Naupliam et Epidaurum ei tradidissent, pacem ab eo redimunt. Sunt qui diant, Gallos, etsi palam eos hortati fuerant in eam sententiam, vti Caesaris legatus fecerat, occulte tamen eis insusurrasse, vt suis rebus prospicerent, neque tantum in se periculum, cui essent ipsi cumprimis expositi, reciperent. Ipse quidem rex, in quadam deinde contra Caesarem apologia, rempublicam Venetorum, ab illo perditam, [note: Venetorum ad Turcam legat.] opera sua subleuatam, et intercessione recuperatam esse dicit. Venerorum legatus, Aloisius Baduarius, de pace missus ad Turcam, omneis alias conditiones deferre prius, et duas illas vrbes ad extremam necessitatem reseruare iussus erat. Sed Turca qui decretum senatus iam ante per indicium acceperat, expostulans cum eo, quod mandata sua non satis explicaret, non nisi traditis illis locis pacisci voluit. Obstupefactus ille, cum arcana reipublicae prodita esse videret, illud, quod [note: Arcana Veneti se natus Turcae prodita.] alioqui tandem facturus erat, quantunuis inuitus atque dolens permittit. Vbi domum reuersus rem omnem exposuisset, attoniti patres, post diligentissimam peruestigationem quosdam comprehendunt, et eriminis conuictos capite plectunt. [note: Proditorum supplicium.] Ex ijs quidam in Gallici legati, episcopi Monspessulani, diuersorsum, velut in asylum perfugerat. Mittuntur ergo satellites, qui totam domum perquirant: sed

[note: 1540.] cum aditu prohiberentur, senatus ex armentario iubet educi machinas ad euertendam domum. Itaque Galli, cum periculum suum viderent, illum exhibent. Senatus deinde, quamobrem ita fecisset, ad regem perscribit, ne legato factam putaret iniuriam.

[note: Caesaris aduentus in Belgium.] Aduentante Caesare in Belgium, Ferdinandus rex ab Austria profectus, eo quoque venit: deinde, Protestantium legati, sicut Arnsteri conuenerat. Hi multam [note: Protest. legati ad Caesarem.] initio precati salutem Caesari, et ob reditum in Germaniam gratulati, de criminationibus aduersariorum audire sese dicunt, qui pertinaciam, et supremi magistratus odium, et inquietudinem animi, studiumque turbandae reipublicae sibi tribuant. Saepe quidem optasse de his rebus, coram sese purgare, et nunc propter oblatam occasionem gaudere plurimum. Ac primo quidem, cum hoc tempore Deus Euangelij sui cognitionem excitarit, non se potuisse non illam complecti: non quidem vel ipsius vel vllius mortalium offendendi, sed salutis et perpetuae foelicitatis consequendae causa. Nam caeteris in rebus omnibus obedientiam ipsi praestitisse, et nunc eiusdem esse voluntatis: idque Francofordiana posse doceri actione postrema. Cum autem ante annum et amplius eo scriba Henrici Brunsuicensis, prope Cassellum in Lantgrauium incidisset, et ob grauem suspicionem esset detentus, patefacta fuisse quorundam consilia, qui nimirum eo spectabant, vt cum alijs persuasissent a Protestantibus parari bellum, ad arma quoque illos inflammarent. Haec etiam ad ipsum hauddubie delata, causam dedisse, cur foedus aduersarium fieri permiserit. Post initum etiam foedus, conscriptum ab illis fuisse militem, et ab se quoque postea defendendi sui causa, et magni rem periculi fuisse, nisi scribam intercipi contigisset, et nisi Palatini principis atque Brandeburgici summa fides atque studium interuenisset. Cum verô eius rei crimen et inuidia praeter omne meritum in se conferatur, et editus libellis eiusmodi calumniae sint abunde refutatae, putare se, non ipsum in eius foederis, de quo nunc increbuit, societatem fuisse venturum, si quidem de re tota vere compertum habuisset. Itaque rogare plurimum, ne delationibus illis fidem habeat, et si quid in posterum deferetur, vt sibi renunciet, quo respondere possint. Orare etiam, vt de consilijs et actionibus Henrici [note: Scriba Brunsuicensis interceptus.] Brunsuicensis inquirat, operamque det, ne quid eiusmodi posthac sibi sit metuendum. Quod etiam ipsis tribuatur, quasi de religione et recta emendatione minime sint soliciti, calumniam esse. Nam et hanc suam esse praecipuam curam, nec vnquam defugisse veram cognitionem: quod quidem plurimis documentis, et actione vltima Francofurtensi, et Lantgrauij literis, ad Ferdinandum Regem a conuentu Francofurtico scriptis, demonstrari possit. Iis literis eum rogari, vt doctorum hominum curet institui colloquitum. Idem nunc etiam orare se plurimum, et petere, ne secus de se statuat, quam de ijs, qui et religionis concordiam et reipublicae salutem vehementer expetant, et ipsius quoque causa, quantum fas et aequum sit, omnia velint. Ante annum quartum videlicet, ipsum ab Italia missis literis, [note: Caesaris ad Protestan. literae:] ad componenda dissidia religionis, non vim et arma, sed rationem atque veritatem adhibiturum se nuntiasse. Nuper etiam eiusdem sententiae literas ab Hispanijs ad Palatinum et Brandeburgicum dedisse, causis, quamobrem negotio religionis vacare tunc non posset, explicatis: quod sibi quidem auditu fuerit pergratum, et precari Deum, vt hanc ipsi mentem confirmet: Francofurti vero transactum esse de multis rebus, et pactas inducias, ea lege, si quidem intra sextum mensem eas ipse probaret. Id quidem nondum esse factum, et iampridem exisse tempus illud semestre, et Camerae iudices aduersum se pronuntiare in causis mere religiosis, et proscriptionem etiam vrgere Mindensium, plane contra ipsius atque etiam Ferdinandi regis mandatum. Quanto autem istud fiat Imperij dispendio, ipsum intelligere atque videre. Quapropter orare, vt authoritatem suam interponat: nam

[note: 1540.] alioqui nec deliberationem de bello Turcico, nec illud doctorum hominum toties optatum colloquium institui posse. Nam vt respublica recte constituatur, imprimis opus esse firma et perpetua pace, quam omnes ordines Imperij probent. Hoc et ad ipsius pertinere gloriam, qui iam pacifici Caesaris nomen sit consecutus, et Germaniae futurum esse perquam salutare. Cum ad xxiiij. Februarij diem Caesar ipsos audiuisset Gandaui, praesente Granuellano, re deliberata se responsurum [note: Protestan. ad regem Galliae literae.] dixit. Eoem fere tempore, quo legationem ad Caesarem mittebant, Galliae quoque regi scripserunt, Annis aliquot proximis, eum et literis et legatis multam ipsis declarasse beneuolentiam, et de concilio quoque recte sensisse, veritate nimirum ac ratione potius agendum esse, quam armis atque manu. Periucundam certe voluntatem hanc ipsius atque iudicium sibi fuisse, quod equitatis ab eo studiumatque tutelam suscipi viderent. Itaque se vicissim, quantum omnino facere licuit, operam dedisse, ne parum esse grati viderentur atque ciuiles: quamobrem putare, quae fuit ipsius antehac, eandem nunc etiam esse mentem et affectum. Porro quod ipsorum magistratui summo, Caesari, sit amicitia coniunctus, laetari sese plurimum, et reipublicae gratulari, cum alijs de causis, tum eo maxime, quod ad pacandam Ecclesiam sperent maximi futurum hoc esse momenti. Morte coniugis tardatum adhuc fuisse Caesarem et impeditum, quo minus, quod anno superiori decretum Francofurti fuit, repraesentaret. In hac autem animorum consensione facile rem posse, iudicio quidem suo, promoueri, si quidem ipse conatum in eo Caesaris adiuuet, ac veluti manum porrigat. Quod imprimis eum facere cupiant, vt videlicet ea ratione, quae Francofurti fuit inita consulatur Ecclesiae. De Caesaris quidem egregia [note: Aduersarij Protest. cognitionem causae refugiunt.] voluntate nihil se duibtare, legationem quoque ad illum misisse, de qua bene sperent. Sed aduersarios excogitare subinde noua consilia, quibus institutum hoc impediant et euertant. Cum enim causae diffidant, non eos posse rectam vllam veram disceptationem ferre. Quod autem illam expetant ipsi, nullo certe fieri metu, quasi poteniam illorum extimescant, si quando forte coacti vim iniustam [note: Protestan. potentia.] se iustis armis depellent. Sicut enim nemini nocere cogitent, ita etiam, si qua vis intentabitur et iniuria, satis habere se virium atque neruorum, Dei beneficio, vt se suaque defendant. Deinde, praesidium et opem ab eo se expectare, cuius nomine periclitentur. Causam enim hanc tam esse piam et honestam, vt nullum sit recusandum discrimen. Sed moueri se reipublicae periculo. Nam etsi digni sint quos Deus verberet, tamen quia sit incredibilis orituta Germaniae vastitas bello ciuili, nihil optare se vehementius, quam vt placide res tota componatur, vtque suae voluntatis atque consilij testimonium illustre supersit ad omnem posteritatem. Aduersarios autem ingenti quodam odio flagrare, nec ad aequitatem adduci posse, nec alium huius conflictationis apparere finem aut exitum, quam vt Imperij vires, quibus erat oppugnandus publicus omnium hostis, Turca, mutuis lanienis atterantur et omnino concidant. Id vero minime sibi oportere tribui: et quocunque tandem modo res cadat, fore tamen, vt quae nunc illi pertinaciter recusant, aliquando recipere cogantur, Deo nimirum sui nominis gloriam vindicante.

[note: Protestan. conuentus Smalcalidae.] Ad Calendas Martias, principum et ciuitatum Protestantium legati Smalcaldiam veniunt, vt erat constitutum: vna quoque venerunt theologi, Ionas, Pomeranus, Melanchthon, Cruciger, Bucerus, eisque fuit iniunctum, vt formulam conscriberent, qua putarent cum aduersarijs agendum esse de conciliatione doctrinae. Hoc in conuentu deliberatum fuit, de ijs rebus, quae nuper indefinitae remanserant Arnsteti, sicut supra dictum est. Interea Dulcius et Burcartus, quos [note: Duo episcopi in Anglia ob Euang. capti.] in Angliam iuisse diximus, redierant, et vij. die Martij, Smalcaldiae referunt de statu religionis per Angliam. Propter anni superioris decreta, non quidem admodum animaduerti, sed tamen Hugonem Latimerum et Salisbergensem, episcopos

[note: 1540.] religionis causa captiuos, nondum esse dimissos, et Cromelium, qui summo sit loco, inflectere regis animum atque mitigare. Sed et regem ipsum in familiari colloquio suam aperuisse mentem, et sic existimare, Protestantium theologos non recte sentire de coniugio sacerdotum, de coena Domini quam vocant vtraque specie, deque Missa priuata: et petere, vt de his alijsque rebus necessarijs ad se copiose scribant, suaeque sententiae causas adducant. Se curaturum inuicem, vt sui regni viri docti rescribant, quo sic ad veri cognitionem aditus fiat. Cromelio etiam et alijs nonnullis videri consultum, vtsplendida mittatur ad Regem legatio, et cum his vna Melanchthon. Nam si mediocris aliqua fieri posset doctrinae conciliatio, Regem esse magnam vim pecuniae collaturum in foedus, quod cum ipsis facere cogitet, non de religione tantum, sed in vniuersum. Valde enim Regem mirari, cur religionis tantum nomine sint confoederati. Futurum enim, vt bellum ipsis inferatur, longe alio titulo. Paucis interiectis diebus, theologi scriptum exhibent cuius [note: Scriptum theologorum Protestant.] haec erat summa: non esse discendendum a vestigijs Augustanae confessionis, et huicadiunctae pôst apologiae. Sententiam hanc omnes alij theologi absentes deinde comprobarunt, missis eo literis. Ad hoc tempus Henricus Brunsuicensis [note: Caesaris ad Protestant. responsio.] Gandauum venit. Pridie Idus Martij, Caesar Protestantium legatis per Cornelium Schepperum respondet, benigne quidem sic satis, verum ita tamem, vt an pacem praestare vellet, intelligi non posset. Legati ergo permissum Caesaris paululum diuertunt: mox redeunt, et vt actione interdicat Camerae, pacemque concedat, orant. Ad ea Caesar, quod in hoc tempore respondeat, nihil habere se praeterea dicit, deliberaturum autem amplius. Hoc responsum Smalcaldiae recitatum fuit decimo post die. Postridie deinde Paschatis, qui tum erat Martij dies XXIX. venerunt eo [note: AEmulatio inter Heldum et Granuellanum.] Principes ipsi. Gliscebat id temporis inter Granuellanum et Heldum aemulatio quaedam atque simultas, quae tandem hunc exitum habuit, vt Heldus loco summotus curia decederet, ac vitam priuatam ageret. Nam ille praestabat authoritate, et Heldum in crimen odiumque vocabat, quod in concilijs et actione nimium esset vehemens, quod Caesarem nihil tale cogitantem et inuitum propemodum in bellum pertraxisset. Cumque non obscuram suae voluntatis daret significationem Granuellanus, quasi concordiam et otium publicum amaret, interpellatus a Protestantibus ad pacis consilia Caesarem inflexit. Et ipse quidem initio, tanquam suo nomine, Smalcaldiam mittit intercessores atque legatos, Theodoricum Manderschittum, Gulielmum Nuenarium, Comites, magni consilij ac dignitatis viros: quanquam ille graui valetudine detentus in via restitit. Postulata quidem erant [note: Falsa Caesaris per suasio.] satis moderata, sed tamen illud significabant, prope persuasum esse Caesari, quasi religionem minime spectent, neque pacem ex animo petant, sed bonis et facultatibus Ecclesiarum ad se transferendis tantum incumbant, et dissidijs laetentur, et auersa sint ab eo voluntate, magisque propendeant in partes eorum, qui simultates cum ipso manifestas et inimicitias exercerent. Haec autem ad Caesarem delata fuerunt, partim ab aduersarijs, partim a Gallis, vt quidem pro certo dicitur. Nam quo tempore per Galliam Caesar ibat, et ad summam arctissimamque necessitudinem omnia spectare videbantur, patefacta quaedam ei fuisse dicuntur, et exhibitae [correction of the transcriber; in the print exhihibitae] Smalcaldicorum ad Regem literae. Quidam hoc ipsi Regi tribuunt, alij autem Connestablio, cuius erat praecipua tunc authoritas, et summum in pacificandis regibus studium, et non optimus in Protestantes, ob religionem, animus.