NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

NOBILISSIMO DOMINO ZACHARIAE ZELLERO THORVNIENSI S. P. D. TOB. OERLING, bibliop.

SIngularis morum probitas, atque exquisita studiorum ratio, quam in hunc diem seruasti, plerosque TIBI conciliauit, siue maiores essent, ac quos ipse coleres, siue pares a condiscipulatu. Nec aliter comparatum est natura, quam illos amari et anteponi ceteris, qui certum rebus suis praefigunt scopum, quorsum per vitam elegantem, et quotidianam operam contendant. Illa mortales eximit vulgo, et quo sint in pretio, supra communem sortem euehit, Haec artibus imbuit mentem, ac scientiis variis. vnde sapiens existit, qui saeculi contemtu sibi relinquitur.

Illa exemplo est aliis, quorum animi haut raro inflammantur corrupta adpetitione: haec affectuum domitrix, defecato sensu, atque rite composito, sua curat. Si quae terreant inimica et aduersa, nunquam de statu patitur deiici verum sui cultorem; contra potius ex mediis fluctibus eripit, inque tranquillitate collocat. Quae serpunt humi animae plebeiae, ad quemuis casum inopinum trepidant, ac se viuentes in extremis constituunt. Maius robur est sapientiae, cuius vi in fragilitate obuia securus agit, quicunque eam non superbe coluit. Non grande supercilium, non feruidae minae, aut ex insidiis comparata pericula, mouent adeo, quin fortius instet, ac virtute magnanima quaelibet infesta depellat. At sibi hoc pretium statuunt, qui melioribus litteris innutriuntur, vt non magis oblectent in aduersis, quam praesidio sint contra noxios. Iam quando ad TE, amicissime vir, oculos denuo conuerto, praestantiora fere singula deprehendo, qui iungis et honestae vitae, et sapientiae humanae studium, dubio certamine, vtro maior sis, ac temetipsum superes. Postquam enim patria

excessisti, iunior annis, non cum optimae notae magistris duntaxat res TIBI erat, sed cum diuersarum praetere agentium, diuersarumque dignitatum hominibus, quibus non temere obstrependum. Verum quaeso vbinam tulisti repulsam? vbi non gratus et acceptus, per indolis venustae comitatem, et humanissimam illam consuetudinem? Testes producere in academiis et praeclaris Germaniae vrbibus possem insignes, quibus hinc vnice carus fuisti, nisi modestia TVA suaderet aliud. In doctrina multiplici amplectenda, eiusque fine et vsu dignoscendo, quam TIBI constes ipsi, meum non est dicere. Id certe ex inspectione librorum, quorum desiderio vrgeris, ex conuersatione erudita cum aliis disco, quod ad vitam referas cuncta, et longissime digrediaris ab his, qui omnem laborem suum, omne ingenium ad tricas minutas exigunt. Infelices, qui ita in cursu aberrant, et concessa aetatis floridae spatia cum sumtu perdunt. Non vagaris ambitioso cultu per disciplinas, neque tamen ad singulas diutius haeres, sed quae ad propositum quadrant, cupide adquiris, ac retines feliciter. Hoc denique est, modum facere

sapientiae, et per laetiora incrementa progredi eo, vbi verissima laude quis doctus iuxta et bonus audiat. Quare autem nomini TVO hunc libellum sacrauerim, praeter caussa plurimas haec videbatur praecipua, vt in exiguo quoque monumento cognosceres amorem meum, et amici memoriam firmius conseruares. Vale, et iter, quod meditaris in vicinas terras ac regna, ex voto ingredere. Ienae XX DEC. CICICC LXXXIV.

LECTORI S.

QUi litterarum instauratorem apud Germanos existimant solum fuisse DES. ERASMVM ROTER. illius meritis dignum quidem elogium tribuunt, sed cum iniuria quadantenus coniunctum plurimorum, inter nostros celebrium virorum, qui linguis pariter atque solidis artibus ante ipsum inclaruere. Hi vero sunt, qui in aulis vixerunt et academiis, publicae dignitatis splendore, ac doctrinae liberalis cultu eximii. AVGVSTA vindelicorum sicut omni aeuo, postquam caput extulit inter vrbes patriae, clarissimorum ingeniorum prouentu inclita fuit: ita saeculis proximis doctorum hominum, et artificum solertissimorum gloria, maxime floruit. Conradus PEVTINGERVS familiam ducit, nominis fama, et origine stirpis antiquae praecipuus, cuius exemplo multi deinceps humanitati, atque litterarum studiis dediti fuerunt. Quamprimum aptus iudicabatur exteris visendis missus est in Italiam, ea tempestate omnis elegantiae et comti moris alumnam, vt

magnis ibidem viris probaret industriam, ac viuendi rationem. Sic enim maiores tunc opinabantur, neminem fore eruditum, aut recte institutum, nisi cum doctoribus Italis versatus, eorumque disciplina emendatus fuisset. Pomponius Laetus, natiuitate Calaber, Laurentii Vallae quondam auditor, forte laudabatur nostro, propter linguae castimoniam, et insignem antiquitatum notitiam. quare adsectatus est illum, nec difficilem in vota sensit. Fatetur hoc in sermonibus, vbi de artis typographicae inuentione disquirit, atque hanc patriae communi recte vindicat, contra praeceptorem. qui multis ante saeculis eam in vsu fuisse apud suos adseuerabat, et Cypriani martyris loco, male intellecto, id confirmabat. Sed candide Peutingerus ibidem indicat, Laetum serio non agere, quod christiani testimonium vsurparet, quippe cui sorderent ecclesiae dogmata, et sacra omnia. Romanam enim antiquitatem tam superstitiose amabat, vt nomen christianum, a parentibus impositum, cum gentili permutaret, quo et hodienum celebratur. Si quae festorum solennia,

ceu sunt natalia SALVATORIS, eius resurrectio et missio Spiritus Sancti, frequentarentur a piis, ipse miser architectabatur sibi priscam domi religionem, inque monte Quirinali, vbi secretus a ceteris habitabat, vrbis natalem, palilia, vinalia, apaturia, immo Romulum pro CHRISTO colebat. Vani sunt itaque, qui excusant illum, et, quod sanctius vitae institutum secutus fuerit, posteris ingerere student. Noster domum reuersus abunde cognouerat, quid Romae ageretur, quae extantiora [reading uncertain: print blotted] per Italiam essent, ac notatu digna, qua prudentia ciues regi commodissime deberent. Diu sic latere vix potuit, sibique tantum et musis viuere, quin mox augeretur honoribus, vt lucem adferret reipublicae, ac quae pertinerent ad commoda singulorum, cura sua perficeret. Maximilianus IMP. AVG. vrbem, hanc diligebat cumprimis, varierate commerciorum, ac hominum praestantissimorum dignitate, nulli per superiorem Germaniam secundam. in quibus Peutingerus eminebat, legum scientia, doctrina, consilio, fide ac dexteritate in negotiis

commissis. Imperator virtutis eximiae contemplatione adductus, titulo amicorum honestauit eum, numeroque senatorum adscripsit, qua occasione patriam ornare nunquam cessabat. Verum nec artes et litteras, quibus a puero adsueuerat, in tanto fastigio neglexit, more saeculi, quo graui supercilio renunciatur illis, quamprimum aula blanditur, quasi opprobrio sint, ac principum gratia victitantibus maculam scholae adspergant. Minime hoc fuit animo, sibi vndique similis, ipsi Caesari harum cultum et instaurationem commendauit. quare non inter postremos censendus, qui sub auspicia saeculi prioris meliora studia et ope et consilio iuuarunt. Augustae paternas aedes habebat, a se redditas longe adparatiores, quas nonnemo a cultu interno, et speciosi operis raritate, museum Latiale, alius Hermathenam Augustam dixit. Etenim quidquid supererat a vetustis Romanorum coloniis, siue marmor figuratum, aut lapis quicunque inscriptus, siue aere ducta imago, gemma, nummus, aut simile, id omne magna solertia collegit, ac secundum

aetates digessit, vt iucundo spectaculo eruditi apud eum semper detinerentur. Qui reliquias istas venerantur, Marci Velseri antiqua monumenta Augustae inspiciant, vbi potior eorum pars memoriae nostri accepta refertur. Hoc praecipue dolendum, itinerariam tabulam, quam pleniorem demonstrabat amicis, non fuisse ab ipso editam, cuius non nisi fragmenta hodie superstant, veluti collectae tabulae ex naufragio. Integrum opus praeterea moliebatur, de inclinatione Imperii, per inuasiones barbarorum, siue vt alias vocatur, de exterarum gentium maxime Germanorum commigrationibus. quod argumenti grauitate, amplitudine destinationis, et profundae eruditionis copia, posterorum conatus haud dubie superasset. Num absolutum habuerit, aut saltim adfectum, quod credi par est, ob ciuitatis suae atque Maximiliani negotia, quae multa tunc erant ac varia, per bella et patriae turbas, liquido haut constat. Beatus Rhenanus, vir doctissimus, historiae Gothicaes scriptores in certum volumen conducebat, quod sine his nemo peritiam antiquitatum

nostrarum sibi comparare posset. cum autem in Procopio magnos obseruaret hiatus, interpretationem parum conuenientem, et loca mutilata passim, in primis Athalarici regis exiguam, aut nullam prope mentionem fieri, Peutingerum vocauit in subsidium. Hic igitur ex locupletissima penu excerpsit, quae de rebus gestis illius, atque cognatis gentibus dudum annotauerat, ac promte submisit, iunctis aliis, quae ad Gothica spectabant. Bonauentura Vulcanius ex isto deinceps vulgauit iterum, cum Iornandis, Isidori, et Pauli Warnefridi, diaconi Foroiuliensis, opusculis huc vicinitate materia facientibus. Sermones conuiuales, quo impetu facti sint, ipse non magis, quam reliqui docti homines indicant satis, qui aequales erant. Scilicet rerum patriae quidam, ignari schedis emissis publice iactabant, Rhenum omnino limitem esse inter Germaniae et Galliae regnum, neque cis illum nostrates vnquam terras olim incoluisse, aut si consederint forte, victoribus Gallis paruisse. Accedebat peruersa de Franeorum origine et prima sede opinio.

Quando vero haec non sine gentis nostrae ignominia apud plebem inualesceret, ac mox adsereretur prolixius a partis contrariae auctoribus, nefas esse ducebant, qui rectiora nouerant, non refellere absurde et contumeliose dicta. Sebastianus Murrho primus opponebat sese, non vana ingenii fiducia, nisi fata intercepissent operam, quam Iacobus Wymphelingius, in epitome rerum Germanicarum, postmodum ad finem perduxit. Idem discipulus eius, Hieronymus Gebuilerius, egit libello singulari, de libertate Germaniae, vt iam taceamus plures, qui paria in honorem patriae susceperunt. Prae ceteris placuit semper Peutingerus, vtut in originibus nugas Annii misceat interdum. quem subinde tamen confutat, et primus videtur dolum agnouisse. Essent adhuc, quae nostra aetate, inque tanta litterarum luce, mererentur censuram: sed quis non condonabit saeculo, quo elegantiora studia e densa barbarie eluctari primum coeperunt. Velserus quoque aliquoties compertiora tradit, sed non obscura significatione laudis, quam

nostro vtique tribuit, si qua ferret occasio. Non praetermittendus hoe loco Chunradus Mutianus Ruffus, quem Zasius in epistola ad Wolphium Germanorum doctissimum, alterum Varronem, patriae Ciceronem, in omnigena doctrina perfectissimum laudat. Procul dubio enim futuri sunt, qui haec elogia sibi probari magis velint. Familia nobili ortus fuit in Hassia, cuius nomen spreuit, alio sumto, pro more temporum illorum, vsitato admodum doctis; tum sua virture magnus, tum maiorum in has regiones praeclaris meritis. qui cum amplissimis frui honoribus potuisset, saepius oblatis a fratre germano, qui primas tenebat in aula Catrorum, et aliis principibus, maluit nihilominus Italicam disciplinam, qua praesertim commendabatur, ingentia corporis animique dona, intra mediocritatem continere, et ecclesiastico sodalitio potius in monasterio Gothano praeesse, quam alibi splendide seruire. Mirifice laetabatur, cum audiret iuuentutem sedulo operam dare litteris, et quibus rebus poterat in hoc spatio solebat

incitare currentes, tam insigni cupiditate, vt vel Erfurdia, vel aliunde ipsum accedentibus proponeret materiam, quam scribendo elaborarent. Hanc postea emendabat, pro indolis conditione laudibus efferebat, hoc etiam pacto ad diligentiam et studiorum curam animos iunioribus additurus, quos inter celebriores Euricius Cordus, ita vocatus, quod extremo partu matris suae fuisset editus, Helius Eobanus Hessus, atque Ioachimus Camerarius. qui in libello epistolarum variarum pauca ab eius manu conseruauit, et in praefatione, inque Eobani poetae vita multa de illo grauiter et honorifice praedicauit, vbi et haec addit: Festiuo erat ingenio, et liberalibus locis nimiopere delectabatur: ad amicos libenter scribebat, genere orationis sententioso et inciso. quale est Politiani, ad quod in Italia erat adsuefactus: rythmis vernaculis ludebat interdum, quorum diuulgati sunt nonnulli, de improbitate simulantium religionem. Nihil edidit ipse, apud familiares fassus, sibi nunquam satis placere sua, ideoque se malle frui aliorum stultitia; quod persuasus

esset, non facere sapienter illos, qui scripta facile emitterent. Mortuus est Gothae, rebus turbulentis in Germania, anno CIC IC XXVI, III KL. APRIL, celebratus vbique vir summus, ac probitate, virture, integritate, sapientia, humanitate excellens, decus et ornamentum eorum, quibus cum vixit, ac patriae, immo Germaniae totius et saeculi sui. Comitis Hermanni Nuenarii epistolam ad Carolum V, qua scriptores quosdam Francicos illi dedicauit, eiusdemque origines Francicas ideo cum his iunximus, quod a multis scriptoribus commendentur, sed frustra in tabernis quaerantur. Hic est, qui Eginhartum primus in lucem dedit, elegantia doctrinae, iudicio et sermonis dignitate illustris, vnde progressus eo, vt quaedam aspere sonantia ausu priuato immutaret in eo, ceu hoc notat Marq. Freherus, et ex illo Ger. Io. Vossius. Mercatoris descriptiones vrbium quarundam Belgicarum ex itinerario eius delibauimus, quod TE lector beneuole ignorare noluimus. Vale.

VDALRICVS ZASIVS Legum Doctor Friburgensis THO. VVOLPHIO iuniori, pontificii iuris, litterarumque humanarum et integritatis adsertori celeberrimo FELICITATEM.

QUos sermones conuiuales, clarissime THOMA, ingenio et vigiliis omnium nostra aetate absolutissimi viri, CONRADI PEVTINGERI, elucubratos mihi ostendisti, dici non potest, quantum mihi placuerint. Est enim in iis non solum eruditio rerum Germanicarum remotior, vtpote quibus et rara, et in hunc diem incognita prodierint, sed etiam copiosa summoque artificio elaborata traditio. Quantum, bone DEVS, Germania non quota portio

doctissimo huic viro debeat? quae, mensoribus ante hac, nescio quem falsum modum dicentibus, frustrata amplissimis et finibus et territoriis, nunc indice CONRADO peritissimo in re praesenti, et velut manu conserta litem agitatam dirimente, sit restituta. Error vulgarius, Tribocos, Nemetes, Vangiones, Vbios, et bonam cisrhenanorum partem Galliae tribuit. At CONRADVS, id quod nuper IAC. VVTMPHELINGIVS, communis amicus noster, vir doctrina, moribus, aetate, integritate, virtuteque venerabilis et conspicuus, non mediocriter attigit, suo quosque loco, suae conditioni, suae origini reposuit ita, vt Germania nostra, quod a quadringentis annis, et eo amplius non potuit, in corpus solidum coiuisse iure optimo glorietur. Mira est huius viri exquisitio, ingenii promtitudo incomparabilis, memoria tenacissima, qui infinitis prope negotiis impeditus, tum regiae maiestatis, vbi potiores partes agit, tum etiam Augustanae reipublicae, quae ab eius auspiciis non modice pendet, tum denique amicorum suorum, quibus omnia se debere

putat, tam varia, tam a communi cognitione recedentia, et quae labores enixissimos, continentissima studia, multiiugam lectionem requirunt, colligere potuerit. Quis itaque nostrae aetati non gratulatur? quis inclitam Sueuorum nationem, quis Augustanorum praecipue non maximi fecerit? qui eo decorantur viro, quem vnum vetustati obiicere quam verissime possumus. Taceo heic eius ex industria humanitatem incredibilem, qua et vocare vltro ipse, nedum audentes recipere in suam amicitiam consueuit. Mitto affabilem illius comitatem, munificentissimam liberalitatem, qua aedes habet, non affectata elegantia conspicuas, sed heroica dignitate venerabiles, quaeque velut Cimonis possessiones quondam peregrinis patescunt. Alias virtures praetereo plurimas, quae vel singulae singulos efficiunt claros, in CONRADO coagminatim splendentes. Eas inquam tametsi proprio experimento didici, vidi, noui, mitto tamen, quando epistolaris breuitas tam diffusa non patitur, ac satius est, de magnis viris silere, quam modica dicere.

Tu igitur, mi THOMA, nihil potuisti facere, vel consultius, vel quod virum bonum plus deceret, quam eam desumere operam, vt sermones tanti viri typis faceres exscribi. Rem Germanam, quam antehac in Vuymphelingi nostri operibus et defendisti animose, nedum luce adiuuisti, istiusmodi conuiualibus publicandis ita demerebere, vt, cum ipsa omnem suum splendorem, dominatum, fines, agros CONRADO maxime, nec minus Vuymphelingio debeat, tibi proximas beneficii partes sit concessura. Addo litteratorum omnium vicem, quibus hoc labore mirifice inseruies. Facis quidem pro ingentibus animi tui dotibus, quas, etsi a natura insitus, exercitio tamen in optimis disciplinis iam ab adulescente cumprimis illustrasti. Tu et Italiam vniuersam peragrasti, ac praeceptoribus toto orbe clarissimis, Bartholomaeo Soccino, Vincentio Paleoto, iurium professoribus, ac praeterea Philippo Beroaldo, eiusdem Vincentii genero, Antonioque Codro, reipublicae litterariae principibus, operam impendisti, praeclaris sociatus maximique nominis

discipulis, Io. Baptistae Pio, Philippo Beroaldo, iuniori, Henrico Caiado Lusitano, Mutiano Ruffo, Germanorum doctissimo, et qui tanquam alter Varro in omnigena doctrina perfectissimus, neque minus Theodorico Gresmundo, Ioanni Esticampiano, academiae Moguntinae luminibus primariis. Tu cum iuuenis studii caussa Romae ageres periculo te vitae subiecisti, vt abstrusa ignotaque Romanae vetustatis monumenta, propediem lucem visura, eruens posteritati consuleres. Quo minus mirum sit, vbi omnem tuam operam, omnes vigilias, omnem laborem in eo absumas, vt et multis prosis, et litteratos in primis adiuues. Homo enim ad optima quaeque natus, quid nisi benefacias? Duo sunt praecipua, quibus velut alis in veram gloriam subuehuntur mortales, litteratura et liberalitas. quam vtramque in te admiramur ita, vt dubium sit, vtra magis excellas. Illa quippe ingenii tui opulentissima vbertate, castissimaque erditione exsplendescit: haec vero vsque adeo et saepe comprobata est, quotidieque comprobatur, vt Franciscus Picus,

comes Mirandulanus, omnium doctrinarum lumen, nuper cum PEVTINGERO illo nostro Collaurioque, viris splendidissimis, hospitio tuo exceptus, symposium sapientum, domum tuam, teque philosophorum esse hospitem praedicauerit. Probat id non domesticorum tantum, sed externorum concursus, Baptista Mantuanus, nulli ex maioribus posterior, qui suis te celebrat operibus, Vuymphelingius tibi est coniunctissimus, Gallinarius Aucuparius, Philesius, litterarum humanarum adfertores praecipui, te ceu patronum obseruant. Quid dicam, quantum in te momenti collocet Mutianus Ruffus, nostrae aetatis Cicero? quid Maternum Pistoriensem, hominem ex asse formatum? quid Petrum Eberbachium, Erfordiensem adulescentem, supra quam sua aeras ferat eruditum, qui accepta a parentibus optione, cui potissimum tempore saeuientis pestilentiae cohabitaret, te iam tum ignotum elegit? De me vero, quantulas inter eruditos partes habeam, neque enim in tuo sum albo, quid loquar, qui tot a te sum officiis cumulatus, vt omnia

me tibi debere putem? Quae cum ita sint, non possum non iure optimo detestari, ac veluti luem quandam abominari seneciones nonnullos, extrema iam aetate confectos, quos nutu significo. qui cum et gentiles tibi sint, nedum cognomines, prouentibusque opulentissimis abundantes, vtpote numerosis, ceu loquimur, praebendis, canonicatibus, sacerdotiis, quae beneficia vulgus adpellat, virum tamen optimum te, iustum, humanum et doctissimum odisse, ac rebus tuis insidiari nunquam cessare. Habet hoc auaritiae malum, quod nummos non aliter, quam idola colat, et in solis his vitam, spem, quin et diuina humanaque omnia ponat, virtutem contra persequatur odio, bonos lacessat, piis aduersetur, ac praesertim consanguineos eneruare studeat. Sed exitus acta probabit, illos pernicies, te manet ampla salus. Haec tamen aliquanto pluribus. Tu sicut coepisti perge, conuiualesque illos sermones [reading uncertain: page damaged] a viris peritissimis adprobatos, ac proinde luce dignissimos, fac typis imprimantur. Sicut enim auctorem scribentem, laus immortalis:

ita te publicantem gratulatio comitabitur magnifica. VALE.

PETRVS, Episcopus Tergestinus, reuerendo patri, Domino MATHAEO LANG, praeposito Augustensi, Caesareae Maiestatis consiliario, S. P. D.

LEgi nudius tertius libellum tibi dicatum, quo CONRADVS PEVTINGERVS, conterraneus tuus, multiplicis eruditionis vir, genialis conuiuii vestri sermones varios luculentissime complexus est. Vbi etsi pleraque alia prius obscura, et recondita in lucem edidit, quae paucis admodum nostri temporis hominibus cognita fuerant. In eo tamen in primis apud te immortalem gratiam consequi merito debet, quod symposii communis fabulationes referens, non modo te, ac munificentissimam hospitalitatem tuam, posteritatis memoriae commendauit, sed quod graui viro debet esse iucundius, patriae ac natiui soli gentisque vestrae nobilissimae abscissam a desertoribus propriae

vestis laciniam, acerrimus adsertor ita vindicauit, vt nemo posthac detrahere quidquam possit, quin oculis quam primum omnium manifeste furtum adpareat. Pro quo quidem beneficio nequaquam mihi dubium est, quin his laboribus suis PEVTINGERVS, si minus apud praesentes, qui plerumque, vitio malignitatis humanae, viuentium scripta, etsi lectio placeat, fastidio tamen quodam praetereunt, apud posteros non paruam laudem et gloriam sit adepturus. Non accedo huius operis adulator apud te, qui ingeniorum nostri temporis es solertissimus censor, ipseque perpendes inter legendum, quo studio, qua industria, quot productis et nostri, et prisci temporis scriptoribus, quot inquisitis marmoribus et veterum nomismatis, Germaniae partem non ignobilem citra Rhenum, quam sibi Galli quidam, seu potius Germaniae desertores adscisere ausi sunt, imperio et nomini nostro restituerit. Dignus profecto, cui non minus Germania tota debeat, occupatae regionis adsertori, quam iis obnoxia est, qui fines suos vltra praefixos a natura terminos in

Gallias antiquitus protulere. Videbit igitur DIGNATIO TVA ex scriptis CONRADI nostri, quibus indubitatis argumentis occurrere possit iis, qui aliquando Argentoratum, Nemetes, Vangiones, Moguntiacum, Agrippinae coloniam, et pleraque loca alia citra Rhenum, ipsos Germanos inscribere Galliae populos ausi sunt. Nihil enim omisit, quod ad rem attinet, quod summo labore, summa diligentia et fide non adduxerit, in paruo hoc libello suo. Neque id profecto mirari satis possum, quomodo vir arduis ac continuis reipublicae suae negotiis occupatus, bonarum litterarum studiis tantum operae impendere, tot auctorum volumina euoluere potuerit. quae si quanti momenti sint recte tecum aestimes, singula sibi totum requirere hominem reputabis. Est tamen ita celeris, ita praesentis ingenii noster PEVTINGERVS, vt in maximis etiam reipublicae occupationibus veterum semper scriptorum quidpiam legat, ac, ne in vllo desit patriae commodis, dumque ex agendis negotiis otium suppetit, immortalibus scriptis suis patriae decus tuterur,

et excolat. Hanc breudm epistolam, reuerende praeposite, eo tibi amoeniorem certo futuram scio, quod et libenter audis dignum amicissimi hominis praeconium, et is es, qui inter ceteros excellentis ingenii viros virtutem colis, magnifacis, amplecteris, et quamuis sacratissimi Caesaris Maximiliani maximo negotiorum pondere deprimaris, vt vix a laboribus respirare liceat, nihil tamen tibi dulcius est, nihil suauius, quam cum viris doctis versari, et litterarum studiosis oblectari plurimum, inter quos mihi, pace dixerim aliorum, primum tenere locum videris. Vale nostri memor, ex Oeniponte, XV KL. Ianuarii, CIC ICIIII.

VDALRICVS ZASIVS ad auctorem PRO LIBERATA GERMANIA.

Rhenus vtrumque latus germana gente vetusta
cinxit, et armigeris se extulit vsque viris.
Perfidus abstulerat fines tibi Rhene recessos
hostis, et atroci presserat arua manu.

Germanam solus CONRADVS restituit rem,
hostibus oppressis iusta tropaea locans.

Reuerendo in CHRISTO Patri DN. MATTHAEO LANG ecclesiarum Gurcensis administratori, Augustanae praeposito, sacrae maiestatis caesareae consiliario, domino suo in primis. obseruando, S. P. D. CONRADVS PEVTINGERVS V I. D.

VRBS AVGVSTA Vindelicorum, vnde nobis origo est, gaudet plurimum, et hac praecipue voluptate afficitur, sibi te eum ex patricia gente natum ciuem, atque datum esse, qui naturae bonis omnibus refertissimus, continuusque apud IMP. CAE S. MAXIMILIANVM AVGVSTVM, patrem patriae degeres, et vniuersitati natiui soli tui, et ecclesiasticae rei saecularique praeesses. Obtines quidem post reuerendissimum episcopum dignitatis gradum primum, primus item patriae patronus, vtriusque honor ac decus, quibus accedit

cedit potissimum singularis illa tua bonarum litterarum eruditio, atque humanitas, vbi circa te fortuna mutauit nihil. Neque enim, vt fere solent, quidquam superbe, tumideue, nihil denique cupide vel libidinose agis, sed omnes ad TE ingredientes beniuolentissime excipis, comitaris, prope eos subsistis, quin et occurris omnibus. Haeremus lateri tuo, quique accedimus, eos inter medius, etsi emines, quasi essemus tibi pares, concedis De insigniis militaribus, ordineque equestri, tibi partis, omnes gratulantur. Dum enim pridie Idus Septembris inuictus CAESAR AVGVSTVS noster Bohemorum quattuor millia, in campis Noricis, haut procul Ratispona Danubiana, sua et Imperii Romani libera ciuitate, primus an te suos hasta congressus, fudit, profligauit, occidit, et plerisque captiuis vitam elargitus, sarcinisque, armis et vniuersis eorum impedimentis in praedam concessis, cum exercitu ouans atque triumphans Ratisponam est reuersus, tu etiam vna, stipatus tuis iustum sacri Imperii bellum fouens, armatus insidens equo, quid Marte

fremente valida manus possit, conflictu expertus es. Admirandum praeterea et illud profecto, quod inuictus CAESAR tam incunctanter celeritateque nimia apud Rhenum sita oppida, arces, gentes, et prouincias subiugauerit. Danubium deinde repetens, ad fines Alpium Rhaeticarum. oppidum, Kufsteinium munitissimum, super Oenum flumen, ab accolis Inum adpellatum, in Baioarico Ducatu, non longe ab illustris comitatus Tirolensis finibus situm, per dies continuos decem, quibus id, et arcem eius obsidione cinxerat, tormentis minacissimis, siue bombardis, a sono nuncupatis, adeo conquassauit, vt muris solo aequatis facilem sibi ingressum aperuerit, oppidoque V Idus octobris in deditionem coacto, A. D. XVII KL. nouembris, ipsam quoque arcem quasi inaccessam muris laceratis atque fractis ceperit. DEO itaque OPT. MAX. adiutore, maiestatem eius in dies maiora aggressuram speramus. Sed tandem ad te redeundum, qui virtutibus tuis inclitis eam tibi famam conquisiuisti, vt omnes in amore tuo quottidie maximopere deuincires,

ac ne splendori quidquam deesset, ad septimum idus octobris Ioannem Caprum, diuinarum humanarumque rerum interpretem doctissimum, nobiles ac venerandos ecclesiae tuae canonicos, Bernardum Valkirchium, Hieronymum Lochnerum, ac simul Sebastianum Ilsungium, aeque patricia domo apud Augustanos natum, iureconsultos disertissimos, itemque Io. Iungium et Io. Othonem, artis medicae ac sideralis scientiae expertissimos professores, et me quoque prandio tuo interesse voluisti. Inuitati conuenimus, ad conuiuium scilicet recte instructum atque Iautissimum, et accum bentibus nobis, seueritate omni postposita, de variis qua. naturae ipsius mirabilibus, qua rebus aliis inter nos iucundissimus, plenusque voluptatis, et, vt Seneca scribit ad Lucilium, nullam rem vsque ad exitum adducens, sed aliunde alio transiliens habebatur sermo: ep. LXIV.

Ossa diui Dionysii non in Gallia,
sed Ratisponam translata, ibique ad
sanctum Emmeranum condita esse.

Omine optimo euenit, vt de diuo Dionysio, Atheniensium episcopo, diceremus, cuius tum festus dies agebatur, qui vna cum Apollophane sophista, in AEgpyto, quando CHRIST IESVS passus est, solem vidit praeter naturam obscuratum, ac tetram noctem subito terris obductam, cognouitque mox verum omnium DEVM, eodem sophista respondente, sicut ipse ad Polycarpum scribit, rerum diuinarum vicissitudines esse. Caper tunc nobis referebat, Gallos hunc, vt suum apostolum venerari, et credere, illius ossa ad secundum lapidem a Parisiensium vrbe, ad aedem sacram esse sepulta: contra tu mira suauitate recensebas, te atque reuerendum dominum episcopum, atque comitem Tergestinum, Petrum Bonomum, bonarum litterarum studiosissimum, compertum habere, ossa haec ex Gallia Ratisponam, ad sanctum Emmeranum translata. Ego vt ea comprobarem, exemplar litterarum apostolicarum mihi amonasticis eiusdem monasterii datum Capro postea misi legendum, in quo LEO IX P. M. Bruno antea vocatus, Tullensium episcopus, procurantibus

Gallorum legatis Imperatore Henrico II Augusto praesente, cum beatum Guolfgangum in diuos retulisset, diuinum Dionysium Areopagitam declarat Ratisponae quiescere et haec acta esse anno christianae salutis CICIII, anno pontificatus sui IIII, indictione V, nonas octobris.

De coniugio Pauli apostoli, ex
Ignatio, Antiochiae episcopo.

Sermo deinceps erat de coniugio, domesticaque rixa, et pugna, multaeque apostolorum principis adferebantur sententiae. Caper autem rem tum nobis omnibus penitus incognitam aperiebat, Ignatium martyrem, euangelistae Marci discipulum, diuum Paulum coniugatum fuisse referre. Post haec ego domi considens eius epistolas diligenrer perspexi, et in vna, quam ad Philadelphenses ex Troia dedit, ita scriptum comperi. Non detraho autem ceteris beatis, qui nuptiis copulati fuerunt, quorum nunc memini. Opto enim DEO dignus ad vestigia illorum in regno ipsius inueniri, sicut Abraham, Isaac, Iacob, sicut Iosephus, Esaias, ac ceteri prophetae, sicut Petrus ac Paulus ceterique

apostoli, qui nuptiis fuerunt sociati. qui non libidinis caussa, sed posteritatis subrogandae gratia coniuges habuerunt.

De Lusitanis nautis, qui
in Indiam nauigant.

Neque vnus, sed varius nobis erat sermo, et collocutione vlteriore ad ipsum etiam oceanum, eiusque recessum et refluxum, ac Lusitanici regis fortunatissimi nauigationem Indiam versus compertam deuenimus. qui ex Indis aromata, ceterasque merces ad nos aduehit, speramusque prope diem auspicio inuicti CAESARIS nostri, et adsensu Lusitani regis, nostros Augustanos, nauibus propriis atque mercibus Indiam petituros. Res profecto admiranda, eundem regem, ea gratia diuina adfectum, vt solus illuc primus nostro saeculo ex occidentalibus penetrauerit, egoque mihi facile persuaderem, eam transfretationem, vel etiam similem, maioribus nostris penitus incognitam, et priore aetate intentatam fuisse, nisi C. Plinii verba me ambiguum parumper redderent. Ita enim II histor. natur. LXIX. In sinu, inquit, Arabico c. caesare, Augusti

filio, res gerente, signa nauium ex Hispaniensibus naufragiis fuerunt agnita: et Hanno, Karthaginis potentia florente, circumuectus a Gadibus ad finem Arabiae, nauigationem eam prodidit scripto. Nepos praeterea Cornelius auctor est, Eudoxum quendam sua aetate, cum Lathyrum, regem frgeret, Arabico sinu egressum Gades vsque peruectum, multoque ante eum Coelius Antipater se vidisse ait qui nauigasset ex Hispania in AEthiopiam commercii gratia. Nepos idem de septentrionali circuitu tradit, Q. Metello Celeri, C. Afranii in consulatu collegae, tum vero Galliae proconsuli, Indos quosdam a rege Sueuorum dono datos. qui ex India commercii caussa nauigantes tempestatibus essent in Germaniam abrepti. Pomponius Mea III de situ orbis V post descriptionem Germaniae non Sueuorum, sed Bohemorum regem refert. Pliniana tamen lectio similior vero Hetmolao Barbaro et nobis maxime placet: quando nauigationes per alium fieri commode non poterant, nisi per eum oceanum, quem Lusitanti nautae hodieque transfretant. Idem Mela:

Vnde in eas terras deuenerint, requirendo cognosce, vi tempestatum ex Indicis aequoribus abreptos emensosque, quae intererant, tandem in Germaniae littora exiisse. Pius II P. M. in Asia sua praemissis adhuc subiungens ait: nos apud Ottonem legimus, sub Imperatoribus Teutonicis Indicam nauim, et negotiatores Indos in Germanico littore fuisse deprehensos, quos ventis agitatos ingratis, ab orientali plaga venisse constabar. Verum propter nitorem ferculorum varium, non dico triuialem, abundantesque vinorum propinationes, sermonibus proximis non contenti. Sed tua praecipue conuiuali comitate acrius admoniti, ad alia confabulanda prouocati sumus.

Quod cisrhenanae ciuitates ab Agrippina ad Argentinam, et aliae a C. Iulii Caesaris Dictatoris ac superiori tempore non Gallis, sed Germanis, vel Romani Imperii Caesaribus Augustis, vel regibus semper paruerint.

Et quia Rhenus fluuius oceano miscetur, pro Germaniae nostrae laude Ammianum

Marcellinum referre dixi, ambas Germanias, primam et secundam, quas ita adpellat, et inter Belgas Rhenumque sitas esse. Sebastianus tunc noster Iacobi Wymphelingi, Germaniae illustratoris, memor factus est: is enim contra Germanos quosdam patriae desertor s, pugnam subiit, et vna cum suis commilitonibus peritissimis, THO. VVOLPHIO, aliisque vicit. Tu vero pro solita tua mansuetudine, iniunxisti mihi, vt, si quae huic rei conducibilia scirem, adnotarem, tibique transmitterem, quibus facilius non solum his desertoribus, sed etiam Gallis, si qui essent, Germanias hasce adfectantibus, obuiam ire possemus. Sed quia eruditione tua et rerum experimentis excellis, quinimmo apud inuictum Caesarem nostrum, adfluentibus quottidie ex omnibus nationibus disertissimis viris, singula comprehendis, prout vberrime tenes, non video, quomodo ex vacuo in plenum calicem aqua influere debeat. Verum tibi nihil denegandum, immo verius patrono atque ductori optimo esse obtemperandum censeo, ipseque obsequium praestiturus

facio, quod possum, eorum instar, qui mola salsa litant, quando thura non habent.

Caesar dictator commentariorum II de bello Gallico c. III refert, Rhemos ex Belgis Galliae proximos, vicinos Germanis cisrhenanis, per primos ciuitatis sibi renuntiasse, Belgas contra populum Romanum coniurasse, ceteros omnes in armis esse, et Germanos, qui cis Rhenum ihcolunt, sese cum his coniunxisse, Belgas item plerosque a Germanis ortos, Rhenum antiquitus traductos, propter loci fertilitatem ibidem consedisse, Gallosque ea loca incolentes expulisse. Hoc ipsum M. Antonius Sabellicus v Ennead. VI apertius, vt mihi videtur, declarat. Ex his, inquit, cognitum est, Belgas a Germanis ortos, qui soli feracitate allecti, alii alio tempore Rhenum transgressi, eam terram, quae Belgica dicitur, occuparunt. Idem etiam Caesar eodem libro, Condrusos, Eburones, Cerescos, et alios vno nomine Germanos adpellat. Rhenus praeterea non ex omni loco Gallos a Germanis, verum, si Claudio Ptolomaeo credimus, Germaniam magnam a superiori et

Inferiori, a prima et secunda separat: superi vero et inferi Germani Belgas a Rheno diuidunt. Idem regionem circa Rhenum a mari vsque ad Obrincam fluuium, in descriptione sua, Germaniam inferiorem vocat, et ab occidentali parte locat, post alios Agrippinenses, Bonnam, Moguntiacum, et superius versus meridiem Germaniam superiorem, vbi Vangiones, Nemetes, Triboci, Argentini, et alii. C. Plinius Secundus, qui bellorum Germaniae viginti libros, quibus omnia, quae cum Germanis Romani gessere, collegit, inchoauitque cum in Germania militaret, vt C. Caecilius Plinius de auunculo ad Marcum scribit, IIII historiae natur. c. XVII haec memoriae prodit. Rhenum accolentes, Germaniae gentes in eadem prouincia, Nemetes, Triboci, Vangiones, hinc Vbii, Colonia Agrippinensis, Guberni, Bufani, et quos in insulis Rheni diximus, hi sunt Bataui, Cannefates, Frisii, Chauci, Frisiaboni, Sturii, Morsatii, quos eodem libro, capite XIIII et XV addit. Germanorum quoque genera quinque enumerat, Burgundiones, Varinos, Charinos, Guttones,

Vindelicorum partem, vnumque Germaniae genus asserit: proximos Rheno Isteuones adpellat, quorum pars Cimbri mediterranei, Hermiones quorum Sueui, Hermunduri, Chatti, Cherusci. Caesar ergo, et Plinius, et Ptolomaeus, cis Rhenanos non Gallos, non Belgas, sed Germanos Rheno proximos dicunt.

Et quia Rheno proximos Isteuones adpellat, non incongruum erit, de Isteuonibus, aliisque Germanorum nominibu latius euagari. Cornelius. Tacitus de Germaniae situ: celebrant, inquit, carminibus antiquis, quod vnum apud illos memoriae et annalium genus, Tuisconem DEVM, terra editum, et filium Mannum, originem gentis, conditoresque. Manno treis filios adsignant, e quorum nominibus proximi oceano Ingaeuones, medii Hermiones, cete riIsteuones vocentur. Quidam autem licentia vetustatis, plureis deo ortos, pluresque gentis adpellationes, Marsos, Gambriuios, Sueuos, Vandalos adfirmant, eaque vera et antiqua nomina. Verum Berosus, vt Iosephus Mathathiae filius contra

Appionem grammaticum refert, genere Chaldaeus, ac notus illis, qui doctrinae eruditionique congaudent, antiquissimas a diluuio secutus historias, libro I scribit: Ante diluuium vnus inter gigantes erat, qui DEORVM veneratior et prudentior cunctis in Syria, NOA nomine, cum tribus filiis, Semo, Iapeto, Chem, vxore autem Titea, magna Pandora, Noela et Noegla. Cumque genus omne aquis esset suffocatum, ipse cum familia sua, quae naui erepta est, in Gordiei montis vertice quieuit. Idem II libro: Siccato ab aquis orbe, non fuerunt, nisi dicti homines octo in Armenia Saga, et ab his omne genushominum in terris seminatum, obque hoc iplüm putat Scythas recte dicere, et adpellare Noam omnium deorum patrem, maiorum et minorum gentis humanae auctorem, et chaos semen mundi, Tyteam vero Aretiam, siue terram in quam semen et chaos posuit, et ex qua tanquam ex terra cuncti prodierunt. Ipseque Noa, vt idem libro III refert, Ianus ob vitis inuentae beneficium, item vinifer, coelum, et Ogyges cognominatus,

genuit post diluuium filios plures, interque hos Tuisconem, Germanorum et Sarmatarum patrem, et cum partitus esset terram omnem, eundem in Europa Sarmatiae praefecit, vt libro IIII docet. Eius quoque termini erant Tanais atque Rhenus . Tuisconi pariter iuncti sunt filii Histri, et Moesae, cum fratribus suis, ab Adula monte mesembriam vsque Ponticam. Adulam autem a filio Histri sic adpellatum Moyses Aduram vocat. Tuiscon autem apud Sarmatas multorum populorum sator et auctor. Moesa cum filiis Histri priscos Moesios, sive Mysos ab Adula ad Mesembriam protulit. Idem Tuiscon gygas tempore Nini ad Rhenum Sarmatas docuit leges, genuitque Mannum, qui Semiramidis aeuo regnauit ibidem. Neque sic improbandum foret, a Tuiscone, Teutonas nuncupari, Manno successit Ingeuon filius, vnde praedicti Ingevones, alterum a Plinio Germanorum genus, continent Cimbros ac Teutones. Ingeuones interpretantur alias incertam aediculam, quasi a genitore Scythico more edocti vagas aedes in habitauerint. Cornelius

Tacitus de moribus Germ. cap. XVI: nullas Germanorum populis vrbes habitari satis notum est, ne pati quidem inter se iunctas sedes. colunt discreti atque diuersi, vt fons, vt campus, vt nemus placuit. Vicos locant non in nostrum morem connexis et cohaerentibus aedificiis, suam quisque domum spatio circundat, siue aduersus casus ignis, siue inscitia aedificandi. Ingeuoni apud Tuiscones datus est successor Isteuon, quo defuncto filius eius Hermion surrogatur, vnde Hermiones, de quibus dictum est superius. Post Hermionem Marso, filio eius relicto, Tuisconum regnum delegatur. Ita autem nominatur vocabulo Aramaeo, Maresus, sicut Hieronymo placet, quod principem siue ducem significat, et ab eo populus Marsorum, de quibus Strabo, siue Gnosius Amasius libro VII: quidam in regionem vlteriorem siue profundam transmigrarunt, vt Marsi. Tuisconibus deinceps praefuit Gambriuius, id est coronatus, a quo Gambriuii, et genuit filium Sueuum, cuius regni tempore Osiris et Isis ad Germanos nauibus delati sunt. Tacitus III historiae

augustae: trahuntur, inquit, in partes Sido atque Italicus, reges Sueuorum, quibus vetus obsequium erga Romanos, et gens fidei commissae patientior. Caesar quoque libro IIII de bello Gallico: Sueuorum gens, maxima longe et bellicosissima Germanorum omnium. Horum pars, eodem Tacito auctore, Isidi sacrificabat, quare mihi persuadeo, nostrates Augustanos, falso Cisam adpellare Deam, ac templum hoc, quod fuisse credunt, ubi nunc Augustae praetorium conspicimus, non Cisae, vt quidam dixerat,

quem male polluerat cultura nefaria dudum
Gallus monticulum, quem tibi Cisa tulit;

sed Isidis fuisse, collisque ibidem publici carceris, non Cisen, sed Isenberg, quasi montem Isidis adpellant. Neque ego apud doctos legi, nisi forte per Cisam intellexeris Cererem. Adolfus Occo Frisius Augustam prius Cisroim, a Vindae et Lici confluentia dictam credidit; nostrique Cisaram a Cisa, antequam Vindelica diceretur, fuisse cognominatam adserunt.

Quando haec scribo, CHRISTOPHORVS VELSERVS aduenit, sororius meus, linguae Latialis haut imperitus, et me super effigie lapidea vetustissima, aedibus sacris D. Vdalrici praefixa admonet, eam non esse Cisae, vt vulgus credidit, sed Medusae, cum sculptos habeat crines grossos vipereos, collum eius plectentes. In hanc rem protulit eius gemmam, et simul istud epigramma:

Exemtum media de Pallados aegide dicas
Gorgona: quamparuo claudit in orbe lapis.
Quin et monstrifici praestant mir acula vultus.
Vidit et innumero palpitat angue caput.
Tam similis non ipsa sibi est, se forsitan illa
vidit, et a speculo saxea facta suo est.

Hanc eandem refert M. Ann. Lucanus, Cordubensis, Pharsaliae libro IX:

Ipsa flagellabant, gaudentis colla Medusae,
Surgunt aduersa furrectae fronte colubrae,
vipereumque fluit depexe crine venenum.

Itemque P. Ouidius Naso IIII metamorphos.

--- tamen excipit vnus,
ex numero procerum quaerens cur vna sororum
gesserit alternis immixtos crinibus angues?

Et quia Germania viribus tunc inepta erat, docuit Osiris ex hordeo potum fieri, haut multum virtute, gustuque vino inferiorem, vt Diodorus Siculus I libro, et laudatus Tacitus egregie restificantur. Potui humor ex hordeo aut frumento in quandam similitudinem vini corruptus est. Domitius Vlpianus Iureconsultus ita: Certe Cerzufum (zythum) in quibusdam prouinciis vel ex tritico vel ex hordeo, vel ex pane conficitur. Simili modo nec camum, nec ceruisia, nec hydromeli continebitur, l. IX de tritico in p. Virgilius III Georgicorum:

Saeuo deinde successit Vandalus, a quo Ioannes Annius, magister sacri palatii Romae, certis argumentis Vindelicos esse ortos docet. quod non satis probo, cum Vandali et Vindelici longe differant. Vandalum postea secutus est in regno Tuysconum Teutanes, qui Mercurius Germanorum traditur fuisse. Hic sacrificos

ritus iddidit, quo de Lucanus:

et quibus inmittis placatur sanguine diro Teutanes, horrensque feris altaribus esus. Ab eodem Teutonicos dictos existimo. Berosus ad haec refert, Herculem Almannum regnauisse apud Tuyscones. Hic est ille, de quo Tacitus ait: Germani apud eos Herculem fuisse commemorant primumque omnium virorum fortium ituri in praeliae canunt. Annius putat, hunc Almannum dictum vel quod Manni filius fuerit, vel in regno successerit ei. Ladislaus noster, capellanus regius, me certiorem reddidit, aedem sacram insulae Rhenanae, Augiae maioris, a DEO Alman ab accolis cognominatam. Hinc et Sueuos dictos credunt Alemannos, de quibus El. Vopiscus in Proculo: nam Alemannos, qui tunc Germani dicebantur, non sine gloriae splendore contriuit. nisi Alemanni, vt plerique existimant, a Lemanno lacu nomen habuerint. Quodcunque sit, diutius in Germanorum nomina vetusta euagati disquisitione nostra, ad rem redeamus.

Germaniae vocabulum recens esse dicunt

libro VII Strabo et Tacitus, nuper auditum, quoniam qui Rhenum primi transgressi Gallos expulerint, ac nunc Germani vocati sint. ita nationis nomen, non gentis eualuisse paullatim, vt omnes primum a victore ob metum, mox a seipsis inuento nomine Germani vocarentur. Ego autem id magis vetustum habeo. Prisco enim Tarquinio Romae, et Ambigato supra Gallos regnante, in Italiam Gallorum transitum T. Liuius V libro primae decadis describit, et de Belloueso, Ambigati sororis filio, cui augurio quo dam Dii laetiorem in Italiam viam dabant, ita inquit: alia subinde manus Germanorum, Elitouio Dace, vestigia priorum secuta, eodem saltu, fauente Belloueso, cum transcendisset Alpes, vibi nunc Brixia et Verona sunt. Retuli etiam prius, Belgas a Germanis plerosque ortos, Rhenum antiquitus traductos, vt Caesar Dictator ait. Habet autem ab oriente Germania Dacos, a meridie Italiam, ab occidente Gallos, a septentrione Sarmatiam prope Oderam. Idem Strabo libro IV: post Eluetios Sequani et Mediomatrici Rhenum incolunt, in

quibus Tribochi natione Germani, relicto natali solo Rhenoque traiecto sedes posuerunt. Tribochos autem noster Caesareus poeta Conradus Celtes Protucius, a tribus quercubus, antiqua religione Nymphis consecratis, nuncupatos affirmat, Tribotesque vocabulo corrupto cognominatos, nunc Argentinenses, de quibus etiam Suetonius Tranquillus scribit: Germani ab Augusto Caesare vltra Albim fluuium submoti, ex quibus Sueui et Sicambri dedentes se traducti in Galliam, atque in proximis Rheno agris collocati sunt. Idem Strabo libro VII: Germania portionem quandam ad Galliam traduxere Romani. Si igitur Belgae vt plurimum a Germanis orti, Germani etiam ante Caesaris Dictatoris tempora cis Rhenum habitarunt, et inter Belgas ac Rhenum medii sunt, Gallos quoque expulerunt, ipsisque imperauerunt, non video quomodo antiquitus Gallis Germani paruerint. Ammianus Marcellinus historiae Augustae scriptor diligentissimus, qui et sub Imperatore Caesare, F. Claudio Iuliano Aug. F. Constantii fratris Constantini Maximi filio

militauit, diuque in Gallia atque Germania fuit, libro XV sic inquit: Superiorem et inferiorem Germaniam Belgasque duae iuris dictiones iisdem temporibus rexere. at nunc numerantur prouinciae per omnem ambitum Galliarum. Secunda Germania ab occidentali exordiens cardine, Agrippina et Tungris munita ciuitatibus, amplis et copiosis: dein prima Germania vbi praeter alia municipia Maguntiacus, Vangiones, Nemetes et Argentoracus, barbaricis cladibus nota: post has Belgica prima Mediomatricos protendit, et Treuiros, domicilium principum clarum: huic annexa est secunda Belgica, qua Ambiani sunt, vrbs inter alias eminens. Ex illa diuisione dilucide comperimus Germanias cisrhenanas olim fuisse, et hodie esse: quod Strabo eodem libro quarto confirmat inquiens: post Mediomatricos et Tribochos Trinsgri Rheno adiacent: apud quos Ro. Imperatores contra Germanos belligerantes hac tempestate pontem aedificant: loca haec transrhenum incolebant Vibii: quos ad interiorem ripam traduxit Agrippa, nec

inuitos quidem: contigui Trinsgris sunt Neruii: et hi quoque natio Germanica: nouissimi ad vtramque fluminis ripam habitant Menapii: his per paludes et nemora domus sunt, non procerae quidem materiae, sed densae et dumosae: secundum istos Sicambri Germani consistunt: huic fluuiatili regioni toti supereminent Germani alii, quos Sueuos appellant, qui potentia et hominum frequentia ceteros antecellunt Credebam verbum Vibii supra positum in Strabone minus emendate impressum esse. Sed cum Hermolai Barbari castigationes Plinianas perlegissem comperi eum referre: StraboVibios appellat. malim tamen Vbios dicere. Ipse quoque dicit viculum esse contra Coloniam Agrippinensem vltra Rhenum Vbium cognominatum: sed de Vbiis alia subiungemus. Idem Tacitus ipsam rheni ripam haud dubie Germanorum populi colunt, Vangiones, Trebochi Nemetes. Vbii quidem Ro. Colonia esse meruerunt: ac libentius sui conditoris nomine vocantur. origine erubescunt, transgressi olim, et experimento fidei super

ipsam Rheni ripam collocati sunt, vt arcerent, non vt custodirentur. Tranquillus in Otthone Caesare inquit: Sub idem vero tempus Germanicianus exercitus in Vitellii verba iurauit: quod iur amentum factum esse constat Agrippinae per Fabium Valentem. quem secuti sunt exercitus superioris Germaniae. Idem Tacitus libro XII. Sed Agrippina Augusta Claudii Caesaris Coniunx, quo vim suam sociis nationibus ostentaret, in oppidum Vbiorum, in quo genita erat, veteranos coloniamque deduci impetrat. cui nomen inditum ex vocabulo ipsius, ac forte acciderat, vt eam gentem Rheno transgressam auus Agrippa in fidem acciperet. Vnde Iulius Paulus iureconsultus, qui vna cum Domitio Vlpiano assessor Papiniani fuit, ab Antonino Heliogabalo Caesare (qui se inuictum et summum solis sacerdotem appellauit, vt clare ex eius nomismatis perspectum habui) vel a Marco Aurelio Seuero Alexandro Caesare Praefectus factus, ita scribit. In Germania inferiori Agrippinenses Italici sunt iuris. Extat adhuc oratio apud Tacitum libro XX historiae Augustae, qua Tencteri Rheno discreti gens missis legatis mandata

apud concilium Agrippinensium, edi iubent, quam ferocissimus vnus e legatis in hunc modum protulit Redisse vos in corpus nomenque Germaniae communibus Diis: sed praecipuo Deorum Martigrates agimus, vobisque gratulamur, quod tandem liberi inter liberos eritis: nam adhunc diem flumina ac terras et coelum quodam modo ipsum clauserant Romani: vt colloquia congressusque nostros arcerent, vel quod contumeliosius est, viris ad arma natis inermes, et prope nudi sub custode et precio coiremus; sed vt amicitia societasque nostra in aeternum rata sint, postulamus a vobis, muros Coloniae, munimenta seruitii detraharis, etiam fera animalia si clausa teneantur, virtutis obliuiscuntur. Romanos omnes in finibus vestris trucidetis: haud facile libertas et domini miscentur, bona interfectorum in medium cedant, ne quis occulere quidquam, aut fegregare caussam suam possit, liceat vobis nobisque vtranque ripam colere, vt olim maioribus nostris, quomodo lucem diemque omnibus hominibus, ita omnes terra fortibus viris natura aperuit. Instituta cultumque patrium resumite, abruptis vectigalibus,

quibus Romani plus aduersus subiectos, quam armis valent: sincerus et integer et seruitutis oblitus populus, aut ex aequo agetis, aut aliis imperitabitis. Agrippinenses consultandi spacio sumto in hunc modum responderunt. Quae patriae libertatis facultas data est, auidius quam cautius sumsimus, vt vobis ceterisque Germanis, consanguineis nostris iungeremur: muros ciuitatis congregantibus se tum maxime Romanorum exercitibus, augere nobis quam diruere tutius est. Si qui ex Italia aut prouinciis alienigenae in finibus nostris fuerant, eos bellum absumsit, vel in suas quisque sedes refugere, deductis olim, et nobiscum per connubium societatis, quique mox prouenere, haec patria est: nec vos adeo iniquos, existimamus, vt inter fici a nobis parentes, fratres, liberos nostros velitis. Vectigal et onera commerciorum resoluimus: sint tranfitus incustoditi, et diurni, et inermes: donec noua et recentia iura, in vetustatem et cousuetudinem vertantur, arbitrum habebimus Ciuilem et Velledam, apud quos pacta sanctientur. Velleda autem

quae fuerit Tacitus ibi declarat. Hanc orationem et Agrippinensium responsionem ideo referendas censui, vt etiam ex his Agrippinenses Germanos esse cognosceremus. Sic de Moguntiaco satis constat, quo de diuus Hieronymus et etiam aliis ad Geronciam scribit. Moguntiacum nobilis quondam ciuitas capta, atque subuersa est et inecclesia multa hominum millia trucidata. Vangiones longa obsidione deleti. Rhemorum vrbs praepotens, Ambiani, Attrebates extremique hominum Morini, Tornaci? Nemetes Argentoracum translati sunt in Germaniam. De Nemetibus Sebastianus Brand optimae eruditionis vir et communis amicus noster, ad Marcum.

Inter Germanos Nemetum celeberrima Spyra
quondam erat, a nobis nomen habere studens.

De Moguntia Celtes noster ad suam Vrsulam cecinit.

Moguntiacae quae stant in moenibus vrbis,
sollicitas oculos vnica cura meos

Inter quae Drusi stant ardua busta Neronis
clara a Germanis nomina primus habens.

Idem Celtes ad Rhenum.

Argentoracos Nemetes et Vangionasque
abluit irriguo fons tuus ille vado
Iamque Moguntiacam vastus te flectis ad vrbem,
quae prima impressas tradidit aere notas

De hac arte impressoria idem Brandius:

Nuper ab ingenio Rhenanae gentis et arte
librorum emersit copia larga nimis:
Et qui diuitibus, vix Regi obuenerat olim
nunc liber in tenui cernitur esse casa.
Gratia diis primum, mox impressoribus aequa
gratia, quorum opera haec: prima reperta via est.
Quae doctos latuit Graecos, Italosque peritos
ars noua, Germano venit ab ingenio.

Mouit mihi stomachum praeceptor meus, rerum vetustarum alioquin solertissimus inquisitor, Pomponius Loetus: voluit enim nobis Germanis, inuentae artis impressoriae laudem praeripere, ad Augustinum Mapheum scribens: Imprimendi facultatem, multis saeculis intermissam

paulo ante reuocatam esse. Vnde hoc diteret, ego plurimum contatus sum, tandem ex Francisco Cardulo Narniensi didici, eum diui Cypriani sententia fretum fuisse: is enim de Idolis scribens inquit: Saturnus litteras imprimere et significare nummos in Italia primus instituit. qui licet rarus apud Pomponium vetustatis inuestigandae Christianus testis est: fidem tamen non facio, Diuum Cyprianum de ea impressoria arte. (qua nunc vtimur) locutum fuisse; sed et Saturni tempore calami vel pennae vsus non erat. Litteras forte ferro vel lignis impressit, ceterosque docuit, non coniunctim, verum singulas particulatim imprimendo debito ordine locare. vel vt idem noster episcopus Tergestinus opinatur, Saturnum docuisse litteras imprimere eas, quae in nomismatis expressae sunt, non quae nunc papyro imprimuntur. Signauit enim aes primum in Italia cum Iano monetam, et in aes impressit litteras. Sic Deus etiam verus apud Hieremiam capite XXXII ait. Agri ementur pecunia, et scribentur in libro, et imprimetur signum.

Reditum facio, ad vtramque Germaniam. Idem Tacitus libro XII Historiae August: his temporibus in superiore Germania trepidatum aduentu Chattorum, latrocinia agitantium. Deinde: L. Pomponius legatus auxiliares Vangiones et Nemetes, addito equite alario, monuit, vt anteirent populares. Idem libro XX spreto Flacco inferiorem Germaniam petiuere, vt Claudio Ciuili iungerentur: erat enim regia stirpe Batauorum princeps. Herennius Gallus Bonnam obtinuit. Titus Liuius libro XXXVII L. Floro in epitome referente, Ciuitates Germaniae cisrhenum et transrhenum positas a Druso oppugnatas fuisse. Idem Florus libro III epitomarum de bello gallico. Drusus missus in Germaniam prouinciam, primos domuit Vsipetes, et Marcomanorum spoliis insignibus, quendam editum tumulum in trophei modum excoluit: inde validissimas nationes, Cheruscos, Sueuos et Sicambros pariter aggressus est. Germani postea Quintilii Vari libidinem et superbiam, haud secus quam saeuitiam, odisse coeperunt,

et Arminio duce armis correptis occisae sunt Vari tres legiones: nihil ea caede per paludes, perque siluas cruentius, nihil insultatione Barbarorum intolerantius, praecipue tamen in caussarum patronos. aliis enim oculos, aliis manus amputabant, vnius os consutum recisa prius lingua, quam in manu tenens Barbarus: tandem inquit vipera sibilare desiste: ipsius quoque consulis corpus quod militum pietas humi abdiderat effossum, aquilas etiam duas barbari possederunt: tertiam signifer, priusque in manus hostium veniret, euulsit: mersaque inter baltei sui latebras gerens in cruenta palude latuit. Hac clade factum, vt imperium Ro. quod in littore oceani non steterat, in ripa Rheni fluminis staret. Tunc ea Vari clade siue Tili Ennii ptaetoris caede, legione etiam Marcia amissa, ciuitas nostra plurimum nobilitata, forum publicum apud nos Perlauem, a perdita legione cognominatum, vbi aliquando inscriptum fuit.

Martia quoque legio simul periit.

Ceciditque ea pugna cum equitatu Macedonico Auar Graecus Bogudis filius: rusticae ex eo domus non longe ab Augusta adhuc Chriechsauar appellantur.

His nomen terris Bogudis dat regia proles Graecus Auar pecudis de Sueuis more litatus. Ex vrbis tunc principibus occubuere, Habino a quo collis Habinberg ita inscriptus est.

Praefectus Habino se victum atque sepultum
Perpetuo montis nomine notificat.

Et Caccus qui villae Cacchingoo nomen dedit, auxit hanc soli nostri natiui nobilitatem. Decimus Drusus Tiberii Neronis filius Caesaris Augusti ex Liuia Drusilla priuignus restituit quidem vrbem aedificiis, et arce contra Pannones munitissima, cuius vestigia in campo Burgi in suburbiis portae virgineae adhuc conspicimus. Amplificaturque indies ab inuicto Caesare Maximiliano Aug. Pio, Felice, Patre Patriae. Supra scriptos itaque auctores, testes inculpatae vitae, summae doctrinae et experientiae, fide nulla vacillantes referre volui, vt tua Dominatio aperte perspiceret, Germanias ambas inferiorem si et superiorem, primam et secundam, inter Belgas et Rhenum antiquitus, etiam ante Caesaris Dictatoris tempora fuisse, Gallos expulisse fixisseque ibi sedes suas: et quod Rhenus easdem a magna Germania separaret.

Contra nos forte patriae Germaniae defertores testes eosdem proferent, quibus si poterimus, satisfaciemus. Dicunt ipsi. Idem Caesar libro primo de bello Gallico ait: Belgae proximi sunt Germanis, qui transrhenum incolunt. Idem Tacitus: Germania omnis a Galliis Rhetiisque et Pannoniis Rheno et Danubio fluminibus a Sarmatis Dacisque mutuo metu aut montibus separatur, cetera oceanus ambit. Idem Tranquillus in Dictatore, gessit autem IX annis, quibus in imperio fuit, haec: omnem fere Galliam quae a saltu Pyreneo Alpibusque et monte Gehenna fluminibus Rheno et Rhodano continetur. Idem Plinius suprascripto capite XVII. Agrippa vniuersarum Galliarum inter Rhenum et Pyreneum, atque. oceanum ac montes. Gebennam et Iuram, quibus Narbonensem Galliam excludit, longitudinem, CCCCXX M passuum,

latitudinem, CCCXIII computauit. Et Solinus de mundi mirabilibus inquit: Galliae inter Rhenum et Pyrenaeum, item inter oceanum et montes Gebennam ac Liren porriguntur felices. Paulus Orosius: Gallia Belgica habet ab oriente fluminis Rheni Germaniam. Item Eutropius libro x de gestis Romanorum ait: a luliano Caesare Constantii Caesaris sororio, atque patruele, modicis copiis apud Argentor acum Galliarum vrbem ingentes Almanorum copiae extinctae sunt. Paullus etiam Diaconus, in additionibus ad Eutropium capite III. Gracianus apud Argentariam, oppidum Galliarum formidolosissimum bellum incredibili felicitate confecit. Ex his autoribus, nostrisque testibus, Germanize desertores, argumentari volunt, prouincias omnes cisrhenanas ad Gallos spectare debere: quod inficiari volumus. Et id approbamus, vetustissimos Galliae terminos aliquando ad Rheni fluminis partem protensos fuisse, ex eoque Germani cisrhenani, ad Gallos non pertinent, sed Gallis expulsis, Germani cisrhenum sedes proprias fixerunt, ibique

Germaniae, inferior atque superior, appellatae, nunquam Gallis, sed vel Romanis, vel Caesaribus Augustis, vel etiam Regibus vera origine Germanis paruerunt, et multo etiam tempore liberi fuerunt: praescripti etiam testes, vt certo persuasum duco, cum de Rheno loquuntur, non proximum hunc terminum, sed magis notiorem significant. Illud tamen non nego, veteres Eluetios et Rauracos ad Nantuates vsque, quos appellant Constancienses, olim Gallos, nunc autem Germaniae superioris esse. Plinius quidem Nantuatium non meminit, verum post Rauracos a Caesare Rauracios dictos. Principium Tribochorum, ad Germaniam cisrhenanam superiorem porrigitur. nec Orosius Galliam eo loco vsque ad Rhenum describit: sed ad Germaniam Rheni fluminis, hoc est cisrhenum, vt Ammianus docuit. Praeterea si Gallia Belgica aliquando vsque ad Rhenum, non tamen in omnes ipsius fluminis partes protensa fuit, quod satis docet Strabo, libro quarto, ad cuius initium ita inquit: Belgas vero nominabant, reliquos oceano confines, vsque ad ostia Rheni, et nonnullos Rheni et Alpium vicinos

incolas: et etiam per hoc certo constare non poterit, Germanos Cisrhenanos Gallis paruisse, nisi victor victo paruerit. Galli enim sunt victi a Germanis atque expulsi.

Quod autem Heluetii antiquitus fuerint Galli: et quod eosdem a Germania magna diuidat Rhenus, docet Caesar libro primo de bello Gallico: et Cornelius Tacitus libro XVII ait. Irritauerunt turbidum ingenium Heluetii, ens Gallicae, soli in armis: nunc autem ab Alpibus Italiae imminentibus, et Rheni origine, siue is ex Lepontiis (vt idem Caesar libro quarto inquit) oriatur, siue Rhaetos Tacito auctore et Noricos interfluat. siue vt idem Strabo praedicta libro ait: et Nantuate lacusque Pelemena per quem Rhodanus effertur et fluminis Ipsius fontes; nonlonge autem ab istis sunt Rheni fontes, et mons Adualla ex quo in septentrionem Rhenus excurrit: et diuersa ex parte Adua in lacum Larium iuxta Comum intrans. verbum Adualla credo legi debere Adula. Heluetii non sunt Galli, sed Sueui Germani, scribuntque se iuratos, veteris confederationis Sueuiae, de quibus noster Celtes ad Vrsulam suam.

Pulcher Eluetias vbi Rhenus concoquit vuas
Gallia Germanis proxima rura secans.

Rursus cum quibus controuersia est, nobis obiiciunt, si Germani cisrhenani non paruerunt Gallis, quid de Franciae regibus, Clodoueo scilicet, qui Argentoraci vt audio ecclesias, maiorem et diui Petri erexit. Dagobertus Clotharii II filius fundauit cisrhenana monasteria Albiburgium, qui tamen non latino, non etiam Galileo, sed Germanico nomine, anno Christianae salutis DC XXIII die XI Maii, anno regnisui XXIII, ex loco weissenburg appellauit, inseruitque eisdem fundationis litteris alia plura locorum cisrhenum germanica vocabula, et domum nouam prope vvormaciam Neubausen cognominatam. consederatque Rubiaci, vbi arcem munitissimam Germanico nomine appellatam extruxit. Item aliis Pipino et eius filio, Karolo magno ceterisque eorum posteris, quibus totus Rhenus paruit, et sub eorum iugo fuit. Argentinenses vtuntur lilio in nomismate insigni, scilicet regum Franciae, ergo eis subesse debent. proh fortissimum argumentum!

Ego respondeo, si Germanus Romanorum Caesar, siue Rex supra Gallos Francosque occidentales regnaret, eidem iure, non solum Rhenus, sed et Germania vniuersa subesset: et si Franciae occidentalis rex, vt Germanus Romanorum Caesar, sub ditione sua Rhenum et Germaniam haberet, vti habet, rogo ex patriae Germaniae desertoribus, qui fuerunt Franciae reges Rhenum possidentes, certe non Galli, non Hispani, sed vera origine Germani? olim enim et antiquitus, Francia non erat pars Galliae, sed Germaniae. Blondus Flauius Forliuiensis historiarum ab inclinatione imperii libro primo sic inquit: Sed Franci et ipsi Germani, ex ea prouincia, quae nunc etiam Franconia appellatur, oriuntur, tunc erant in Galliis: eos autem primus Romanorum Ducum domuit in patria Constantius Flauii Constamini filius. eaque accepta clades tunc effecit, vt semper postea vsque ad Honorii et Arcadii tempore fuerint in patria quietissimi. Eorundem vero Imperatorum anno VII mutandi melioris soli gratia, patriis sedibus relictis Rhenum transmiserunt,

miserunt, et apud Treuiros, Mediomatricos, qui et Metenses, ac Leucos, qui et Tullenses, Vere dimensesque consederant. quos Sueuis ob vetustas simultates instigantibus Vandali, Burgundiones atque Alani, per vim et arma, in Franconiam se recipere compulerunt, Francis vltra Rhenum pulsis. Vandali, Alani et Sueui, ad diripiendas vastandasque Gallias sunt profeicti, Burgundiones autem sedes illico capere constituerunt, easque delegerunt apud Heduos, Vesuntios, Lingonas, Cabilonenses et Matisconenses: In quibus proximisque ciuitatibus ad haec vsque tempora mansere, vt ipsis in locis, pars eius regionis, quae prius Gallia Belgica fuit dicta, annos iam mille Burgundia nominetur. Vandali autem Sueui et Alani interea eam Galliae partem, quae Aquitania appellatur, a Ligeri ad Pyreneum, Britannicumque mare pertinet, populationibus incendiisque foedarunt, fuitque his barbaris animus Pyreneo transmisso in Hispanias irrumpere: sed ab eius montis salebris repulsi, in Galliae mediterranea secessere: licet postea incolarum viribus

deturbatis, intra Hispanias admiffi sunt, Vandali, Sueui et Alani: plerisque vrbibus expugnatis, ad Lusitanos contendentes. Vlixbonenses pecuniis mulctarunt, qui diuisis inter se prouinciis interioris Hispaniae, Vandalis Baetica, Sueuis atque Alanis Lusitania obuenit. postea sorte iterum inter Alanos et Sueuos ducta, hi Vlixbonam et quicquid vltra pertinet ad Beticam, illi Emeritam cum omni Galiicia habuerunt, soli Cantabri et Astures, Galliciae prouinciae populi, Romanorum iudices conseruauerunt. Haec de Sueuis nostris inseruisse placuit, quod olim Lusitanos armis oppugnabamus; nunc eos negotiationibus petimus. Maiores nostri exteros aggressi, nos bellis atque Teditionibus intestinis, inuicem atterimur, et saeuitiis mutuis obruimur.

Sed ad Francos redeo. Etius patricius. Gaudensii Moesii ex Dorostana vrbe fillius, exercitus Romani dux insignis, Francos iterato Rheni ripas insidentes, irrumpentesque in Galliam magna superatos coede in Germaniam repulit. Idem etiam Blondus libro II inquit. Diximus supra, Francos

vetusta origine ex Franconia Germanos, a Vandalis Burgundionibus et Alanis primo, et post ab Ecio fuisse ex Galliis in patriam repulsos: hi ergo temporibus Valentiniani III Constantii et Placidiae filii Caesaris, Etium in bello Burgundionum implicari, et imperatorem amissis in Africa copiis eneruatum viribus audientes, Clodione et Meroueo filio ducibus, ex Franconia sunt profecti, et Rheno transmisso, nullis iam qui resisterent reliquis, in Setronum prouincia sedem apud Aurelianenses Parisiosque ceperunt: tunc ea pars Galliae Senonensis Parisiorum ab imperii inclinatione anno XXVI subiecta est Francis, id est Franconibus Germanis, iterum Gallos sub iugum suum mittentibus. M. Antonius Sabellicus libro IX enneadis VII ita inquit. Erat per id tempus praeter Sueuos altera Germanorum gens in Gallia. Francos se a Franconia dixerunt, Germaniae parte, vnde aliquot ante annos fuerant profecti. Idem praeterea libro primo enneadis VIII superiorem Blondi historiam comprobat. Si ergo Clodouei, Clotharii, Dagoberti, et

ceteri ad Pipinum vsque, ex stirpe atque sanguine. Clodionis et Merouei Germanis Franconibus procreati, orientalis et occideniulis Franciae Reges Rheno dominati sunt; propterea. Germani cisrhenani, non sub Gallis sed Francis Germanis erant. Idemque Dagobertus II non solum Francis rex constiturus erat, sed et supra Burgundiones et Austrafios, regnabat, qui tunc sub Germanis cisthenanis computabantur, non vt occidentalis Franciae, sed vt Rex Austr asiorum. quos modo Lotharingos ex Lotharii regno dicimus, et ex quibus Brabantini Principes ac Duces se ex Lotharii regno scripserunt, ex Austrasia scilicet inferiori: superior enim circa Metas erat. Eorundem regnorum distinctionem noster Sebastianus Brand in vita diui Germoni declarat:

Tempore quo Francis Dagobertus rex venerandus
praefuit, Austeriae, et Gallica sceptra tenens.

Et quia vniuersa tunc Germania Franconibus subiecta, erat, Germanis cischenanis

imperitabant. quorum ciuitates insignibus et eorum armis, coloribus non Regum Franciae occidentalis, non etiam ranis nec liliis, sed Francorum germanorum albo scilicet et rubeo, vsi sunt, hodieque vtuntur. Vetusta Coloniae Arippinensis arma, Ducatus Franconiae, acies triangulariae albae et rubeae, quibus etiam diuis Magis tribus eo translatis, aciebus semotis, et iisdem coloribus retentis Coronae tres additae suht. Habet Moguntia rotas duas albas in campo rubeo: Wormacia clauem albam, in campo similis coloris: Spira ecclesiam rubeam in campo albo: Argentina campum album, quem, vt vulgi vocabulo vtar, Strata per medium scindit, a Straspurgio desumta. Tholosae etiam regnum tunc in Gallia separatum, Ariberto et Chilperico filio regibus defunctis, Dagoberto cesserat, Supra etiam mille et centum annos, illustris Maso Sueuorum dux Monasterium quod Masonis appellant, apud Sungoios non longe a Rheno erexit, ibique cum filio tumulo conditus est. Euerhardus eiusdem prouinciae dux ecclesiam Morbacensem

sem Alfatiae christianae religioni dedicauit, adeo quod etiam antiquitus non, omnis Rhenana regio sub Francis Germanis fuit. Et Leone IIII Caesare Aug. Constantinopolitano Childericus XXI et vltimus Merouei Germani Franci prosapiae ex clerico Rex, qui Eticonem diuae Odiliae patrem consanguineum suum Alsatiae Ducem creauerat, alias cum a praedecessorum suorum moribus descisceret, et regibus Germanis Francis ob vitia, quibus immersus longe absimilis, oportunum necessariumque esset, vt iterum Gallis Germanus Rex praeficeretur. iccirco consilio Zachariae Pont. Max Pipinus Dux Brabantinus et Austrafiorum, etiam Germanus maiorque domus Francisae; agebat enim in palatio Treuerensi; per proceres Franciae Rex declaratur. guius posteri Germani origine vsque ad Ludouicum Arnulphi Cacsatis filium, supra Gallos regnarunt, vt postea latius declarabimus.

Francorum modo originem altius repetamus. Pius II Pont. Max. in Europasua inquit. Franci quidem Troiani Ilio deleto Priamo duce, Priami ex sorore

nepote, per Pontum Euxinum in Meotidas et in Scythiam peruenere, ibique Sicambriam condiderunt, a qua dicti Sicambri: et manseruntibi vectigales, ad Valentiniani Caesaris tempora, cuius iussus quod Alanos rebelles in doditionem eius coegissent, in decennium, libertate donati sunt, et mutato nomine Franci appellati, mox effrenes facti, iugum Romanum recusantes, Scythia digressi et in Garmaniam profecti, in Thuringia consederunt: et Faramundum Marcomedi filium Antenoris nepotem supra se regem constituerunt: cuius filius Clodoueus crinitus, siue Clodio et Franci transmisso Rheno Romanos fugauerunt: et aucti potentia, sub iugatisque Moguntia, Treueris, Agrippina, Tornaco, Cameraco, Remis, Suessona, et Aureliano, regnum eorum ab Aquitanis vsque in Baioariam extenderunt. Clodoueo successit Meroueus filius, a quo Franci dicti sunt Merouingi. Rupertus Gaguinus in Francia sua, Meroueum hunc, non meminit Clodionis filium, sed sibi sanguine propiore iunctum.

Ego mihi persuadere hon possum, nec etiam credo, sub Valentiniano Caesare, Sicambros primum Francos appellatos, in Germaniamque profectos fuisse. miror etiam eundem Gaguinum Francos Germanos subticuisse: sed forte non mirandus, cum alias rerum ordinem non satis complexus est. Sicambri ante Caesaris Dictatoris tempora, sedes suas fixas apud Germanos habuerunt. Libro enim IIII de Gallico bello inquit. Vsipetes et Tenchateri se transrhenum in fines Sicambrorum receperunt, quare ipse ponte supra rhenum extructo in fines Sicambrorum contendit. de quibus M. Val. Marcialis ad Domitianum Gaesarem.

Et Iuuenalis Satyra IIII.

Et Celtes noster ad Rhenum ait.

Ad Lobicas arces mox incipis ire tricorvis cum trifido scindens flumine Rhene caput.
Issula ad Arctoas gentes, sed Balus in Austros;
Rhene sed in medio gurgite nomen habes.

Haec Bataui, madidique habitant loca nota Sicambri,
quos modo Gelrenses Flaminiosque vocant
Hallandosque, cauis habitant qui littora terris,
suspensos dubio per freta soeun metu.

Sic ergo longe ante Valentianum Caesarem Sicambri Germani fuerunt, et etiam Franci in Gremania appellati, a vocabulo Germanico Francken, quod liberum interpretantur; quasi iugo Romanormn seposito, Germani in, libertarem proclamabant, de quibus Flauius Vopiscus ait in Aureliano Caesare. Idem apud Moguntiacum, Tribunus Legionis sextae. Gallicanae Francos irrunentes cum vagarentur per totam Galliam sic afflixit, vt CCC ex his captos, septingentis interemptis, sub corona vendiderit. vnde iterum de eo facta est cantilena: mille Sarmatas: mille Francos semel: et semel occidimus, mille Persas quaerimus. et in Floriaho Caesare, responsum est ab aurispicibus, quandocunque ex familia eius et Taciti Caesaris fratris sui imperatorem Romanum suturum, seu per feminam seu per virum, qui det iudices Parthis ac Persis, qui

Francos et Alemannos sub Romanis legibus babeat. Et idem in M. Aurelio Probo: enim vero quae mundi pars est, quam ille vincendo non didicerit: testes sunt Marmaridae in Africae solo victi: testes Franci inuiis strati paludibus. et quod idem de Francis in Proculo refert, praeterire volui. Quare Blondus, vt praemissum est, iure, optimo Francos Germanos scripsit. sic etiam Eutropius libro X inquit. Constantinus Maximus Maximiani Herculii gener in Galliis et militum et prouincialium ingente fauore regnabat, caesis Francis et Alemannis: scriptumque est in panegyrico eisdem Caesaribus dicto: fortitudinem autem illius iam tum in principiis consecutus es, multa ille Francorum millia, qui et Batauiam aliasque cis Rhenum terras inusaserant, interfecit, depulit, abduxit. Ammianus praeterea Marcellinus ait. Francos petit quos consuetudo Salatios appellauit, ausos olim in Romano solo apud Toxandriam locum et habitacula sibi figere. De Toxandris Plinius libro IIII cap. XVII scribit. Ego autem puto Salatios a Sala flumine Franconiae dictos quod

in monte Vichtilberg, a pinis vulgo appellato oritur, celebratum a Celte nostro.

Francia Germano mihi stirps et origo poetae
Hercinae medio cincta beata sinu,
quam Moenus mediam perlambit vitifer oram,
cuius quadrifluo nascitur vnda iugo.
Pinifer is, cuius de vertice flumina quattuor
quattuor in partes orbis amoena cadunt:
Moenus ad occasum Francorum fertur in oras
Sala sed Arctois perditur Albis aquis.
Egra sed eoi petit ardua regna Boemi
Sed Nabus Histrinis insinuatur aquis.

Inde Salicam legem a Salatiis dictam quae incipit: Moises gentis iudeorum. et subiungitur Theodoricus Rex Francorum cum esset Caralonis, ipso dictante jussu scribere legem Francorum Almanorum Baioariorum, vnicuique genti quae in eius potestate erat: secundum consuetudinem, suam addidit, quae addenda erant, et sequitur. Quidquid Theodericus Rex propter vetustissimam paganorum consuetudinem

emendare non potuit, post haec Ildebertus rex inchoauit. Sed Clotharius rex perfecit. Haec omnia Dagobertus rex gloriosissimus per viros illustres Claudium, Codonidum magnum et Agilultum renouamt, et iterum sequitur dictauit legem Saliciam. Proceres ipsius gentis, qui tunc aderant rectores, id est Vuisogaite, Salegaste et Vuidogaste, Arogaste, Bedogaste, Vironadi, in loco cognominato, Salechamne, Bodecamne et Vuidocamne. Nescio cur Gaguinus hanc Saliquam appellet. Verum si supputabis Caesares a Valeriano vsque ad Valentinianum III, sub quo Franci Germani regnum suum in Gallos extenderunt, innenies illos non solum sub Valentiniano sed etiam antea Francos Salatios Germanos dictos fuisse. Possumus coniecturam admittere: cum Sicambrorum pars ad Germaniam inferiorem contenderit, etiam ante Csesaris Dictatoris tempus, reliquos in, Germania, vbi nunc Franconia est, consedisse. quorum reliquias Caesar Augustus, vltra Albim adhuc constitutas, Sicambros Germanos submouit, et ad Rhenum collocauit.

sic Francis Germanis, Gallis in deditionem coactis, regni sui auctis finibus, ab occidente a Rheno Ligeri atque Oceano, vltra Dannubium et ad Salam, Sorabes a Turingis diuidentem, Karolus Martellus, magni Karoli auus, Euticonis Alsatiae ducis nepotes, Lunfridum et Eberhardum expulit. Magnus vero Karolus paterno regno adiecit, Hispanos paene omnes, Aquitanos, Vascones, Britones et eam Italiae partem, quae Langobardorum erat, item Saxones qui a flumine Albi Veseram vsque, a ventorum nominibus, quae idem magnus Caesar lingua sua natiua. Germanica primus indidit, Ostueldi hodie etiam Saxones, et a flumine Vesera ad Rhenum Vuestueldi, nunc westuali appellati, quasi Saxones Ostrocampestres, et Visocampestres, Bilcos suo nomine Veletabos Nortmannos nunc Nortvvegios. dictos, Danos, Auares, Bohemos, vtrosque Pannones, Histrienses, Liburnos, Dalmatiam terrestrem, et Germaniam omnem, intra Rhenum Vistulam et oceanum sitam. Quare satis perspeximus, Germanorum Franciam duplex fuisse Regnum, scillicet

orientale et occidentale, quod et multo tempore apud Francos Germanos coniunctum fuit. Verum HLudouico seniore, HLuduuici pii filio, Karoli magni nepote, auitum paternumque regnum cum fratribus diuidente, Lotharius primus Cassar et frater suus Rex karolus post Caesar occidenti prarfuerunt. HLuduuicus senior et filius Luduuicus iunior supra orientales regnauerunt, quod litteris erectionis ecclesiae wysenstaig Augustensis dioecesis, comprobamus, in quarum calce ita scriptum est: Acta est haec traditio in ipso loco Vuisontessteiga sub die VIII Idus Decembris Anno ab incarnatione Domini DCCC XI indictione X regnante domino Luduuico super Orientales regiones, Anno XXVIII regni eius. praefuerunt tunc Imperio et Franciae occidentali Ludouicus II Lotharii primi Caesaris filius, et Karolus Caluus II Caesar Luduuici senioris praedicti ex Luduuico Pio Caesare Augusto frater. Item in litteris donationis monasterii sanctorum Felicis et Regulae in. Turego factae ita continetur. Luduuicus diuina fauente clementia Rex, qualiter pro serenissimi Imperatoris

aui Karoli et praestantissimi Luduuici Augusti domini et genitoris nostri, nec non et sempiterna rememoratione, ac pro coniugis et prolis nostrae et charissimae perpetua mercede, Curtim nostram Turegum in Ducatu Alamannico in pago Turganensi etc. actum XXXI regni nostri, in orientali Francia regnante. Datum Reginspurg, ciuitate regia. Licet postea Luduuicus iunior huius senioris filius, Baioarico regno contentus fuerit, vt ex litteris Gotzvvaldi abbatis monansterii Altacensis, cognoui; quibus rex HLuduuicus iunior ita scripsit. Luduuicus gratia Dei rex Bauarorum. Ex quo regalis dignitas etc. Datum Heligbrun in nostro palatio regali ab incarnatione Christi, anno DCCCI die XVIII Augusti, regni nostri VII. De hac orientali Francia Otho diui Leupoldi Austriae marchionis filius et Frisingensis episcopus ita scribit. Per idem tempus Luduuicus rex orientalium, occidentalia regna, vocatu quorundam Principum, regnique terminos occupans, Senonas vsque progreditur. Praeterea eodem tempore regnum Galliae a Francis regno diuersum erat. Karolus

enim III ob corporis proceritatem grossus appellatus Caesar Augustus in lirteris suis monasterio superiori Ratisponae datis ita inquit: In nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis amen. Karolus diuina fauente clementia Imperator Augustus. Si membra CHRISTI etc. data XIII Kalendas Marcii, anno dominicae incarnationis DCCCLXXXI indictiona IIII, Anno Imperii piis simi imperatoris in Italia VI in Franciae V in in Gallia II, actum in villa quae Rotuile Vocatur. Item Arnulphus Luduuici senioris nepos, Karolomani ex illustri femina filius naturalis, primum Kaerentaniae dux Grosso aegrotante, Rex, mox Caesar Augustus declaratus, omnem orientalem et postea Franciam occidentalem in deditionem suam accepit, regnauitque supra Gallos plures annos. Vnde idem Frisingensis ait: Arnulphus totam orientalem Franciam, quod modo Theutonicum regnum appellatur, idest Baioariam Sueuiam Saxones Turingiam Frisiam Lotharingiam rexit. Occidentalem vero Odo ex eius auctoritate habuit. praeterea diuus Henricus Bambergii tumulo conditus, antequam

Caesar coronatus fuisset, se illius Franciae regem scripsit, quod eius litterae apud monasterium Vueyssenburgense attestantur, quibus inquit: Data XVIII kalendas Februarii, anno incarnationis Dominicae M III Henrici gloriosissimi Regis regni in Francia primo, indictione prima, actum in Drodenhoff. Sic etiam Karolus Magnus, et posteri eius prosapiae, qui supra Gallos regnauerunt Germani origine fuerunt. Noster Brand de translatione Imperii cecinit:

Translato imperio ae Graecis Germana repente
natio suscepit regia sceptra et opus,
Germanus quiae nam nostro quoque natus in orbe
Karolus, et vero simine Theuton erat,
Nempe orientalis Francus fuit: vnde recepit
Francis Gallorum, quod modo nomen habet.

Defunctis autem Karolinis, et plerisque per ignauiam regno Franciae abdicatis, Henricus Primus Rex Augustus magni Ottonis pater, ob frequentem animi aucupationem auceps appellatus, primus

item libera potestate in Saxones vsus, suasu generi sui Gisberti Belgici ducis, cum Francis orientalibus a Karolo occidentalis Franciae rege desciuit, eoque adsentienet, Galliam Belgicam quasi vniuersam cum palatio Aquisgrani, regno Burgundionum excepto, omnem scilicet Austrasiam, quae Franconibus Germanis regibus occidentalis Franciae huc vsque paruerat, Germaniae imperio adiecit, et in signum perpetui pacti atque federis, diui Dionysii Ariopagitae manum dono accepit. Ea de caussa Lotharingia ipsa atque Lotharii regnum, ceteraeque prouinciae Belgarum cum Germania cisrhenum superiori et inferiori, in hunc vsque diem sub Romanorum imperatoribus Caesaribus Augustis fuerunt. Idem Otto magnus Luduuicum Karoli praedicti filium Belgas repetenem arce Brisacensi capta fugauit, et prouinciam eam iterum subiugatam Germanico imperio pacaram reddidit, primumque Alsatiae superioris pronincialem Comitem creauit Kiburgensem comitem. cuius familia post deficiente, inuicti Caesaris nostri maiores Haspurgenses,

in ca dignitate successerunt. Sic idem Otto in praedicto Heinrico Aucupe ait, Othonem magnum in Decretis Pontificum primum regem Theutonicorum vocatum. quod regnum modo Romanum esse cernitur partem esse regni Francorum. Denique vt ostensum est, tempore Karoli regnum Francorum tota Gallia id est Celtica Belgica Lugdunensis totaque Germania a rheno ad Illyricum vsque terminus fuit: de hinc diuiso inter filios filiorum regno aliud orientale, aliud occidentale, vtrunque tamen regnum Francorum dicebatur. In orientali ergo quod Theutonicorum dicitur, deficiente Karoli stirpe, manente adhuc in occidentali Franciai ex successoribus Karoli Karolo, primus ex gente Saxonum, successit Heinricus, cuius filius Otho, qui etiam Imperium a Langobardis vsurpatum reduxit ad Theutonicos orientales Francos, forsan dictus est primus rex Theutonicorum. non quod pri mus apud Theutonicos regnauerit, sed quod primus praeter eos, qui a Karolo Karoli vel Karolingi, sicut a Meroueo Merouingi dicti supra, ex alio, idest Saxonum

sanguine natus, imperium ad Theutonicos Francos reuocauerit. Sicut Merouingis deficientibus, a Karolis succedentibus, regnum tamen mansit Francorum: sic et Karolis decedentibus ex alia familia in vno tamen regno Othones subintroiere. quae varietas humanarum rerum defectum pradens, ab vtero mundi vsque in praesentem diem alternatur. Praeterea Imp. Caesar Fridericus primus Augustus Sueuus, prosapiae Hohenstauffensis, scripturis et monumentis suis publicis, quibus, obtenta vt vulgo appellant canonisatione, Karolum magnum Caesarem in diuos retulit, Aquisgrani datis anno Dominicae incarnationis MCLXIIII indictione XIIII sexti Idus lanuarii, anno regni eius XIII, imperii vero xi eiusdem Karoli de Aquisgrani restauratione documenta inseruit, inter cetera referentis. Noscitis qualiter ad Iocum qui Aquis, ab aquarum calidarum aptatione traxit vocabulum, egressus solito more caussa venandi et perplexione siluarum, erroreque viarum, a sociis sequestratus, inueni thermas calidorum fontium, palatiaque

reperi, quae quondam Granus, vnus de Romanis principibus, frater Neronis et Agrippae, a principio construxerat, nunc vero vetustate longa frutetis et vepribus occupata renouaui, et ibidem monasterium sanctae Mariae matri Iesu, cum labore et sumtu, quo potui aedificaui, pignora quoque sanctorum Apostolorum Martyrum Confessorum ac Virginum diuersis terris et regnis, praesertim Graecorum, ibidem recollegi, vt eorum fuffragio regnum Romanorum firment, ac peccatorum indulgentia condonent. Praeterea a Domino Leono Romano Pontifice huius templi consecrationem et dedicationem fieri impetraui, prae nimia deuotione quam erga idem opus habui, prassentibus vna nobiscum Romanis Cardinalibus multis, Episcopis quoque Italie ac Galliae Abbatibus Clericis et principibus diuersis, vt sunt Romani duces, Marchiones, Comites, Princip esque regni Italiae, Saxoniae, Bauariae, Alemaniae, Franciaeque vtriusque tam orientalis quam occidentalis in omnibus voto et desiderio meo obsequentes.

Obtinuitque ab omnibus, vt in loco praefato regia sedes locaretur, ac effet caput Galliae transalpes, quod ab omnibus est annutum, et hoc Domino Papa Leone praefato confirmatum. etc. Ecce Karolus Caesar noster Romanum regnum et eius sedem regiam, etiam in Galliis transalpes: et citra Rhenum, Aquisgrani constabiliuit, si saltem concedimus, quod Cisrhenani Galli fuerint, necessario eos etiam tunc sub Germano Caesare fuisse. Otho praeterea II Caesar magni et diuae Adelheidis filius Lotharium Luduuici filium regem Franciae, iterum in Austrasios noua molientem, eam prouinciam iureiurando abdicare coegit. Gotfridus Bullionus Eustachii senioris comitis et Ydae filius, soceri sui in Ducatu regni Lotharii successor, et primus ex Germanis Iherosolimitanus Rex, eundem comitatum Bullionii, vt scriptor Coloniensis refert, Speno episcopo Leodiensi MCCC marchis argenti vendidit. vnde eius successores se Ballionios duces siue comites ab imperatoribus Germanis inuestitos appellant. Tunc Heinricus IIII rex, Caesar

augustus Heinrico Limburgii comiti, regni Lothariae Ducatum contulit. sed postea eodem capto, ab Heinrico V rege Caesare Augusto idem Ducatus Gotfrido Barbato Brixellarum et Louaniae comiti ex prosapia Karoli magni et Gebirgae Othonis Ducis Brabantini sorore progenito datus fuit. Ex eo scilicet certo comperimus, quod vtraque Austrasia et superior et inferior, quibus pleraeque ciuitates cisrhenanae comprehensae erant, a Karolo magno vsque in hunc diem, sub Caesaribus Germanis et ditione Germanica fuit. Item Archiepiscopus Treuerensis sacri Romani Imperii per Galliam et regnum Arelatense Archicancellarius ex eo est, quod illa Gallia et Arelatense regnum, Imperio subesse dehent: praeterea quod episcopi, quod principes, quod alii ecclesiarum, praelati, comites et barones cisrhenum, Caesarem et sacrum Romanum imperium, verissimam suam dominationem venerantur, obseruant, et eidem fidelitatem praestant: quod per annos plures supra DC ita obseruatum est. Sic publica auctoritas et memoriae vetustas caussa eadem

ambulant, vt inquit Paulus iureconsultus, Cassium referre. Nec etiam video, si Germani Franci imperarunt Galiis, quomodo Germania cisrhenum ipsis subesse debeat. Si inuicti Caesaris nostri nepotes, Karolus super Gallos, et Ferdinandus super Hispanos regnarent, propterea Archiducatus Austriae, ceteraeque prouinciae huius nobilissimae domus, a mari Adriatico, ad oceanum vsque Germania inferioris protensae, sub iugo Gallorum vel Hispaniensium non essent; sed illustrissimi Austris Archiduces, Gallis et Hispanis imperarent. Quod de lilio Argentinensium, in eorum nomismatis referunt patriae Germania; desertores, non ex hoc Argentinenses quod Gallis parere debeant conuinci possunt: quia non omnes subiecti Gallis liliis vtuntur, et non omnes vtentes liliis Gallis subiecti sunt. Florentini habent lilium in nomismate, et tamen de iure Gallis parere non debent, cetera vrbi Argentinensi argumenta, contra blaterones, noster Iacobus Wimpfelingus, accommodatissima expressit. Haec sunt quae dignationi tuae referre volui,

Gallos nunquam fuisse dominatos Germaniis, quod ne in posterum fiat, Germani maiorum suorum exemplis, animorum magnitudine, simultatibus internis longe sepositis, innata fortitudine militari, et vt iure naturae patriae adstristi sunt, conatu omni, studere, eniti et efficere atque curare debent. Valeat tua dominatio, cui me plurima humilitate commendo. Datum Augustae in Taberna nostra libraria XIIII Kalendis Nouembris, anno salutis MDIIII.

VENERANDO ET NOBILI viro Domino Matheo Marescalco Iurisconsulto, Augustensis ecclesiae canonico, Domino suo inprimis obseruando, Conradus Peutinger S. P. D.

LEgi nudius tertius eum Iuniani Maiilocum, quem tu, tuique canonici nobiles et doctissimi viri Bernhardus et Conradus Adelmanni, mihi de Brenno ostendistis. vbi inquit Bergomum Gallicum verbum a Senonibus Brenni militibus condita,

quorum lingua monta vrbs significatur, inde Bergomenses, quod etsi auctorem non nominet, ego tamen diligentius inuestigando compertum habui, ad eandem Bergomi interpretationem Ioannem Tortellium Polycratum referre, nobisque ex vocabulo Germanico Berg, quod montem significat, ea interpretatio placet. Fortissimum enim ex vocabuli nomine argumentum, etiam si id in latinam linguam effluxerit coalueritque, Bergomum non a Gallis, verum a Germanis conditam vel restitutam fuisse. Refert. enim Strabo de orbis situ libro VII: Senones Sueuorum natio, vt superius dixi, partim intra partim extra siluam habitant, Getarum contermina genti: et Cornelius Tacitus de Germaniae situ, vetustissimos nobilissimosque Sueuorum Senones: sed credo Senones Sueuos sicut alios Germanos in Galliam concessisse antiquitus. Reddit tamen me ancipitem Caesar Dictator qui de bello Gallico libro v ait: Senones ciuitas firma et magnae inter Gallos auctoritatis, quam Plinius in Lugdunensi Gallia

locat. Item Brennum Plutarchus in Camillo

regem, Titus Liuius regulum, et ex Trogo Pompeio Iustinus, Valerius quoque Maximus ducem Gallorum appellant. qui postea quam Galli Celtici, Prisco Tarquinio supra Romanos, et Ambigato supra. Gallos regnantibus, siue ex intestinis discordiis, et assiduis domi dissensionibus, siue Bellouesi Ambigati sororis filii augurio, siue optimi vini admiratione allecti, in Italiam. venissent, Romanos integros, et nondum tactos apud Alliam flumen victoria insigni profligauit, vrbem Romam captam incendit, et vt idem Iustinus ait, vna Gallorum portione in Italia dimissa per Illyrios penetrans, Pannonios domuit, et diuisis agminibus, per Belgium ducem Macedoniam depopulatus Ptolomeum eius prouinciae regem interemit: ipse Graecia deuastata, et ceteris regibus vltro, non lacessitis, pecunia pacem mercari iniunxit. Victoria tamen insolenter vsus in Macedoniam contendens, Delphos ciuitatem, et templum Apollini dicatum ob spem praedae ingentis, oppugnare constituit, scurriliter tunc in Deorum cultum iocatus ait, locupletes Deos largiri hominibus

oportere, ipsosque opibus nullis egeres, cum eas praestare aliis soleant, quare per Delphos Deo supplicantes, viribus, etiam minores, repulsus, et montis portione ex terrae motu abrupta, cum suis stratus, dissipatus item, et saucius vulnerum dolore, quem ferre non poterat oppressus, pugione sibi mortem consciuit. Hic Brenni exitus. Strabo quoque libro IIII eundem Delphos incursausse, et a plerisque Pransum appellatum, quodque tunc sacrilegio contaminatos et etiam sequenri tempore, casibus aduersis iactatos fuisse. Idem Maximus: Brennus Gallorum Dux Delphis Apollinis templum ingressus, Dei voluntate in se manus vertit. Refert idem Liuius solum Elitouium cum manu Germanorum, fauente Belloueso, cum transcendisset Alpes, Gallorum vestigia secutum, eo saltu vbi nunc Brixia atque Verona sunt, in Ialiam venisse. Praeterea Iustinus ait, Tuscos a Gallis eiectos auitis sedibus amissis, Alpes occupauisse, et eorum Ducis nomine Rboeti, gentem Rhaetiorum, condidisseque Gallos Mediolanum, Brixiam, Veronam, Bergomum, Tridentum et Vincentiam.

Sed ad Bergomum reuertamur, quam Plinius refert et Comum et Liciniforum ex Catone, et Cornelio Alexandro, Orobiorum stirpis: sed originem eius gentis Cato se ignorare fatetur. Alexandrum vero esse e Graecia docet, nominis interpretatione. Ego relegi Catonis de originibus fragmentum, quod in manibus habeo, quo ait: qui cum Orobiis colonis ibi primus insedit, quorum origo incerta, vti Comi Bergomi Licinifori et aliquot circa populorum. Vocabulum ergo aduenticium, quod non solum vnarn, sed linguas diuersas recipit, incertum est. Alexandri idcirco argumentatione negata de ortu incerto modestius locutum fuisse Catonem, commentator eius credit. Graecae quidem Oros mons et bios victus siue viuens dicuntur, quasi in montibus viuentes. Verum non solum Graecum sed Orobium Sagum Arameum vocabulum est, quorum lingua idem commentator Sagos Lanigenas vsos existimat, apud quos et Hebreos Talmudistas Oros etiam mons dicitur, Bit filius vel filia: hinc Orobii filii montis quem incolunt. Orobii ergo Comenses

et Bergomenses, conuenae Tuscorum Alpium incolae quod si tum Catoni vet etiam Alexandro credendum, nec Galli nec Germanl Bergomum condiderunt, sed coniiciendum erit, cum oppidum Orobiorum Barra interiisset, vt Plinius scribit, nomine editissimi montis retento, Germanos Sueuos Senones, tunc sub Brenno militantes Bergomum restituisse potius, et a vero suo. Germanico vocabulo Berg eam Bergomum cognominauisse. Ceterum tuae D. officium erit, si quid habes, vnde Brennus coniectura saltem Germanus comprobetur, me doceas, quod vt facias. non solum efflagito, sed diligentia ea qua possum rogo. Vale et me tui obsequentissimum diiudicato. Ex taberna nostra libraria IIII Nonas Martii, anno Christianae salutis M D V.

IN PRAESTANTISSIMI ILLVSTRAtoris Germaniae Domini. Conradi Pytingeri Augustensis, Symposiarchae, conuiuales Sermones Sebastiani Brandii carmen.

Multa Pytingero debes Germania nostro.
Vindelica imprimis, Rhoetica terra simul,

quae quondam in tenebris latuisti terra beata,
nunc per eum illustri tramite carpis iter.
Perge liber felix, fausto pede, porrige frontem
Italicis, Gallis, omnigenisque viris.
Omnia Theutonicam cernant modo saecula gentem,
quam vetus, et quam sit polliciti illa tenax.
Artibus, ingeniis, armis, rebusque probatis,
belligerisque viris Theutona terra vales.
Ergo Pytingero grates, Lycus, Ister et Enus,
Obryncus, Rhenus, Neccarus, Isar, agat.

Thomas Aucuparius, poeta laureatus, in conuiuales sermones Conradi Peutingeri, epigramma.

Splendida Germani nitidae conuiuia mensae
haec noua festiuo Peutiger ore parat

Gurgite non turpi. veterem redolentia luxum
quanta vel Antonius vel Cleopatra dedit:
Quantaque regali posuit splendore Lucullus,
quanta vel Albini coena superba fuit:
Claudius assiduo vel quanta Vetellius vfu
Sergius aut Galba prandia quanta dabat.
Quae putrida sensus hebetant pinguedine mentem
extenuant somno: turgida membra gruant.
Ista sed Ambrosiae dulci perfusa sapore, largifluo sacri nectaris imbre madent:
qualia Plutarchus vel Asellius ille Sabinus
qualia diuino condidit ore Plato.
Pierides vbi discumbunt Dryadesque Camoenae
magnus et aurata ludit Apollo Lyra.
Quae celebri decorant anrmum conuiuia laude
et faciunt vita nobiliore frui.

Matthias Schürerius, artium doctor, litterarum amatoribus S. P. D.

Habetis litterarum amatores Conradi Peutingeri, et iureconsulti et oratoris, conuiuales sermones, ambrosiam et nectar spirantes. Mox Deo fauente clarissimi principis Ioannis Francisci Pici Mirandulani comitis opera, plane aurea et bracteata, formis a me excudentur: eorum enim mihi potestatem faciet Vuolphius ille iunior, mirificus litterarum excultor, et cui litterae et litterati debent plurimum. Is inquam illorum operum archetypon habet, ipso Ioanne Francisco Pico sic volente: curabo pro virili parte adiuuare et augere formis nostris remp. litterariam, imprimendo doctissimorum hominum doctissima quaeque volumina. Interea. Schürerio vestro felices dies optate, vt feliciter felix propositum implere queat: Valete iucundissimi litterarum amatores. Argentinae ex officina litteratoria v Idus Februarii, anno MD VI.

Ioannes Priis in aedibus Thiergarten Argentinae. imprimebat; Matthias Schurer recognouit.

EIVSDEM CONRADI PEVTINGERI DE INCLINATIONE ROMANI IMPERII et praecipue Germanorum commigrationibus epitome.

ATHALARICVS ex celeberrima Balthorum familia ortus, a Vuisigothis stipendio eorum, qui Athanarico rege defuncto iam annis xxv sub ducibus Caes. meruissent, Stiliconis petsidia exautoratis, rex constitutus, Tracia vastata Rodagasi Gothi, postea in Apennino interemti, exercitui in Pannonia coniunctus ipsam mox Pannoniam, Illyricum, Noricum, et tandem Italiam ferro et igne populatus, federe icto, a Caes. Honorio Aug. Galliae partem obtinuit. abiens Saulum Hebraeum copiarum ducem contra se per Stiliconem missum profligauit. Inde factus ferocior, vrbem Romam gentium victricem, eius tamen templa iam Christianae religioni dicata obferuans inuiolata, anno postquam condita est centesimo

sexagesimo quarto supra millesimum, Christianae vero salutis CCCCXII kal. Aprilis, diripuit atque incendit, et post tertium siue sextum diem onustus praeda eam dimittens, Gallam Placidiam Caes. Theodosii et Flatillae Augustae filiam secum captiuam ducens in Forocornelii Ataulpho propinquo suo copulauit. Campaniam, Lucaniam, et Brutiam deuastando, Consentiae demum in fata concessit. cuius corpus, ne refossum dilaniaretur, accolae in alueo fluminis Busenti sepulchro condiderunt. Habuerunt postea Gothi sedes apud Vascones in prouinciis Tolosanis et Auxitanis. Interim etiam Vuedegesilus rex cum Vandalis suis et Germanis Burgundionibus, cum quibus comilitium fecere Alani, Scythae origine, cohabitatione tamen Vuandalis proximi: Sueui item a Caes. Augusto in citeriorem Rheni ripam translati, denuo Gallias atque Hispanias ingressi sunt. Burgundiones apud Belgas, Arduos, Lingones, Vesontios, Matisconenses, et Cabilonenses sedes a Burgis vicatim constitutis fixerunt. Francones Germanos Rhenum etiam

transmissos, in Galliasque irruentes, propter veteres simultates, in patriam eorum Germanicam, Franconiam repulerunt, Vandalis, Alanis atque Sueuis Hispanias occupantibus: ex diuisione Vuandali Bethicam a nomine eorum Vandelosiam dictam, mox etiam Africam Genserico eorum rege, Alani Emeritam, Augustam Lusitaniae cum omni Gallicia, et Sueui Olixionem [transcriber, in the print: Olixioonem] obtinuerunt. Soli Austures atque Cantabri tunc in Romanorum fide permanserant. Ad Sueuos deinde Galii cia defecit. Regnauerunt eo loci annis circiter CLXXVII donec eandem Lusitanorum partem Andeta Sueuorum rege pulso, Leuogildus Gothorum rex cum, Liba Fratre eius occupauir. Francones sub Caes Valentiniano Aug. III, cum ducibus eorum Clodione et Meroueo denuo Rheno transmisso, capta primum Carbonaria silua et oppidis Cameraco atque Tornaco, regnum in Senonum prouincia apud Aurelianos et Parrhisios constituerunt, et eam partem, quae inter Rhenum et Mosam, Austriam: et Mosam inter, et Ligerim est sita, Neustriam (vel vt potius

credo) Vuestriam a nominibus Germanis vocabant. Inde Franconum vniuersum regnum orientale Austria Osterrich; occidentale Vuestria Vuesterrich dictum. quod etiam quisque eruditus monumentis publicis facile comprobare poterit. Nec Hunnis, Scythis spes commigrandi tunc defuit. hi enim Pannonias, quas pacto a Longobardis habuerant, Attila duce egressi, cum Vuesigothis, Marcomannis, Quadis, Sueuis, Herulis, Turcilingis, et Rugis, per mediam fere Germaniam, et etiam Rhenum transgressi, caeso Gunditario Burgundionum rege, in campis demum Catalaunicis cum Romanis, Francis, Alanis, Gothis, Saxonibus, Lutetianis, Armoritianis, Riparolis, Olibrionibus, Sarmatis, Britonibus, et Lambrionibus conflictu acto, strage maxima commissa, in Pannoniam retrocesserunt. Mox deinde Italiam ingressi, Aquileia vi capta, Venetorum prouincia deuastata, Rauennates in deditionem coegerunt. Sed Leonis Pont. Max. precibus denuo, vnde exierant, redierunt. Sic regnorum internus, et funditus excisa imperia, nihilque in terris

perpetuum. Sed de Longobardorum, commigratione ad Paulum Diaconum, lectorem remitrimus.

BEATI RHENANI Dissertatio epistolica de originibus Gothicis ad Bonifacium Amerbachium ICtum praemissa scriptoribus Historiae Gothicae.

NOn aliam ob caussam, vir clarissime, minus a Germanis nostris Iectas hactenus Procopii historias crediderim, quas ille de Gothorum Vandalorumque bellis in Italia alibique gestis scripsit, iam olim Iatine versas, nisi quod persuasum fuit omnibus, Gothos praesertim, Scythas extitisse. Quae res fecit, vt nos obliti carminis Homerici, [Gap desc: Greek words] , in externarum gentium historiis duntaxat versemur,

quum tamen domi habeamus quod admiremur, quodque non solum cognitione, verum etiam imitatione dignum alicubi videri queat. Nostri enim sunt Gothorum, Vandalorum, Francorumque triumphi Nobis gloriae sunt illorum imperiae in clarissimis Romanorum prouinciis, atque adeo Italia ac ipsa Roma regina vrbium cunctarum constituta. quorum tamen hodie nullum supersit praeterquam Francicum, vt fortunatissimi semper domi forisque extitere veteres Franci. Non quod probem, vt ingepue verum fatear, vrbium incendia, direptiones, euerfiones, agrorumque deuastationes, sine quibus hoc genus victoriae non contingunt: quis enim cordatus huiusmodi insanias non detestetur? sed quia vulgo commendari ista scimus, vnde nobi Iitas omnis petatur.

Enim vero non perinde exacte gentium origines hic autor, homo videlicet Graecus edisserit, vt quae sub Iustiniano Caesare praecipue gesta ab illis fuere, bella commemorat, contentus docuisse quid tum quidem factum sit. Atque Procopio

sane hic accidere video, quod omnibus nobis accidit, qui de veteribus populis disputamus, vt coniecturis nitamur, nimirum quod audita vel apud auctores lecta non visa plerumque referimus. Porro quod de Thracibus Marcellinus dixit, nos de vetustis populis omnibus generatim dicere possumus, facilem futuram deseriptionem si veteres concinerent stili, quorum obscura varietas opus veritatem professum non iuuat.

Ceterum Iornandes Alanus, vt mihi colligere videor, Gothos ex Scandia siue Scandinauia Germanici maris in sula, quam ipse Scanziam vocat, hodie septentrionalem Selandiam fortasse dicimus, aut Suetiam, recte deducit: quod cum Getis eosdem facit, longe aberrat. Sic namque Getarum nomen Gotthis tributum est ab eruditioribus, quemadmodum non ita pridem Maximilianum Caesarem quidam antiquitatis Romanae studiosi Maximianum nuncupauere, quidam Max mum. AEmilianum, nimirum propter nominis allusionem, vt quibus cultus in Norico Ripensi diuus (nam Laureacensis episcopus

fuit) ignotus existeret. Indicat hoc Spartianus in vita Antonini Caracallae, cui dixerit aliquando per iocum Pertinax, titulos victoriarum ascribenti: adde si placet, etiam Geticus Maximus, quod Getam, inquit, occiderat fratrem, et Gothi Getae dicerentur. Idem Hieronymus noster innuit in Genesim, et libro primo Gothici belli Procopius, vbi de Romanis loquens, Geticam quippe, inquir, Gothorum hi nationem esse affirmant. Item in initio belli Vandalici, de Gothis agens. Sunt, inquit, et qui Geticas genres has vocent, Vides Procopium nihil asserere.

In caussa fuit praeter nominis allusionem, quod ex insula Scandia prodeuntes Gothi quum Vlmerugos litoralem populum propulissent, et subiugassent Vandalos, quo loco Gothiam in Vandalis constituerunt noui populi nouam regionem, quantum ad nomenclaturam attinet: pars illorum in Gethas et Scythiam processit, quo Histro fluuio praetexitur, vt commodius Romanorum prouincias, Moesiam vtramque et Thracias, atque adeo Graeciam ipsam vexare possent. Siqui

dem prae Quadis et Marcomannis parum agere poterant, in Rugorum Vandalorumque tractu consistentes. Et in ceteros Germanos bellum gerere sibi durum erant experti. Praedandi vero gratia non minus quam ob melius solum oecupandum omnes demigrationes factae sunt. Hincque ego Ostrogothorum et Westgothorum appellationes primum natas suspicor, audacter hic a Paulo Diacono dissensurus. Ideo vero Scytharum nomen Gotthis accommodandum non est, quod in Scythia aut Getarum regione consederint, sicut nec pro Gallis Hispanisue habendi quod in has prouincias postea concesserint Vesogothi, nec pro Gallis Franci, quos rectius Scythicos, Geticos, Gallicos Hispaniensesque vocaueris.

Sane aetate Cornelii Taciti, Vigeuones siue insulares adhuc erant Gothi. Itaque Gothinos apud eundem autorem nemo Gothos interpretetur, nemo Gothones: nam insulares populos nominatim non deseribit Tacitus, contentus in initio dixisse: cetera oceanus ambit, latos sinus et insularum immensa spatia complectens,

nuper cognitis quibusdam gentibus ac regibus, quos bellum aperuit. Ptolemaeus Gothorum meminit vt insularium inter eius Scandiae populos, quam ipse tribus reliquis maiorem facit, meridionalem partem tradens inhabitare Gutas. Nam Gutae illi indubie sunt Gothi, sicque ceteri Germani eos nominasse vi dentur.

Adiuuant hic nos duae quaedam orbis descriptiones, quarum altera iunioris Theodosii iussu facta est, nisi fallit titulus: altera non multo posterior videtur. In Theodosiana sic legitur: Germania. omnisque Gotthia finiuntur ab oriente flumine Huistia, ab occidente flumine Rheno, a septentrione oceano, a meridie flumine Danubio. Audis hic Gothiae, nomen. Et sequitur illic, Dacia et Alania finiuntur ab oriente desertis Sarmatiae, ab occidente flumine Huistia, a septentrione oceano, a meridie flumine Histro. Hinc intelligis Gothiam istam Daciae fuisse conterminam ad amnem Huistiam. vt non mirum sit quod apud Procopium asserunt Langobardi in oratione quadam

ad Iustinianum Caesarem, Gotthis Dacos olim fuisse vectigales: et facile factu fuerit, vt Gepidae Gothica gens in hanc postea regionem immigrarent. Altera illa descriptio, vbi initium Europae facit a Tanai flumine, post septentrionalis oceani Histrique mentionem, sic habet. Hinc ab oriente Alania est, in medio. Dacia, vbi et Gothia, deinde Germania.

Addendum hoc loco, quando haec epistola vice est argumenti, Vandalos a Gotthis, quorum imperii impatientes erant homines libertati tot saeculis assueti, tandem propulsos esse: nam antea saepe, et Diocleriani Maximianique principatu, ceu Mamertinus auctor est, rursum concurrerant, vt his demum nihil consilii superfuerit, nisi ab Imperatore sedes petere, quas obtinuerunt post initum cum ipso fedus in Pannonia, multarum exulum nationum hospitio famigerata. Vnde liqueat contra hanc prouinciam domicilium eos ante habuisse, quibus auctor est Iornandes ab oriente fuisse Gothos, ab occidente Marcomannos, Hermunduros a septentrione, a meridie Histrum

strum siue Danubium. Post aliquot an norum curricula Stilico gente eadem ortus, sed apud Honorium Augustum primas tenens, illos e Pannonia populariter excitos in Gallias cum Alanis, quos etiam, vt arbitror, Gothorum viciniae taedebat, proficisci iussit. Procopius a Moeotide venientes facit, id quod de parte gentis fortasse est accipiendum. Nam has gentes bella crebro disperserunt. E Galliis in Hispaniam progressi sunt, atque inde in Aphricam Vandali Inter quinque Germanorum genera, primos facit Vindilos, hoc est Vandilos. Plinius a Sarmatis videlicet venientes, nobis alioquin extremos: apud quem perperam legitur Vindelici pro Vindili, quemadmodum alibi caput Plinii de Germaniae populis castigantes monuimus.

Enim vero libuit haec fusius paullo narrare, quod Procopius istorum populorum origines et primaeuas sedes, vt homo Graecus inuestigare nequierit. Dicemus autem in nostris rerum Germanicarum libris, quas nuper edidimus Ferdinando Caesari dicatos, de gentibus aliis, et de Gothis etiam ac Vandalis, tum copiosius, tum.

exactius: nam Iornandem et Paulum Diaconum diligenter excussimus. Porro vir ornatissime, quando nie diu reluctantem, inuitumque tandem coegit Ioan. Heruagius, vt in volumen istud historiae Gotthicae praefarer, non modo non recognitum a me, sed ne lectum quidem antea, nisi quod ex officina terniones typis excusos huc ille subinde missitauit, te ego potissimum ex amicorum numero delegi, quem hic alloquerer, quum sani in literis iudicii, tum historiarum veterum peritum.

Atque equidem miraris fortasse, vnde Heruagius Procopianum exemplar tam anxie tamque diu nusquam non quaesitum nactus tandem sit: CONRADVS PEVTIN-GERVS noster vrbis Augustanae immo Sueuiae totius immortale decus id ex bibliotheca illa sua instructissima summisit: certe vir optimus, et mihi quoque proprer exhibitam anno superiori, in [Gap desc: Greek words] illo apud Augustam concilio, non vulgarem humanitatem peculiariter praedicandus. Idem Iornandis epitomen de sucession regnorum ac temporum antehac

non editam, officinae Heruagianae communicauit. Cupiebam Ablabium ego Cassiodorique variarum libros, et ipsas Gomorum leges adiici, quo res Gothicae vno volumine comprehensae prodirent absolutiores: sed exemplaria defuere. Nam Aretinus nihil fere narrat, quod non sit a Procopio mutuatus, cuius paraphrasten agit. Ceterum male vereor, ne interpres Gothici belli in Graecum codicem mutilatum inciderit, quod de Alaricho rege prorsus nulla fiat mentio. Verum boni consulendum est, quod corrigi non potuit.

Praeter Gothos ipsos et Vandalos, etiam Eruli, Antae, a quibus Antici titulus Iustiano Augusto obtigit, Toringi, Burgundiones, Scritosinni, Arborichi, quos arbitror me scire quos designet, Rogi, Slauini, Gepidae, Langobardique, et vt coniicio, pro Scandia, Thule insula, cum innumeris aliis populis hic describuntur. Vbi dignum obseruatu, quod subinde Germanorum vocabulo [Gap desc: Greek words] solos Francos innuit, nimirum quod illis temporibus florentissimus is inter Germanos populus

fuerit, non minus post occupatam Galliarum ditionem, quam antea. Nec sine caussa Agathiae historia adnexa est, ea complectens, quae post Procopium iam vita functum acciderunt. Et debebant quidem libri de hello Persico Vandalicoque primum obtinere locum, quod prius scripti sint, vt et res ante gestae. Verum erratum id est leuiculum, nec lectori incommodans. Iornandis libelli duo recte sunt adiecti cum epistola Sidonii, qua Vesegothorum regem Theodoricum graphice depingit. Volumen ipsum claudit aedificiorum, quae Iustinianus Aug. extrui fecit instaurauitque descriptio, Graecum opusculum auctore Procopio. Vtinam [Gap desc: Greek words] illius extarent, quorum Suidas meminit. Sed opinor librum iam olim non sine caussa suppressum. Nunc, vt spero, Langobardorum historiis edundis vacabit Heruagius. Bene vale amice eximie. Selestadii decimo sexto Kalendas Septembreis anno MD XXXI.

EPISTOLA HERMANNI A NVENARE AD CAROLVM V CAES. DE FRANCORVM IMPERIO.

QUum nostroaeuo rei litterariae studiosi, homines ingenii felictate et dicendi copia pollentes, quidquid ad philosophiae cumulum siue diuinae siue humanae facere potuit, abunde persecuti fuerint, visum est mihi aliquando prudentissimum illud Pythagorae consilium amplectendum esse, quo suis discipulis silentii septennalis rationem proponebat. idque adeo semper apud me obtinuit, vt per annos aliquot in angulum abditissimum recipere me statuerim, vbi cum Abderita Democrito, quantum mihi per fortunam liceret, incognitus delitescerem, sic futurum ratus, vt vel ipsa diuturna meditatio, vitae moderationi coniuncta, fructum aliquem mihi reponeret. Quid enim in tam celebri hominum frequentia, quibus haec aetas et haec natio nunc referta cernitur,

nostrae industriae relictum putabimus. Omnia sunt iam dicta, vt poeta ait, nihilque praetermissum, vnde vel augeri vel ornari respublica possit. Iamdudum siquidem per Germaniam pullulantibus passim ingeniis, mira hubertate res litteraria propagari coepit, ita vt non absurde Horatianum illud Germani de se iactare possint:

Venimus ad summum fortunae, pingimus, atque
psallimus, et luctamur Achiuis doctius vnctis.

Haec mihi subinde animo versanti, non potuit non placere taciturnitatis ratio, praesertim qua hoc tempore non modo non conducens, sed prope necessaria videtur. quippe cum multos ob loquendi libertatem saeuiens vindictae procella perdere conetur, et quod magis dolendum sit, in libera Germania liberas esse linguas non permittatur, quod in qualibet libera ciuitate permittendum M. Cicero iudicabat. Verum ex altera parte mecum dissidens, cogitaui ne sic quidem decorem nie seruaturum. Nam faustum

illud Imperii tui exordium, quo totus ad alacritatem mundus excitatur, omnem socordiam metumque reprimit, ac veluti reluctantem cogit, in tam publico orbis spectaculo, frontem deponere, institutoque Aristippi blandum quoddam et ciuile viuendi genus amplecti. Repente igitur exemplo Cynici illius Diogenis dolium meum voluere aggredior, ne in communi omnium occupatione intempestiuius otiari videar. Vt tamen aliquam audaciae apologiam praetexam, duo sunt, inuictissime Caesar, quae mihi fiduciam suggerunt tecum per litteras loquendi, amor tui, et patriae gloria. quorum alterum mihi cum optimo quoque commune iudico, ita vt id veniam mereri ab omnibus putem, quod nemo non studet facere nisi pessimus: alterum vt excusatione non egeat, tua innata clementia facile praestabit, quae proculdubio tanto vincit ceteras virtutes, quanio tu omnibus maior es. Habes itaque summam excusationis meae, qua fretus hoc rude et incultum historiarum opus, tibi qua possum honoris tui praesatione nuncupo. quod quidem non

quasi nostro ingenio partum sit aestimare debes, cum idipsum e Germanicae vetustatis penu depromserim, quale quiddam ante nos ornatissimus vir, CONRADVS PEVTINGER approbantibus doctissimis hominibus praestitit. Quare mihi Francorum regum, PIPINI videlicet, KAROLI MAGNI atque LVDOVICI res gestas velut postliminio reuertentes in Germaniam reducere sub tui nominis auspicio liceat. quorum potissimum ope vltra omnes totius Europae prouincias nostra Germania et aucta et ornata legitur, vt non minus Francis debeat ipsa, quam Romanis olim Italia, et suis docta Graecia Athenis. Haec est enim illa inter omnes Germaniae gentes clarissima, meritoque nominis immortalitate celebranda, quae Germaniam Germaniae restituit, cum illa prius tot intestinis cladibus dilaniata, vix sibi ipsi constaret, hinc Gothis, Vuandalis, Hunnis, Langobardis, illinc Herulis, Thurcilingis, Saxonibus, Anglis, Nordmannis, Quadis, Burgundionibus, Alemannis, in suam parentem saeuientibus. Haec Galliam tripartitam toties a nostris maioribus oppugnatam,

tandem omni ex parte perdomuit, ipsiusque non modicam partem in hanc nationem transplantauit, vt ab Alpibus, vnde Rhenus effunditur, vsque ad occiduum oceanum Germanici iuris sit, quae Gallia prius Belgica dicebatur. Reliquum autem Galliae de suo nomine Franciam appellari etiam hoc tempore videmus: vnde constat, Gallorum non tam victores quam extinctores fuisse. Haec denique Romanum Imperium tanto tempore toti terrarum orbi non formidabile solum sed etiam onerosum, breui tempore contriuit, ipsamque Italiam victricem quondam gentium, victoris ferre iugum compulit. Sic Germanorum virtuti cedere coacti sunt Romani, quos neque ferocia Annibalis cum tota Africa, neque potentia Antiochi cum sua Asia, nec Pyrrhus quamuis Graeciae esset imperator frangere potuerunt. Quae res fortissimum virum non latuit, Friderichum 1 cognomento Barbarossam, quemadmodum de illo memoriae tradiderunt Otho Frisingensis episcopus et Guntherus Ligurinus poeta. Nam hunc ad legatos Romanos sibi in aditu vrbis

obuiam factos vere Germanico quodam vultu dixisse ferunt: Romanum Imperium, maiorum meorum Francorum sanguine emtum, eisdem quibus accepi manibus tueri conabor. quo suo eulogio vanam Italorum contudit arrogantiam, qui ad Germanos venisse Imperium, Stephani papae donatione, asserunt, vt precario nos accepisse fingant, quod belli iure possidemus. Qui si verum dicere vellent, faterentur vtique KAROLVM MAGNVM Italiae, a qua per Langobardos eiectus erat, restituisse Stephanum papam, nec agnoscere donum, quo carebat is, quem fingunt donatorem. Faterentur per hunc in Italia regnare pontificem Romanum, non Constantinum, cuius suceessores, vsque ad Tlieoderichi regis Gothorum tempora, et ipsam Romam, et Italiam totam tenuerunt. Faterentur exarchatum Rauennae cum Piceno non fuisse vnquam sub potestate Romanae ecclesiae, nisi postquam Stephano papae fuit per PININVM collatus. Sed Italorum haec commenta relinquamus, et ad Francos reuertamur. Hi sunt enim qui Saxonum gentem bellicosissimam, et Romanis

viribus insuperabilem, diuturno bello domuerunt, victamque CHRISTI sacratissimam religionem profiteri compulerunt. Hi prius Hispaniam occupatam Saracenis, Pannonias Hunis, Sarmatiam Slauis, totum Balearicum mare vexatum Mauris, tam breui tempore subegerunt, vt nescire possis, maior ne felicitas eorum in consequendis ac retinendis, quam fortitudo in expugandis prouinciis fuerit. Ex hac nimirum gente, tanquam ex equo Troiano, totius Germaniae nobilitas prosiliit. neque enim altius suos auos numerat vlla insignis familia. cum primum ad Ansgisum maiorem domus ventum est, ibi velut ad anchoram sacram haeretur. Nec nos mouet quorundam stultitia, suam originem ad Romanos referentium: qui si scirent nullam in Italia nobilitatem esse, quam non Germani eo aduexerint, non haurirent aquam e riuulis ipso fonte contemto. Iam satis constat, maiores tuos Austriae, Burgundiae, Brabantiae, Hollandiaeque principes, e Francorum sanguine fuisse propagatos, neque hoc augustum nomen tuum fortuito obuenisse tibi putaueris,

quandoquidem hereditaria quadam successione id in te deriuatum scire debes. Sed ne multis te detineam inuictissime Caesar, hoc breuiter dixisse sat sit, vix vllum reperiri tam in Germania, quam Gallia coenobium, quod illorum munificentia non fuerit vel extructum vel ornatum. Huius itaque gentis in nostram nationem praeclara et immortalia beneficia si per obliuionem premi patiamur, quis ab ingraticudinis crimine nos absoluere poterit. Dicere solebat magnus vir Eumenes, satius esse perire, quam ingratum viuere: et nos profecto ingratitudinis nota non carebimus, si quod in priuatos homines admittere nefas putatur, in patriam commiserimus. Accipe igitur iucunda fronte munus exiguum tuo dedicatum nomini. Quod etiamsi te dignum minime sciam, non ideo tamen a nobis offerendum non fuit: nam si ad materiam spectes, vix vlla gaza, vix regum atque tyrannorum opes satisfuerint: recte enim magnus Aristoteles diffiniuit amicitiam id exposcere, quod quis praestare possit, non quod pro dignitate sit. Et te quidem

inter omnes virtutes, quibus praeditum esse cognouimus, nulla aeque decet ac illa admirabilis animi tui lenitas, qua potes vel grauiter delinquenti ignoscere. oportet enim te non minus boni parentis, quam optimi principis specimen exhibere, quemadmodum apud Xenophontem Chrisanta quidam testatur, [Gap desc: Greek words] , hoc vero est, bonus princeps nihil differt a bono parente. Haec etiam vna est in principe laus, qua non potest vlla dari praestantior, ideoque veniae locum apud te mihi certo polliceor, quam si ego non mereor, ille tamen facile impetrabit KAROLVS MAGNVS, cuius in gratiam hoc qualecunque studium nostrum desudat: dignus ille, qui pro me intercedat, dignus cuius tu vitam et mores imiteris, quod si feceris nunquam sane te facti poenituerit. Nam illud praeclarum exemplar tuum si non vinces, saltem aequaueris, longe felicior futurus C. Caesare Romanorum potentissimo, qui sibi velut scopum quendam Alexandri Magni gesta ante oculos constituisse fertur, flagiuosus homo dignum

suis actibus exemplar consecutus. Tu vero huius viri sanctimoniam imitatus, iure optimo KAROLVS MAXIMVS appellaberis, vt te omnes per orbem terrarum et colant et admirentur. Interim te mente et corpore valere opto, Deumque maximum precor, vt Imperium tuum fausto omine inchoatum, optimo felicissimoque fine concludat. VALE gloriosissime et clementissime Imperator. Ex Colonia KAL. FEB.

EIVSDEM HERMANNI comitis Nuenarii breuis narratio, de origine et sedibus priscorum Francorum.

DE origine et sedibus Francorum priusquam in Gallias eruperint, eorum qui hactenus eius gentis historiam scripserunt, nemo satis fideliter accurateque tractasse mihi videtur. Quidam enim antiquiores, quod saeculum illud infelicissimum esset ad fabulas plerumque prolapsi sunt, quoniam delectum non habebant, nec sine bonarum litterarum cognit one de rebus

historiae exactum poterant proferre iudicium. Fuerunt enim inter eos, qui a Troiano excidio Francorum deducerent gentem, idque tam aperte adstruentes, vt etiam regum nomina ascriberent, nescio quid Graecanicae proprietatis subolentia. His omnibus prior ansam dedit Hunibaldus, quem vixisse putant non multo post Theodosii imperatoris tempora, licet mihi non multum fidei faciat auctor tam fabulosus et barbarus. quem cum multis ex caussis tum vel maxime ob id supposititium putauerim, quod Theodosii vel Gratiani temporibus nondum adeo degenerauerat in extremam barbariem Latinus sermo, vt tam abiecto stylo scribere potuisset: praeterea cum, sicut ipse testatur, tam vehemens tunc Francorum in Romanos odium vigeret, vt multis in locis ne vestigia quidem Romanis reliquenda putauerint, quo illorum memoriam extirpare e Germania atque Gallia possent, mihi verisimile non videtur, Hunibaldum ea ipsa lingua gentis suae historiam tradere voluisse, quam tam acriter insectabantur omnes, sed opinor studiosum aliquem nonnulla ex Hunnibaldo

collegisse, eaque suo more, sine ordine, sine iudicio, sic in volumen redegisse, quemadmodum nunc apud quosdam habentur. Quod si quis omnino contendat, hunc ipsum esse Hunibaldum non fictitium sed verum, huic libens concedam, modo ne me cogat illi fidem facere in iis rebus, quae solent spectatae eruditionis et doctrinae virum expostulare. Non magnopere enim me illi opponerem, nisi Troianos meliores putasset Germanis, et quos Cornelius Tacitus atque C. Plinius homines Romani indigenas semper fuisse pronunciant, eos ipse Asiaticos origine faceret; sed quam hoc sine omni iudicio facere aggressus sit, alii mecum iudicent. Nam si Troianum bellum fuisse aliquando, quod pulcherrimis rationibus negat Dion Prusensis, sacra Aegyptiorum fultus historia, putandum est, certe non facile persuadebit mihi Hunibaldus tantum hominum numerum sub tam famoso duce furtim abscedere potuisse, cuius rei nullus Graecorum scriptor mentionem faciendam censuisset. Neque enim tanto hominum numero in Italiam Aeneas et

Antenor profugisse leguntur, quanto Priamum iuniorem Hunibaldus ad Scythiam venisse contendit. Tamen horum fugam Dares non tacuit, quem nonnulli militasse eo bello putant, et omnes Graecorum historiae testantur, hos solos expugnatae vrbis reliquias fuisse, qui in ipso Graecorum insultu fuga salutem quaesiuerint, postmodumque alter Venetias, alter Latium inuaserint. At Priami illius iunioris nullus vnquam veterum meminit, eoque magis admirari cogor eos, quibus pro miraculo est Hunibaldus iste, quasi confingere regum nomina opus sit laboriosum, praesertim vbi earum rerum quas scribit praeter ipsum nemo meminerit historicus, Iam vide quam fidem mereatur quod ait, Francorum populum profugum venisse ad Scythiam, ibique ciuitatem construxisse nomine Sicambriam. quis huius vnquam ciuitatis auctor meminit? An non tam facile nouam vrbem confingere sola sua auctoritate potuit, quam ridicule nonam gentem a Troiano deduxit excidio? Naro eos parum admodum curo, qui ipsum secuti sunt, nempe Gregorium Turonensem

episcopum, et Rheginonem atque Sigibertum Gallum. Mihi non probatur aliam esse Sicambriam, quam illam celebrem Germaniae prouinciam inter Busacteros paruos et Bructeros Langobardosque, auctoribus Prolemaeo Cornelioque Tacito constitutam, vbi etiam abbas Spanheimensis putat habitasse Francos. et id ipsum mihi a ratione non videtur alienum, primo quod vicini fuerint Gallis, cum illis enim perpetuo bella gessisse traduntur, quemadmodum et ipsorum testantur annales. At qui poterant semper bella gerere nisi cum vicinis, vtpote quos tantum Rhenus fluuius separaret: ab altera enim parte vel Bataui, vel Eburones, vel Menapii, vel Vbii erant, quos omnes vicisse Francos constat prius quam in Celticam et Lugdunensem mouerent. Iam de Sicambris constat, quanto in Gallos odio flagrauerit semper ea gens, adeo vt Octauianus claudere lani portas non posset, nisi prius traductis in citeriorem Rheni ripam aliquot Sicambrorum millibus, sicut auctor est Suetonius Tranquillus. Taceo nunc quod de Francis Hunibaldus scripsit,

coma vsos, capillitiique magnam habuisse curam, ideoque deuictis Gallis in signum seruitutis comam totondisse, vt victores a victis eo facilius dignoscerentur. Haec etiam Sicambris optime quadrant, de quibus initio epigrammatum Martialis, crinibus in nodum tortis venere Sicambri. et calamistro ad ornandam comam vsos nonnulli Romani scriptores tradiderunt. Nullae enim aliae Germanicae gentes sic a coma praedicantur vt Sueui et Sicambri. Porro quod postea nomen mutauerint id aliquo euentu factum esse potest, vt quotidie fieri videmus. Qui enim nunc Leodienses, olim Eburones fuerunt, Colonienses Vbii. Sic Austria nunc appellatur quae olim Pannoniae pars erat, sic Alsatia dicitur quae olim Alemannia, sic occidentale vulgo Lothariique regnum dicitur nobilis illa Belgicae pars ab Argentorato vsque ad Treuiros protensa, idque tantummodo ob partitum Francorum in tres partes regnum, quarum postrema atque minor Lothario Caesari obuenerat. Vuestfalia nunc dicitur quae Saxonia olim fuit. quae breuiter in medium attulisse sufficiat,

vt nulli mirum videatur, si mutato nomine, qui ante Sicambri dicebantur, postea Franci appellari potuerint. Siue enim Franci a rege eorum Francone, vt auctor est Hunibaldus, siue a libertate, quod Gregorius Turonensis et Sigebertus putant, non multum ad rem nostram facit. Ex historiis hoc nomen sub Antonini et Probi Impp. tempora agnitum reperio. Trebellius Pollio in vita Probi Caesaris, testes, inquit, sunt Franci in inuiis siti paludibus: et saepe cum Germanorum enumerat gentes, interserit et Francos. Paludes autem esse nemini ambiguum est ea in parte Germaniae, quam nos Sicambriam olim dictam credimus, videlicet vbi nunc Zutphania vrbs sita est, et non longe ab Asciburgo quam Embricam quidam vocari putant, ingens et famosa palus versus Vuestfalos protenditur. Praeterea vbi Frisii occidentales, hodie Monasterienses et Traiectenses Gelrensibus et Hollandis contermini sunt, solum ipsum natura paludosum cernitur. Sic etiam intelligi poterit, quod de Francorum sedibus I libro Gothicorum bellorum Procopius scribit,

cuius verba, quia plane in Germania Francos ponunt eo libentius subscribam, quod sciam quosdam hoc pessime habiturum, qui nostrae gloriae semper inuiderunt. Describens enim verum situm locorum, vbi Rhenus in oceanum Germanicum praecipitatur, Hisce, inquit, locis paludes sunt non modicae, vbi primitus Germani habitabant, gens barbara, nec magni tunc momenti viri, qui nunc appellantur Franci, iis finitimi Arborichi erant. Hace Procopius. Sed quantum ad loci descriptionem, qua [Gap desc: Greek words] dicitur attinet, condonandum aliquid est illis, qui de rebus incognitis atque remotissimis scripserunt. Fuit enim Procopius vir equestris ordinis, qui apud Iustinianum Caesarem in Graecia militabat. Verissimum est illud Plinii II naturalis historiae libro dictum, locorum situs diligentissime explanari ab iis, qui inde prodiissent. Porro non multum dissant Sicambri ab ostiis Rheni, vt homo Graecus facile hallucinari potuerit: vel certe praeter Sicambriam Batauiam atque Hollandiam quoque inhabitauerunt. De Arborichis autem, quid sibi velit non satis

intelligo, nisi quod insulae Arboricha adiacere dicuntur illi prouinciae, quae nunc Hollandia vocatur. Idem auctor libro III scribit, Germanos Galliam debellasse permissuque Iustiniani Caesaris possidendam accepisse, vnde inquit et Arelatae nunc habitant. Sed de alia Germanorum gente credi non potest, cum Francos eo tempore tota Gallia potitos constet. Primus enim Francorum Clodoucus vniuersam Galliam eiectis Romanis obtinuisse traditur. Is vero Martiani imperatoris temporibus regnauit, post quem Iustinianus imperauit C amplius annorum interuallo, et a Clodoueo vsque ad KAROLVM MAGNVM res Francorum incrementa sernper accepit, donec totius fere Europae tenerent imperium. Hos igitur inclitos Germanos Procopius notauit, a quibus etiam hoc tempore Imperator Arelatensis regni titulum. rerinet. Quos in Sicambria olim sedes habuisse, et vera origine Germanos fuisse indigenas, non Troianos, vt fabulantur quidam, mea fert opinio, quam non parum promouet, quod abbas Spanheimensis ait, haberi apud Rhemos insculpta

haec verba, quibus beatus Remigius Clodoueum baptisandum allocutus fuerit: Mitis depone colla Sicamber. Neque Hunibaldus inficiatur, hanc Francos inhabitasse prouinciam, postquam e Scychia digressi sunt, anni ante CHRISTVM natum non minus CCCC. Quare miror magis eorum regum nomina quae recenset, post aduentum eorum in Germaniam, non reperiri apud Romanos scriptores, inter quos Strabo Augusti tempore tres nominat Sicambrorum reges, quorum nullus est in catalogo Hunibaldi. Si quis aliter sentiat illi non obnitar, liberum cuique suum esto iudicium. Hoc tamen pro mea interim sententia adducam, gloriae cupiditate multos olim fuisse inductos, vt anriquissimam originem suam facere conarentur. Qui enim aliis meliores videri volunt, hoc potissimum student, vt cum aliis nihil habeant commune. Hinc etiam Saxones qui semper inter Germanos praecipuum locum habuerunt, origine se Macedonas gloriabantur, hac in re non minus ridiculi quam Franci. Eamque ob caussam res strenue gestas

nequaquam communi vocabulo Germaniae tribuebant, sic suam gloriam vilescere rati. Hoc enim et Gothi et Vuandali factitarunt, vnde paullatim a vulgo creditum est, eos extra Germaniam fuisse. Sed haec breuiter attigisse sufficiat.

REstat, aliqua ex ipsorum Francorum. monumentis afferre testimonia. idque tanta breuitate aggrediemur, vt taedium legentibus nullum afferamus, diligentio ribus reliqua committentes. Duas Francos habuisse leges, ipsorum auctores testantur, Salicam atque Ripuariam, quibus nullus regum ante KAROLVM MAGNVM adiicere quidquam tentauit. Eae cum apud ipsos plurimi semper momenti habitae sint, ac in Latinam linguam posterioribus saeculis translatae reperiantur, eo maiorem aduersariis auctoritatem praestabunt. Ipsarum quoque penes me exemplar fuit ipsius KAROLI MAGNI temporibus conscriptum, in quo passim gentis vocabula, quae Latinis verbis reddi non potuerunt, vernacula Germanorum lingua exprimuntur, quam rem ex ipsarum legum capitulis

probaturi sumus, vt liquido appareat nostrae Germaniae non paruam infligi contumeliam, cum illi sua eripitur gloria, Francorum olim egregiis virtutibus parta.

Legis Ripuariae capitulo XV vbi loquitur de iis, qui interfectum hominem celant, vel in puteum deiiciunt, exponit sese hoc modo, quod dicitur ermordet: ermorden enim interficere hominem sonat, eo modo quo solent latrones, et est conuicii verbum.

Item passim pro pecunia, qua quis multam soluit aut redimit Vuergelta ponitur; gelt enim pecunia est Germanis, et vueren defendere.

Cap. XXXVIII vbi enumerat quaedam instrumenta armorum, Spatham inquit cum. cogilo, pro capulo, et Helmum pro galea, et Beinbergas pro armis, quibus teguntur crura: Bein enim crus appellamus.

Item Fredum appellat compositionem, qua quis pacem a principe impetrat, Frid, pax.

Cap. LXXXVIIII hominem forbannitum, id est, exilio damnatum, verbannet.

Cap. XC Grauionem comitem, qui etiam hodie grauen dicuntur.

Multa insuper, quae enumerare opus non puto: de reliquis lector coniecturam faciat. Quod si quis dicere velit, Ripuariam legem solis Ripuariis fuisse promulgatam, qui Francorum quidem socii, non de eadem gente erant, opponam illi Salicam, quae procul dubio antiquissima fuit, secundum quam iudicare solebant Franci.

Cap. primo docet, quomodo quis sit maniendus, vbi manire pro citare, mahnen.

Cap. VI canem Seusium id est porcarium, vel doctum ad inuestigandos apros, quod nos ein Seushundt, vel Schuuynhundt.

Cap. VII Sparuuarium pro aue, quam hodie quoque Speurer dicimus. Scuriaem pro horreo, Scheuren.

Cap. XXIIII. Slusam de farinario, pro clausura, Sleuse, Sloos.

Cap. XXVIII Sckellam de caballo pro instrumento quod vulgo campanellam. vocant, siue tintinnabulum, quo vtuntur equi onerarii, Schellen.

Reffare segetem, pro vellere, rauffen.

Cap. LIII Rachinburgii dicuntur commissarii

ad componen das lites instituti, Rachten enim componere, Burgen fideiussores.

Cap. LXI. Durpilum exponit liminare domus, Thurfieler.

Item ex constitutionibus KAROLI MAGNI ad Salicam legem adiectis, teste quoque EGINHARTO.

Cap. LIII Faidosum appellat qui hostis est publicus: Feed enim bellum significat.

Herbanus, multa, quae domino, hoc est prineipi debetur.

Scaram pro turma, Schaar.

Herbergam pro hospitio.

Cap. LXX sic scribitur: quicunque absque licentia principis de hoste reuersus fuerit, quod factum Franci Heresclit dicunt, volumus vt antiqua constitutio, id est, capitalis sententia erga illum puniendum custodiat, ab exercitu quem Here vocamus, et Schlichen, se subducere.

Cetera, quae mulra sunt, partim iam vsu abolita, sed adhuc Germanicam originem testantia, quaedam etiam adhuc vulgari consuetudine recepta, consulto praeterire statui, ne lectorem ad alia iam properantem detinuisse videar.

ABRAHAMVS ORTELIVS ET IOANNES VIVIANVS Gerardo Mercatori S. P. D.

CUm litterat tuas accepissemus, Mercator, sub ipsum tempus, quo hinc discedebamus, visum est, non prius ad eas rescribere, quam confecta tandem qualicunque ea, quam nos suscepisse iam intellexeras, peregrinatione. Futuras enim tibi nostras longe gratiores, si vna attexeremus, si quid in ea obseruatione dignum occurrisset. non quod speraremus posse quidquam ex locis tam nobis vicinis annotari, quod non omnibus esset notum: sed tamen cum partem eam Galliae nostrae, tot passim omnium temporum historiis celebrem, a nobis vero non visam, certum esset peragrare, et sine litteris esse non possemus, videbatur potius, quidlibet commentari, quam vt essemus toto eo itinere otiosi. tum quod hac ratione, quae semel vidimus, securius memoriae mandentur, commentariola haec nostra nobis ipsis vsui futura

videbamus, tibi vero non iniucunda, qui cum eas regiones aliquando diligenter perlustraueris, iuuabit easdem quotiescunque libuerit tecum domi atque adeo sine itineris molestia recognoscere. Fuit autem nobis iter per fines Tungrorum, Eburonum, Treuirorum, Mediomatricorum, vt quondam vocabantur, et reliquorum eorum populorum, qui Germanicae originis cum essent, in Gallia tamen sedes habebant, atque inter Belgas recensebantur. Gallia siquidem haec nostra, quae mari oceano sequana et Rheno fluminibus continetur, vt politioribus litteris primum innotuit, a Belgis sub variis populorum nominibus tenebatur; et pars quidem eorum erat, qui indigenae tunc putabantur; reliqui qui aliunde, et praecipue e Germania, quales et illi de quibus iam diximus, transmisso Rheno eo confluxerant. Haec nomina, etiam cum Gallia omnis sub populi Romani redacta esset imperio, maxima ex parte manserunt in ea gente, et nonnulla quoque populorum cum fuissent, oppidis ipsis, qui in iisdem regionibus, quas incolebant illi, vel

tunc erant, vel postea condira fuere; non nulla denique illis ipsis regionibus, postquam terrarum facta est distinctio exactior, attributa, ad hanc vsque memoriam propagata, incolumia, vel certe non ita multum immutata, videmus. sed fuit et alia tandem sub Romanis Caesaribus Galliae Belgicae partitio. nam quidquid ad Rhenum erat, qui a Germanis, vt nuper diximus, habitabatur, Galliae nomen amisit, ac in Germaniam primam, in qua Maguntiacum, et secundam est distributum. et in hac quidem Agrippinenses, qui Vbii antea vocabantur, et Tungri erant. vt reliqua quoque pars, Belgicae primae et secundae appellationes sortita est. Successit deinde illud tempus, quo Romanorum Caesarum relanguescente administratione, exterae nationes magna colluvie in Italiam ipsam, et in Gallias irruptionem fecerunr, et barbarico furore omnia commiscentes, nouas etiam commentae sunt appellationes, et nata Austrasiae ac Westrasiae regna, crebraeque regnorum ac dominiorum commutationes, prout quaeque earum altera alteram exturbabat:

et haec fere vsque ad Caroli Magni Aug. aetatem, sub cuius nepotibus alia denique exorta rerum facies, quando quidquid inter Rhenum erat, et Scaldim, cum in partitione, quae facta est inter Ludouici Pii filios, Lothario obuenisset, longo deinde tempore, Lotharii regnum, Lothryck et Lotharingia, nuncupatum est: donec Iandem deficiente ea prosapia, in varias, vt adhuc nunc est, prouincias diuelleretur. atque ex eo quantae rerum omnium subsequutae sint commutationes, non facile esset enumerare. Et sunt haec tibi, Mercator, notissima; nec dubitamus, quin heic potius vtendum putes Strabonis consilio, monentis, ea quae a principibus, dum reipublicae temporibus obsequuntur fuerint immutata, non vsque adeo diligenti persequenda studio: vt nec in illis curiosius immorandum, quae sunt a nonnullis memoriae prodita de huius gentis origine, quam ab ipso vsque Gomero Iapeti filio deducunt. Haec vt vera sint, nostra non indigent approbatione, vt nec suppetit, quo contraria refellames. Antiquissimum certe est apud omnes scriptores,

et celebre Celtarum nomen; sic enim ipsi se sua lingua nominabant; quod Caesar Iulius in suis commentariis proprium eius gentis facit, quae partem illam incolebat, quae inter Sequanam est, et Garumnam Vt Galli vocarentur, Romano scilicet sermone, nonnisi sero, teste Pausania, vsus obtinuit. Verisimile autem est, eo primum tempore auditum id nomen, quo et ipsa Gallorum arma; cum sub Tarquinio Superbo rege, superatis Alpibus, in Italiam descenderunt. Siquidem et illi Senones e Celtis erant, manetque etiam nunc eorum nomen in ea parte Galliae, que est inter Sequanam et Garumnam, vbi Sens ipsorum lingua dictum oppidum, ad Yonam flumen. Ex Celtis suos Galatas Graecos fecisse, et ab hoc Gallorum nomen formasse Romanos, est verisimile, quod primum, vt supra diximus, Celtarum proprium fuit: vbi vero et reliquae partes eis innotuere, Galliae est nomen factum commune. Ac primum sub ipso C. Cesare Belgae sunt a Romanis cogniti, Gallorum omnium, vt ipse testatur, fortissimi. Vnde Belgarum nata sit appellatio,

nec ipse tangit, nec quisquam veterum, debarbaris, sibique ignotis vocabulis parum, vt videtur, solliciti. Annales nostri, si sit illis quidquam tribuendum, quandoquidem et ipse Caesar quae in suis commentariis retulit, ex ipsorum Gallorum se fatetur habuisse relatione; quamvis ille quidem propior superiora illa tempora attingeret; ii ergo a Belo Deo dictum fuisse memorant oppidum amplum, seu potius ciuitatem in medio ipsius Belgii, quae cum late rerum potiretur, omni etiam regioni ac populo nomen dedisse; atque ex eius reliquiis Bauacum nunc restare oppidulum, loco eminenti situm, multisque adhuc antiquitatis visendum monumentis. Caesar Belgium vocat, vbi firmissima collocabat praesidia, existimans hac potissimum ratione tutissimam Galliam si Belgium quietum foret, quod inde praecipui motus timerentur, et ipsum ibidem saepius hiemasse legimus. Videtur tamen alicubi Belgium cum Bellouacis confundere, et Belgium pro regione habere. Sic enim lib. v cum dixisset: Tres legiones in Belgio collocauit. his M. Crassumquaestorem,

et L. Munatium Plancum, et C. Trebonium praeficit. mox cum illis opus haberet ad liberanda Q. Ciceronis hiberna ab Ambiorigis obsidione, subdit: Statim nuntios in Bellouacos ad M. Crassum quae storem mittit. nisi dicamus, Bellouacos quoque Belgii partem fuisse. siquidem et hi in medio fere sunt Belgicae, et ab eodem Caesare praecipuis laudibus celebrantur. Ceterum de Belo non constat vnde ea religio ad Galios manarit: videtur quidem ab Assyriis sumta, apud quos Bel sol erat, et quadam sacrorum ratione pro sole et Saturno colebatur, quemad modum et apud Gallos loco supremi cuiusdam numinis erat. nec enim tam praecise suum cuique deorum assignabant officium, vt est a Graecis factiratum. Et licet eius rei nulla exstent apud politiores scriptores testimonia, non absurdum tamen sit, Assyrios, cum latissime imperarint, suam etiam religionem cum plurimis nationibus communicasse, quod Romanos postea fecisse legimus. Herodianus sane facit mentionem Belis, quem Aquileiensibus, qui tunc Gallica gens erant, patrium numen fuisse,

et solis loco habitum refert. Sed haec, vt de re dubia, atque ob altam antiquitatem obscura, sit protulisse satis, et aliorum penitiori indagationi locum relinquentes, ad susceptam peregrinationem properemus. Leodio vrbe nobilissima iuxta et amplissima summatim lustrata, visum est

TVNGRORVM OPPIDVM

III abhinc distans M petere: quamuis in eo susceptae peregrinationis tenorem inuertentes, ne tanti quondam nominis locum negligeremus. In itinere visuntur multis in locis ruinae turrium, quas putabamus tempore Francorum, qui hos olim agros incolebant, speculas fuisse. forma apparent quadrata, ac rudioris structurae, et sunt in locis eminentioribus omnes, vel tumulis ad id ipsum, vt videtur, aggestis impositae. Illi vero tumuli tres iuxta proceras arbores sensim fastigiati, et virides, eiusdem videntur argumenti cum eis, quos supra descripsimus: et fidem faciunt omnium fere aetatum historiae, quantum

his in locis sit bellatum, dum Galli patriam libertatem acerrime propugnant, et pulcram petunt per vulnera mortem, vt inquit ille, sed hostium tamen magnos linquentes cladis aceruos. Ipsum porro oppidulum, nihil enim aliud nunc restat ex tam clara olim vrbe, ad Iecoram est fluuiolum, qui iuxta Traiectum in Mosam influit, situ omnino eminenti, et circumquaque sensim accliui, desinenteque in paludes, aut profundas conualles. vbi ab vna parte, qua magni et tortuosi anfractus, oceami brachium ipsos muros quondam alluisse vulgo creditur. Ad cuius rei fidem allegant, maiorum suorum memoria, nec ita longo ab hinc tempore, adhuc in vsu fuisse in distinguendis ea in parte agrorum limitibus, vocabulum Zeedeick, quo passim appellant aggeres ad coercendum maris impetum congestos. Alii, et fortasse verius, stagnum fuisse, vel lacum malunt, cum idem Zee vocabulum, Germanis superioribus in primis, pro stagno saepius, vel lacu accipiatur. Vrbis huius amplitudo quanta olim fuerit, vt ex historiis constat, ita eius quae hodieque

restant murorum rudera, id ipsum manifesto ostendunt, quibus ab vna adhuc parte longo circuitu ambitur. ac inter ea et recentiorem murum, qui oppidulum nunc claudit, plurima quotidie eruuntur aedificiorum fundamenta, plurima et antiquitatis monumenta, nummi, gemmae variis iusculptae figuris, vasa fictilia, inscriptiones, aut statuae paullo maiores raro, vt nec in ipso oppido quidquam eiusmodi videas. nisi quod in sacellulo rotundo, quod iuxta summum templum est, et a Diuo Materno aedificatum referunt, nonnulli et Romanorum esse opus existimant, vidimus muro insertum lapidem vetustate adesum, in quo vestigia apparent imaginis imberbis galeatae ac cristatae, dextra hastam, sinistra vel clypeum, vel gladii capulum tenentis, quam fortasse Mineruae imaginem non incommode dixeris. Ipsi incolae Herculis esse putant, cuius et caput esse in alio muri eiusdem lapide, cum tamen manifesto Gorgonis esse faciem anguinei crines, nodo sub mento collecti, arguant. Sed vulgi is error, temere rebus ignotis nomina affingere: et fortasse

in eo quoque falluntur, quod fontem illum, qui non procul a vetere muro est, eundem esse autumant, cuius Plinius libro suae historiae XXXI meminit. in eo Plinii loco ciuitatis nomen, quo potius vsus videtur in propria significatione, pro oppido accipientes. vt idem sane sit, multum ab eo sapore, quem diserte explicat ille, degenerauit: de efficacia ipsi viderint. nec admodum mouemur, quod eo leuatos esse multos referant: hallucinantur enim homines in applicatione caussarum vt plurimum, et saepe medicinae acceptum ferunt, quod natura sua quadam vi sine cuiusquam adminiculo perfecit. Haec fere sunt, quae hac aetate restant ex antiqua illa et famosissima olim Tungrorum vrbe, quae quondam principem in Germania secunda locum tenuit: a Tungris illis procul dubio nomen sortita, quos Gornelius primos fuisse, qui Rhenum trangressi Gallos expulerint, et se nunc Tungros, nunc Germanos nominasse tradit, nouo, et tunc primum addito, alias audito, vocabudo. quod quidem tempore C. Caesaris iam erat vulgatissimum, oblitterato priore illo,

cuius in suis commentariis prorsus nullam facit mentionem: sed has ipsas sedes Eburonibus tribuit. Quos cum magnis aliquot praeliis superatos, vicinis nationibus direptioni exposuisset: verisimile est, eius gentis reliquias, vbi paullatim ad suas sedes se recepissent, abiecto Eburonum nomine, quod Ambiorigis casus odiosum omnino et capitale apud victorem exercitum effecerat, vetus Tungrorum resumsisse. quod apud Tacitum, et posteriores inde scriptores, ad hanc vsque memoriam, tam est celebre, quam de Eburonibus perpetuum silentium. In quo Caesar quod volebat, ne quid eius obstaret felicitati, est adsequutus, vt nomen ciuitatis ac stirpis extingueret. Ceterum quid hoc loco olim fuerit, vel quando primum haec vrbs fuerit condita, veteres nobis incertum reliquere. Est in libello, qui sub Antonini Pii nomine circumfertur, Itinerarium, quod Castello, nunc Cassel, in finibus occiduis Flandriae, Coloniam Agrippinam ducit, in qua Peruiciacum esse, quod nunc Peruwes dicunt, et nomen, et locorum ordo, et ipsa adeo

conuincit distantia. Hinc ad M pass. XIV Aduacam Tungrorum, sic enim potius legendum putamus, quam Ad Vagan Togrorum, vt nonnulla habent exemplaria, subiungit, vt Tungrorum hoc oppidum sit: in numero quidem passuum errorem esse, erit necesse; esset enim longe iusto minor; non videmus tamen quem alium potius esse locum existimemus. Nam quamcunque tandem hic libellus aetatem referat, hoc oppidum diu ante stetisse, nemo inficias ibit. et in eo omnes consentiunt historiae, longe esse antiquius Cameraco, Iuliaco, et reliquis, quae in eodem recensentur Itinerario, et quidem potens et amplum fuisse. Cumque in eodem sit tractu, per quem Castello vel Peruiciaco Coloniam petentibus sit faciendum iter, non videtur in regia illa via silentio praeteriri potuisse: et sacilius fuit, scribam in numeris errare, quam vt tantae vrbis nomen omisisse credamus, vt in hoc eodem libello, eorundem prorsus locorum distantiam, aliter atque aliter notatam, videas. Quid vero prohibet quin huc Ptolemaei [Gap desc: Greek words] , vel quomodocunque

legatur, et Caesaris item Atuatucam referamus? sic enim vetustiora habent exemplaria, non vt nunc legimus ad Vatucam, contra Latini sermonis consuetudinem, nec reperitur in alio casu hoc vocabulum in eius commentariis, quod sane dubitationem hanc tolleret. Videntur enim illa in idem recidere, nisi quantum vulgi imperitia temporis successu tandem, in propriorum nominum prolatione, quod ipsum et hac memoria vsu uenire videmus, immutat; vt non mirum sit, Romanos, aut Graecos homines, diuersis temporibus in eorum scriptura variasse. Haec si ita sint, iam habemus quid de hoc dicamus oppido: Castellum videlicet fuisse, etiam ante Caesaris in Gallias aduentum. quod cum loci natura esset egregie munitum, Romani in eo duces suos milites in hibernis continebant: et hinc fortasse paullatim sumsit incrementa, quo tempore Galli, qui antea diuersi vt plurimum, et vt cuique commodum videretur, in agris casas habebant, nulla habita viarum aut munitionis ratione, bello saepius lacessiti, oppida claudere, et

sua in ea, quae salua esse vellent, comportare coeperunt. Sic et aliis quoque in locis ex castris factas tandem vrbes legimus. Sed haec ex coniectura. Si quis vero curiosius singula Caesaris verba expendat, quibus de Atuatuca facit mentionem, reperiet, cum nullo melius, quam huius ipsius oppidi situ, tum loci natura conuenire. Vt enim dispositionem illam hibernorum, de qua libro vagit, diligentius attendas, quae millibus passuum centum continebatur: non potuere illa Q. Titurii Sabini, et L. Aurunculeii Cottae castra ad Rhenum propius esse, vt et hac ratione in mediis Eburonum finibus dicerentur, et tamen Rheno subesse, respectu aliorum hibernorum, quaeque prima Germanorum impetum exciperent. Huc accedit, quod Sicambros ad diripiendos Eburones euocatos, vbi Rhenum transiissent, longius progressos refert, vt ad hunc venirent locum: nec hominibus in bellis et latrociniis natis, paludes dicit aut siluas in mora fuisse, neque prius visos a Romanis militibus, obiectis ab ea parte siluis, quam castris appropinquarent.

Sic enim ab ipsis incolis accepimus, omnem illam regionem, quae ad Mosam vergit, ad ipsum vsque oppidum, siluam quondam ingentem, et continuam fuisse, ita perplexam, et impeditam, vt vnius vix diei itinere, ad eum fluuium penetraretur. et haec quidem erant, ante conditas vrbes, Gallorum propugnacula. Valles praeterea magnas, et colles in his locis non desideraueris, vt omnia quadrent Caesaris descriptioni, quae facilius agnoscet, quisquis tam elegantem ac munitum vrbis situm diligenter expenderit.

METENSEM VRBEM

in planitie ampla, quam Mosella in varios diuisus alueos irrigat, et pars quidem eius muros ad laeuam lambit, pars et eosdem subit, vt ciuium vsibus inseruiat. atque sic diuisim fluit ad inferiorem vsque eorum ambitum, vbi recepto Sella altero flumine, qui dexteram vrbis partem alluit, in vnum denuo alueum colligitur. Sed situ in primis ipsius vrbis delectabamur: cum enim agram late circumiacentem

planum habeat, eius tamen area paullum prominet, vt in eo veterum rationem in condendis vrbibus agnoscas. ad summum siquidem templum multis gradibus ascenditur, iuxta quod forum rerum venalium, altiorem totius areae partem occupat, et ab eo vndique versus muros paullatim descenditur, praerupto tantum in vna parte cliuo, vbi vias duas lapidibus stratas, sic dispositas videas, vt altera per alterius domorum culmina excurrat. Templum Diui Stephani nomen tenet, qui ciuitatis est patronus, pulcerrimum vero opus, si quod aliud toto hoc itinere vidimus, et sua mole spectabile, quodque raro accidit, omni ex parte consummatum. dicebatur in eo fuisse crucifixi ligneam imaginem totam laminis aureis superinductam. Vidimus labrum porphyreticum rubei coloris, magnae capacitatis, pedes X longitudine excedens, in quo lustrales aquas adseruant. Sunt et alia in hac eadem vrbe sumtuosa templa. et multa erant in eius suburbiis, inter quae D. Arnolphi basilica, Imp. Ludouici Pii Aug. Caroli F. et filiarum aliquot Pipini regis sepultura celebris.

Omnia haec absumsit belli rabies, ita vt suburbii ne vestigium quidem nunc supersit, neque vltra muros quidquam praeter campestria videas. Antiquorum hanc esse Diuiodurum Mediomatricorum oppidum, vt est apud Cornelium Tacitum, existimamus, cum toto hoc tractu nullum aliud restet, quod aeque antiquitatem referat, quodue ad veterum descriptiones melius conueniat. et fuit hoc sane singulis temporibus celebre, ipsique Treuirorum vrbi quodammodo aequale, vt Ammianus quoque Marcellinus, qui scripsit tempore Valentiniani et Valentis Augg. vbi Galliam describit, vtrumque eadem dignitate in Belgica prima constituit, et hoc quidem Mediomatricos, illud Treuiros, domicilium Principum clarum, vt de oppido ipso eum loqui, non de populo constet, nominat; iam tum propriis locorum nominibus ex vsu communi euanescentibus, vt oppida ipsa populorum nominibus appellarentur. Sic quae apud Caesarem vrbium nomina Durocortorum, Bratuspantium, Luretia, et alia multa in vsu esse desierunt, manentibus populorum

appellationibus, Rhemi, Parisii, Bellouaci, ipsis locis attributis. Exstat tamen Diuoduri appellatio apud Ptolemaeum et Tacitum, item et in Prouinciarum Itinerario, cuius iam aliquoties meminimus. Sed antequam Mediomatricorum vrbe, hodieque celeberrima, excedamus, placet inscriptionem antiquam huc referre, quam in aedibus Ioannis Daubri argentarii ex basi quadrilatera, quam inter rudera portae publicae erutam dicebat, excepimus: eius itaque singulae facies haec habent verba, a prima, quae videbatur, sinistrorsum legendo:

1. I. O. M. IN HONOR DOMVS DIVI NAE VICVS HO NORIS PVBLICE POSVER. HI QVI INFRA SCRIBTI SVNT CVRA EORVM. T. IVL ADIVTORIS. M PAVLL MARTIALIS. P. DONNA XI.

2. Q. GIAMIVS BELLVS ET COMMVNIS GIAMI FILI ELVORIX VARICILLI F. MELVSCINTVS M. I. F.

3. M. MACIRIVS TRECTVS MANI PRETIVM DONAVI ERENTINVS ET PEREGRINVS IL LANVISSAE FILII GAIVS GERM. CO ROBVS. SEX ELV IVS. CLEMENS.

4. P. ATTIVS ANTIGVS L. VETTIVS DERCOIE DVS. M. VETTIVS MERCATOR.

A Saraui ostio ipsam

TREVIRORVM VRBEM

accedentibus, primum occurrit Diui Matthiae coenobium, in cuius coemeterio multae sunt cryptae, et in eis Diuorum tumuli. ad vnius earum caput inscriptionem hanc antiquam excepimus.

INFANTI DVLCISSI MO DEFVNCTO QVI VIXIT MENSES V DIES XX PATER ET MATER PIISS. FECER.

Ab vtroque latere huius inscriptionis adsculpti sunt duo genii alati. Est in hoc eodem coemeterio statua mulieris, iacentis vt fluminum Nymphae fingi solebant, ac sine capite, ex marmore candidissimo. Sed longe pulcerrimus est vrbis ipsius aspectus, quique adeo, quae eius olim fuerit claritudo, manifesto arguat, si quis secundo flumine eam accedat. Hic enim vt Mosella primum sinuosum amnem reflectit,

vrbem recta petiturus, aduersa sese fronte effert, ante eius muros, moles alta antiqui operis, in quam vt oculorum aciem intendimus, fornicem quondam fuisse, siue arcum triumphalem, iudicauimus, et in mentem venere Ausoniani versus in Mosella:

--- nec praemia in vndis
sola, sed Augustae veniens quod moenibus vrbis
spectauit iunctos, natique patrisque triumphos,
hostibus exactis Nicrum super, et Lupodunum
et fontem Latiis ignotum annalibus Histri.

Loquitur autem de Valentiniano Aug. eiusque filio Gratiano, quos aliquoties Germanos fudisse, et longius a Rheno sub mouisse, eiusque limitem, vt et Danubii pacasse, legimus.

Et post hanc molem et altera, ruinosa penitus, quae num et fornix alter fuerit, vt omnia quadrent Ausonianis verbis, non valuimus dignoscere. Oppidani, solita

inscitia, molem vtramque turres veteres nominant. Vrbs vero ipsa situ est plano, latus sinistrum claudit Mosella, portus crepidinem leniter adlambens; ad alteram ripam mons est praeruptus, et vnica omnino ad eius pedem via; hanc vrbi connectit pons lapideus, in quo fornicum amplitudinem, et fundamenta in primis lapidibus magnitudinis inusitarae agg sta mirabamur; siquidem ea propter fluminis humilitatem, qualem se multis retro annis nec vidisse meminerant, alte spectabantur; et Romanorum quidem id opus iudicabamus. Ad arcuum commissuras columnae sunt semiquadratae ex singulis lapidibus altero alteri supraposito, quae paullum exstant supra pontis marginem; in his Deorum olim fuisse simulacra referebant. Pontis hoc loco supra Mosellam mentionem facit Cornelius Tacitus libro IV ab excessu Neronis, qui vlteriora Coloniae annecteret. Spectat hoc latus vrbis quod Mosellam, occidentem fere solem, aut corum ventum. ad dextram, collem habet sensim accliuem, totumque vitibus consitum, cuius et partem

moenibus olim inclusam fuisse indicant Ausonii versus, hunc eundem situm delineantes:

lata per extentum procurruut moenia collem;
largus tranquillo prolabitur amne Mosella.

Restant adhuc in eodemque colle aedificiorum rudera, et subterranei meatus, opere latericio incrustati, et pagus ibidem Leui dictus. eodem hodieque iure vtitur, quo Treuirenses ciues: profluit hinc riuulus, qui vrbem perluit, quem sua lingua Levibach, Latine Oleniam nominant. Et haec quidem ad latera, quibus ad orientem, et occasum, vt diximus, vergit; quadrata est enim fere hoc tempore, nisi quod secundum Mosellae ripam paullo sit extensior, et tota quidem muro non contemnendo cingatur. Qua vero ad Austrum spectat, moles est illa antiqua, de qua mox diximus; et paullo altius D. Matthiae coenobium, et sacella aliquot. Ad aquilonem, vltra murum, porta est altera,

quam campestrem vel sua lingua Feldtporte vocant, ad quam vrbis moenia ante Hunnicam depopulatationem pertinuisse asserunt. Intra hanc portam, et ipsa quae vrbem nunc ambiunt moenia, coenobia sunt D. Paulini et D. Maximini, magnae molis vtrumque; sed Maximini, nobile in primis, et opulentum, quodque fundationem suam refert ad Imp. Constantinum Max. eiusque matrem FL. Helenam Constantii Aug. Sed nunc incendio deformatum est, nec patiuntur Treuiri, vt instauretur, cum tam prope muros sit, ne tempore belli receptaculum hosti praebeat. ex murorum certe, columnarumque fragmentis iudicare est, quam splendidum olim fuerit. dicitur ipsam Archiepiscopalem sedem opulentia quondam aequauisse. D. Paullini aedes adhuc est integra, et in ea hinc inde multae restant inscriptiones antiquae, aut mediae aetatis.

Diaconus huius aedis referebat, hunc locum Campum Martium olim dictum fuisse, quo etiam nomine in historiis passim occurreret. proximum item collem vitiferum Martis eiusdem, vt alterum huic

oppositum Apollinis, nominibus insignitos, quorum et restarent in vulgari appellatione vestigia. Hanc vero aedem Diuae primum Genitrici dicatam fuisse, postea Diuo Paullino, translata Diuae virginis sede ad Mosellae ripam, vbi et adhuc est in hoc eodem pomoerio. In ipsa iam vrbe sunt et templa multa, et admodum insignia, mediam tamen aetatem referentia, vt ea quae Coloniae Aggrippinensium, et Aquisgrani. tale est et ipsum summum templum, quod vernaculo sono Dom, quasi a domo vel a Domino appellant, Diuo Petro Apostolo, ciuitatis patrono, consecratum. nisi cui fortasse Diui Simeonis aedes videatur antiquior, et Romana quodammodo tempora referre. Collis iugum occupat, qui vnicus est in hac vrbe, forma quadrilatera, oblonga, tota ex lapidibus subcinericei coloris, et quidem manitudinis ita stupendae, vt vix credatur, hominum manibus potuisse eo aduolui, vsque eo vt apud imperitum vulgus fabella locum inuenerit, cacodaemouis vsum auxilio, qui eam aedificauit, cui quidem persuasisset se lupanar et aleatorum

mensas ponere, sic, inquiunt, aras vocarbat, et pro argumento ostendunt aras, quarum superficies non recta vt reliquarum, sed deorsum spectat, et appensum muro cornu quoddam, vt videtur, quod vocant cacodaemonis vnguem; cum scilicat, vbi se circumuentum sensit, impetu in aras facto, vnguem confregisset. atque eiusmodi fere narratiunculae proferuntur, quotiescunque opus aliquod humanum videtur captum excedere. Tres habet haec aedes concamerationes, sibi inuicem suprapositas, in quarum singulis sacra facit diuersi ordinis clerus. Facies exterior externo est fenestrarum ordine, inter columnellas semirotundas; ex eodem omnia lapide, praeterquam ad chori, vt nunc loquuntur, ambitum, vbi et columnellae sunt marmoreae. Moles est admiranda, cui in tota hac Gallia nostra nec parem aliam superesse existimamus. atque vnicum fortasse aedificium hoc fuit, quod operis eximia soliditas, a tot cladibus, quibus haec vrbs ab exteris nationibus, Hunnis, Francis, Normannis vastata est, vindicauit, cum reliqua in fauillas

abiisse videamus, nec ex antiqua illa Treueri, principum domicilio, quidquam restare, praeter columnarum et marmorum fragmina, hinc inde dispersa, et rudera sub terras, quae subinde veteris eius splendoris admonent. Ex Theatro, cuius scriptores saepius meminerunt, reliquum esse videtur fragmentum illud operis latericii, caemento superinductum, et fenestris grandioribus plenum, eo loco, vbi nunc domus est Archiepiscopalis, quod oppidani ex Constantini Max. Aug. volunt esse palatio. Exstant eiusdem prorsus operis aliae ruinae ad portam quandam, de quibus ipsi varia referunt, quorum fides apud eos sit: vt et eorum quae de Trebera suo conditore, Nini Assyriorum regis filio, huc profugo, circumferunt, et de Idolorum templo, ac Mercurii ferrea imagine. De qua tamen placet hic verba ex eorum annalibes manuscriptis desumta referre. quae rem ita asseuerant, vt nihil ad faciendam fidem requiri vltra posse videatur. Sic enim postquam de templo ipso fecit mentionem, quisquis eorum auctor fuerit: Huius in vestibulo inquit, ex lapide quadro

insignis arcus exsurgens habet ferream Mercurii imaginem, dictu mirabile, in aere pendentem. seorsum autem Iouem marmoreum, scutellam auream manibus tenentem, cui thus immissum redolebat in naribus circumstantium, tanquam si igni immitteret, nec tamen vrebatur. Quod ne forte nostris dictum verbis, tanquam a nobis confictum credere quis detrectet, non nos, sed potius audiat Galbam Viatorem, Licinio Sophistae, hoc ipsum inter cetera rerum stupendarum, quas viderat et audierat, his verbis contestantem. Sic enim ait: audi praeterea quod mireris. Treueris est ciuitas Galliae nobilis, vbi Senecio quidam, cuius hospitio vsus sum per duodecim dies, in suburbio ciuitatis, ferream effigiem Mercurii volantis, magni ponderis, ostendit in aere pendentem. Erat autem magnes, vt hospes idem mihi ostendit, supra in fornice, itemque in pauimento, quorum naturalis vis e regione sibi ferrum asciuit, sicque ferrum ingens, quasi dubitans in aere remansit. Vidi etiam in eadem vrbe ingentem e pretioso marmore Iouem, scutellam auream duorum pedum latitudinis tenentem, vbi hoc inerat scriptum:

IOVI VINDICI TREBERORVM EX CASV QVINQVE CIVITATVM RHENI PER TRIA DECENNIA DENEGATO SED FVLMINE ET COELESTI TERRORE EXTORTO FACTVM ARTE MECHANICA.

Nam thus quasi prunis impositum redolet si immiseris, nec tamen deficit, quod ita probaui esse. Haec ille. Sed antequam reliqua exsequamur, non alienum erit, ex politioribus quoque historiis de Treuiris aliquid repetere. Idem C. Caesar, de quo iam saepius, Treuirorum gentem omniuntj Belgarum potentijfimam tuxta et beutcofis fimamfacit, aepropter vianitatem Germaniae quotidianis exercitatam bellis, quae equitatu valeret plurimum, et copias quoque haberet pedestres. quare reliqua paene Gallia pacata ipsi nec imperata faciebant, nec ad concilium veniebant, nisi armis coacti, et nouis subinde studebant rebus, cum magnas haberent clientelas Eburonum, et Condrusonum, et latissimos fines. Siquidem ad Rhenum ab vna parte pertingebant, ab altera ad Neruios vsque Menapios,

et Mediomatricos. Eorum vero oppidum nullum nominat. Tacitus Coloniam Treuirorum appellat hanc ipsam, vrbem, de qua nunc loquimur: eandem Mela, Prolemaeus, et Ausonius postea, Augustam Treuirorum; hic vero et Treuerim nominauit: et eiusdem subinde meminerunt subsequentis aetatis historiae, metropolim eam Belgicae primae facientes, in qua praesideret vir consularis, qualis erat et ille AElius Constantius, cuius epitaphium, supra posuimus, quod inepte nonnulli, ad D. Constantium Aug. Constantini Max. patrem referunt. In hac vrbe Fabrica, olim erat Scutaria, et Balistaria. Meminit et libellus dignitatum, et administrationum, qui sub posterioribus Impp. confectus videtur, Procuratoris monetae. Treuirorum, et Procuratoris Gynaecei Belgicae primae, item Praepositi Argentariorum. et de moneta quidem fidem faciunt creberrimae in posteriorum Impp. nummis argenteis et aereis notulae PTR. PTRE. TR. TRS. TRPS. quae pecuniam Treuiris signatam, innuunt, eadem ratione qua et P. LVG. pecuniam Lugdunensem, et A QPS. Aquileiae

pecuniam signatam, reliquasque in eiusmodi nummis notulas commode possis interpretari. hinc et in lapidibus III virorum monetae Triuericae mentio. Manifesta sane indicia, quantum haec ciuitas belli olim studiis floruerit, ipsi quodammodo Romae orbis dominae cis Alpes secunda, cum qua et suam passa est ab exteris nationibus vicissitudinem, cui obnoxia sunt in hac vniuersitate omnia; ita tamen vt nec veteres animosdeposuerit, nec facile de sua libertate quidquam delibari patiatur. Quod et nuper admodum expertus est eorum episcopus, cui cum longa fuisser cum ciuibus de ciuitatis iure controuersia, res tandem ad arma deuenit, et castra ante vrbem in aduerso ad Mosellam monte posuit. illi se acriter defendere: sed principum interuentu, caussam ad summum Imperii Romani senatum detulerunt. Hinc secundo Mosellae flumine, nauigantibus ad medium fere M oppidulum est, et arx vulgo Pfaltz, quasi Palatium dicas, in sinistra ripa. in dextra II circiter M pagus Reol, loco alto ad lapidis iactum a ripa, montibus fere circumcinctus,

in quo arcem non ita multis abhinc annis aedificatam, Rigelburg nominarunt, veteris nominis memoriam hac appellatione vtcunque renouantes: veteribus siquidem Rigodulum erat, et oppidum vbi Cerialis tempore Vespasiani Imperatoris, vt est apud Corn. Tacitum, Valentinum Treuirensem fudit. Oppidum expresse vocat Ammianus Marcellinus. Sed cum in eius descriptione ac situ videantur hi scriptores nonnihil variare, non extra propositum forte erit, vtriusque verba expendere. Taciti libro IV ab excessu Neronis haec sunt: eo rapidius Cerialis missis in Mediamatricos, qui breuiori itinere legiones in hostem verterent, contracto quod erat militum Maguntiaci, quaentumque secum, transuexerat, tertiis castris Rigodulum venit, quem locum magna Treuirorum manu Valentinus insederat, montibus aut Masella amne septum, et addiderat fossas, obicesque saxorum. Marcellinus autem libro XVI Nullo itaque posthac repugnante ad recuperandam ire placuit Agrippinam, ante Caesaris in Gallias aduentum excisam, per quos tractus, nec ciuitas vlla visitur, nec castellum,

nisi quod apud Confluentes, locum ita cognominatum, vbi amnis Mosella confunditur Rheno, Rigodulum oppidum est, et vna prope ipsam Coloniam turris. Quibus Marcellini verbis permoti nonnulli existimarunt, Rigodulum eandem fuisse, quae nunc Confluentia; cum diserte locum notet, vbi Mosella et Rhenus aquas iungunt. In quo tamen nec sibi ipsi satis conuenire, videtur, et a Tacico diuersum sentire. Nam si Rigodulum eo situ erat, quo nunc Confluentia, cum locum dicit montibus aut Mosella septum, nullo modo tacuisset, Rheno quoque muniri, nec potuisset Cerialis, quod idem habet Tacitus, fuso hoste Rigoduli, postero mox die Coloniam Treuirorum ingredi. Quantum ad Marcellinum: Iulianus Imperator, de quo scribit, Germanos tunc circa Borbetomagum deleuerat, vnde recta Coloniam Agrippinensium properabat, quo tractu nullam neque castellum dicit: vnde colligere est, eum non secundum Rheni ripam iter fecisse, ad quam castella plurima erant, a Druso Germanico exstructa, et oppida, Bonna et Antennacum, ab eodem

Ammiano saepius nominata; sed altius a Confluentibus Mosellam transisse, vt nec Borbetomago Coloniam petentibus, per Confluentes, aut secundum Rheni ripam recta est iter. Huc accedit quod huius pagi, de quo loquimur, situs, tum loci natura, cum Taciti descriptione belle conueniat, atque vel eo suam prodat antiquitatem, quod a ripa aliquo distet spatio, ad quam sunt reliqui recentioris aetatis fere omnes. Dominus eiusdem loci opinionem hanc nostram confirmauit: dicens, idem Rigoduli vocabulum expresse legi in ipso Regis Dagoberti authenthico, quo hunc locum, cum aliis eidem vicinis, ecclesiae donat S. Maximini; et repertam aliquando sub terra viam lapidibus grandioribus stratam, quae versus Mosellam excurret. ita vt posthac de Rigoduli situ, aut nomine non videatur ambigendum: vel si quis anxie adhuc Marcellini verba vrgeat, diuersa eiusdem nominis loca fuisse, sit statuendum. Hinc Mosella per magnos anfractus, ita vt ad eundem fere locum aliquoties reuertatur, vnico interueniente inter vtrumque fluentem

monte, leui omnino agmine labitur, inter montes, ab radice ad summitatem vsque vitibus vestitos; sunt enim non ita praerupti, quin facilis sit colonis ascensus ad supportanda quae ad vineta requiruntur, nec ita alti, vt alter alteri solem praeripiat; adiuuantibus ad hanc rem ipsis anfractibus, per quos solis radii viam reperientes, grata vicissitudine montes ad vtramque ripam staris temporibus illustrant. Sunt vero in altioribus montium iugis et pineta, et aptus sementi locus. Ad ipsam etiam ripam, ne quid hac in parte desideretur, inter fluminis alueum, et vineta, sicubi colles longius recedunt, prata sunt spectatissime virentia, vbi videre est armenta pascentia, quibus et adueniente aestu facilis est ad aquam descensus, iuuatque tota prospectare armenta in ipso flumine ad pectus vsque frigus captantia. Quin et vsque eo humanis natura rebus circa hoc flumen consulit, vt multis in locis, vbi altera ripa montem habet aut collem paullo arduum, altera omnino sit accliuis, qua demum ratione vinetis integer est suus sol, et ad

pastionem locus relinquitur commodissimus. Iam si qua planities a flumine paullo est altior, frumento serendo deligitur, prouenitque in ea magna admodum copia.

SOLI DEO GLORIA.